81137 Հա­յա­ս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և միակցե­լի­ու­թյուն ­Հու­լիս, 2013 թվա­կան Աղ­քա­տու­թյան կր­ճատ­ման և տն­տե­սա­կան կա­ռա­վար­ման ստո­րա­բա­ժա­նում Եվ­րո­պայի և Կենտ­րո­նա­կան Ա­սիայի տա­րա­ծաշր­ջան Հա­յա­ս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և միակցե­լի­ու­թյուն ­Հու­լիս, 2013 թվա­կան Աղ­քա­տու­թյան կր­ճատ­ման և տն­տե­սա­կան կա­ռա­վար­ման ստո­րա­բա­ժա­նում Եվ­րո­պայի և Կենտ­րո­նա­կան Ա­սիայի տա­րա­ծաշր­ջան ԱՐԺՈՒՅԹԻ ՀԱՄԱՐԺԵՔՆԵՐ (փո­խար­ժե­քը 2013 թ. ապ­րի­լի 16-ի դրու­թյամբ) Արժույթի միավոր ՀՀ դրամ 1.00 ԱՄՆ դոլար 416.90 ՀՀ դրամ Կ­շիռ­ներ և չա­փեր. մետ­րիկ հա­մա­կարգ ՀՀԿԿՄ ­Հաշ­վա­պա­հա­կան հաշ­վառ­ման և կոր­պո­րա­ ՏՏ­ԿԱՀ Տ­նային տն­տե­սու­թյուն­նե­րի կեն­սա­մա­կար­ տիվ կա­ռա­վար­ման մար­մին դա­կի ին­տեգ­րաց­ված հե­տա­զո­տու­թյուն­ ԱԶԲ­ Ա­սիա­կան զար­գաց­ման բանկ­ ԱՄԿ­ Աշ­խա­տան­քի մի­ջազ­գային կազ­մա­կեր­պու­ ԱԱ/ԱԵ­Ա «Ար­մա­վիա» և «Ատ­լան­տիս» եվ­րո­պա­կան թյուն­ ա­վիաու­ղի­ներ ԱՄՀ­ Ար­ժույ­թի մի­ջազ­գային հիմ­նադ­րամ ՕՍՊ­ Օ­դային սպա­սարկ­ման պայ­մա­նա­գիր ՏՏ ­Տե­ղե­կատ­վա­կան տեխ­նո­լո­գիաներ ԱՆՄ Առ­կա նս­տա­տեղ/մ­ղոն ՏՏԾ ՏՏ-ի վրա հիմն­ված ծա­ռա­յու­թյուն­ներ ­ՀԱՀ ­Հա­յաս­տա­նի ա­մե­րի­կյան հա­մալ­սա­րան Տ­ՊԻ ­Տե­ղան­քի պատ­րաստ­վա­ծու­թյան ին­դեքս ԳՄՁԳՀ Գոր­ծա­րար մի­ջա­վայ­րի և ձեռ­նար­կու­թյուն­նե­րի ԲԿ ­Բա­զմազգ կոր­պո­րա­ցիա գոր­ծու­նե­ու­թյան հար­ցում ՄՓՄՁ ­Միկ­րո, փոքր և մի­ջին ձեռ­նար­կու­թյուն­ներ ՀՀ ԿԲ ­Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյան կենտ­րո­նա­ ՀԿ ­Հա­սա­րա­կա­կան կազ­մա­կեր­պու­թյուն կան բանկ­ ՀՀՃՄ ­Հյու­սիս-հա­րավ ճա­նա­պար­հային մի­ջանցք­ ԱՊՀ­ Ան­կախ պե­տու­թյուն­նե­րի հա­մա­գոր­ծակ­ցու­ ԱՎԾ­ Ազ­գային վի­ճա­կագ­րա­կան ծա­ռա­յու­թյուն թյուն ՏՀԶԿ Տն­տե­սա­կան հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյան և զար­ Ս­ԳԻ Ս­պա­ռո­ղա­կան գնե­րի ին­դեքս գաց­ման կազ­մա­կեր­պու­թյուն ­ՉԱ ­Չե­խա­կան ա­վիաու­ղի­ներ Պ­ԾՈՒ ­Պե­տա­կան ծախ­սե­րի ու­սում­նա­սի­րու­թյուն ՊԿՎ ­Պարտ­քի կա­յու­նու­թյան վեր­լու­ծու­թյուն­ ԶՊԾ Զ­բաղ­վա­ծու­թյան պե­տա­կան ծա­ռա­յու­թյուն­ Ե­ԿԱ­ Եվ­րո­պա և Կենտ­րո­նա­կան Ա­սիա­ ներ ԵՎԾ­ Եր­կա­րաձգ­վող վար­կա­վոր­ման ծրա­գիր­ ՊՄԳ ­Պե­տա­կան-մաս­նա­վոր գոր­ծըն­կե­րու­թյուն­ ԵՖԾ­ Եր­կա­րաձգ­վող ֆի­նան­սա­վոր­ման ծրա­գիր ԱՇԿ­ Ապ­րան­քային շու­կայի կա­նոն­ներ ­ՁԻՀ ­Ձեռ­նար­կու­թյուն­նե­րի ին­կու­բա­տոր հիմ­նադ­ ՀԾԿՀ ­Հան­րային ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րը կար­գա­վո­րող րամ­ հանձ­նա­ժո­ղով ԵՄ­ Եվ­րո­պա­կան Մի­ու­թյուն­ ՀԶ ­Հե­տա­զո­տու­թյուն և զար­գա­ցում ԸՆԾ­ Ըն­տա­նե­կան նպաստ­նե­րի ծրա­գիր­ ՏՄՊՊՀ Տն­տե­սա­կան մր­ցակ­ցու­թյան պաշտ­պա­նու­ ՕՈՒՆ­ Օ­տա­րերկ­րյա ուղ­ղա­կի ներդ­րումներ թյան պե­տա­կան հանձ­նա­ժո­ղով Մ­ՀԻ Մր­ցու­նա­կու­թյան հա­մաշ­խար­հային ին­դեքս ՊԵԿ Պե­տա­կան ե­կա­մուտ­նե­րի կո­մի­տե ­ՔԱԳՎ ­Քա­ղա­քա­ցիա­կան ա­վիա­ցիայի գլ­խա­վոր վար­ ՓՄՁ Փոքր և մի­ջին ձեռ­նար­կու­թյուն­ներ չու­թյուն ՊՁ ­Պե­տա­կան ձեռ­նար­կու­թյուն­ Հ­ՆԱ Հա­մա­խառն ներ­քին ար­դյունք ԱՄՆ ՄԶԳ Ա­մե­րի­կայի Միա­ցյալ Նա­հանգ­նե­րի Մի­ ՄՖՎ ­Մի­ջազ­գային ֆի­նան­սա­կան վի­ճա­կագ­րու­թյուն ջազ­գային զար­գաց­ման գոր­ծա­կա­լու­թյուն ՏՀՏ Տե­ղե­կատ­վա­կան և հա­ղոր­դակց­ման տեխ­նո­լո­ ԱՄԴ­ Ա­մե­րի­կյան դո­լար գիա ԱԱՀ­ Ա­վե­լաց­ված ար­ժե­քի հարկ­ ՄԶԳ ­Մի­ջազ­գային զար­գաց­ման գոր­ծա­կա­լու­թյուն ԱՀԿ­ Առևտ­րի հա­մաշ­խար­հային կազ­մա­կեր­պու­ թյուն Նա­խա­գա­հի տե­ղա­կալ Ֆի­լիպ Լե Ու­ղո ­Տա­րա­ծաշր­ջա­նային ղե­կա­վար­ Հեն­րի Կե­րա­լի­ Ո­լոր­տի ղե­կա­վար­ Ի­վոն Ցի­կա­տա­ Ո­լո­տի կա­ռա­վա­րիչ­ Ի­վայ­լո Իզ­վորս­կի­ Աշ­խա­տան­քային խմ­բի ղե­կա­վար­ներ Ուլ­րիխ Բարչ, Սու­լեյ­ման Կու­լի­բա­լի ii | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն Բովանդակություն Ե­րախ­տի­քի խոսք­........................................................................................................................................... ix ­ՆԵ­ՐԱ­ԾՈՒԹՅՈՒՆ......................................................................................................................................... xi A. Հայաստանի տնտեսական աճի նոր մոդելը......................................................................................xiii B. Ներդրումների աճ և ֆինանսական միջնորդության բարելավում ................................................. xiv C. Մարդկային ռեսուրսների ավելի լավ օգտագործում ...................................................................... xvii D. Մրցակցության խթանումը հայկական շուկաներում ......................................................................... xx E. Ցամաքային միակցե­լիու­թյան բարելավումը.................................................................................... xxv F. Օդային միակցե­լիու­թյան բարելավումը...........................................................................................xxvii G. Տեղեկատվական և հաղորդակցման տեխնոլոգիաների բարելավում (ՏՀՏ)................................. xxx H. Տնտեսական աճի վերաբերյալ նախկին ուսումնասիրությունները................................................xxxi I. Ուսումնասիրության կառուցվածքը...................................................................................................xxxi 1. Մակ­րոտն­տե­սա­կան զար­գա­ցում­նե­րը և հե­ռան­կա­րը........................................................................... 1 A. Տնտեսական աճը մինչ համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամը................................................ 1 B. Համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամը և Հայաստանի տնտեսության վերականգնումը 2009-12 թթ................................................................................................................. 6 C. Մակրոտնտեսական հեռանկար........................................................................................................... 9 2. Խ­նայո­ղություն, ներդ­րում և ֆի­նան­սա­կան միջ­նոր­դություն ............................................................. 13 A. Համախառն մասնավոր խնայողությունների վրա ազդող գործոնները ......................................... 14 J. Տնային տնտեսությունների խնայողությունների վրա ազդող մակրոտնտեսական գործոնները .16 K. Ֆինանսական հատվածի զարգացումը.............................................................................................. 19 L. Օտարերկրյա ուղղակի ներդրումներ................................................................................................. 26 ­M. Ա­ռա­ջարկ­վող քաղաքականություն.................................................................................................... 32 3. Մարդ­կային ռե­սուրս­ներ......................................................................................................................... 37 A. Աշխատաշուկայի միտումները............................................................................................................ 39 N. Հայաստանի աշխատաշուկայի մար­տա­հրա­վերները ...................................................................... 42 O. Առաջարկվող քաղաքականություն ................................................................................................... 47 P. Սփյուռքահայության ներգրավման խթանումը ................................................................................. 47 4. Մր­ցակ­ցու­թյուն........................................................................................................................................ 57 A. Մրցակցության ցուցանիշները............................................................................................................ 58 B. Մրցակցության խոչընդոտները տնտեսության առանցքային ճյուղերում ....................................... 61 C. Ոլորտային ուսումնասիրություն. պարենային ապրանքների գները .............................................. 64 D. Մրցակցային քաղաքականության շրջանակը................................................................................... 68 Բովանդակություն | iii E. Առաջարկվող քաղաքականություն..................................................................................................... 81 5. Ցա­մա­քային կապ..................................................................................................................................... 85 A. Տարանցիկ բեռնափոխադրում........................................................................................................... 86 B. Ցամաքային տարանցիկ բեռնափոխադրման տարբերակները....................................................... 88 C. Նյութատեխնիկական ապահովում և բեռնափոխադրման ծառայություններ................................ 92 D. Առաջարկվող քաղաքականություն.................................................................................................... 93 6. Օ­դային կապ............................................................................................................................................. 95 A. Ինստիտուցիոնալ շրջանակը............................................................................................................. 95 Q. Գործարար միջավայր......................................................................................................................... 96 R. Հայաստանի օդային կապի համեմատական վերլուծություն .......................................................... 97 S. Ազատականացման հնարավոր հետևանքները............................................................................... 109 T. Առաջարկվող քաղաքականություն.................................................................................................... 111 7. Տե­ղե­կատ­վա­կան և հա­ղոր­դակ­ցության տեխ­նո­լո­գիա­ներ (ՏՀՏ)..................................................... 127 A. Հայաստանի ՏՏ ծառայությունների ոլորտը .................................................................................... 128 U. Առաջարկվող քաղաքականություն................................................................................................... 133 Օգ­տա­գործ­ված գրա­կա­նու­թյան ցանկ..................................................................................................... 137 ԱՂՅՈՒՍԱԿՆԵՐ Ա­ղ յու­սակ 1. Ո­րոշ պա­րե­նային ապ­րանք­նե­րի գնային տար­բե­րու­թյու­նը Հա­յաս­տա­նում և Ա­ՊՀ ը­նտր­ված ե­րկր­նե­րում, 2010 թ. (տո­կո­սով)..................................................................................................... xxii Ա­ղ յու­սակ 2. Քա­ղա­քա­կա­նու­թյան վե­րա­բե­րյալ ա­ռա­ջար­կու­թյուն­նե­րի ամ­փո­փում...............................................................xxxiii Աղյուսակ 1.1. Մակրոտնտեսական միտումներ և կանխատեսումներ (ՀՆԱ-ի տոկոսով, եթե այլ բան սահմանված չէ)........................................................................................................4 Աղյուսակ 1.2. Զբաղ­վա­ծու­թյան կա­ռուց­ված­քի փո­փո­խու­թյան ար­դյուն­քում ՀՆԱ-ում տն­տե­սու­թյան ո­լորտ­նե­րի կշիռ­նե­րի փո­փո­խու­թյու­նը, 2003-08 թթ. (տո­կո­սով)...................................................................................................................5 Ա­ղ յու­սակ 1.3. Պարտ­քը նվա­զեց­նող ա­ռաջ­նային հաշ­վեկ­շիռ­ներ (10 տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում պարտ­քը մինչև ՀՆԱ-ի 30 տո­կոսն ի­ջեց­նե­լու հա­մար)............................................... 11 Աղյուսակ 2.1. Համախառն խնայողության վրա ազդող գործոնները (2002 թ. եռ. 1 – 2011 թ. եռ. 2)....................................................................................................................................... 16 Ա­ղ յու­սակ 2.2. Սխալ­նե­րի շտկ­ման մո­դե­լի բնու­թագ­րիչ­նե­րը ...........................................................................................................17 Ա­ղ յու­սակ 2.3. Տնային տն­տե­սու­թյուն­նե­րի ամ­սա­կան ե­կա­մուտ, սպա­ռում և խնայո­ղու­թյուն (դեֆ­լ յա­ցի­ոն ար­ժեք­ներ, որ­պես բա­զային տա­րի ը­նտր­ված է 2004 թ.).................................................................. 18 Ա­ղ յու­սակ 3.1. Սփյուռ­քի ազ­դե­ցու­թյու­նը. Հա­յաս­տա­նը հա­մա­պա­տաս­խան չա­փո­րո­շիչ­նե­րի լույ­սի ներ­քո..................................51 Ա­ղ յու­սակ 4.1. Պե­տա­կան ձեռ­նար­կու­թյուն­նե­րի ներ­կա­յու­թյու­նը....................................................................................................60 Ա­ղ յու­սակ 4.2. Հիմ­նա­կան շու­կա­յա­կան բնու­թագ­րիչ­նե­րը և գնե­րի հա­մադր­ման ար­դյուն­քնե­րը ................................................66 Ա­ղ յու­սակ 4.3. Գնե­րի հա­մադր­ման վեր­լու­ծու­թյուն, Հա­յաս­տան/ԱՊՀ այլ ե­րկր­ներ ....................................................................66 iv | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն Ա­ղ յու­սակ 4.4. Մի շարք պա­րե­նային մթերք­նե­րի գնե­րի տար­բե­րու­թյու­նը Ա­ՊՀ ե­րկր­նե­րի հա­մե­մատ. Հա­յաս­տա­նում գնի բարձ­րու­թյան տո­կոս (մի­ջին)....................................................................................................67 Ա­ղ յու­սակ 4.5. Հա­մա­պար­փակ մր­ցակ­ցային քա­ղա­քա­կա­նու­թյան շր­ջա­նակ.................................................................................70 Ա­ղ յու­սակ 4.6. Մր­ցակ­ցու­թյան մա­սին օ­րեն­քի կի­րառ­ման նպա­տա­կով «տն­տես­վա­րող սուբյեկտ» հաս­կա­ցու­թյան սահ­ման­ման կարևո­րու­թյու­նը.........................................................................................................73 ­ն ե­րի վե­րահս­կո­ղու­թյան քա­ղա­քա­կա­նու­թյան մշակ­ման տար­րե­րը ..................................................74 Ա­ղ յու­սակ 4.7. Միա­ձու­լում Ա­ղ յու­սակ 4.8. Մր­ցակ­ցու­թյան ցու­ցա­նիշ­նե­րը ո­րոշ շու­կա­նե­րում ................................................................................................... 77 Ա­ղ յու­սակ 4.9. Ըն­կե­րու­թյուն­նե­րին ու­ղղա­կի և ա­նուղ­ղա­կի օ­ժան­դա­կու­թյան օ­րի­նակ­ներ ..........................................................78 Ա­ղ յու­սակ 5.1. Հա­յաս­տա­նի ա­ռևտ­րային գոր­ծըն­կեր­նե­րը` ը­ստ տա­րա­ծաշր­ջա­նի, 2010 թ. (տո­կոս).........................................................................................................................................................................88 Ա­ղ յու­սակ 5.2. Ա­ռևտ­րային փոխլ­րաց­ման ին­դեքս, Հա­յաս­տան և ը­նտր­ված ա­ռևտ­րային գոր­ծըն­կեր­ներ, 2008-10 թթ.............89 Ա­ղ յու­սակ 5.3. Երևա­նից Մոսկ­վա մեկ բեռ­նա­տա­րով բեռ­նա­փո­խադ­րում ի­րա­կա­նաց­նե­լու ծախ­սը (Փո­թիի նա­վա­հան­գս­տով) (ԱՄՆ դո­լա­րով)..............................................................................................................90 Ա­ղ յու­սակ 5.4. Մեկ բեռն­ված բեռ­նա­տա­րի սպա­սարկ­ման մի­ջին ծախ­սը (ԱՄՆ դո­լա­րով)........................................................................................................................................................... 91 Ա­ղ յու­սակ 5.5. Չի­նաս­տա­նից դե­պի Երևան ներկր­ման գի­նը (Բան­դար Ա­բաս նավահանգստով), նարկ­ 20’ և 40’ բեռ­ լա­ ղեր, 2012 (ԱՄՆ դո­ րով)............................................................................................................ 91 ­Հա­վել­ված 6.1. Ա­ղ յու­սակ 6.1. Ա­ՊՀ ե­րկր­նե­րում մի շարք ա­վիաըն­կե­րու­թյուն­նե­րի տե­ղա­կայ­ման վայ­րը և գոր­ծու­նե­ու­թյան ծա­վա­լը ........... 107 Ա­ղ յու­սակ A 6.1. Միաս­նա­կան OLS ռեգ­րե­սիայի ար­դյունք­նե­րը, ը­նդ­հա­նուր ուղե­վարձե­րի ա­ռաձ­գա­կա­նու­թյու­նը...................... 113 ­Ա­ղ յու­սակ A 6.3. Միաս­նա­կան OLS ռեգ­րե­սիայի ար­դյունք­նե­րը, է­կո­նոմ և բիզ­նես դա­սի տոմ­սե­րի գնե­րի ա­ռաձ­գա­կա­նու­թյու­նը ................................................................................................................................................ 115 ­Ա­ղ յու­սակ A 6.4. Գոր­ծի­քային փո­փո­խա­կան­նե­րի ռեգ­րե­սիայի ար­դյունք­ները, ը­նդ­հա­նուր ա­վիա­տոմ­սե­րի ա­ռաձ­գա­կա­նու­թյու­նը ................................................................................................................................................ 116 Ա­ղ յու­սակ A 6.5. Միաս­նա­կան OLS ռեգ­րե­սիայի ար­դյունք­նե­րը, ա­վիա­տոմ­սե­րի ա­ռաձ­գա­կա­նու­թյու­նը` ը­ստ շու­կայի................ 116 Ա­ղ յու­սակ A 6.6. Միաս­նա­կան OLS ռեգ­րե­սիայի ար­դյունք­նե­րը, ա­վիա­տոմ­սե­րի գնե­րը կան­խո­րո­շող գոր­ծոն­նե­րը.................... 118 ­Հա­վել­ված 6.2. Օ­դային տրանս­պոր­տի ա­զա­տա­կա­նաց­ման հար­ցում ո­րոշ ու­սում­նասի­րու­թյուն­նե­րի ամ­փո­փում ...................123 ՆԿԱՐՆԵՐ Նկար 1. Խնայո­ղու­թյու­նը Հա­յաս­տա­նում և ո­րոշ այլ ե­րկր­նե­րում, 2003-10 թթ......................................................................xiv Նկար 2. Վար­կա­վո­րում/ա­վանդ­ներ հա­րա­բե­րակ­ցու­թյան սպ­րեդ­նե­րը Հա­յաս­տա­նում և ո­րոշ այլ ե­րկր­նե­րում, 2010 թ. (տո­կո­սով).........................................................................................................................................................xv Նկար 3. Հա­յաս­տան. աշ­խա­տու­ժի ներգ­րավ­վա­ծու­թյունն ու զբաղ­վա­ծու­թյու­նը, 2000-2010 թթ........................................xviii Նկար 4. Ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի թի­վը` ը­ստ ո­լորտ­նե­րի, շու­կա­նե­րի կամ շու­կա­նե­րի հատ­ված­նե­րի .........................................xx Նկար 5. Հա­յաս­տա­նում մի շարք պա­րե­նային ապ­րան­քա­շու­կա­նե­րի հա­մա­կենտ­րո­նաց­ման մա­կար­դա­կը, Հեր­ֆին­դա­լի ին­դեքս (Հ­ՀԻ).......................................................................................................................................xxiii Նկար 6. Ապ­րան­քային ա­ռև­տու­րը` ը­ստ տրանս­պոր­տային մի­ջոց­նե­րի, 2011 թ.................................................................... xxv Բովանդակություն | v Նկար 7. Չվերթ­նե­րի հա­ճա­խա­կա­նու­թյու­նը Ա­ՊՀ ե­րկր­նե­րի մայ­րա­քա­ղաք­նե­րից, 2012 թ. (որ­պես ը­նդ­հա­նուր չվերթ­նե­րի տո­կոս).................................................................................................................... xxvi Նկար 8. Նվա­զա­գույն ու­ղե­վար­ձե­րը Երևա­նից ու Թբի­լի­սիից (ձա­խից) և դե­պի Երևան ու Թբի­լի­սի (ա­ջից), ու­ղիղ և ան­կան­գառ չվերթ­ներ (ԱՄՆ դո­լար/կմ)................................................................................................... xxvii Նկար 9. Ա­վիաըն­կե­րու­թյուն­նե­րի կող­մից Airbus A320-200 օ­դա­նա­վով թռիչք­նե­րի հա­մար վճար­վող վճար­նե­րը (թ­ռիչ­քից թռիչք ժա­մա­նա­կա­հատ­ված) (ԱՄՆ դո­լա­րով)......................................................................................... xxix Նկար 1.1. Ա­ճը, կա­պի­տա­լի ձևա­վո­րու­մը, ար­տա­հա­նու­մը և սպա­ռու­մը Հա­յաս­տա­նում և այլ հա­մե­մա­տե­լի ե­րկր­նե­րում.....2 Նկար 1.2. Ըն­թա­ցիկ հաշ­վի հաշ­վեկ­շիռ, շի­նա­րա­րու­թյուն, ներդ­րում­ներ և ա­ճի բա­ղադ­րիչ­ներ..............................................3 Նկար 1.3. րա­ Ի­ կան ՀՆԱ-ն և նրա բա­ ղադ­րիչ­ րը, 2008 թ. 1-ին եռ.– 2012 թ. 2-րդ եռ. նե­ (տո­կո­սային փո­փո­խու­թյուն տա­րե­կան կտր­ված­քով).................................................................................................7 Նկար 1.4. Ար­տա­քին ա­ռև­տուր և կա­պի­տա­լի հոս­քեր, 2006-11 թթ..............................................................................................8 Նկար 1.5. Հիմ­նա­կան հար­կա­բյու­ջե­տային ցու­ցա­նիշ­ներ, 2008-2012 թթ. (Հ­ՆԱ-ի տո­կոս)........................................................9 Նկար 1.6. Վե­րա­ֆի­նան­սա­վոր­ման տո­կո­սը և 12 ա­միս­նե­րի սղա­ճը, 2008-2012 թթ. (տո­կո­սով)............................................. 10 Նկար 1.7. Պե­տա­կան հատ­վա­ծի պարտ­քը, 2012-32 թթ. (ն­մա­նա­կում­ներ, ՀՆԱ-ի տո­կո­սով)............................................................................................................................. 11 Նկար 2.1. Խնայո­ղու­թյու­նը Հա­յաս­տա­նում և այլ ը­նտր­ված ե­րկր­նե­րում, 2003-10 թթ. (Հ­ՆԱ-ի տո­կո­սով)........................................................................................................................................................ 14 Նկար 2.2. Հա­յաս­տան. ներ­քին խնայո­ղու­թյուն­նե­րի կա­ռուց­ված­քը, 2002-10 թթ. (մլն ԱՄՆ դո­ րով ձա­ լա­ խից և ՀՆԱ-ի տո­ սով` ա­ կո­ ջից)............................................................................................. 14 Նկար 2.3. Հա­յաս­տա­նի ֆի­նան­սա­կան հատ­վա­ծի խո­րու­թյունն այլ հա­մե­մա­տե­լի ե­րկր­նե­րի հա­մե­մատ .............................20 Նկար 2.4. Բան­կային ա­վանդ­նե­րի կա­ռուց­վածք, 2000-12 թթ. (տո­կո­սադ­րույ­քի կշիռ­նե­րով, ԱՄՆ դո­լա­րով և ՀՀ դրա­մով) ...................................................................................20 Նկար 2.5. Կոր­պո­րա­տիվ լևե­րի­ջի մա­կար­դա­կը Հա­յաս­տա­նում և ը­նտր­ված ե­րկր­նե­րում, 2011 թ...........................................21 Նկար 2.6. Վար­կա­վո­րում/ա­վանդ տո­կո­սադ­րույ­քնե­րի սպ­րեդ­նե­րը Հա­յաս­տա­նում և ը­նտր­ված ե­րկր­նե­րում, 2010 թ. (տո­կո­սով).....................................................................................................................................................................24 Նկար 2.7. Պե­տա­կան պար­տա­տոմ­սե­րի ե­կամ­տա­բե­րու­թյունն ու վար­կա­վոր­ման տո­կո­սադ­րույք­նե­րը Հա­յաս­տա­նում և տա­րա­ծաշր­ջա­նի այլ ե­րկր­նե­րում, 2011 թ......................................................................................24 Նկար 2.8. Ֆոն­դային բոր­սայի կա­պի­տա­լա­ցու­մը Հա­յաս­տա­նում և ը­նտր­ված ե­րկր­նե­րում, 2010 թ........................................ 25 Նկար 2.9. Ան­հա­տա­կան կեն­սա­թո­շա­կային հիմ­նադ­րամ­նե­րի մի­ջոց­նե­րի ներդր­ման կան­խա­տե­սում, 2014-2020 թթ. (մլն ԱՄՆ դո­լա­րով).....................................................................................................................................................26 Նկար 2.10. Հա­յաս­տան. խնայո­ղու­թյուն­նե­րի ճեղք­ված­քը և օ­տա­րերկ­րյա ուղ­ղա­կի ներդ­րում­նե­րը, 2001-2011 թթ................ 27 Նկար 2.11. Հա­յաս­տան՝ ՕՈՒՆ-նե­րի ներ­հոս­քը 2000-ա­կան թթ..................................................................................................28 Նկար 2.12. Կա­պի­տա­լի կու­տա­կում և ՕՈՒՆ-նե­րի ներ­հոսք, 2000-2010 թթ................................................................................29 Նկար 2.13. Ո­լորտ­նե­րի կշի­ռը ը­նդ­հա­նուր ՀՀԱ-ում, 2000-2010 թթ...............................................................................................31 Նկար 3.1. Հա­յաս­տան. աշ­խա­տու­ժի ներգ­րավ­վա­ծու­թյուն և գոր­ծազր­կու­թյուն, 2010 թ.........................................................38 Նկար 3.2. Հա­յաս­տա­նում զբաղ­վա­ծու­թյան ա­ճին նպաս­տող ո­լորտ­նե­րը, 2002-10 թթ...........................................................39 Նկար 3.3. Գոր­ծազր­կու­թյան տո­կոս­նե­րի մի­ջազ­գային հա­մե­մա­տու­թյուն (տո­կո­սով).....................................................................................................................................................................40 Նկար 3.4. Ու­նա­կու­թյուն­ներն ու աշ­խա­տու­ժի պա­հան­ջար­կը, 2008 թ. (ան­բա­վա­րար կրթ­ված աշ­խա­տու­ժը որ­պես ար­գելք մատ­նան­շած ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի տո­կո­սը)...........................43 Նկար 3.5. Հա­յաս­տան. ներ­քին աշ­խա­տա­շու­կայի շար­ժիչ ու­ժե­րը ...........................................................................................46 Նկար 4.1. Ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի թի­վը տն­տե­սու­թյան յու­րա­քան­չյուր ո­լոր­տում, շու­կա­յում կամ շու­կայի հատ­վա­ծում .............59 vi | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն Նկար 4.2. Շու­կայի կա­ռուց­վածքը, 2009 թ. (շու­կա­յա­կան կշիռ­նե­րը տո­կո­սով) .......................................................................60 Նկար 4.3. Տար­բեր մաս­նա­գի­տա­կան ո­լորտ­նե­րում պար­տա­դիր պե­տա­կան վճար­նե­րը ԵՄ-ի և ՏՀԶԿ-ի ե­րկր­նե­րում .......63 Նկար 4.4. Հա­յաս­տանում մի շարք պա­րե­նային ապ­րանք­նե­րի շու­կա­նե­րի կենտ­րո­նաց­ման մա­կար­դակ­նե­րը, ՀՀԻ6 .........65 Նկար 4.5. Մր­ցակ­ցային քա­ղա­քա­կա­նու­թյան դե­րը ...................................................................................................................69 Նկար 5.1. Ապ­րան­քային ա­ռև­տու­րը` ը­ստ տրանս­պոր­տի տե­սա­կի, 2011 թ...............................................................................86 Նկար 5.2. Հա­յաս­տա­նի ա­ռևտ­րի և տրանս­պոր­տի բա­րե­լավ­ման ցու­ցա­նիշ­նե­րը, 2007-2012 թթ............................................87 Նկար 6.1. Նս­տա­տե­ղե­րի բաշ­խու­մը Երևա­նից ի­րա­կա­նաց­վող չվերթ­նե­րով ..........................................................................98 Նկար 6.2. Չվերթ­նե­րի թի­վը` ը­ստ Երևա­նից կա­տար­վող թռիչք­նե­րի հա­ճա­խա­կա­նու­թյան (ձա­խից բա­ցար­ձակ թվե­րով, ա­ջից` որ­պես ը­նդ­հա­նոր չվերթ­նե­րի տո­կոս), 2000-12 թթ. .....................................99 Նկար 6.3. Չվերթ­նե­րի թի­վը Ա­ՊՀ ե­րկր­նե­րի մայ­րա­քա­ղաք­նե­րից` ը­ստ հա­ճա­խա­կա­նու­թյան (որ­պես ը­նդ­հա­նուր չվերթ­նե­րի տո­կոս), 2000-12 թթ.................................................................................................99 Նկար 6.4. Նվա­զա­գույն ու­ղե­վար­ձե­րը Երևա­նից ու Թբի­լի­սիից (ձա­խից) և դե­պի Երևան ու Թբի­լի­սի (ա­ջից). Ու­ղիղ և ան­վայ­րէջք չվերթ­ներ (դո­լար/կմ) ............................................................................................................. 100 Նկար 6.5. Նվա­զա­գույն ու­ղե­վար­ձե­րը Երևա­նից, Թբի­լի­սիից, Բաք­վից և Ալ­մա­թիից. Ու­ղիղ և ան­վայ­րէջք չվերթ­ներ (դո­լար/կմ) .............................................................................................................. 101 Նկար 6.6. Ա­վիաըն­կե­րու­թյուն­նե­րի կող­մից Airbus A320-200 օ­դա­նա­վի թռիչ­քից թռիչք ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծի հա­մար վճար­նե­րը (ԱՄՆ դո­լա­րով)........................................................................................................................................102 Նկար 6.7. Airbus A320-200 օ­դա­նա­վի ուղևոր­նե­րի կող­մից կա­տար­վող վճար­նե­րը (թ­ռիչ­քից թռիչք հաշ­վար­կով) (ԱՄՆ դո­լա­րով)...........................................................................................................................................................103 Նկար 6.8. Airbus A320-200 օ­դա­նա­վի հա­մար ը­նդ­հա­նուր վճար­նե­րը (թ­ռիչ­քից թռիչք հաշ­վար­կով) (ԱՄՆ դո­լա­րով).......................................................................................................................................................... 104 Նկար 6.9. Ա­ՊՀ ա­վիաըն­կե­րու­թյուն­նե­րի գոր­ծու­նե­ու­թյան տա­րած­քային հա­մա­կենտ­րո­նա­ցու­մը և չվա­ցու­ցա­կի (ժա­մա­նա­կի) կոոր­դի­նա­ցու­մը ........................................................................................................... 109 Նկար 7.1. Ը­նդ­հա­նուր շր­ջա­նային պատ­րաստ­վա­ծու­թյան ին­դեք­սը ՏՀՏ ո­լոր­տում ..............................................................130 Նկար 7.2. Հա­յաս­տա­նում առ­կա շր­ջա­նա­վարտ­նե­րի թի­վը, ո­րոնք կա­րող են աշ­խա­տել ՏՀՏ ո­լոր­տում ............................. 131 Նկար 7.3. Հա­յաս­տան. գոր­ծառ­նու­թյուն­նե­րի ար­ժե­քը (ԱՄՆ դո­լա­րով/լ­րիվ դրույ­քի հա­մար­ժե­քով/­ժամ)..........................132 ՆԵՐԴԻՐՆԵՐ ­Ներ­դիր 3.1. Սփյուռ­քի օգ­նու­թյամբ հիմն­ված ա­ռա­ջին շար­ժիչ կա­ռույց­նե­րը զար­գա­ցող ե­րկր­նե­րում .....................................53 Ներ­դիր 4.1. Փո­փո­խու­թյուն­նե­րը ՀՀ «Տն­տե­սա­կան մր­ցակ­ցու­թյան պաշտ­պա­նու­թյան մա­սին» օ­րեն­քում ............................... 72 Ներ­դիր 4.2. ԵՄ-ի գնա­հատ­ման մե­թո­դա­բա­նու­թյու­նը և պե­տա­կան օգ­նու­թյու­նը մր­ցակ­ցու­թյանը վնա­սող չհա­մա­րե­լու չափա­նիշ­նե­րը .............................................................................................................................................................80 Ներ­դիր 6.1. Միակցե­լիու­թյան թռիչք­նե­րի հիմ­նա­կան չա­փո­րո­շիչ­նե­րը .................................................................................... 106 Բովանդակություն | vii Ե­րախ­տի­քի խոսք­ Այս ու­սում­նա­սի­րու­թյան սկզբ­նա­կան տար­բե­րա­կը Ու­սում­նա­սի­րու­թյան պատ­րաստ­մա­նը է­ա­պես պատ­րաս­տել է Հա­մաշ­խար­հային բան­կի Արևե­ նպաս­տել է ՀՀ ֆի­նանս­նե­րի և է­կո­նո­մի­կայի նա­ լյան Եվ­րո­պայի և Կենտ­րո­նա­կան Ա­սիայի (ԵԿԱ) խա­րա­րու­թյուն­նե­րի, ՀՀ քա­ղա­քա­ցիա­կան ա­վիա­ տա­րա­ծաշր­ջա­նի վար­չու­թյան աշ­խա­տա­կից Սու­ ցիայի գլ­խա­վոր վար­չու­թյան և ՀՀ կենտ­րո­նա­կան լեյ­ման Կու­լի­բայ­լիի, այ­նու­հետև Ո­ւլ­րիխ Բար­չի բան­կի հետ շա­րու­նա­կա­կան հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյու­ ղե­կա­վա­րած աշ­խա­տան­քային խում­բը: Ու­սում­ նը: Օգ­տա­կար մեկ­նա­բա­նու­թյուն­ներ են ստաց­վել նա­սի­րու­թյան գլ­խա­վոր հե­ղի­նակ­նե­րը շնոր­հա­կա­ նաև Ա­ ՄՀ-ից և ԱՄՆ ՄԶԳ-ից: լու­թյուն են հայտ­նում Հա­մաշ­խար­հային բան­կի և Հա­մաշ­խար­հային բան­կի աշ­խա­տան­քային խում­ այլ կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի տար­բեր մաս­նա­գետ­ բը նաև շնոր­հա­կա­լու­թյուն է հայտ­նում Հա­մաշ­ նե­րից կազմ­ված աշ­խա­տան­քային խմ­բին ցու­ցա­ խար­հային բան­կի ա­վագ ղե­կա­վա­րու­թյա­նը և գոր­ բե­րած ա­ջակ­ցու­թյան և ներդր­ման հա­մար: Խմ­բի ծըն­կեր­նե­րին ուղ­ղորդ­ման և աշ­խա­տան­քային ան­դամ­ներն ե­ն՝ Տա­նյա Բե­գա­զո, Մո­հա­մեդ Դիա­ մեկ­նա­բա­նու­թյուն­նե­րի հա­մար, մաս­նա­վո­րա­պես՝ բի, Գո­հար Գյու­լու­մյան, Ա­րծ­վի Խա­չատ­րյան, Տիգ­ Ա­սադ Ա­լա­մին և Հեն­րի Կե­րա­լիին, Ի­վոն Ցի­կա­ րան Կոս­տա­նյան, Եվ­գե­նի Կուզ­նե­ցով, Մար­տա տային, Կա­զի Մա­տիին, Ի­վայ­լո Իզ­վորս­կուն, Պեդ­րո Մար­տի­նես Լի­չետ­տի, Վի­լաշ Պա­տի­կոն­դա, Յու­ Լուիս Ռոդ­րի­գե­սին, Ռաշ­մի Շան­կա­րին, Ժան Մի­շել լիան Պո­գոր, Ջոր­ջի­նա Պոպ, Սիդ­հար­տա Ռա­ջա, Հա­փիին, Պա­լո­մա Ա­նոս Կա­սե­րոյին, Դա­նի­ել Լե­ Սանդ­րա Սար­ջենտ, Դա­նի­ել Սաս­լավս­կի, Եվ­գե­ դեր­մա­նին, Նդիա­մե Դի­ո­պին, Դե­պակ Միշ­րային, նյա Շու­միլ­կի­նա, Ռա­միա Սուն­դա­րամ, Էր­վին Տի­ Պաբ­լո Սա­վեր­դային և Ռա­ջու Սինք­խին: Աշ­խա­տան­ ոն­սոն և «EV consulting» ըն­կե­րու­թյան աշ­խա­տա­ քային խմ­բին գե­րա­զանց ա­ջակ­ցել են Զա­քիա Նե­ կազմ:­ կաեն Նով­րու­զը և Նել­լի Խա­չատ­րյա­նը (ACS, ECSP1): Ե­րախ­տի­քի խոսք | ix ­ՆԵ­ՐԱ­ԾՈՒԹՅՈՒՆ 2013 թ. դրու­թյամբ Հա­յաս­տա­նի տն­տե­սու­ մեջ հիմ­նա­վոր­ված ը­նդ­գծ­վում է ֆի­նան­սա­կան թյա­նը հա­ջող­վեց հաղ­թա­հա­րել հա­մաշ­խար­ մի­ջա­վայ­րի ամ­րապնդ­ման, ներդ­րում­նե­րի խթան­ հային ֆի­նան­սա­կան ճգ­նա­ժա­մի հիմ­նա­կան ման և մր­ցակ­ցային քա­ղա­քա­կա­նու­թյան կի­րարկ­ հետևանք­նե­րը, ո­րի շնոր­հիվ ե­րկ­րում ստեղծ­ ման շնոր­հիվ գոր­ծա­րար մի­ջա­վայ­րի և ներդ­րու­ վե­ցին լավ նա­խադ­րյալ­ներ միջ­նա­ժամ­կետ և մային մթ­նո­լոր­տի բա­րե­լավ­ման կարևո­րու­թյու­նը: եր­կա­րա­ժամ­կետ տն­տե­սա­կան ա­ճի ա­պա­հով­ Այս ու­սում­նա­սի­րու­թյու­նում մենք նշում ե­նք, որ ման հա­մար: Ի­ րա­ կան ՀՆԱ-ի ա­ ճը 2012 թ. կազ­ չնա­յած մինչև հա­մաշ­խար­հային ճգ­նա­ժամն ար­ մեց 7.2 տո­կոս, կր­ճատ­վեց նաև ըն­թա­ցիկ հաշ­վի ձա­նագր­ված բարձր ա­ճի տեմ­պե­րին` ե­րկ­րում, պա­կա­սուր­դը, սա­կայն այն շա­րու­նա­կում է բարձր այ­նուա­մե­նայ­նիվ, չհա­ջող­վեց լու­ծել բնակ­չու­ մնալ: Ո­րո­շա­կի­ո­րեն վե­րա­կանգն­վե­ցին հիմ­նա­ թյան զբաղ­վա­ծու­թյան խն­դի­րը և ա­պա­հո­վել կա­ կան մակ­րոտն­տե­սա­կան ցու­ցա­նիշ­նե­րը, սա­կայն յուն մակ­րոտն­տե­սա­կան հա­վա­սա­րակշ­ռու­թյուն: 44 տո­կոս պարտք-Հ­ՆԱ հա­րա­բե­րակ­ցու­թյու­նը Բարձր ա­ճը պայ­մա­նա­վոր­ված էր շի­նա­րա­րու­թյան դեռևս բարձր է և հնա­ վո­ րա­ թյուն չի տա­ րու­ լիս վե­ ո­լոր­տում ար­տա­քին ներդ­րում­նե­րի և ներ­քին ծա­ րաց­նե­լու հար­կա­բյու­ջե­տային խզում­նե­րը: 2009 թ. ռա­յու­թյուն­նե­րի բարձր մա­կար­դա­կով, ո­րոնք չէին խոր ան­կմա­նը հա­ջոր­դած եր­կու տա­րի­նե­րին դան­ զու­գորդ­վում ար­տա­հան­ման բարձր տեմ­պե­րով: դաղ, սա­կայն կա­յուն տն­տե­սա­կան ա­ճի շնոր­հիվ Կա­ռա­վա­րու­թյան ռազ­մա­վա­րու­թյան նպա­ ո­րոշ չա­փով թու­լա­ցավ տն­տե­սա­կան լար­վա­ծու­ տակ­նե­րին հաս­նե­լու հա­մար ան­հրա­ժեշտ է թյու­նը: Այ­նուա­մե­նայ­նիվ ե­րկ­նիշ տն­տե­սա­կան ա­ճի չորս գոր­ծո­նի հա­մա­տե­ղում: Ա­ռա­ջին` ներդ­րում­ վե­րա­կանգն­ման ճա­նա­պար­հը դեռ շատ եր­կար է, նե­րի աճ և ֆի­նան­սա­կան միջ­նոր­դու­թյան բա­րե­ ը­նդ ո­րում հա­մաշ­խար­հային տն­տե­սու­թյան ան­կա­ լա­վում մի­ջոց­ներ խնայող­նե­րի ու ներդ­րող­նե­րի յուն վի­ճա­կը վկա­յում է, որ նա­խաճգ­նա­ժա­մային միջև: Ե­րկ­րորդ` աշ­խա­տու­ժի, նե­րա­ռյալ ե­րկ­րից բարձր ա­ճը վե­րա­կան­գնե­լը ներ­կա դրու­թյամբ դուրս գտն­վող զանգ­վա­ծի ա­վե­լի ար­դյու­նա­վետ այն­քան էլ հա­վա­նա­կան չէ: օգ­տա­գոր­ծում: Եր­րորդ` ապ­րանք­նե­րի և ծա­ռա­ Այս ու­սում­նա­սի­րու­թյան հիմ­նա­կան մո­տե­ յու­թյուն­նե­րի շու­կա­յում մր­ցակ­ցային մթ­նո­լոր­տի ցումն այն է, որ կա­ ռա­ րու­ վա­ թյան` նոր աշ­խա­ ամ­րապն­դում, ո­րն իր հեր­թին ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի տա­տե­ղե­րի ստեղծ­մա­նը միտ­ված ծրագ­րի հա­ հա­մար լծակ­ներ կս­տեղ­ծի նո­րա­րա­րու­թյան, նոր ջող ի­րա­կա­նաց­ման հա­մար ան­հրա­ժեշտ է տեխ­նո­լո­գիա­նե­րի կի­րառ­ման և ար­դյու­նա­վե­տու­ վե­րա­նայել մինչ հա­մաշ­խար­հային ճգ­նա­ժա­մը թյան բարձ­րաց­ման հա­մար: Չոր­րորդ` ծո­վային շր­ջա­նա­ռու­թյան մեջ դր­ված մո­դե­լը: Նոր աշ­ սահ­ման­ներ չու­նե­ցող Հա­յաս­տա­նի տն­տե­սու­թյան խա­տա­տե­ղե­րի ստեղ­ծու­մը Հա­յաս­տա­նի կա­ռա­ կա­պե­րի բա­րե­լա­վում հա­մաշ­խար­հային շու­կա­նե­ վա­րու­թյան Հա­յաս­տա­նի զար­գաց­ման 2012-2025 րի հետ ցա­մա­քային, օ­դային կա­պու­ղի­նե­րի, ի­նչ­ թթ. ռազ­մա­վա­րու­թյան գե­րա­կա խն­դիրն է, ը­նդ պես նաև ին­տեր­նե­տի և հա­ղոր­դակց­ման տեխ­նո­ ո­րում խոս­քը «ո­րա­կյալ և ար­ժա­նի վար­ձատր­վող» լո­գիա­նե­րի մի­ջո­ցով: աշ­խա­տա­տե­ղե­րի մա­սին է: Ռազ­մա­վա­րու­թյան ­Նե­րա­ծություն | xi Տն­տե­սա­կան ա­ճի տեմ­պե­րի ո­րոշ վե­րա­կանգ­ քան աշ­խա­տա­տար չեն, որ­քան ծանր ար­դյու­նա­ նու­մը, հետևա­ բար, չպետք է հանգս­ տաց­ նի, և բե­րու­թյան և ժա­մա­նա­կա­կից ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի Հա­յաս­տա­նի կա­ռա­վա­րու­թյու­նը պետք է նոր ո­լորտ­նե­րում: Հետևա­բար Հա­յաս­տա­նի զար­գաց­ քայ­լեր ձեռ­նար­կի իր ա­ռջև դր­ված նպա­տակ­նե­ ման ռազ­մա­վա­րու­թյու­նում շեշտն ար­դա­րա­ցի­ո­ րին հաս­նե­լու հա­մար: 2003-2008 թթ. տն­տե­սա­ րեն դր­ված է թեթև ար­դյու­նա­բե­րու­թյան վրա, ո­րը կան պոռթ­կու­մը հիմ­նա­կա­նում պայ­մա­նա­վոր­ված հա­մար­վում է այն ո­լոր­տը, որ­տեղ ստեղծ­վե­լու են էր բնա­կա­րա­նա­շի­նու­թյան, ներ­քին ծա­ռա­յու­թյուն­ ո­րա­կյալ և բարձր վար­ձատր­վող աշ­խա­տա­տե­ղեր: նե­րի և ար­տար­ժույ­թի ներ­հոս­քի ա­ճով: Թեև շի­ Բարձր ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյունն այդ հա­մա­տեքս­ նա­րա­րու­թյան ո­լոր­տում ստեղծ­վե­ցին շատ աշ­ տում են­թադ­րում է ա­ռա­ջան­ցիկ տն­տե­սա­կան աճ խա­տա­տե­ղեր, զբաղ­վա­ծու­թյան ը­նդ­հա­նուր և աղ­քա­տու­թյան կր­ճա­տում: մա­կար­դա­կի ա­ճն ան­նշան էր, և գոր­ծազր­կու­թյու­ Այս ու­սում­նա­սի­րու­թյան տե­սա­կան վեր­լու­ նը շա­ նա­ րու­ կում էր մնալ չա­ փա­զանց բարձր մա­ ծու­թյան մեջ ը­նդ­գծ­վում է կա­ռուց­ված­քային կար­դա­կի վրա, հատ­կա­պես` աշ­խա­տանք ո­րո­նող բա­րե­փո­խում­նե­րի` որ­պես տն­տե­սա­կան ա­ճը ե­րի­տա­սարդ­նե­րի շր­ջա­նում: Ա­վե­լին, ե­րբ 2009 թ. խթա­նող գոր­ծո­նի կարևո­րու­թյու­նը: Տն­տե­սա­ դա­դա­րեց կա­պի­տալ մի­ջոց­նե­րի ներ­հոս­քը և կտ­ կան ա­ճի տե­սու­թյու­նը տար­բե­րա­կում է ար­տադ­ րուկ նվա­զեց ներդ­րող­նե­րի վս­տա­հու­թյու­նը ե­րկ­ րու­թյան գոր­ծոն­նե­րի կու­տա­կու­մը և այդ գոր­ծոն­ րի նկատ­մամբ, տն­տե­սա­կան վե­րելքն ա­վարտ­վեց նե­րի ազ­դե­ցու­թյան տակ ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյան զանգ­վա­ծային ան­կմամբ: Ճգ­նա­ժա­մը, բնա­կա­ բա­րե­լա­վու­մը: Կա­յուն և շա­րու­նա­կա­կան տն­տե­ նա­բար, հան­գեց­րեց գոր­ծազր­կու­թյան նոր ա­լի­քի սա­կան ա­ճի ա­պա­հով­ման հա­մար ան­հրա­ժեշտ է, և աղ­քա­տու­թյան կր­ճատ­ման ա­ռու­մով եր­կի­րը մի որ այդ եր­կու գոր­ծոն­նե­րը միա­ժա­մա­նակ գոր­ծեն: քա­նի տա­րով հետ շպր­տեց: Ներ­կա­յումս խն­դի­րը Ու­սում­նա­սի­րու­թյու­նում ը­նդ­գծ­վում է, որ նախ­կին Հա­յաս­տա­նում մի­ջազ­գային մր­ցու­նա­կու­թյան բա­ տն­տե­սա­կան ա­ճի և հա­մաշ­խար­հային ֆի­նան­սա­ րե­լավ­ման շնոր­հիվ տն­տե­սա­կան ա­ճի հա­մար նոր կան ճգ­նա­ժա­մի ժա­մա­նա­կաշր­ջան­նե­րում նման կա­յուն հիմ­քե­րի ստեղ­ծումն է: միաս­նա­կան գոր­ծըն­թաց տե­ղի չի ու­նե­ցել: Գա­լիք Ա­նո­րոշ մի­ջազ­գային տն­տե­սա­կան մի­ջա­վայրն ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նում ան­հրա­ժեշտ է ստեղ­ծել տն­ էլ ա­վե­լի հրա­տապ է դարձ­նում տն­տե­սա­կան տե­սա­կան ա­ճի ա­վե­լի լայն բա­զա, որ­տեղ ա­ռաջ­ ա­ճի նոր մո­դե­լի մշակ­ման խն­դի­րը: Հա­յաս­տա­նի նային տեղ կգ­րա­վեն գոր­ծա­զուրկ­նե­րի զգա­լի տն­տե­սու­թյու­նը կանգ­նած է նոր մար­տա­հրա­վեր­ մա­սը կազ­մող ե­րի­տա­սարդ­նե­րի հա­մար նոր աշ­ նե­րի ա­ռջև, մա­նա­վանդ` ե­րկ­րի գլ­խա­վոր ա­ռևտ­ խա­տան­քային հնա­րա­վո­րու­թյուն­ներ ա­պա­հո­վող րային գոր­ծըն­կեր Եվ­րո­պա­կան Մի­ու­թյա­նը սպառ­ ար­տա­հա­նե­լի ո­լորտ­նե­րը: նա­ցող նոր ճգ­նա­ժա­մի պա­րա­գա­յում: Ըն­թաց­քի Թե­մա­նե­րի ը­նտ­րու­թյու­նը հա­մընկ­նում է ՀԶՌ- մեջ է դեռևս ուռ­ճաց­ված վի­ճա­կում գտն­վող շի­նա­ ում ամ­րագր­ված նպա­տակ­նե­րի ի­րա­կա­նաց­ման րա­րու­թյան ո­լոր­տի կար­գա­վո­րու­մը, ի­սկ 2011-2012 հա­մար մշակ­ված քա­ղա­քա­կա­նու­թյան տրա­մա­ թթ. տն­տե­սա­կան ա­ճի շար­ժիչ ու­ժը հան­դի­սա­ցող բա­նու­թյան հետ: Հե­տա­գա բա­ժին­նե­րում ը­նդ­գծ­ գյու­ղատն­տե­սա­կան ո­լոր­տի ա­ճի տեմ­պե­րը ուշ թե վում է ար­տադ­րու­թյան գոր­ծոն­նե­րի՝ աշ­խա­տու­ժի շուտ վե­րա­դառ­նա­լու են պատ­մա­կան 3-4 տո­կո­ և կա­պի­տա­լի կու­տակ­ման և ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­ սին: Հետևա­բար տն­տե­սա­կան ա­ճի հիմ­քում պետք թյան բարձ­րաց­ման կարևո­րու­թյու­նը, ո­րին կա­րե­լի է լի­նեն ար­դյու­նա­բե­րու­թյու­նը և մի­ջազ­գային շու­ է հաս­նել շնոր­հիվ Հա­յաս­տա­նի տն­տե­սու­թյան մր­ կա­նե­րում մր­ցու­նակ ժա­մա­նա­կա­կից ծա­ռա­յու­ ցու­նա­կու­թյան բա­րե­լավ­մա­ն և հա­մաշ­խար­հային թյուն­նե­րը: Ար­դյու­նա­բե­րու­թյան բնա­գա­վա­ռում տն­տե­սու­թյան հետ կա­պե­րի ը­նդ­լայն­ման: Հա­մա­ ա­ռա­վել աշ­խա­տա­տե­ղեր կա­րող է ա­պա­հո­վել ռո­տագ­րի մնա­ցյալ մա­սում ներ­կա­յաց­վում են վեր­ թեթև ար­դյու­նա­բե­րու­թյու­նը, որ­տեղ աշ­խա­տու­ լու­ծու­թյան հիմ­նա­կան ո­լորտ­նե­րը և դրա­նից բխող ժի ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյու­նը զգա­լի­ո­րեն ա­վե­լի քա­ղա­քա­կա­նու­թյան ազ­դակ­նե­րը: բարձր է, քան օ­րի­նակ` գյու­ղատն­տե­սու­թյու­նում, ի­սկ ար­տադ­րո­ղա­կան տեխ­նո­լո­գիա­ներն այն­ xii | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն A. Հայաստանի տնտեսական աճի Շի­նա­րա­րու­թյան ո­լոր­տի ա­վե­լաց­ված ար­ժե­ նոր մոդելը քը, ո­ րի կշի­ռը ի­րա­կան ՀՆԱ-ի ա­ ճի մեջ գե­ րա­զան­ցում էր մեկ եր­րոր­դը, ա­վե­լա­ցել էր 5.5 1991-2012 թթ. ըն­թաց­քում Հա­յաս­տա­նում, մի­ ան­գամ: Ի­րա­կան փո­խար­ժեքն ա­րժևոր­վել էր ջին տա­րե­կան կտր­ված­քով, ար­ձա­նագր­վել է գրե­թե 60 տո­կո­սով, ո­րի ար­դյուն­քում նվա­զել 3 տո­կոս տն­տե­սա­կան աճ, սա­կայն այդ մի­ջին էր ե­րկ­րի տն­տե­սու­թյան ար­տա­հան­ման կողմ­ ցու­ցա­նի­շը չի ար­տա­ցո­լում տար­բեր տա­րի­նե­ նո­րո­շու­մը: Չնա­յած բնա­կա­րա­նային շի­նա­ րին տե­ղի ու­նե­ցած զգա­լի տա­տա­նում­նե­րը: Հա­ րա­րու­թյան բարձր տեմ­պե­րին` տե­ղի ու­նե­ցավ յաս­տա­նի տն­տե­սա­կան ա­ճը ե­ղել է ա­վե­լի բարձր, գնե­րի բազ­մա­կի աճ, ո­րն իր հեր­թին ա­վե­լաց­ քան մի­ջին ե­կա­մուտ ու­նե­ցող ստո­րին խմ­բի այլ նում էր ան­շարժ գույ­քի գրավ­չու­թյունն ար­տա­ ե­րկր­նե­րում, սա­կայն եր­կիրն ա­վե­լի շատ է տու­ժել քին ներդ­րող­նե­րի հա­մար` դառ­նա­լով «տն­տե­ 2008-09 թթ. հա­մաշ­խար­հային տն­տե­սա­կան ճգ­ սա­կան փու­չի­կի» դա­սա­կան օ­րի­նակ: Դրա­մի նա­ժա­մից: Կա­րե­լի է ա­ռանձ­նաց­նել 4 փուլ: ա­րժևո­րու­մը, ո­րն ու­ղեկց­վում էր ար­տար­ժույ­ թի ներ­հոս­քով, ար­գե­լա­կում էր ար­տա­հան­ման 1. Ան­կա­խու­թյան ձեռք­ բեր­մա­նը հա­ջոր­դող ա­ճը: Ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյան ա­ճը դա­դա­րել շրջան. 1990-1993 թթ. ըն­ քում Խորհրդային թաց­ էր և չնա­յած շի­նա­րա­րու­թյան ո­լոր­տում մե­ծա­ Մի­ու­թյան ար­տադ­րա­կան հա­մա­կար­գե­րի քա­նակ աշ­խա­տա­տե­ղե­րի ստեղծ­մա­նը` գոր­ փլուզ­ման հետևան­քով ե­րկ­րի տն­տե­սա­կան ծազր­կու­թյան ը­նդ­հա­նուր մա­կար­դա­կը շա­րու­ ար­տադ­րան­քը կի­սով չա­փ կր­ճատ­վել է: Տնտե­ նա­կում էր բարձր մնալ: Ե­ վար­ րբ 2008 թ. ա­ տին սա­կան տար­հա­նումն ու կա­ռուց­ված­քային հա­մաշ­խար­հային ֆի­նան­սա­կան ճգ­նա­ժա­մը ձևա­փո­խու­մը շա­րու­նակ­վեց մինչև 1990-ա­կան հան­գեց­րեց մաս­նա­վոր փո­խան­ցում­նե­րի և թթ. ա­վար­տը: ներդ­րու­մային ակ­տի­վու­թյան շեշ­տա­կի կր­ճատ­ 2. Ան­ցում. 1999-2003 թթ. ա­րագ տն­տե­սա­կան ա­ճի ման, փլուզ­վեց նաև շի­նա­րա­րու­թյան ո­լոր­տը, և հիմ­քում ըն­կած էր ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյան և տնտե­սու­թյու­նում ար­ձա­նագր­վեց 14 տո­կոս ան­ ար­տա­հան­ման ա­ճը: Սղա­ճի և դրա­մի փո­խար­ կում: ժե­քի դրա­կան զար­գա­ցում­նե­րը հան­գեց­րին 4. Ճգ­նա­ժա­մը և տն­տե­սու­թյան ա­ռող­ջա­ցու­ ի­րա­կան փո­խար­ժե­քի 15 տո­կոս ար­ժեզրկ­ման: մը: Հա­մաշ­խար­հային տն­տե­սա­կան ճգ­նա­ժա­ Մո­տա­վո­րա­պես 2003 թ. տն­տե­սու­թյու­նը վե­րա­ մի հետևան­քով 2009 թ. Հա­յաս­տա­նում ար­ձա­ կանգ­նեց ան­կա­խու­թյու­նից ա­ռաջ ձևա­վոր­ված նագր­վեց 14 տո­կոս տն­տե­սա­կան ան­կում: Այդ ծա­վա­լը: տա­րի օ­տա­րերկ­րյա մաս­նա­վոր դրա­մա­կան 3. Ի­ռա­ցի­ո­նալ ա­ռա­տու­թյուն.1 2003 թ. կա­ռա­վա­ փո­խան­ցում­նե­րը կր­ճատ­վե­ցին 35 տո­կո­սով, րու­թյունն ա­րա­գաց­րեց ան­շարժ գույ­քի ո­լոր­ ներդ­րում­նե­րը` 31 տո­կո­սով, շի­նա­րա­րա­կան տում ար­տերկ­րում բնակ­վող հայե­րից (ս­փյուռ­ ո­լոր­տի ար­տադ­րու­թյու­նը` 41.6 տո­կո­սով: Հա­ քա­հա­յու­թյու­նից) ներդ­րում­նե­րի ներգ­րավ­ման ջորդ տար­վա­նից վերսկս­վեց չա­փա­վոր, սա­ գոր­ծըն­թա­ցը: Ար­դյուն­քում ստեղծ­վեց շի­նա­րա­ կայն հետզ­հե­տե ա­րա­գա­ցող տն­տե­սա­կան աճ: րու­թյան շուրջ կենտ­րո­նաց­ված տն­տե­սա­կան Ի­րա­կան ՀՆԱ-ի ա­ճը 2011-2012 թթ. հա­մա­պա­ մո­դել, ո­րին նպաս­տում էր օ­տա­րերկ­րյա դրա­ տաս­խա­նա­բար կազ­մեց 4.7 և 7.2 տո­կոս, ին­չը մա­կան մի­ջոց­նե­րի ներ­հոս­քը: Ներդ­րում­նե­ հիմ­նա­կա­նում պայ­մա­նա­վոր­ված էր լեռ­նա­մե­ րի բարձր մա­կար­դա­կի շնոր­հիվ, ո­րը գա­գաթ­ տա­լուր­գիա­կան ար­տադ­րան­քի բարձր գնե­րով նա­կե­տի պա­հին հա­սել էր ՀՆԱ-ի 35 տո­կո­սի, և գյու­ղատն­տե­սա­կան ար­տադ­րան­քի ծա­ ե­րկ­րում ար­ձա­նագր­վում էր ե­րկ­նիշ տն­տե­սա­ վալ­նե­րի ա­ճով: Այդ ա­մե­նը հնա­րա­վո­րու­թյուն կան աճ: Ա­ճի հե­նա­սյու­ներն էին բնա­կա­րա­ տվեց չե­զո­քաց­նե­լու շի­նա­րա­րու­թյան ո­լոր­տի նա­շի­նու­թյունն ու ներ­քին ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րը: ան­կման բա­ցա­սա­կան հետևանք­նե­րը, ը­նդ ո­րում ար­տա­հան­ման զգա­լի ա­ճը նպաս­տեց 1 Այս արտահայտությունը` որպես շուկայում տիրող գերարժևորման ար­տա­քին ա­ռևտ­րային հաշ­վեկշ­ռի բա­րե­լավ­ նախազգուշացում, առաջին անգամ 1996 թ.` «համացանցային փուչիկին» նվիրված համաժողովի ժամանակ օգտագործել է ԱՄՆ-ի մա­նը: 2010-2011 թթ. ապ­րանք­նե­րի ար­տա­հան­ Դաշնային պահուստային համակարգի նախագահ Ալան Գրիսպանը: ­Նե­րա­ծություն | xiii ման ծա­վալ­նե­րը դո­լա­րային ար­տա­հայ­տու­ նը և ար­տա­հան­ման խթան­մա­նը միտ­ված քա­ղա­ թյամբ ա­ճե­ցին 45 տո­կո­սով, մինչ­դեռ ներկր­ման քա­կա­նու­թյու­նը պետք է հան­գեց­նի ար­տա­հա­նե­լի ա­ճը կազ­մեց ըն­դա­մե­նը 14 տո­կոս: Ապ­րանք­ ո­լորտ­նե­րի ա­ռա­ջան­ցիկ ա­ճի: Մաս­նա­վոր փո­խան­ նե­րի ար­տա­հան­ման ծա­վալ­նե­րի ա­ճը մա­սամբ ցում­նե­րի շա­րու­նա­կա­կան ա­ճի հետ մեկ­տեղ դա պայ­մա­նա­վոր­ված էր Հա­յաս­տա­նի հան­քար­ կն­պաս­տի ըն­թա­ցիկ հաշ­վի պա­կա­սուր­դի կր­ճատ­ դյու­նա­բե­րա­կան և լեռ­նա­մե­տա­լուր­գիա­կան մա­նը` այն հասց­նե­լով պարզ թվե­րի մա­կար­դա­կի: ար­տադ­րան­քի նկատ­մամբ հա­մաշ­խար­հային Մակ­րոտն­տե­սա­կան շր­ջա­նա­կում հաշ­վի է ա­ռն­ շու­կա­յում ձևա­վոր­ված բարձր գնե­րով: ված նաև փո­խար­ժե­քի աս­տի­ճա­նա­կան ար­ժեզր­ կու­մը, ո­րը նույն­պես կն­պաս­տի ըն­թա­ցիկ հաշ­վի Ճգ­նա­ժա­մի հետևանք­նե­րի չե­զո­քաց­մա­նը զու­ հաշ­վեկշ­ռի բա­րե­լավ­մա­նը: գա­հեռ` թու­լա­ցավ նաև տն­տե­սու­թյան կախ­ վա­ծու­թյու­նը ներ­քին պա­հան­ջար­կից: Ներ­քին սպառ­ման կր­ճա­տումն ու դրա­մի ար­ժեզր­կու­մը խթա­նե­ցին ար­տա­հան­ման ա­ճը: Ի տար­բե­րու­ B. Ներդրումների աճ և թյուն 2007-2008 թթ., ե­ րբ ՀՆԱ-ում զուտ ար­ տա­ ֆինանսական միջնորդության հան­ ման կշի­ռը բա­ ցա­սա­կան էր և կազ­մում էր մոտ բարելավում -10 տո­կոս, 2012 թ. այն ար­ դեն դար­ձավ դրա­ կան և կազ­մեց 1 տո­կոս: Ճգ­նա­ժա­մը հաղ­թա­հա­րե­լուց Նկար 1. Խնայո­ղու­թյու­նը Հա­յաս­տա­նում և ո­րոշ հե­տո ար­տա­հան­ման ա­ճի տեմ­պե­րը զգա­լի­ո­րեն այլ ե­րկր­նե­րում, 2003-10 թթ. գե­րա­զան­ցե­ցին ՀՆԱ-ի ա­ճը, ո­րի շնոր­հիվ ար­ տա­հա­նում/Հ­ՆԱ հա­րա­բե­րակ­ցու­թյան ցու­ցա­նի­ ա­ շը է­ պես բարձ­ րա­ցավ և 2012 թ. կազ­ մեց շուրջ 25 տո­կոս: 2012 թ. կա­յու­նա­ցավ նաև ի­րա­վի­ճա­կը շի­ նա­րա­րու­թյան ո­լոր­տում: Սա­կայն նրա դե­րը ե­րկ­րի տն­ սու­ տե­ թյան մեջ դեռևս շատ ա­ լի մեծ է, քան վե­ մի­ջին ե­կա­մուտ ու­նե­ցող ստո­րին խմ­բի այլ ե­րկր­ նե­րում: Հա­մաշ­խար­հային տն­տե­սա­կան ա­ճի տեմ­պե­րի դան­դա­ղու­մը և տն­տե­սու­թյու­նում գյու­ղատն­ (Հ­ՆԱ-ի տո­կո­սով) տե­սու­թյան ո­րո­շիչ դե­րի վե­րա­կանգ­նումն ա­ռա­ ջաց­նում են տն­տե­սա­կան ա­ճի միջ­նա­ժամ­կետ Աղ­բյու­րը՝ WDI նվազ­ման մտա­վա­խու­թյուն­ներ: Հաշ­վի առ­նե­ Մինչ հա­մաշ­խար­հային ճգ­նա­ժա­մը ներդ­րում­ լով գյու­ղատն­տե­սու­թյան ո­լոր­տում բեր­քի հնա­ նե­րի մա­կար­դա­կը շատ բարձր էր, սա­կայն րա­վոր նվա­զու­մը` կան­խա­տես­վում է, որ 2013-2015 դրանց հիմ­ նա­ կան մասն ուղղ­ ված չէր ար­ տադ­ թթ. ՀՆԱ-ի մի­ջին ա­ճը չի գե­րա­զան­ցի 5 տո­կո­սը: րա­կան ո­լորտ­նե­րին: Տաս­նա­մյա­կի սկզ­բի ՀՆԱ-ի Շի­նա­րա­րու­թյան տեմ­պե­րի կր­ճատ­ման և պատ­ 5 տո­կո­սի հա­մե­մատ` 2006 թ. ներ­քին խնայո­ղու­ մա­կան 3-4 տո­կոս գյու­ղատն­տե­սա­կան ա­ճի պա­ թյուն­նե­րի կշի­ռը ՀՆԱ-ում կազ­մեց 35 տո­կոս` րա­գա­յում տա­րե­կան տն­տե­սա­կան ա­ճը հիմ­նա­ փոքր-ի­նչ գե­րա­զան­ցե­լով տա­րա­ծաշր­ջա­նի այլ կա­նում կախ­ված կլի­նի ար­դյու­նա­բե­րու­թյան և ե­րկր­նե­րի ցու­ցա­նիշ­նե­րը (Նկար 1): Այդ ա­ճի մեջ ժա­մա­նա­կա­կից ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի ո­լորտ­նե­րում պե­տա­կան խնայո­ղու­թյուն­նե­րի մաս­նա­բա­ժի­նը ար­ձա­նագր­վող ա­ճից: կազ­ մեց ՀՆԱ-ի մոտ 5 տո­ կո­ քին խնայո­ սը: Ներ­ ղու­ Օ­տա­րերկ­րյա մաս­նա­վոր փո­խան­ցում­նե­րի թյուն­նե­րից զատ, մեծ էր նաև օ­ տա­ րերկ­ րյա ուղ­ ա­ճի և տն­տե­սու­թյու­նում ի­րա­կա­նաց­վող կա­ ղա­կի ներդ­րում­նե­րի դե­րը: Թեև հա­մաշ­խար­հային ռուց­ված­քային փո­փո­խու­թյուն­նե­րի շնոր­հիվ ֆի­նան­սա­կան ճգ­նա­ժա­մը 2099-2011 թթ. ըն­թաց­ ա­կն­կալ­վում է ըն­թա­ցիկ հաշ­վի պա­կա­սուր­ քում հան­գեց­րեց խնայո­ղու­թյուն­ներ/Հ­ՆԱ և ներդ­ դի կր­ճա­տում: Ար­դյու­նա­բե­րու­թյան զար­գաց­մա­ րում­ներ/Հ­ՆԱ հա­րա­բե­րակ­ցու­թյուն­նե­րի նվազ­մա­ xiv | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն նը շուրջ 15 տո­կո­սային կե­տով, այ­նուա­մե­նայ­նիվ կարևո­րու­թյու­նը: 2003-2008 թթ. բնա­կա­րա­նային խնայո­ղու­թյուն­նե­րի մա­կար­դա­կը գե­րա­զան­ցում ներդ­րում­նե­րի սրըն­թաց ա­ճը բարձ­րաց­րեց ե­րկ­րի էր տա­րա­ծաշր­ջա­նի մի­ջի­նը: ՀՆԱ-ի կր­ճատ­մամբ տն­տե­սու­թյան խո­ցե­լի­ու­թյու­նը հա­մաշ­խար­հային պայ­մա­նա­վոր­ված ե­կա­մուտ­նե­րի նվազ­մա­նը զու­ ճգ­նա­ժա­մի ար­տա­քին ցն­ցում­նե­րի նկատ­մամբ: գա­հեռ կր­ճատ­վեց նաև պե­տա­կան խնայո­ղու­ Հա­յաս­տա­նի ֆի­նան­սա­կան հա­մա­կար­գում գե­րիշ­ թյուն­նե­րի մա­կար­դա­կը, ը­նդ ո­րում հա­մա­խառն խող դեր են զբա­ղեց­նում ա­ռևտ­րային բան­կե­րը, պա­հան­ջար­կի կա­յուն մա­կար­դակ պահ­պա­նե­լու մինչ­դեռ բաժ­նե­տոմ­սե­րի և ար­ժեթղ­թե­րի շու­կայի նպա­տա­կով պե­տա­կան ծախ­սում­նե­րի մա­կար­դա­ դե­րը դեռևս ան­նշան է: Բան­կե­րի մաս­նա­բա­ժի­նը կը մնաց ան­փո­փոխ: ֆի­նան­սա­կան հա­մա­կա­գի ակ­տիվ­նե­րում կազ­մում է 92 տո­կոս, ի­սկ վար­կային կազ­մա­կեր­պու­թյուն­ Պե­տա­կան ներդ­րում­նե­րի մա­կար­դա­կը են­թա­ նե­րի­նը՝ 5.5 տո­կոս: Պե­տա­կան պար­տա­տոմ­սե­րի կա­ռուց­վածք­նե­րում ցածր էր և շա­րու­նակ կր­ շու­կան, մաս­նա­վոր պար­տա­տոմ­սե­րի շու­կայի հա­ ճատ­վում էր: 2008 թ. ՀՆԱ-ի 5.1 տո­կո­սի հա­մե­ մե­մատ, ա­վե­լի կա­յա­ցած է, և կա­ռա­վա­րու­թյունն մատ` 2009 թ. պե­տա­կան ներդ­րում­նե­րը ա­ճե­ցին ա­ռաջ­նային շու­կա­յում ստեղ­ծել է հիմ­նա­կա­նում 6.7 տո­ սով, սա­ կո­ կայն 2012 թ. դրանք կր­ կին կր­ ա­ռևտ­րային բան­կե­րից կազմ­ված պե­տա­կան ճատ­վե­ցին` կազ­մե­լով ՀՆԱ-ի 3.8 տո­կո­սը: 2008 պար­տա­տոմ­սե­րի տե­ղա­բաշխ­ման գոր­ծող հա­մա­ թ. ը­նդ­հա­նուր ծախ­սե­րի 22.4 տո­կո­սի հա­մե­մատ` կարգ: Վեր­ջին տա­րի­նե­րին պե­տա­կան պարտ­քի կա­պի­տալ ծախ­սե­րը 2012 թ. կազ­մում էին ըն­դա­մե­ ծա­վա­լը տա­րե­կան ա­վե­լա­նում էր 20 տո­կո­սով և նը 13.2 տո­կոս: Հա­մաշ­խար­հային մր­ցու­նա­կու­թյան 2003 թ. ՀՆԱ-ի 3 տո­ սի հա­ կո­ մատ` 2012 թ. կազ­ մե­ 2012-13 թթ. հաշ­վետ­վու­թյան ցու­ցա­կում Հա­յաս­ մեց 6 տո­կոս: Մաս­նա­վոր պար­տա­տոմ­սե­րի շու­ տա­նը զբա­ղեց­նում է 71-րդ հո­րի­զո­նա­կա­նը: կայի կա­պի­տա­լաց­ման մա­կար­դա­կը ՀՆԱ-ի 1 տո­ Բարձր տն­տե­սա­կան ա­ճի ա­պա­հով­ման հար­ կո­սից ցածր էր: ցում մեծ դեր են խա­ ղում ներդ­րում­ րի բարձր նե­ մա­կար­դա­կը և կա­յուն ու կա­ռա­վա­րե­լի ըն­թա­ Նկար 2. Վար­կա­վո­րում/ա­վանդ­ներ հա­րա­բե­ ցիկ հաշ­վի պա­կա­սուր­դը: Ի­նչ­պես նշ­վել է Հա­ րակ­ցու­թյան սպ­րեդ­նե­րը Հա­յաս­տա­նում և ո­րոշ մաշ­խար­հային բան­կի 2008 թ. հաշ­վետ­վու­թյու­ այլ ե­րկր­նե­րում, 2010 թ. նում, 1950-ա­կան­ նե­րից ի վեր 7 տո­կոս կամ ա­ լի վե­ (տո­կո­սով) բարձր կա­յուն տն­տե­սա­կան աճ պահ­պա­նող ե­րկր­ նե­րում ներդ­րում­նե­րի մա­կար­դա­կը կազ­մել է 20-25 Ամբողջ աշխարհ տո­կոս, ի­սկ ըն­թա­ցիկ հաշ­վի պա­կա­սուր­դը պահ­ Միջին եկամուտ ունեցող երկրներ Միջինից ցածր եկամուտ ունեցող երկրներ պան­վել է կա­ռա­վա­րե­լի մա­կար­դա­կում: Ար­տա­քին Էստոնիա խնայո­ղու­թյուն­նե­րը չեն կա­րող հա­մար­ժեք փո­ Լեհաստան* խա­րի­նել ներ­քին խնայո­ղու­թյուն­նե­րին, քա­նի որ Մակեդոնիա Ուկրաինա խո­ցե­լի են դրա­նից բխող կա­պի­տա­լի հոս­քի տա­ Մոլդովա տա­նո­ղա­կա­նու­թյան նկատ­մամբ: Օ­տա­րերկ­րյա Ալբանիա ուղ­ղա­կի ներդ­րում­նե­րը (ՕՈՒՆ), որ­պես կա­նոն, Վրաստան այլ ար­տա­քին դրա­մա­կան ներ­հոս­քի տե­սակ­նե­րի Հայաստան 2010 Հայաստան 2012** հա­մե­մատ, ա­վե­լի ցածր տա­տա­նո­ղա­կա­նու­թյուն են դրսևո­րում, այդ ի­սկ պատ­ճա­ռով ներ­քին խնայո­ղու­թյուն­նե­րի և ՕՈՒՆ-ի բարձր մա­կար­դա­կը Աղ­բյուր­ներ՝ ՀՀ ԿԲ, WDI. կարևոր դեր է խա­ ղում բարձր և կա­ տե­ յուն տն­ սա­ Բան­կային հա­մա­կար­գը դր­ված է ա­մուր հիմ­քե­ կան ա­ճի ա­պա­հով­ման հար­ցում: րի վրա և ա­ րագ զար­ գա­ նում է, սա­կայն մե­ծու­ Հա­յաս­տա­նում վեր­ջին զար­գա­ցում­ներն ա­պա­ թյան, ար­դյու­նա­վե­տու­թյան և նո­րա­րա­րու­թյան ցու­ցել են ներդ­րում­նե­րի ո­լոր­տային բաշխ­վա­ ա­ռու­մով այն դեռևս զի­ջում է հա­մե­մա­տե­լի ծու­թյան ա­պա­հով­ման, հետևա­բար և խնայո­ ե­րկր­նե­րի մեծ մա­սին: Բան­կային ո­լոր­տում գոր­ ղու­թյան ու ներդ­րում­նե­րի միջ­նոր­դու­թյան ծում են 21 հա­ մա­ մե­ տա­բար փոքր բան­ կեր: Մաս­ ­Նե­րա­ծություն | xv նա­վոր հատ­վա­ծի ՀՆԱ-ի վար­կա­վո­րու­մը հա­ մա­նեն հա­մա­պա­տաս­խան կա­նոն­ներ, ըն­թա­ցա­ մե­մա­տա­բար ցածր է՝ շուրջ 38 ­տո­կոս, մինչ­դեռ կար­գեր և ստեղ­ծեն ան­հրա­ժեշտ ֆի­նան­սա­կան Ե­ԿԱ-ի տա­րա­ծաշր­ջա­նի մի­ջի­նը 2010 թ. կազ­մում են­թա­կա­ռուց­վածք: էր 42 տո­ կոս2: Ֆի­նան­սա­կան հա­մա­կար­գի ար­դյու­ Ներդ­րում­նե­րի խթան­մա­նը միտ­ված բա­րե­ նա­վե­տու­թյու­նը վեր հա­նող ցու­ցա­նիշ­նե­րի տե­ փո­խում­նե­րը ի­րա­կա­նաց­վում են չորս ուղ­ղու­ սան­կյու­նից Հա­յաս­տա­նը զի­ջում է հա­մե­մա­տե­լի թյուն­նե­րով. մակ­րոտն­տե­սա­կան մի­ջա­վայր, ե­րկր­նե­րին (տո­կո­սադ­րույ­քի սպ­րեդ­ներ, զուտ տո­ ֆի­նան­սա­կան միջ­նոր­դու­թյուն, մաս­նա­վոր փո­ կո­սադ­րույ­քի մար­ժա, վե­րա­դիր ծախս/ակ­տիվ­ներ խան­ցում­ներ և ՕՈՒՆ-ներ: Ե­կամ­տի կարևո­րու­ հա­րա­բե­րակ­ցու­թյուն, տե՛ս Նկար 2): Ա­վանդ­նե­րի թյու­նը խնայո­ղու­թյուն­նե­րի մա­կար­դա­կի ո­րոշ­ման գե­րակ­շիռ մա­սը պահ­վում է ԱՄՆ դո­լա­րով, ի­սկ հար­ցում են­թադ­րում է, որ ներ­քին խնայո­ղու­թյուն­ դո­նոր­նե­րի մի­ջոց­նե­րի հա­սա­նե­լի­ու­թյու­նը բա­ցա­ նե­րի բարձր մա­կար­դա­կի հա­մար ան­հրա­ժեշտ սա­բար է ազ­դում բան­կե­րի կող­մից ա­վանդ­նե­րի նա­խա­պայ­ման է տն­տե­սա­կան ա­ճին նպաս­տող ներգ­րավ­ման գրա­վիչ տո­կո­սադ­րույք­ներ ա­ռա­ մակ­րոտն­տե­սա­կան մի­ջա­վայ­րը, ո­րը նաև նվա­ ջար­կե­լու շա­հագրգ­ռու­թյան վրա: Բան­կե­րը խո­ զեց­նում է կախ­վա­ծու­թյու­նը օ­տա­րեր­կրյա կա­պի­ շոր կոր­պո­րա­տիվ հա­ճա­խորդ­նե­րին հիմ­նա­կա­ տա­լից: Ցածր սղաճ, կա­յուն հար­կա­բյու­ջե­տային նում ա­ռա­ջար­կում են ստան­դարտ պայ­ման­նե­րով պա­կա­սուրդ և ըն­թա­ցիկ հաշ­վի կա­ռա­վա­րե­լի պա­ վար­ կեր, մինչ­դեռ միկ­ րո, փոքր և մի­ ջին ձեռ­նար­ կա­սուրդ ա­պա­հո­վող մակ­րոտն­տե­սա­կան մի­ջա­ կու­թյուն­նե­րը (ՄՓՄՁ) վար­կեր ստա­նա­լու հար­ցում վայ­րը նոր լիցք է հա­ղոր­դում տն­տե­սա­կան ա­ճին: խն­դիր­նե­րի են բախ­վում: Ան­բա­վա­րար հաշ­վա­ Այդ ի­սկ պատ­ճա­ռով ան­հրա­ժեշտ է ի­րա­կա­նաց­ պա­հա­կան հաշ­վառ­ման և հաշ­վետ­վա­կա­նու­թյան, նել միաս­նա­կան դրա­մա­վար­կային, հար­կա­բյու­ջե­ ի­նչ­պես նաև գրա­վի տրա­մադր­ման հետ կապ­ված տային և ա­ռևտ­րային քա­ղա­քա­կա­նու­թյուն: խն­դիր­նե­րի պատ­ճա­ռով ՄՓՄՁ-նե­րը հա­ճախ չեն դիտ­վում որ­պես վար­կու­նակ կազ­մա­կեր­պու­ Ֆի­նան­սա­կան միջ­նոր­դու­թյան խո­րա­ցու­մը թյուն­ներ: Վեր­ջին տա­րի­նե­րին գրա­վադր­ման մե­ խթա­նում է ներդ­րում­նե­րը: Վար­կային ծա­ռա­ խա­նիզ­մը բա­րե­լավ­վել է, սա­կայն դեռևս թե­րու­ յու­թյուն­նե­րը մատ­չե­լի են ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի հա­ թյուն­ներ կան, մաս­նա­վո­րա­պես` կապ­ված գրա­վի մե­մա­տա­բար փոքր շր­ջա­նա­կի հա­մար, ո­րոնք գրանց­ման և գրա­վազրկ­ման հետ: հիմ­նա­կա­նում խո­շոր, ժա­մա­նա­կա­կից ո­լորտ­ նե­րի միա­վո­րում­ներ են, մինչ­դեռ միկ­րո, փոքր և Ֆի­նան­սա­կան շու­կայի զար­գաց­մա­նը հա­վա­ մի­ջին ըն­կե­րու­թյուն­նե­րը հիմ­նա­կա­նում ստիպ­ նա­բար է­ա­պես կն­պաս­տի կեն­սա­թո­շակ­նե­րի ված են ի­րենց գոր­ծու­նե­ու­թյու­նը ֆի­նան­սա­վո­րել նոր պար­տա­դիր կու­տա­կային հա­մա­կար­գի ան­ սե­փա­կան մի­ջոց­նե­րով: Միկ­րո խնայո­ղա­կան և ցման ար­դյուն­քում կեն­սա­թո­շա­կային հիմ­նադ­ վար­կային հաս­տա­տու­թյուն­նե­րը կա­րող են լու­ծել րամ­նե­րում պահ­պան­վող ան­հա­տա­կա­նաց­ված փոքր ձեռ­նար­կու­թյուն­նե­րի խն­դիր­նե­րը, հատ­կա­ հա­շիվ­նե­րից ա­կն­կալ­վող մի­ջոց­նե­րի ներ­հոս­քը: պես փոքր քա­ղաք­նե­րում և գյու­ղա­կան վայ­րե­րում: Ը­ստ կան­խա­տե­սում­նե­րի` 2020 թ. ներդ­րում­նե­րի Վար­կային ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի հե­տա­գա ը­նդ­լայն­ հա­մար մատ­չե­լի ա­զատ մի­ջոց­նե­րը կա­վե­լա­նան ման հա­մար կա­րե­լի է ձեռ­նար­կել հետևյալ մի­ջոց­ գրե­թե 2 մլրդ դո­լա­րով: Դա նշա­նա­կա­լի գու­մար նե­րը. է Հա­յաս­տա­նի պայ­ման­նե­րում, որ­տեղ ը­նդ­հա­նուր բան­ կային ակ­ տիվ­նե­րը 2010 թ. կազ­մել են մոտ 6  Զար­գաց­նել ա­ռևտ­րային բան­կե­րի և ՄՓՄՁ-նե­ մլրդ դո­լար: Նոր կեն­սա­թո­շա­կային հա­շիվ­նե­րը րի կա­րո­ղու­թյուն­նե­րը մատ­չե­լի վար­կային մի­ հս­կա­յա­կան հնա­րա­վո­րու­թյուն­ներ են ըն­ձե­ռում, ջոց­նե­րի տրա­մադր­ման և դրան­ցից օ­գտ­վե­լու սա­կայն դրանց հա­ջո­ղու­թյան հա­մար կա­ռա­վա­ հար­ցում: րու­թյու­նը և Կենտ­րո­նա­կան բան­կը պետք է սահ­  Բա­րե­լա­վել գրա­վի գրանց­ման և ի­րաց­ման 2 Համաշխարհային զարգացման ցուցանիշների (WDI) 2010 թ. գոր­ծըն­թա­ցը: տվյալների բազա: ՀՀ ԿԲ-ն հաղորդում է 2012 թ. մասնավոր հատվածի կողմից ՀՆԱ-ի 38 տոկոս վարկավորման մասին, սակայն հաշվարկման  Խ­թա­նել և զար­գաց­նել միկ­րո­ֆի­նան­սա­վո­րու­մը: մեթոդաբանությունը տարբերվում է WDI-ի մեթոդաբանությունից, այդ իսկ պատճառով ցուցանիշն ավելի բարձր է:  Փո­փո­խու­թյուն­ներ կա­տա­րել ի­րա­վա­կան դաշ­ xvi | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն տում, ո­րոնք հնա­րա­վո­րու­թյուն կտան ը­նդ­լայ­ ռել նրանց գոր­ծու­նե­ու­թյուն ծա­վա­լել Հա­յաս­տա­ նե­լու ֆի­նան­սա­կան ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի և վար­ նում: կա­վոր­ման մե­խա­նիզմ­նե­րի ցան­կը, այդ թվում՝ հե­ջին­գը, ֆակ­տո­րին­գը և լի­զին­գը:  Ամ­րապն­դել հան­րու­թյան հետ կա­պերն ու C. Մարդկային ռեսուրսների ավելի բա­րե­լա­վել հան­րու­թյան ի­րա­զե­կումն ու ֆի­ լավ օգտագործում նան­սա­կան գրա­գի­տու­թյու­նը` ֆի­նան­սա­կան Քա­ նի որ Հա­ յաս­տա­ նը փոքր եր­ կիր է, չի կա­ ա­ռա­ջարկ­նե­րի ա­վե­լի խո­րը պատ­կե­րաց­ման րող շռայ­լել աշ­խա­տու­ժի զգա­լի մա­սը: Գոր­ հա­մար: ծազր­կու­թյան բարձր մա­կար­դա­կի և աշ­խա­տու­ժի Բաժ­նե­տոմ­սե­րի և ար­ժեթղ­թե­րի շու­կա­նե­րը կա­ ցածր ներգ­րավ­վա­ծու­թյան հետևան­քով զբաղ­վա­ րող են հա­մալ­րել բան­կե­րի կող­մից տրա­մադր­ ծու­թյուն/բ­նակ­չու­թյուն հա­րա­բե­րակ­ցու­թյու­նը Հա­ վող ֆի­նան­սա­կան միջ­նոր­դու­թյու­նը: Ի տար­բե­ յաս­տա­նում ա­վե­լի ցածր է, քան եվ­րո­պա­կան րու­թյուն ա­վան­դա­կան շու­կա­նե­րի «­կա­նո­նա­վոր» ե­րկր­նե­րի մեծ մա­սում (Նկար 3): Այդ հա­րա­բե­ ա­ճին` ֆի­նան­սա­կան շու­կա­յում ար­ժեթղ­թե­րի րակ­ ցու­ նը` 53 տո­ թյու­ կոս, շատ ա­ լի ցածր է, քան վե­ ա­ռա­ջար­կի խթան­մա­նը միտ­ված նոր նա­խա­ձեռ­ եվ­րո­պա­կան մի­ջին 60 տո­կո­սը: Հաշ­վարկ­նե­րը նու­թյուն­նե­րի մշա­կու­մը պա­հան­ջում է հետևո­ղա­ ցույց են տա­լիս, որ Հա­յաս­տա­նի զբաղ­վա­ծու­թյան կան և բազ­մա­կող­մա­նի ջան­քե­րի ներդ­րում, այդ մա­կար­դա­կը մի­ջին եվ­րո­պա­կան մա­կար­դա­կին թվում. հասց­նե­լու դեպ­քում ե­րկ­րի ՀՆԱ-ն կա­ճի շուրջ 8 տո­կո­սով: Սա­կայն տն­տե­սա­կան ա­ճը միակ հնա­  ար­ժեթղ­թե­րի ո­լոր­տում ի­րա­վա­կան կար­գա­վո­ րա­վոր օ­գու­տը չէ. աշ­խա­տա­շու­կայի գոր­ծու­նե­ու­ րում ֆի­նանսա­կան շու­կա­նե­րի մատ­չե­լի­ու­թյան թյու­նը աղ­քա­տու­թյան կր­ճատ­ման կարևոր նա­խա­ բա­րե­լավ­ման և նոր գոր­ծիք­նե­րի մշակ­ման հա­ պայ­ման­նե­րից է: մար,  ա­ռան­ձին կա­ռույց­նե­րի լիա­զո­րու­թյուն­նե­րի Հա­մաշ­խար­հային ճգ­նա­ժա­մը կտ­րուկ բարձ­ ը­նդ­լայն­մանն ուղղ­ված նա­խա­ձեռ­նու­թյուն­ներ, րաց­րեց գոր­ծազր­կու­թյան մա­կար­դա­կը ե­րկ­ օ­րի­նակ՝ ար­ժեթղ­թե­րի թո­ղարկ­ման հար­ցում րում, ո­րի հետևան­քով ա­ռա­վել տու­ժեց ե­րի­տա­ Ազ­գային հի­պո­թեկային ըն­կե­րու­թյան և Հա­մա­ սարդ սե­րուն­դը: 2011-2012 թթ. զբաղ­վա­ծու­թյան հայ­կա­կան բան­կի դե­րի բարձ­րա­ցում, ա­ռու­մով ո­րոշ բա­րե­լա­վում ե­ղավ, սա­կայն գոր­ ծազր­կու­թյան մա­կար­դա­կը ե­րկ­րում շա­րու­նա­կում  կա­ռա­վա­րու­թյան կող­մից պարտ­քի ա­վե­լի խո­ է բարձր մնալ: 2012 թ. այն կազ­ մում էր 18 տո­կոս, րաց­ված կա­ռա­վա­րում, ո­րը հնա­րա­վո­րու­թյուն որը զգա­լի­ո­րեն գե­րա­զան­ցում է տա­րա­ծաշր­ջա­նի կտա զար­գաց­նե­լու գան­ձա­պե­տա­րա­նի ար­ 12 տո­կոս մի­ջին մա­կար­դա­կը: Ար­տա­գաղ­թը լուրջ ժեթղ­թե­րի հա­մա­կար­գը` ստեղ­ծե­լով պար­տա­ հետևանք­ներ է թող­նում Հա­յաս­տա­նի տն­տե­սու­ տոմ­սե­րի ին­դեք­սա­վոր­ման հե­նա­նիշ, թյան վրա և հա­ճախ բազ­մա­թիվ գոր­ծա­զուրկ­նե­րի  կի­րա­ռել կան­խիկ դրա­մա­կան մի­ջոց­նե­րով հա­մար աշ­խա­տանք գտ­նե­լու միակ տար­բե­րակն ա­պա­հով­ված ծրագ­րային պար­տա­տոմ­սեր պե­ է, քա­նի որ մինչ եր­կի­րը լքե­լը ար­տա­գաղ­թող­նե­ տա­կան են­թա­կա­ռուց­ված­քային ներդ­րում­նե­րի րի զգա­լի մա­սը գոր­ծա­զուրկ է ե­ղել: Ար­տա­գաղ­ ֆի­նան­սա­վոր­ման հա­մար: թող­նե­րից ստաց­վող դրա­մա­կան փո­խան­ցում­նե­րը կազ­մում են ՀՆԱ-ի շուրջ 15 տո­ սը: կո­ Լ­րա­ցու­ցիչ ՕՈՒՆ-նե­րի ներգ­րա­վու­մը պա­հան­ ջում է ներդ­րու­մային մի­ջա­վայ­րի և ար­տա­քին Զ­բաղ­վա­ծու­թյան ցածր մա­կար­դա­կը, մի կող­ շու­կա­նե­րի հետ կա­պե­րի բա­րե­լա­վում: Հան­դի­ մից, պայ­մա­նա­վոր­ված է ան­բա­վա­րար թվով սա­նա­լով փոքր եր­կիր` Հա­յաս­տա­նը ստիպ­ված է նոր աշ­խա­տա­տե­ղե­րի ստեղծ­մամբ, մյուս կող­ պրագ­մա­տիկ և ի­րա­տե­սա­կան լի­նել. կազ­մել մր­ մից` առ­կա աշ­խա­տան­քի և աշ­խա­տու­ժի ան­ ցակ­ցային ապ­րան­քա­տե­սակ­ներ ար­տադ­րող և հա­մա­տե­ղե­լի­ու­թյամբ: Նոր աշ­խա­տա­տե­ղե­րի ծա­ռա­յու­թյուն­ներ մա­տու­ցող հե­ղի­նա­կա­վոր մի­ սահ­մա­նա­փակ լի­նե­լու պատ­ճա­ռը ե­րկ­րում փոքր, ջազ­գային ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի ցու­ցակ և շա­հագրգ­ դի­նա­միկ և աշ­խա­տա­տե­ղեր ստեղ­ծող ձեռ­նար­ ­Նե­րա­ծություն | xvii Նկար 3. Հա­յաս­տան. աշ­խա­տու­ժի ներգ­րավ­վա­ծու­թյունն ու զբաղ­վա­ծու­թյու­նը, 2000-2010 թթ. ա. Զբաղ­վա­ծու­թյու­նը` ը­ստ տն­տե­սու­թյան ո­լոր­տի, բ. Ներգ­րավ­վա­ծու­թյու­նը և զբաղ­վա­ծու­թյան մա­ հա­զար մարդ կար­դա­կը, տո­կոս, 2009 թ. Զբաղվածության մակարդակ Ներգրավվածության մակարդակ գ. Զբաղ­վա­ծու­թյան բաշխ­վա­ծու­թյու­նը` ը­ստ տա­ դ. Զբաղ­վա­ծու­թյան գեն­դե­րային բաշխ­վա­ծու­թյու­ րի­քային խմ­բե­րի (ե­րի­տա­սարդ­ներ/­մե­ծա­հա­սակ­ նը, տո­կոս ներ), տո­կոս Աղ­բյու­րը՝ WDI, Ա­ՄԿ, Ա­ՎԾ կու­թյուն­նե­րի զանգ­վա­ծի բա­ցա­կա­յու­թյունն է: 2012 են, որ գոր­ծա­րա­րու­թյան զար­գաց­ման հիմ­նա­կան թ. ան­ցկաց­ված «­Կյանքն ան­ցու­մային փու­լում» խո­չըն­դոտ­նե­րից մե­կը ո­րա­կյալ աշ­խա­տու­ժի պա­ հարց­ման ար­դյունք­նե­րը վկա­յում են, որ աշ­խա­ կասն է: Դրա­ նից հատ­ կա­պես տու­ ժում են ժա­ մա­ տու­նակ բնակ­ թյան միայն 12 տո­ չու­ կոսն է ե­րբևի­ նա­կա­կից և նո­րա­րար ձեռ­նար­կու­թյուն­նե­րը, ո­րոնք ցե փոր­ձել զբաղ­վել գոր­ծա­րա­րու­թյամբ, և նրանց ներդ­րում­ներ են կա­տա­րում հե­տա­զո­տա­կան և միայն 6 տո­ կոսն է հա­ սել հա­ջո­ թյան: Մինչ ճգ­ ղու­ զար­գաց­ման աշ­խա­տանք­նե­րում, կի­րա­ռում են նա­ժա­մը զգա­լի թվով աշ­խա­տա­տե­ղեր ա­պա­հո­ նոր տեխ­նո­լո­գիա­ներ կամ կա­տա­րե­լա­գոր­ծում և վող փոքր ձեռ­նար­կու­թյուն­նե­րի լու­ծար­մա­նը զու­ ար­դիա­կա­նաց­նում են նախ­կին­նե­րը: Այդ ըն­կե­րու­ գա­հեռ` դա գոր­ ծազր­ թյան ա­ կու­ ճի մեկ այլ կարևոր թյուն­նե­րի շուրջ մեկ եր­րոր­ ղո­ դը բո­ քել է, որ զրկ­ գոր­ծոն է: Ի­նչ վե­րա­բե­րում է աշ­խա­տու­ժի պա­հան­ ված է ո­րա­կյալ աշ­խա­տուժ ու­նե­նա­լու հնա­րա­վո­ ջար­կին, զգա­լի թվով ըն­կե­րու­թյուն­ներ հա­ղոր­դել րու­թյու­նից: | Հա­յա­ստ xviii ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն Ն­ման մի­ջա­վայ­րում Հա­յաս­տա­նի զբաղ­վա­ ի­րա­կա­նաց­նե­լով մաս­նա­գի­տա­կան վե­րա­ ծու­թյան պե­տա­կան ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի դե­րը պատ­րաստ­ման ծրագ­րեր և ստեղ­ծե­լով ո­րա­ չա­փա­զանց սահ­մա­նա­փակ է: Գոր­ծա­զուրկ­նե­ կի ա­պա­հով­ման նոր մե­խա­նիզմ­ներ: Միա­ժա­ րից քչերն են գրանց­ վում ԶՊԾ-նե­ րում (10 տո­ մա­նակ, ե­րկ­րում ը­նդ­հա­նուր կրթ­վա­ծու­թյան կո­սից ցածր): Փո­խա­րե­նը` շա­տե­րը փոր­ձում են բարձր մա­կար­դա­կի պա­րա­գա­յում, ա­ռանց աշ­ թա­փուր աշ­խա­տա­տե­ղե­րի մա­սին տե­ղե­կու­թյուն խա­տան­քից կտր­վե­լու վե­րա­պատ­րաս­տու­մը ստա­նալ ի­րենց մտե­րիմ­նե­րից և բա­րե­կամ­նե­րից: մարդ­կային կա­պի­տա­լի զար­գաց­ման ա­ռա­վել Ի­րա­կա­նում ԶՊԾ-նե­րի աշ­խա­տան­քային ար­դյու­ ար­դյու­նա­վետ ճա­նա­պարհն է, ո­րն իր հեր­թին նա­վե­տու­թյու­նը չա­փա­զանց ցածր է: Ներ­կա­յումս ը­նդ­գծում է նոր աշ­խա­տա­տե­ղե­րի ստեղծ­ման ե­րկ­րում ԶՊԾ-նե­րում գրանց­ված յու­րա­քան­չյուր կարևո­րու­թյու­նը: աշ­խա­տան­քային տե­ղի դի­մաց 11-12 գոր­ծա­զուրկ  Անհ­րա­ժեշտ է բա­րե­լա­վել ԶՊԾ-նե­րի կող­մից կա (այս­պես կոչ­ված գոր­ծազր­կու­թյուն/­թա­փուր մա­տուց­վող ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի ո­րա­կը: աշ­խա­տա­տեղ հա­րա­բե­րակ­ցու­թյուն), ին­չը վկա­ յում է, որ ԶՊԾ-նե­ րը լա­ գույն դեպ­ վա­ քում կա­րող Ինս­տի­տու­ցի­ոն ­ ալ թե­րու­թյուն­նե­րի և մաս­նա­ են աշ­խա­տան­քով ա­պա­հո­վել գոր­ծա­զուրկ­նե­րի ոչ գի­տա­կան պատ­րաստ­վա­ծու­թյան հետ կապ­ ա­վե­լի, քան 10 տո­կո­սին: ված խն­դիր­նե­րի հաղ­թա­հար­ման ճա­նա­պարհ­ նե­րից մե­կը սփյուռ­քա­հա­յու­թյան ա­վե­լի լայն Զ­բաղ­վա­ծու­թյան խնդ­րի լու­ծու­մը պա­հան­ջում ներգ­րա­վումն է: Սփյուռ­քա­հա­յու­թյան ներ­կա­ է բազ­մա­կող­մա­նի մո­տե­ցում: Հա­յաս­տա­նի աշ­ յա­ցու­ցիչ­նե­րը, գի­տե­լիք­նե­րի առ­կա մա­կար­դա­ խա­տա­շու­կային բնո­րոշ են աշ­խա­տու­ժի ցածր կով, ի­նչ­պես նաև հայ­րե­նի ե­րկ­րի խն­դիր­նե­րի լավ պա­հան­ջար­կը, ան­բա­վա­րար ո­րա­կա­վո­րու­մը և ի­մա­ցու­թյամբ, ա­ռա­վել մեծ օ­գուտ կա­րող են տալ ա­ռա­ջարկ­վող աշ­խա­տա­տե­ղե­րի ու աշ­խա­տու­ժի ե­րկ­րին: Նրանք կա­րող են հան­դի­սա­նալ նո­րա­րա­ ո­րա­կի ան­հա­մա­տե­ղե­լի­ու­թյու­նը: Փաս­տո­րեն Հա­ րու­թյան կարևոր աղ­բյուր և հա­մա­գոր­ծակ­ցե­լով յաս­տա­նի կադ­րային ռե­սուրս­նե­րի զգա­լի մասն քա­ղա­քա­կա­նու­թյուն մշա­կողնե­րի հետ` նպաս­տել ար­դյու­նա­վետ չի օգ­տա­գործ­վում: հիմ­նախն­դիր­նե­րի լուծ­մա­նը: Սփյուռ­քի մեծ զանգ­ ված ու­նե­ցող ե­րկր­նե­րում ըն­դուն­ված քա­ղա­քա­  Ժա­մա­նա­կա­կից տն­տե­սու­թյու­նում աշ­խա­տա­ կա­նու­թյու­նը, այն է` ազ­գի շնոր­հա­լի ներ­կա­յա­ցու­ տե­ղե­րի ստեղ­ծու­մը պա­հան­ջում է ըն­կե­րու­թյան ցիչ­նե­րին հայ­րե­նիք վե­րա­դարձ­նե­լու ուղ­ղու­թյամբ գրանց­ման և գոր­ծու­նե­ու­թյան ծա­վալ­ման հար­ ձեռ­նարկ­վող քայ­լե­րը, ի­րա­տե­սա­կան չէ և ան­հրա­ ցե­րում ար­գելք­նե­րի վե­րա­ցում և գոր­ծա­րար ժեշտ էլ չէ, քա­ նի որ նրանք կա­ րող են ար­դյու­նա­ մի­ջա­վայ­րի բա­րե­լա­վում: Հա­յաս­տա­նի ապ­ վե­տորեն ներգ­րավ­վել հա­մա­տեղ ծրագ­րե­րի ի­րա­ րանք­նե­րի և ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի շու­կա­նե­րում կա­նաց­ման աշ­խա­տանք­նե­րում` ա­ռանց փո­խե­լու մր­ցակ­ցու­թյան բարձ­րա­ցու­մը կարևոր խթան ի­րենց կա­ցու­թյան եր­կի­րը: Ա­ռանց­քային գա­ղա­ կդառ­նա նո­րա­րա­րու­թյան զար­գաց­ման հա­մար փա­րա­կան մո­տե­ցու­մը Սփյուռ­քի ներգ­րա­վու­մը և կն­պաս­տի նոր, ար­դյու­նա­վետ ըն­կե­րու­թյուն­ որ­պես ո­րոն­ման հա­մա­կար­գե­րի կա­տա­րե­լա­գործ­ նե­րի հայտն­վե­լուն շու­կա­յում, որ­տեղ դեռևս գե­ ման հնա­րա­վո­րու­թյուն դի­տելն է, ո­րի շնոր­հիվ րիշ­խում են հին գոր­ծե­լա­կեր­պով աշ­խա­տող հնա­րա­վոր է զար­գաց­նել և հս­տա­կեց­նել նո­րա­րա­ ըն­կե­րու­թյուն­նե­րը, ո­րոնք չեն ձգ­տում ստեղ­ծել րա­կան մո­տե­ցում­նե­րը: Տե­սու­թյան մեջ դա հա­ճախ նոր աշ­խա­տա­տե­ղեր: Հա­յաս­տա­նի տն­տե­սու­ ո­րա­կա­վոր­վում է որ­պես վե­րահսկ­վող խո­րա­թա­ թյան կա­պե­րի ը­նդ­լայ­նու­մը հա­մաշ­խար­հային փան­ցու­թյուն: Նպա­տա­կը սփյուռ­քա­հա­յու­թյան շու­կայի հետ տե­ղա­կան ըն­կե­րու­թյուն­նե­րին կս­ և տե­ղա­կան գոր­ծա­կա­լու­թյուն­նե­րի փո­խա­դարձ տի­պի բարձ­րաց­նել մր­ցու­նա­կու­թյան մա­կար­ կա­պե­րի հաս­տա­տումն ու ամ­րապն­դումն է, ին­չը դա­կը: հնա­րա­վո­րու­թյուն կտա օ­գուտ քա­ղե­լու նրանց ար­  Անհ­րա­ժեշտ է բա­րե­լա­վել Հա­յաս­տա­նի աշ­խա­ տա­քին փոր­ձից ու դի­նա­միզ­մից` նպաս­տե­լով տե­ տու­ժի ո­րա­կը` ներգ­րա­վե­լով աշ­խա­տա­կից­ ղա­կան կա­ռույց­նե­րի ձևա­վոր­մա­նը, վե­րաց­նե­լով նե­րին հե­տա­զո­տա­կան աշ­խա­տանք­նե­րում, ա­ճի ար­գելք­նե­րը և խթա­նե­լով նո­րա­րա­րու­թյու­նը: ­Նե­րա­ծություն | xix Նկար 4. Ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի թի­վը` ը­ստ ո­լորտ­նե­րի, շու­կա­նե­րի կամ շու­կա­նե­րի հատ­ված­նե­րի Աղ­բյու­րը՝ Investment Across Borders, 2010 թ. D. Մրցակցության խթանումը նավ­թամ­թեր­քի, շա­քա­րա­վա­զի, ցո­րե­նի և ծա­ղիկ­ հայկական շուկաներում նե­րի ներ­մուծ­ման վրա: Շու­կա մուտք գոր­ծե­լու խո­չըն­դոտ­նե­րի, սե­փա­կա­նու­թյան հա­մա­կենտ­րո­ Հա­յաս­տա­նի փոքր շու­կայի հա­մար, որ­տեղ կան նաց­ման, շու­կա­յում գե­րիշ­խող դիրք զբա­ղեց­նող ա­ռևտ­րային խո­չըն­դոտ­ներ, տն­տե­սու­թյան դի­ ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի, ի­նչ­պես նաև ուղ­ղա­հա­յաց և նա­միզ­մի ա­ռու­մով ո­րո­շիչ դեր է խա­ղում ներ­ հո­րի­զո­նա­կան ին­տեգր­ման պատ­ճա­ռով մր­ցակ­ քին մր­ցակ­ցու­թյան բարձ­րա­ցու­մը: Հա­յաս­տա­ ցու­թյու­նը շու­կա­յում սահ­մա­նա­փակ է: նի տն­տե­սու­թյան կարևո­րա­գույն ո­լորտ­նե­րում գե­րիշ­խող դեր են զբա­ղեց­նում սահ­մա­նա­փակ Մր­ցակ­ցու­թյու­նը խթա­նող ո­լոր­տային բա­րե­փո­ թվով ըն­կե­րու­թյուն­ներ (Նկար 4): Ը­ստ Մր­ցու­նա­ խում­նե­րը և հա­կա­մե­նաշ­նոր­հային ար­դյու­նա­ կու­թյան հա­մաշ­խար­հային ին­դեք­սի (Մ­ՀԻ)` հա­կա­ վետ քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը կա­րող է հան­գեց­ մե­նաշ­նոր­հային քա­ղա­քա­կա­նու­թյան ար­դյու­նա­ նել ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյան և սպա­ռո­ղա­կան վե­տու­թյան և ներ­քին մր­ցակ­ցու­թյան ուժգ­նու­թյան խնայո­ղու­թյուն­նե­րի զգա­լի ա­ճի: Ա­ռողջ մր­ցակ­ տե­սան­կյու­նից Հա­յաս­տա­նը Ե­ԿԱ ե­րկր­նե­րի ցու­ ցու­թյու­նը դր­դում է ըն­կե­րու­թյուն­նե­րին ար­դյու­նա­ ցա­ կում զբա­ ղեց­ նում է վեր­ ջին տե­ ղը: Նման ցածր վե­տու­թյան և ար­տադ­րո­ղա­կանության բարձ­րաց­ վար­կա­նի­շը ար­տա­ցո­լում է Հա­յաս­տա­նի տն­տե­ ման նպա­տա­կով նվա­զեց­նել ծախ­սե­րը և դի­մել սու­թյան դի­նա­միզ­մի բա­ցա­կա­յու­թյու­նը, ո­րն իր նո­րա­րա­րու­թյան: Մր­ցակ­ցու­թյու­նը կա­րող է դա­ հեր­թին բարձր գոր­ծազր­կու­թյան և բնակ­չու­թյան դա­րել շու­կայի մաս­նա­կից­նե­րի գոր­ծու­նե­ու­թյան՝ ցածր ե­կա­մուտ­նե­րի պատ­ճառ է հան­դի­սա­նում: կար­տել­նե­րի ստեղծ­ման և գնե­րի ամ­րագր­ման, Թույլ մր­ցակ­ցու­թյու­նը բա­ցա­սա­կան է ան­դրա­ ապ­րան­քա­շու­կա­նե­րի կար­գա­վոր­ման, պե­տա­կան դառ­նում կար­գա­վոր­վող ո­լորտ­նե­րի՝ կո­մու­նալ օգ­նու­թյան ան­հա­վա­սար բաշխ­ման, ի­նչ­պես նաև ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի և բնա­կան մե­նաշ­նորհ­նե­րի, հզոր պե­տա­կան ձեռ­նար­կու­թյուն­նե­րի ներ­կա­յու­ ի­նչ­պես նաև փոք­րա­թիվ ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի մաս­ թյան դեպ­քում: Կար­գա­վո­րիչ քայ­լե­րը, ի­նչ­պի­սիք նակ­ցու­թյամբ ա­ռան­ձին շու­կա­նե­րի, այդ թվում՝ են, օ­րի­նակ, մր­ցա­կից­նե­րի քա­նա­կի սահ­մա­նա­ փա­կու­մը կամ նրանց մուտ­քը շու­կա խո­չըն­դո­տե­լը, xx | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն գնե­րի վե­րահսկ­ման և ար­դյու­նա­վե­տու­թյան բարձ­ բեր ո­լորտ­նե­րում և մա­սամբ պայ­մա­նա­վոր­ված րաց­ման լծակ­նե­րից զերծ պա­հող հար­կադ­րա­կան են պե­տա­կան պայ­մա­նագ­րե­րի բնու­թագ­րե­ կար­գա­վոր­ման հետևան­քով բա­ցա­սաբար են ան­ րով, խտ­րա­կան կա­նոն­նե­րով և ան­բա­վա­րար դրա­դառ­նում շու­կայի կա­ռուց­ված­քի, ի­նչ­պես նաև կա­նո­նա­կար­գե­րով, ի­նչ­պես նաև շու­կա­յա­կան ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի մր­ցակ­ցային կա­րո­ղու­թյուն­նե­րի կա­ռուց­ված­քի ա­ռանձ­նա­հատ­կու­թյուն­նե­րով: վրա: Այս ու­սում­նա­սի­րու­թյու­նում ներ­կա­յաց­ված մի քա­ նի ո­լորտ­ներ կարևոր դեր ու­նեն Հա­յաս­տա­նի ար­ Պե­տա­կան ձեռ­նար­կու­թյուն­նե­րի (ՊՁ) և կա­ռա­ տադ­րու­թյան ա­ճի, ի­նչ­պես նաև բնակ­չու­թյա­նը վա­րու­թյան մաս­նակ­ցու­թյու­նը մի շարք կարևոր մա­տա­կա­րար­վող ապ­րանք­նե­րի և ծա­ռա­յու­թյուն­ ո­լորտ­նե­րում դեռևս ո­րո­շիչ դեր է խա­ղում: Կա­ նե­րի ո­րա­կի բա­րե­լավ­ման հա­մար: ռա­վա­րու­թյու­նը հան­դի­սա­նում է է­լեկտ­րաէ­ներ­ գիայի ար­տադ­րու­թյան և մա­տա­կա­րար­ման, ջրա­  Օ­դային տրանս­պորտ: ՀՀ քա­ղա­քա­ցիա­կան մա­տա­կա­րար­ման, փոս­տային ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի, ա­վիա­ցիայի գլ­խա­վոր վար­չու­թյու­նը (ՔԱԳՎ) եր­կա­թու­ղու և ճա­նա­պար­հային են­թա­կա­ռուց­ված­ պա­տաս­խա­նա­տու է ո­լոր­տում քա­ղա­քա­կա­ քի շա­հա­գործ­ման ո­լորտ­նե­րում գոր­ծող խո­շոր նու­թյան մշակ­ման ի­րա­կա­նաց­ման, տն­տե­սա­ ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի սե­փա­կա­նա­տե­րը: Հա­յաս­տա­ կան և տեխ­նի­կա­կան կար­գա­վոր­ման հա­մար, նի ա­տո­մա­կա­յա­նը և ազ­գային ջրային հա­մա­կար­ ո­րը իշ­խա­նու­թյան ար­տա­սո­վոր կենտ­րո­նա­ գե­րը հա­մար­վում են ռազ­մա­վա­րա­կան նշա­նա­ ցում է: Ներ­կա կար­գա­վո­րող դաշ­տը շա­հե­կան կու­թյան օբյեկտ­ներ3: Ազ­գային, կենտ­րո­նա­կան և է ա­վիա­ցիայի ո­լոր­տի եր­կու գլ­խա­վոր ըն­կե­ տե­ղա­կան կա­ռա­վար­ման մար­մին­նե­րին տն­տե­ րու­թյուն­նե­րի՝ «Ար­մա­վիայի» և «Ատ­լան­տիս» սու­թյան 5 ո­լորտ­նե­րում պատ­կա­նում է ա­ռն­վազն եվ­րո­պա­կան ա­վիաու­ղի­նե­րի» հա­մար (ԱԵ­Ա)4: մե­կա­կան ըն­կե­րու­թյուն: Թեև ՊՁ-նե­րի ներ­կա­յու­ Բա­ցա­ռու­թյամբ ռու­սաս­տա­նյան ա­վիաու­ղի­ թյու­նը ան­սո­վոր չէ մի շարք տն­տե­սու­թյուն­նե­րի, նե­րի` յու­րա­քան­չյուր այլ եր­կիր ե­րկ­կող­մա­նի մաս­նա­վո­րա­պես` ցան­ցային ո­լոր­տի ո­րոշ սեգ­ չվերթ­ ներ թույլ է տր­ վում միայն մեկ ա­ վիաըն­ մենտ­նե­րի հա­մար, Հա­յաս­տա­նի կա­ռա­վա­րու­թյու­ կե­րու­թյան (Հա­յաս­տա­նի կող­մից դա «Ար­ նը չպետք է մի­ ջամ­ լորտ­ տի այն ո­ նե­ կայի րում և շու­ մա­վիան» կամ ԱԵ­Ա ըն­կե­րու­թյունն է): Մր­ սեգ­մենտ­նե­րում, ո­րոնք սո­վո­րա­բար բաց են մաս­ ցակ­ցու­թյան բա­ցա­կա­յու­թյան պատ­ճա­ռով նա­վոր հատ­վա­ծի հա­մար: Հա­յաս­տա­նից դե­պի ար­տեր­կիր և հա­կա­ռակ ուղ­ղու­թյամբ ա­վիա­տոմ­սե­րի գնե­րը զգա­լի­ո­րեն ՀՀ կա­ռա­վա­րու­թյունն օգ­նու­թյուն է տրա­մադ­ ա­վե­լի բարձր են, քան այլ ե­րկր­նե­րում: րել մի շարք ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի, սա­կայն դրանց ը­նտ­րու­թյան գոր­ծըն­թա­ցը հիմն­ված չէ հս­տակ  Եր­կա­թու­ղային տրանս­պորտ: Գոր­ ծում է եր­ չա­փա­նիշ­նե­րի վրա և հնա­րա­վո­րու­թյուն չի տա­ կա­թու­ղային տրանս­պոր­տի միայն մեկ օ­պե­րա­ լիս գնա­հա­տե­լու նման քայ­լե­րի ազ­դե­ցու­թյու­ տոր, ո­րին կոն­ցե­սի­ոն հի­մունք­նե­րով թույ­լատր­ նը մր­ցակ­ցու­թյան վրա: Պե­տա­կան օգ­նու­թյունն ված է մա­տու­ցել եր­կա­թու­ղային տրանս­պոր­տի ի­րա­կա­նաց­վում է հար­կային պար­տա­վո­րու­թյուն­ ծա­ռա­յու­թյուն­ներ: Թեև են­թա­կա­ռուց­ված­քը նե­րի հե­տաձգ­ման, կա­ռա­վա­րու­թյան սուբ­սի­դա­ շա­հա­գոր­ծե­լու հնա­րա­վո­րու­թյու­նը սկզ­բուն­քո­ վոր­ման, ե­րաշ­խիք­նե­րի, վար­կե­րի տրա­մադր­ման րեն սահ­մա­նա­փակ­ված չէ, սա­կայն շա­հա­գործ­ և տո­կո­սադ­րույք­նե­րի սուբ­սի­դա­վոր­ման մի­ջո­ցով: ման վճար­նե­րի հաշ­վարկ­ման և գանձ­ման մե­ Գոր­ծա­րար ծրագ­րե­րի ի­րա­կա­նաց­մա­նը նպաս­տե­ թոդ­նե­րը դեռևս չեն հրա­ պա­ րակ­վել, և որևէ այլ լու հա­մար կա­ռա­վա­րու­թյու­նը, ը­ստ սահ­ման­ված մր­ցա­կից ըն­կե­րու­թյուն շու­կա մուտք գոր­ծե­լու չա­փա­նիշ­նե­րի, տրա­մադ­րում է ֆի­նան­սա­կան և նա­խա­ձեռ­նու­թյամբ հան­դես չի ե­կել: Եր­կա­թու­ տեխ­նի­կա­կան օ­ժան­դա­կու­թյուն: 4 «Արմավիա» ընկերությունը դադարեցրել է գործունեությունը 2013 թ. ապրիլին` այս ուսումնասիրության ավարտից հետո: «Ատլանտիս» Մր­ցակ­ցու­թյան խո­չըն­դոտ­նե­րը առ­կա են տար­ եվրոպական ավիաուղիներ» ընկերությունը հանդիսանում է «Ավստրիական ավիաուղիներ» և «Չեխական ավիաուղիներ» 3 Տե՛ս «Էներգետիկայի մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ և Հայաստանի ընկերությունների մարկետինգային գործակալը և ինքնուրույն որևէ Հանրապետության ջրային օրենսգրքի 4-րդ հոդվածները: օդային փոխադրում չի իրականացնում: ­Նե­րա­ծություն | xxi ղու օ­պե­րա­տոր ՀԿԵ ըն­կե­րու­թյան ուղ­ղա­հա­յաց տե­ղա­կան մար­մին­նե­րից հա­տուկ թույլտ­վու­ կա­պե­րը խո­շոր լաս­տա­նա­վային և բեռ­նա­փո­ թյուն ստա­նա­լու և խո­շոր ա­ռևտ­րային օբյեկտ­ խադ­րող ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի հետ ա­վե­լի են սահ­ նե­րի նկատ­մամբ տա­րած­քային սահ­մա­նա­փա­ մա­նա­փա­կում մր­ցակ­ցու­թյու­նը: կում­ներ կի­րա­ռե­լու պատ­ճա­ռով:  Գազ: Գա­զի ներ­կրումն ու ա­ռա­քումն ի­րա­կա­ նաց­վում է միայն մեկ ըն­կե­րու­թյան կող­մից5: Ա­ղ յու­սակ 1. Ո­րոշ պա­րե­նային ապ­րանք­նե­րի Ներ­կայիս օ­րենսդ­րա­կան դաշ­տը գա­զա­մա­տա­ գնային տար­բե­րու­թյու­նը Հա­յաս­տա­նում և Ա­ՊՀ կա­րար­ման ցան­ցը մեկ այլ ըն­կե­րու­թյան կող­ ը­նտր­ված ե­րկր­նե­րում, 2010 թ. մից ա­զատ շա­հա­գոր­ծե­լու հա­վա­սար հնա­րա­ (տո­կո­սով) վո­րու­թյուն­ներ չի ըն­ձե­ռում: Հաց 36  Է­լեկտ­րաէ­ներ­գիա: Հա­յաս­տա­նում գոր­ծում Կա­րագ 23 են բազ­մա­թիվ է­լեկտ­րաէ­ներ­գիա ար­տադ­րող ըն­կե­րու­թյուն­ներ, սա­կայն է­լեկտ­րաէ­ներ­գիայի Ձու 25 մա­տա­կա­րա­րու­մը մեկ ըն­կե­րու­թյան ձեռ­քում է: Կաթ 33 Այս ո­լոր­տում բա­ցա­կա­յում է ման­րա­ծախ վա­ Տա­րե­կա­նի հաց 45 ճառք ի­րա­կա­նաց­նող ըն­կե­րու­թյան ը­նտ­րու­ թյան հնա­րա­վո­րու­թյու­նը, չկան նաև է­լեկտ­րաէ­ Մի­ջին տո­կո­սը, ո­րով Հա­յաս­տա­նում գներն ա­վե­լի ցածր են ներ­գիայի մե­ծա­ծախ վա­ճառք ի­րա­կա­նաց­նող ըն­կե­րու­թյուն­ներ, ին­չի հետևան­քով սահ­մա­ Շա­քա­րա­վազ 9 նա­փակ­վում են սպա­ռող­նե­րի ը­նտ­րու­թյան Աղ­բյու­րը՝ հե­ղի­նակ­նե­րի հաշ­վարկ: հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րը: 2010 թ. ան­ցկաց­ված պա­րե­նային ապ­րանք­նե­րի  Մաս­նա­գի­տաց­ված ծա­ռա­յու­թյուն­ներ: Հա­ շու­կա­նե­րի ու­սում­նա­սի­րու­թյու­նը ցույց տվեց, յաս­տա­նում ո­րոշ ճար­տա­րա­պե­տա­կան և ճար­ որ Հա­յաս­տա­նում գնե­րը զգա­լի­ո­րեն ա­վե­ տա­րա­գի­տա­կան ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի հա­մար լի բարձր են, քան հա­մե­մա­տե­լի ե­րկր­նե­րում: սահ­ման­ված են պար­տա­դիր նվա­զա­գույն Մի­ջին հաշ­վով Հա­յաս­տա­նում գնե­րը 17 տո­կո­ վճար­ներ: Քա­ղա­քա­շի­նա­կան կազ­մա­կեր­պու­ սով ա­ վե­լի բարձր են, քան Ա­ րկր­ ՊՀ մյուս ե­ րում: նե­ թյուն­նե­րը քա­ղա­քա­շի­նա­կան փաս­տաթղ­թե­ Գնային տար­բե­րու­թյու­նը կախ­ված է ապ­րան­քա­ րի պատ­րաստ­ման ծախ­սե­րը հաշ­վար­կում են տե­սա­կից, ը­նդ ո­րում` ո­րոշ ապ­րանք­նե­րի գներն ը­ստ սահ­ման­ված ցու­ցա­կի6, մինչ­ դեռ ԵՄ-ի և ա­վե­լի բարձր են, ի­սկ մյուս­նե­րի­նը հա­մե­մա­տա­ ՏՀԶԿ-ի ե­րկր­նե­րի մեծ մա­սում նշ­ված մաս­նա­ բար ա­վե­լի ցածր (Ա­ղ յու­սակ 1): Վեր­լու­ծու­թյու­ գի­տու­թյուն­նե­րի ո­լոր­տում գնե­րի կար­գա­վո­րում նը հաշ­ վի է առ­նում մեկ շն­ չի հաշ­վար­կով ՀՆԱ-ի, չի ի­րա­կա­նաց­վում: ներ­մուծ­ման ծախ­սե­րի, ապ­րան­քա­տե­սա­կի, հար­  Ման­րա­ծախ ա­ռևտ­րի ո­լորտ: Ա­ռա­ջարկ­վող կե­րի և ժա­մա­նա­կի հետ կապ­ված ծախ­սե­րի տար­ ո­լոր­տային օ­րենսդ­րա­կան կար­գա­վո­րումն բե­րու­թյու­նը: Սա­կայն կարևոր է նշել, որ տար­ բեր օ­րենսդ­րա­կան սահ­մա­նա­փա­կում­ներ է ստեղ­ ե­րկր­նե­րում հա­մե­մա­տե­լի ապ­րան­քա­տե­սակ­նե­ ծում ման­րա­ծախ բիզ­նե­սի զար­գաց­ման հա­մար րը ո­րո­շե­լու բար­դու­թյան և ապ­րանք­նե­րը ոչ բո­լոր (ո­րոնք կկի­րառ­վեն խո­շոր ա­ռևտ­րային օբյեկտ­ շու­կա­նե­րում ներ­կա­յաց­ված լի­նե­լու պատ­ճա­ռով նե­րի նկատ­մամբ): Մաս­նա­վո­րա­պես` ման­րա­ գնե­րի հա­մե­մա­տու­թյու­նը դժ­վար է: Բա­ցի այդ, ծախ ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի հե­տա­գա ը­նդ­լայն­ման հա­մե­մատ­վող շատ ե­րկր­նե­րում, այդ թվում` Ա­դր­ հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րը կսահ­մա­նա­փակ­վեն բե­ջա­նում, Վրաս­տա­նում և Տա­ջի­կստա­նում, բա­ ցա­կա­յում են մր­ցակ­ցու­թյան բարձր մա­կար­դակ 5 Հայաստանում բնական գազ չի արտադրվում: Գազի ներ­ կրումն իրականացվում է «Հայռուսգազարդ» հայ-ռուսական փակ բաժնետի­ ու­նե­ցող շու­կա­նե­րը, ին­չից կա­րե­լի է եզ­րա­կաց­ րական ընկերության կողմից, որում Հայաստանի կառավարու­ թյան նել, որ հաշ­վարկ­ված գնային տար­բե­րու­թյուն­ներն մասնաբաժինը կազմում է 10 տոկոս: Նախկինում այն կազմում էր 20 տոկոս, այնուհետև դրա 10 տոկոսը վաճառվեց գլխավոր բաժնետիրոջը: ի­րա­կա­նում կա­րող են ան­տե­սել գնե­րի ի­րա­կան 6 ՀՀ քաղաքաշինության նախարարի 2008 թ. փետրվարի 15-ի թիվ տար­բե­րու­թյու­նը: 19-Ն հրաման: xxii | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն Նկար 5. Հա­յաս­տա­նում մի շարք պա­րե­նային ապ­րան­քա­շու­կա­նե­րի հա­մա­կենտ­րո­նաց­ման մա­կար­ դա­կը, Հեր­ֆին­դա­լի ին­դեքս (Հ­ՀԻ)* Աղ­բյու­րը` ՏՄՊՊՀ և հե­ղի­նակ­նե­րի հաշ­վարկ­ներ: Շե­մե­րը հաշ­վարկ­ված են ը­ստ ԱՄՆ-ի Միա­ձու­լում­նե­րի ու­ղե­ցույ­ցի (2010 թ.): Շու­կայի կա­ռուց­ված­քը գնե­րի մա­կար­դա­կի և շու­կա­յում հա­ջո­ղու­թյամբ մր­ցե­լու հա­մար: Ար­ մր­ցակ­ցու­թյան ո­րոշ­ման հա­մար միակ մի­ջո­ցը դյուն­քում գնային քա­ղա­քա­կա­նու­թյունն ու դրանց չէ: Պա­րե­նային ապ­րանք­նե­րի տար­բեր շու­կա­նե­ մա­կար­դա­կը միշտ չէ, որ ճշգ­րիտ է ար­տա­ցո­լում րի կա­ռուց­ված­քը կա­րող է տա­տան­վել. կա­րող են մր­ցակ­ցու­թյան թե­ժու­թյու­նը, հետևա­բար ան­հրա­ գոր­ծել մեծ թվով ըն­կե­րու­թյուն­նե­րից մինչև ըն­ ժեշտ է հաշ­վի առ­նել նաև ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի շու­ դա­մե­նը մեկ մաս­նա­կից: Օ­րի­նակ՝ մսամ­թեր­քի և կա­յա­կան վար­քա­գի­ծը: կաթ­նամ­թեր­քի ո­լորտ­նե­րում կան մո­տա­վո­րա­պես Պատ­շաճ ի­րա­կա­նաց­վող տն­տե­սա­կան մր­ցակ­ նույն չա­փի բազ­մա­թիվ մր­ցա­կից­ներ, մինչ­դեռ շա­ ցու­թյան քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը միտ­ված պետք քա­րա­վա­զի և ա­լ յու­րի շու­կա­նե­րում գոր­ծում են, է լի­նի մր­ցակ­ցային գոր­ծըն­թա­ցին և մի­ջոց­նե­ հա­մա­պա­տաս­խա­նա­բար, մեկ և եր­կու կարևոր րի ար­դար բաշխ­մա­նը սպառ­նա­ցող խն­դիր­նե­րի ըն­կե­ թյուն­ րու­ ներ (Նկար 5): Դա վկա­ յում է, որ մր­ վե­րաց­մանը, ան­կախ ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի մե­ծու­ ցակ­ցու­թյան ար­դյու­նա­վե­տու­թյու­նը կախ­ված է այլ թյու­նից: Սե­փա­կա­նու­թյան կենտ­րո­նա­ցումն ի­նք­ գոր­ծոն­նե­րից, այդ թվում՝ ար­տադ­րա­կան գոր­ծըն­ նին միշտ չէ, որ հա­կամր­ցակ­ցային է: Տն­տե­սա­կան թա­ցի տն­տե­սա­կան բնու­թագ­րե­րից, մա­տա­կա­ մր­ցակ­ցու­թյան քա­ղա­քա­կա­նու­թյան ի­րա­կա­նա­ցու­ րար­ման շղ­թայի աշ­խա­տան­քից և ըն­կե­րու­թյուն­ մը կարևոր­վում է այն դեպ­քում, ե­րբ ըն­կե­րու­թյու­նը, նե­րի կող­մից կի­րառ­վող ռազ­մա­վա­րու­թյու­նից: ո­րն ու­նի զգա­լի շու­կա­յա­կան ազ­դե­ցու­թյուն (ին­չը Միա­ժա­մա­նակ, գնե­րից բա­ցի, ըն­կե­րու­թյուն­նե­ նշա­նա­կում է գնե­րը ի­նք­նար­ժե­քային շե­մից բարձր րը ո­րո­շում­ներ են կա­յաց­նում նաև այլ փո­փո­խա­ մա­կար­դա­կի վրա սահ­մա­նե­լու կա­րո­ղու­թյուն), կան­նե­րի վե­րա­բե­րյալ: Ապ­րան­քա­տե­սա­կը գնի, դրսևո­րում է այն­պի­սի գոր­ծե­լա­կերպ, ո­րը խարխ­ ո­րա­կի, ոչ նյու­թա­կան ար­ժե­քի, հա­ճա­խորդ­նե­րի լում է հա­վա­սար մր­ցակ­ցային դաշ­տը և կա­րող սպա­սարկ­ման և այլ հատ­կա­նիշ­նե­րի միաս­նա­ է հան­գեց­նել բա­ցա­սա­կան հետևանք­նե­րի սպա­ կան շղ­թա է, ո­րն ըն­կե­րու­թյուն­նե­րը կի­րա­ռում են ռող­նե­րի հա­մար: Տն­տե­սա­կան մր­ցակ­ցու­թյան քա­ ղա­քա­կա­նու­թյու­նը պետք է հաշ­վի առ­նի շու­կայի * ՀՀԻ-ի մակարդակների հիման վրա (US Merger Guidelines, 2010) տեխ­նո­լո­գիա­կան ա­ռանձ­նա­հատ­կու­թյուն­նե­րը, շուկաները սովորաբար դասակարգվում են որպես` քա­նի որ ո­րոշ դեպ­քե­րում, ել­նե­լով ցան­ցի ար­տա­ • Ոչ կենտրոնացված շուկաներ. ՀՀԻ-ն 1500-ից ցածր: • Չափավոր կենտրոնացված շուկաներ. ՀՀԻ-ն 1500-ից մինչև 2500: քին կա­պի հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րից, սպա­ռող­նե­րը • Բարձր կենտրոնացված շուկաներ. ՀՀԻ-ն 2500-ից բարձր: կա­րող են նա­խընտ­րել փոք­րա­թիվ ըն­կե­րու­թյուն­ Մենաշնորհների դեպքում ՀՀԻ-ն հավասար է 10,000-ի: ­Նե­րա­ծություն | xxiii նե­րի մաս­նակ­ցու­թյամբ հա­մա­կենտ­րո­նաց­ված 2010 թ. ըն­դուն­ված «Տն­տե­սա­կան մր­ցակ­ցու­ շու­կա­նե­րը: Օ­րի­նակ՝ հա­ղոր­դակց­ման և են­թա­ թյան պաշտ­պա­նու­թյան մա­սին» օ­րեն­քում կա­ռուց­ված­քային ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի շու­կա­նե­րին, սահ­ման­ված են տն­տե­սա­կան խմ­բե­րի գոր­ծու­ այդ թվում՝ հե­ռա­խո­սա­կա­պի և եր­կա­թու­ղային նե­ու­թյու­նը կար­գա­վո­րող կարևոր դրույթ­ներ, տրանս­պոր­տի ո­լորտ­նե­րում գոր­ծող ըն­կե­րու­թյուն­ սա­կայն ա­ռանց­քային ո­լորտ­նե­րում դեռևս ան­ նե­րին, բնո­րոշ են ար­տա­քին կա­պի լայն հնա­րա­ հրա­ժեշտ են պար­զա­բա­նում­ներ: Հար­կա­վոր վո­րու­թյուն­ներ: է նաև ըն­դու­նել մի շարք են­թաօ­րենսդ­րա­կան ակ­տեր, ո­րոն­ցով կկար­գա­վոր­վեն հետևյալ խն­ ­Հա­յաս­տա­նի Տն­տե­սա­կան մր­ցակ­ցու­թյան դիր­նե­րը. պաշտ­պա­նու­թյան պե­տա­կան հանձ­նա­ժո­ղո­ վը (ՏՄՊՊՀ) կանգ­ նած է մի շարք ի­ տի­ նս­ տու­  Տն­տե­սա­կան խմ­բե­րի գոր­ծու­նե­ու­թյան կար­գա­ ցի­ոն­ ալ մար­տա­հրա­վեր­նե­րի ա­ռջև: ՏՄՊՊՀ-ն վո­րում, փոխ­կա­պակց­ված սե­փա­կա­նա­տե­րե­րի պա­տաս­խա­նա­տու է տն­տե­սա­կան մր­ցակ­ցու­ կող­մից ի­րա­կա­նաց­վող ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի ուղ­ թյան կա­նոն­նե­րի կի­րառ­ման, հա­կամր­ցակ­ցային ղա­կի և ա­նուղ­ղա­կի վե­րահսկ­ման գնա­հա­տում քա­ղա­քա­կա­նու­թյան կան­խար­գել­ման հա­մար, և «տն­տես­վա­րող սուբյեկտ» հաս­կա­ցու­թյան պետք է ա­պա­հո­վի, որ ըն­կե­րու­թյուն­նե­րին տրա­ սահ­մա­նում: մադր­վող պե­տա­կան օ­ժան­դա­կու­թյու­նը չվ­նա­սի  Տն­տե­սա­կան ան­կա­խու­թյուն գա­ղա­փա­րի սահ­ մր­ցակ­ցու­թյու­նը, ի­նչ­պես նաև բա­րե­լա­վի հան­ մա­նում, ո­րը նշա­նա­կում է, որ տն­տես­վա­րող րու­թյան պատ­կե­րա­ցում­նե­րը տն­տե­սա­կան մր­ սուբյեկտն ի­րա­վա­սու և ի զո­րու է վա­րե­լու ի­նք­ ցակ­ցու­թյան ը­նդ­հա­նուր սկզ­բունք­նե­րի և դրան­ նու­րույն մր­ցակ­ցային ռազ­մա­վա­րու­թյուն` չեն­ ցից բխող օ­գուտ­նե­րի վե­րա­բե­րյալ և վե­րահս­կի թարկ­վե­լով որևէ այլ տն­տես­վա­րող սուբյեկ­տի այդ կա­նոն­նե­րի կի­րա­ռու­մը: Այ­դու­հան­դերձ, ի­րա­ մի­ջամ­տու­թյա­նը կամ ազ­դե­ցու­թյա­նը: վա­կան դաշ­տի ո­րոշ ա­ռանձ­նա­հատ­կու­թյուն­ներ սահ­մա­նա­փա­կում են ՏՄՊՊՀ-ի գոր­ծա­ռույթ­նե­րի  Վե­րահսկ­ման գա­ղա­փար: «Տն­տե­սա­կան մր­ կի­րառ­ման ար­դյու­նա­վե­տու­թյու­նը, մաս­նա­վո­րա­ ցակ­ցու­թյան պաշտ­պա­նու­թյան մա­սին» օ­րեն­ պես` շու­կա­յում գե­րիշ­խող դիրք զբա­ղեց­նող ըն­կե­ քում ան­ձանց խմ­բի սահ­մա­նու­մից բա­ցա­հայտ րու­թյուն­նե­րի բա­ցա­հայտ­ման, պատ­ժա­մի­ջոց­նե­րի չի բխում, որ նման խում­ րոշ­ բը ո­ րահս­ վում է վե­ կա­ռուց­ված­քի, տն­տե­սա­կան միա­վո­րում­նե­րի և կում ի­րա­կա­նաց­նե­լու գա­ղա­փա­րի հի­ման վրա: հա­մա­կենտ­րո­նա­ցում­նե­րի ո­րոշ­ման հար­ցե­րում:  «Տն­տե­սա­կան մր­ցակ­ցու­թյան պաշտ­պա­նու­ թյան մա­սին» օ­րեն­քի կի­րառ­ման նպա­տա­կով Տն­տե­սու­թյան ո­լորտ­նե­րում մր­ցակ­ցու­թյան տն­տես­վա­րող սուբյեկտ գա­ղա­փա­րի սահ­ խթան­մանն ուղղ­ված քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը և ման­ ման հա­ մար ՏՄՊՊՀ-ն պետք է հնա­ րա­ ար­դյու­նա­վետ մր­ցակ­ցային քա­ղա­քա­կա­նու­ վո­րու­թյուն ու­նե­նա ծա­նո­թա­նա­լու իր կող­մից թյան ա­պա­հո­վու­մը տն­տե­սու­թյան ար­դյու­նա­ ու­սում­նա­սիր­վող ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի սե­փա­կա­ վե­տու­թյունն է­ապ ­ ես բարձ­րաց­նե­լու հնա­րա­ նա­տե­րե­րի մա­սին տե­ղե­կատ­վու­թյա­նը: Այդ վո­րու­թյուն կըն­ձե­ռեն: Չա­փա­զանց կարևոր է նպա­տա­կով ան­հրա­ժեշտ կլի­նի ա­պա­հո­վել շու­կա մուտք գոր­ծե­լու և մր­ցակ­ցե­լու հար­ցե­րում տե­ղե­կատ­վու­թյան փո­խա­նա­կում պե­տա­կան խո­չըն­դոտ­նե­րի վե­րա­ցու­մը: Շու­կա մուտք գոր­ծե­ ռե­գիստ­րի, վար­կային ռե­գիստ­րի և Կենտ­րո­ լու խո­չըն­դոտ­նե­րի վե­րա­ցու­մը և մր­ցակ­ցու­թյան նա­կան դե­պո­զի­տա­րիայի հետ: Ցան­կա­լի կլի­ սկզ­բունք­նե­րի հաս­տա­տու­մը պետք է դառ­նա կա­ նի ստո­րագ­րել փո­խըմբռն­ման հու­շա­գիր, ո­րում ռա­վա­րու­թյան ը­նդ­հա­նուր քա­ղա­քա­կա­նու­թյան կսահ­ման­վեն գոր­ծըն­կեր կա­ռույց­նե­րի տրա­ ան­կյու­նա­քա­րը: Ապ­րան­քա­շու­կա­նե­րի գոր­ծու­նե­ու­ մադ­րու­թյան տակ գտն­վող տե­ղե­կատ­վու­թյու­ թյու­նը կար­գա­վո­րող ի­րա­վա­կան դաշ­տի ա­զա­տա­ նից օ­գտ­վե­լու գոր­ծըն­թա­ցը կար­գա­վո­րող ըն­ կա­նաց­մանն ուղղ­ված մի­ջո­ցա­ռում­նե­րին զու­գա­ թա­ցա­կար­գե­րը: հեռ պետք է ի­րա­կա­նաց­նել հա­կա­մե­նաշ­նոր­հային քա­ղա­քա­կա­նու­թյան և պե­տա­կան օ­ժան­դա­կու­  Միա­ձու­լում­նե­րի վե­րահս­կո­ղու­թյու­նը բա­րե­լա­ թյան շր­ջա­նակ­նե­րի բա­րե­լա­վում: վե­լու նպա­տա­կով ան­հրա­ժեշտ է պար­զեց­նել | Հա­յա­ստ xxiv ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն Նկար 6. Ապ­րան­քային ա­ռև­տու­րը` ը­ստ տրանս­պոր­տային մի­ջոց­նե­րի, 2011 թ. Աղ­բյու­րը` Հա­յաս­տա­նի մաք­սային ծա­ռա­յու­թյուն: միա­ձուլ­ման առ­կա­յու­թյան մա­սին ծա­նուց­ման E. Ցամաքային միակցե­լիու­թյան ըն­թա­ցա­կար­գե­րը և վե­րա­նայել միա­ձու­լում­նե­ բարելավումը րի առ­կա­յու­թյան մա­սին ծա­նուց­ման ներ­կա չա­ փա­նիշ­նե­րը: ­Ցա­մա­քային բեռ­նա­փո­խադ­րում­նե­րի տե­սան­ կյու­նից Հա­յաս­տա­նի հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­  ՏՄՊՊՀ-ի տույ­ժե­րի և տու­գանք­նե­րի ու քնն­չա­ րը սահ­մա­նա­փակ են: Թուր­քիայի և Ա­դր­բե­ջա­նի կան ի­րա­վա­սու­թյուն­նե­րի ներ­կա կա­ռուց­ված­ հետ ցա­մա­քային սահ­ման­նե­րի փակ լի­նե­լու պատ­ քը չա­փա­զանց սահ­մա­նա­փակ է, որ­պես­զի դրա ճա­ռով ե­րկ­րից ապ­րանք­նե­րի ար­տա­հա­նու­մը հնա­ մի­ջո­ցով հնա­րա­վոր լի­նի կան­խար­գե­լել հա­ րա­վոր է միայն Վրաս­տա­նի տա­րան­ցիկ մի­ջանցք­ կամր­ցակ­ցային գոր­ծե­լա­կեր­պը. ներ­կա­յումս նե­րով հյու­սի­սից և Ի­րա­նի տա­րած­քով` հա­րա­վից: քայ­լեր են ար­վում են­թաօ­րենսդ­րա­կան ակ­տե­ Եր­կու դեպ­քում էլ Հա­յաս­տա­նի լեռ­նային ռե­լի­ե­ֆը րում տույ­ժե­րի հաշ­վարկ­ման մե­թոդ­նե­րի սահ­ լրա­ցու­ցիչ դժ­վա­րու­թյուն­ներ է ստեղ­ծում, և ձմ­ռա­ ման­ման ուղ­ղու­թյամբ7: նը ճա­նա­պարհ­նե­րը դառ­նում են ա­նան­ցա­նե­լի:  Տն­տե­սա­կան մր­ցակ­ցու­թյան քա­ղա­քա­կա­նու­ Ցա­մա­քային ճա­նա­պարհ­նե­րից բա­ցի, գոր­ծում է թյան շր­ջա­նա­կում գնե­րի նկատ­մամբ մո­նի­թո­ եր­կաթ­գիծ դե­պի Վրաս­տան և սև­ծո­վյան նա­վա­ րինգ ի­րա­կա­նաց­նե­լիս ՏՄՊՊՀ-ն ու­շադ­րու­թյու­ հան­գիստ­ներ: նը պետք է սևե­ռի հա­մա­պա­տաս­խան շու­կա­յում տն­տե­սա­կան մր­ցակ­ցու­թյան ա­պա­հով­ման Չ­նա­յած աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան մար­տա­ վրա: հրա­վեր­նե­րին` Հա­յաս­տա­նից ապ­րանք­նե­րի ար­տա­հան­ման ա­վե­լի քան 80 տո­կոսն ի­րա­  ՏՄՊՊՀ-ն ո­լոր­տը կար­գա­վո­րող և այլ պե­տա­ կա­նաց­վում է ցա­մա­քային ճա­նա­պար­հով: Հա­ կան մար­մին­նե­րից ան­կախ քա­ղա­քա­կա­նու­ յաս­տա­նյան ապ­րանք­նե­րի ար­տա­հան­ման շուրջ թյուն վա­րե­լու հա­մար ան­հրա­ժեշտ լիա­զո­րու­ 32 տո­կոսն ի­րա­կա­նաց­վում է ցա­մա­քային ճա­նա­ թյուն­ներ չու­նի: պար­հով (Նկար 6), միա­ժա­մա­նակ եր­կա­թու­ղով դե­պի Վրաս­տան ար­տա­հան­վում է ապ­րանք­նե­րի 40 տո­կո­սը, հիմ­նա­կա­նում` հում­քի՝ քա­րի և լեռ­նա­ մե­տա­լուր­գիա­կան ար­տադ­րան­քի տես­քով: Բարձր լար­ման է­լեկտ­րա­հա­ղորդ­ման գծե­րով է­լեկ­տրաէ­ 7 ՏՄՊՊՀ-ն ներկայումս մշակում է ուղեցույց այդ խնդիրներին լուծում տալու համար, որում մասնավորապես հաշվի են առնվելու խախտման ներ­գիայի ար­տա­հա­նու­մը կազ­մում է ար­տա­հան­ բնույթը, լրջությունը և տևողությունը: ­Նե­րա­ծություն | xxv Նկար 7. Չվերթ­նե­րի հա­ճա­խա­կա­նու­թյու­նը Ա­ՊՀ ե­րկր­նե­րի մայ­րա­քա­ղաք­նե­րից, 2012 թ. (որ­պես ը­նդ­հա­նուր չվերթ­նե­րի տո­կոս) Աղ­բյու­րը` Հե­ղի­նակ­նե­րի հաշ­վարկ­նե­րը DIIO տվյալ­նե­րի հի­ման վրա (հու­նիս, 2012 թ.)  : ման շուրջ 8 տո­ կո­սը: Օ­ դային տրանս­ պորտն օգ­ Այդ ո­լոր­տում գոր­ծող բո­լոր մի­ջազ­գային կոն­ տա­գործ­վում է սահ­մա­նա­փակ և քա­շի հա­մե­մատ վեն­ցիա­նե­րի ստո­րագր­ման դեպ­քում Հա­յաս­ բարձր ար­ժեք ու­նե­ցող ապ­րանք­նե­րի ար­տա­հան­ տա­նը կա­րող է լրա­ցու­ցիչ լծակ­ներ ձեռք բե­րել ման հա­մար, ի­նչ­պի­սիք են թարմ մր­գե­րը, ա­դա­ տա­րան­ցիկ ա­ռևտ­րի իր գոր­ծըն­կեր­նե­րի նկատ­ ման­դը և ոս­կեր­չա­կան ի­րե­րը, ո­րոնք կազ­մում են մամբ: Հա­յաս­տանն այն փոք­րա­թիվ ծո­վային ը­նդ­հա­նուր ար­տա­հան­ման շուրջ 19 տո­կո­սը: սահ­ման չու­նե­ցող ե­րկր­նե­րից է, ո­րոնք չեն վա­վե­ րաց­րել Ծո­վային սահ­ման­ներ չու­նե­ցող ե­րկր­նե­ Հա­յաս­տա­նի բեռ­նա­փո­խադ­րում­նե­րի ո­լոր­տում րի տա­րան­ցիկ ա­ռևտ­րի մա­սին կոն­վեն­ցիան: Այս գոր­ծում են 2-3 խո­ շոր և մի քա­ նի ա­ լի փոքր վե­ կոն­վեն­ցիան վա­վե­րաց­րած ե­րկր­ներն օ­գտ­վում ըն­կե­րու­թյուն­ներ: Գոր­ծու­նե­ու­թյուն են ծա­վա­լում են «ա­զատ տա­րան­ցիկ փո­խադ­րում­նե­րի» ի­րա­ նաև օ­տա­րերկ­րյա ըն­կե­րու­թյուն­ներ, մաս­նա­վո­րա­ վուն­քից, ը­նդ ո­րում` կոն­վեն­ցիայով սահ­ման­վում պես` վրա­ցա­կան, թուր­քա­կան և ի­րա­նա­կան: Հա­ է նաև, որ տա­րան­ցիկ ապ­րանք­նե­րը են­թա­կա չեն յաս­տա­նյան բեռ­նա­փո­խադ­րող ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի մաք­սա­տուր­քի կամ հարկ­ման, և փո­խադ­րող­ներն կող­մից մա­տուց­վող ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի ի­նք­նար­ ու­նեն մաք­սային պա­հեստ­նե­րից օ­գտ­վե­լու նույն քը բարձր է, դրան նպաս­ ժե­ տում է նաև բեռ­ նա­փո­ ի­րա­վունք­նե­րը, ի­նչ եր­կիր ապ­րանք ներկ­րող­նե­րը: խադ­րում­նե­րի սահ­մա­նա­փակ ծա­վա­լը: Բեռ­նա­ փո­խադ­րող ըն­կե­րու­թյուն­նե­րը գան­գատ­վում են, Վ­րաս­տա­նի տա­րած­քով ան­ցնող տա­րան­ցիկ որ նոր մե­ քե­ նա­ ներ ձեռք բե­ րե­ լը դժ­վար է: Մաս­ ու­ղու բա­րե­լավ­ման ար­դյուն­քում Հա­յաս­տա­նը նա­վո­րա­պես նրանք նշում են բան­կային ֆի­նան­ է­ապ­ ես կշա­հի: Այդ ա­ռու­մով հնա­րա­վոր է ի­րա­ սա­վո­րում ստա­նա­լու հետ կապ­ված խն­դիր­նե­րը, կա­նաց­նել դե­պի Բա­թու­մի նա­վա­հան­գիստ տա­նող քա­նի որ տո­կո­սադ­րույք­նե­րը կա­րող են հաս­նել 15 մայ­րու­ղու կա­պի­տալ վե­րա­նո­րո­գում, որ­պես­զի տո­կո­սի, ի­ պես նաև այն, որ բարձր են մաք­ նչ­ սա­ այն այ­լընտ­րանք դառ­նա Փո­թիի նա­վա­հանգս­տին, տուր­քերն ու ԱԱՀ-ն: Շու­կայի կար­գա­վո­րումն այն ստեղ­ծել Ռու­սաս­տա­նի սահ­մա­նը հա­տող Վե­րին գոր­ծոն­նե­րից է, ո­րոնք ազ­դում են մր­ցակ­ցու­թյան և Լարսի ճա­նա­պար­հի մաքր­ման ծա­ռա­յու­թյուն­ գնե­րի վրա: Ար­տա­հա­նող­ներն ի­րենց հեր­թին բո­ ներ, ո­րոնք հնա­ րա­ րու­ վո­ թյուն կտան տա­ րին բո­ ղո­քում են բեռ­նա­փո­խադ­րող ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի լոր շա­հա­գոր­ծել այն, ի­նչ­պես նաև Հա­յաս­տա­նի կող­մից սահ­ման­վող բարձր սա­կագ­նե­րից: հա­մար բա­ցել ա­ռան­ձին ա­ռևտ­րային տա­ղա­վար Փո­թիի նա­վա­հանգս­տում: Վրա­ցա­կան կող­մի հետ | Հա­յա­ստ xxvi ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն Նկար 8. Նվա­զա­գույն ու­ղե­վար­ձե­րը Երևա­նից ու Թբի­լի­սիից (ձա­խից) և դե­պի Երևան ու Թբի­լի­սի (ա­ջից), ու­ղիղ և ան­կան­գառ չվերթ­ներ (ԱՄՆ դո­լար/կմ) Աղ­բյու­րը` Հե­ղի­նակ­նե­րի հաշ­վարկ­ներն ա­վիաըն­կե­րու­թյուն­նե­րի կող­մից հրա­պա­րակ­ված ու­ղե­վար­ձե­րի հի­ման վրա (2012 թ. եր­րորդ շա­բաթ կամ մո­տա­կա ժամ­կետ): Ու­ղե­ վար­ձը չի նե­րա­ռում օ­դային և ան­վտան­գու­թյան վճար­ներն ու հար­կե­րը: բա­նակ­ցու­թյուն­ներ կա­րե­լի է վա­րել նաև սև­ծո­ ցի­ոն քա­ղա­քա­կա­նու­թյան մա­սին պատ­կե­րա­ցու­մը: վյան լաս­տա­նա­վե­րի հու­սա­լի­ու­թյան ա­վե­լաց­ման Դե­պի Ռու­սաս­տան ի­րա­կա­նաց­վող չվերթ­նե­րի և դրանց սա­ կագ­ րի ի­ նե­ ջեց­ման շուրջ: Թեև Բա­ սպա­սար­կու­մը թերևս միակն է, որ ի­րա­կա­նաց­ քու-Թ­բի­լի­սի-Կարս նոր եր­կա­թու­ղին շր­ջան­ցում վում է մր­ցակ­ցային հի­մունք­նե­րով, ի­սկ մնա­ցած է Հա­յաս­տա­նը, մոտ ա­պա­գա­յում շա­հա­գործ­ման ուղ­ղու­թյուն­նե­րի մեծ մա­սը փո­խա­դարձ հի­մուն­ հանձն­վե­լուց հե­տո այն կա­րող է նոր տա­րան­ցիկ քով սպա­ սարկ­ կա­ վում է մեկ հայ­ տա­ կան և մեկ օ­ ու­ղի ա­պա­հո­վել Հա­յաս­տա­նի հա­մար, ե­թե հայ­կա­ րերկրյա ա­վիաըն­կե­րու­թյան կող­մից: կան բեռ­նա­փո­խադ­րող­ներն ի­րենց ա­ռա­քում­ներն Դե­պի ար­տեր­կիր և այն­տե­ղից Հա­յաս­տան ի­րա­ ի­րա­կա­նաց­նեն Վրաս­տա­նի Ա­խալ­քա­լա­քի շր­ջա­ կա­նաց­վող չվերթ­նե­րի ճկու­նու­թյան տե­սան­ նով: կյու­նից Երևա­նը զի­ջում է հարևան ե­րկր­նե­րի մայ­րա­քա­ղաք­նե­րին: Ա­ՊՀ ե­րկր­նե­րի մայ­րա­քա­ ղաք­նե­րից Երևա­նում չվա­ցու­ցա­կի ճկու­նու­թյունն F. Օդային միակցե­լիու­թյան ա­մե­նա­ցածրն է: Այն ո­րոշ­վում է շա­բա­թա­կան եր­կու բարելավումը կամ ա­վե­լի քիչ չվերթ­նե­րով սպա­սարկ­վող ուղ­ղու­ ­Հա­յաս­տա­նի քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ­նե­րը չեն կա­ թյուն­նե­րի (ներ­կա­յաց­վող օ­րի­նա­կում Երևա­նի հա­ րող լու­ծել ե­րկ­րի ծո­վային սահ­ման­ներ չու­նե­ մար այն ա­ նա­ մե­ բարձրն է) և օ­ րա­ կու կամ կան եր­ նա­լու խն­դի­րը, բայց և ա­վիա­ցիայի ո­լոր­տում ա­վե­լի շատ չվերթ­նե­րով սպա­սարկ­վող ուղ­ղու­ տար­վող ոչ ա­զա­տա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը թյուն­նե­րի (ներ­կա­յաց­վող օ­րի­նա­կում Երևա­նի հա­ չի նպաս­տում ի­րա­վի­ճա­կի բա­րե­լավ­մա­նը: Հա­ մար այն ա­մե­նա­ցածրն է, տե՛ս Նկար 7) կշիռ­նե­րի յաս­տա­նի և ար­տա­քին աշ­խա­րհի միջև չվերթ­նե­րի հի­ման վրա: Ա­վե­լին, Երևա­նից թռիչք­ներ ի­րա­կա­ հա­ճա­խա­կա­նու­թյու­նը և շր­ջա­նա­կը հա­մե­մա­տա­ նաց­նող ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի թի­վը սահ­մա­նա­փակ է, բար ցածր է, ի­սկ ո­լոր­տում ոչ ա­զա­տա­կան քա­ղա­ միակ բա­ցա­ռու­թյունն այն է, որ չորս ըն­կե­րու­թյուն­ քա­կա­նու­թյան հետևան­քով գնե­րը հա­մե­մա­տա­բար ներ ի­րա­կա­նաց­նում են չվերթ­ներ դե­պի Մոսկ­վա բարձր են: Յու­րա­քան­չյուր շու­կա­յում սահ­մա­նա­ և ևս ե­րե­քը` դե­պի Ռու­սաս­տա­նի այլ քա­ղաք­ներ փա­կում­նե­րի մա­կար­դա­կը տար­բեր է, ո­րն էլ ա­վե­ (Ռոս­տով, Սո­չի և Մի­նե­րալ­նի­ե Վո­դի): Միա­ժա­ լի է շփո­թեց­նում Հա­յաս­տա­նում տար­վող ա­վիա­ մա­նակ շու­կայի 70 տո­կո­սը սպա­սարկ­վում է ա­ռա­ վե­լա­գույ­նը մեկ կամ եր­կու ա­վիաըն­կե­րու­թյան ­Նե­րա­ծություն | xxvii կող­մից: Ա­ռա­վել հա­գեց­ված ուղ­ղու­թյուն­նե­րով Բարձր ի­նք­նար­ժե­քի և սահ­մա­նա­փակ ճկու­ չվերթ­ներ ի­րա­կա­նաց­նե­լու հա­մար մր­ցակ­ցու­թյան նու­թյան պատ­ճա­ռով էլ ա­վե­լի են թան­կա­նում մա­կար­դա­կը նույ­նիսկ ա­վե­լի ցածր է, ո­րը պայ­մա­ ուղևոր­նե­րի և բեռ­նե­րի փո­խադր­ման գնե­րը, նա­վոր­ված է «Ար­մա­վիայի» ար­տո­նյալ կար­գա­վի­ ի­սկ մարդ­կանց և ապ­րանք­նե­րի փո­խադր­ման ճա­կով: ԱՄՆ ՄԶԳ-ի զե­ կույ­ ցի հա­ մա­ ձայն (2011 թ.)` հար­ցում հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րի կո­րուս­տը բա­ օ­դային սպա­սարկ­ման պայ­մա­նագ­րե­րում (Օ­ՍՊ) ցա­սա­բար է ան­դրա­դառ­նում ե­րկ­րի տն­տե­սու­ սպա­սարկ­ման հա­մար թույ­լատր­ված ծա­վալ­նե­րը թյան ա­ ճի վրա: Մեր հաշ­վարկ­նե­րից հետևում է, ար­հես­տա­կա­նո­րեն բաշխ­ված են ըն­կե­րու­թյուն­նե­ որ հա­մա­կենտ­րո­նա­ցու­մը կի­սով չափ կր­ճա­տե­լու րի միջև, ի­սկ կոդ-շե­րի­գի և տոմ­սե­րի ամ­րագր­ման դեպ­քում է­կո­նոմ դա­սի ա­վիա­տոմ­սե­րի գի­նը հնա­ հար­ցե­րը կար­գա­վո­րող ա­ռևտ­րային հա­մա­ձայ­ րա­վոր կլի­նի նվա­զեց­նել մի­ջի­նը 20-28 տո­կո­սով: նագ­րե­րը նպաս­տում են առ­կա վի­ճա­կի պահ­պան­ Են­թադ­րե­լով, որ գնե­րի ը­նդ­հա­նուր կր­ճա­տու­մը մա­նը և բա­ցա­սա­բար ան­դրա­դառ­նում մր­ցակ­ցու­ կկազ­մի 25 տո­կոս, ի­սկ գնե­րի ա­ռաձ­գա­կա­նու­թյու­ թյան վրա: նը -0.9-ից մինչև -1.08, սպա­ ռող­նե­րի մոտ ա­ ռա­ ջա­ցած տն­տե­սա­կան օ­գու­տը կկազ­մի ՀՆԱ-ի 1.4 Վ­րաս­տա­նի հա­մե­մատ` Հա­յաս­տա­նից ի­րա­ տո­կո­սը: Տն­տե­սա­կան օ­գու­տը ցածր կլի­նի Ռու­ կա­նաց­վող չվերթ­նե­րի ուղե­վարձը շատ ա­վե­լի սաս­տա­նի ուղ­ղու­թյամբ ի­րա­կա­նաց­վող չվերթ­ բարձր է: Ի տար­բե­րու­թյուն Հա­յաս­տա­նի` Վրաս­ նե­րի հա­ մար, քա­ նի որ այդ շու­ կան ար­ դեն ի­ սկ տա­նը ըն­կե­րու­թյուն­նե­րին հատ­կաց­վող չվերթ­նե­ գոր­ծում է մր­ցակ­ցային պայ­ման­նե­րում և ա­զա­տա­ րի քա­նա­կի և ուղ­ղու­թյուն­նե­րի հար­ցում սահ­մա­ կա­նա­ցումն այն­տեղ է­ա­կան փո­փո­խու­թյուն­նե­րի չի նա­փա­կում­ներ չի կի­րա­ռում: Հա­մե­մա­տու­թյու­նը հան­գեց­նի: վկա­յում է, որ նույն­իսկ ա­մե­նա­ցածր ուղե­վարձե­րը նույն ուղ­ղու­թյուն­նե­րի հա­մար Երևա­նում, որ­պես Ա­վիա­ցիայի ո­լոր­տի ոչ ա­զա­տա­կան մի­ջա­վայ­րի կա­նոն, ա­վե­լի բարձր են, քան Թբի­լի­սի­ում (Նկար հիմ­նա­կան պատ­ճա­ռը պե­տու­թյան կար­գա­վո­ 8): Ա­ՊՀ այլ մայ­րա­քա­ղաք­նե­րից, օ­րի­նակ՝ Բաք­ րումն է: Ներ­կա­յումս ո­լոր­տում բո­լոր ո­րո­շում­նե­ վից և Ալ­մա­թիից ի­րա­կա­նաց­վող չվերթ­նե­րի հա­ րը, մո­նի­թո­րինգն ու կար­գա­վո­րու­մը կենտ­րո­նաց­ մե­մատ` գնե­ րը նույն­պես ա­ լի բարձր են Երևա­ վե­ ված են մեկ գոր­ծա­կա­լու­թյու­նում, ը­նդ ո­րում` ոչ նում: Չնա­յած այլ ե­րկր­նե­րի հետ միակցե­լիու­թյուն ա­զա­տա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը միտ­ված է ա­պա­հո­վող հիմ­նա­կան հան­գույց­նե­րի հետ կա­ եր­կու տե­ղա­կան ա­վիաըն­կե­րու­թյուն­նե­րի շա­հե­ պի հաս­տատ­ման հար­ցում մր­ցակ­ցու­թյան ա­ճին, րի պաշտ­պա­նու­թյա­նը: Ա­վիա­ցիայի ո­լոր­տում կա­ մի­ջին ուղե­վարձե­րը Երևա­նում շա­րու­նա­կում են յաց­վող բո­լոր ո­րո­շում­նե­րի հա­մար պա­տաս­խա­ Թբի­ սիից ա­ լի­ վե­լի բարձր մնալ, թեև ցածր է նաև նա­տուն Քա­ղա­քա­ցիա­կան ա­վիա­ցիայի գլ­խա­վոր տե­ղա­կան ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի զուտ շա­հույ­թը: Այդ վար­չու­թյունն է (ՔԱԳՎ): Ի­րա­կա­նում այն հան­դես մա­սին են վկա­յում Երևա­նից ի­րա­կա­նաց­վող 47 է գա­լիս ի­նչ­պես քա­ղա­քա­կա­նու­թյուն մշա­կո­ղի, ու­ղիղ չվերթ­նե­րի և Վրաս­տա­նից 28 չվերթ­նե­րի այն­պես էլ ի­րա­կա­նաց­նո­ղի դե­րում: Վար­չու­թյու­նը ուղե­վարձե­րի հա­մե­մա­տա­կան վեր­լու­ծու­թյան ար­ բա­նակ­ցում է Օ­ՍՊ-նե­րի կնք­ման հար­ցե­րի շուրջ, դյունք­նե­րը: ո­րո­շում, թե որ տե­ղա­կան ըն­կե­րու­թյունն է ի­րա­կա­ նաց­նե­լու չվերթ­նե­րը, և սահ­մա­նում շու­կա մուտք Երևա­նի օ­դա­նա­վա­կա­յա­նում գանձ­վող են­թա­ գոր­ծե­լու կա­նոն­նե­րը (թ­ռիչք­նե­րի հա­ճա­խա­կա­նու­ կա­ռուց­վածք­նե­րի սպա­սարկ­ման և այլ վճար­ թյու­նը, ար­տո­նագր­ված չվերթ­նե­րի թի­վը և այլն): նե­րի հա­մե­մա­տա­կան վեր­լու­ծու­թյու­նը ցույց է Նաև ի­րա­կա­նաց­նում է տեխ­նի­կա­կան կար­գա­վո­ տա­լիս, որ դրանք հա­մե­մա­տա­բար բարձր են, րի­չի գոր­ծա­ռույթ­ներ (լի­ցեն­զա­վո­րում, մո­նի­թո­ թեև հա­մե­մա­տե­լի են Թբի­լի­սիի և Բաք­վի ցու­ րինգ, ան­վտան­գու­թյան և ա­պա­հո­վու­թյան կա­ ցա­նիշ­նե­րի հետ: Նշ­ված օ­րի­նա­կում Երևա­նը նոն­նե­րի կա­տար­ման հս­կո­ղու­թյուն), ի­նչ­պես նաև գանձ­վող վճար­նե­րի մե­ծու­թյան տե­սան­կյու­նից պա­տաս­խա­նա­տու է 2001 թ. Երևա­նի օ­դա­նա­վա­ վե­ (ա­ լի քան 5000 ԱՄՆ դո­ լար) զբա­ղեց­նում է եր­ կա­յա­նի սպա­սարկ­ման հա­մար կազ­մա­կերպ­ված րորդ տե­ ռաջ ան­ ղը` ա­ ցնե­լով Բաք­ վից, նրան ան­ մր­ցույ­թում հաղ­թած ըն­կե­րու­թյան հետ կնք­ված ջա­ մի­ պես հետևում են Թբի­ սին (մոտ 4,400 դո­ լի­ պայ­մա­նագ­րի կա­ռա­վար­ման հա­մար: «Ար­մա­ լար) և Մինս­կը (մոտ 4,100 դո­լար, Նկար 9): xxviii | ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն Հա­յա­ստ Նկար 9. Ա­վիաըն­կե­րու­թյուն­նե­րի կող­մից Airbus A320-200 օ­դա­նա­վով թռիչք­նե­րի հա­մար վճար­վող վճար­նե­րը (թ­ռիչ­քից թռիչք ժամա­նա­կա­հատ­ված) (ԱՄՆ դո­լա­րով) ա. Ա­ռանց վա­ռե­լի­քային ծախ­սե­րի բ. Վա­ռե­լի­քային ծախ­սե­րը նե­րա­ռյալ Աղ­բյու­րը` Հե­ղի­նակ­նե­րի հաշ­վարկ­նե­րը ICAO-ի և IATA-ի Օ­դա­նա­վա­կա­յան­նե­րի վճար­նե­րի ձեռ­նար­կի և Աե­րո­նա­վի­գա­ցի­ոն վճար­նե­րի ձեռ­նար­կի հի­ման վրա: վիա» ըն­կե­րու­թյու­նը, ո­րը ազ­գային փո­խադ­րող ղա­ • քա­ քա­կա­նու­ ման և ի­ թյան մշակ­ րա­ է, ոչ պաշ­ տո­ նա­կան, սա­ կայն կարևոր դեր է խա­ կա­նաց­ման հս­տակ տա­րան­ջա­տում, ղում ի­րա­վա­կան կար­գա­վոր­ման՝ ո­րո­շում­նե­րի  ի­րա­վա­կան կար­գա­վո­րում և քա­ղա­քա­կա­նու­ կա­յաց­ման, ի­նչ­պես նաև ե­րկ­կող­մա­նի օ­դային թյան ի­րա­կա­նաց­ման հա­մար պա­տաս­խա­ սպա­սարկ­ման պայ­մա­նագ­րե­րի քն­նարկ­ման հար­ նատ­վու­թյուն կրող մար­մին­նե­րի ան­կա­խու­թյան ցե­րում: 2003 թ. կա­ռա­վա­րու­թյան հետ կնք­ված ա­պա­հո­վում կար­գա­վո­րող սուբյեկտ­նե­րի մի­ ներ­դրու­մային պայ­մա­նագ­րով «Ար­մա­վիային» ջամ­տու­թյու­նից, 10 տա­րի ժամ­կե­տով շնորհ­վել են բա­ցա­ռիկ ի­րա­ վունք­ներ:  ո­լոր­տում խորհր­դատ­վու­թյան և բո­ղոք­նե­րին ար­ձա­գանք­ման մե­խա­նիզմ­նե­րի մշա­կում, Ա­վիա­ցիայի ո­լոր­տի ա­զա­տա­կա­նա­ցու­մը կխթա­  կա­րո­ղու­թյուն­նե­րի զար­գա­ցում, ո­րը հնա­րա­վո­ նի Հա­յաս­տա­նում ուղևոր­նե­րի և բեռ­նե­րի օ­դային րու­թյուն կտա օ­րենս­դիր մարմ­նին ա­վե­լի ար­ փո­խադր­ման ծա­վալ­նե­րի ա­վե­լա­ցու­մը, ի­նչ­ դյու­նա­վետ վե­րահս­կե­լու բո­լոր պայ­մա­նա­վոր­ պես նաև կն­պաս­տի տն­տե­սա­կան ա­ճին: Ո­լորտն վա­ծու­թյուն­նե­րի, այդ թվում՝ օ­դա­նա­վա­կա­յա­նի ա­զա­տա­կա­նաց­նե­լու հա­մար ան­հրա­ժեշտ է. կոն­ցե­սի­ոն կա­ռա­վար­ման պայ­մա­նագ­րի ի­րա­  ­նոր քա­ղա­քա­կա­նու­թյան մա­սին հռ­չա­կա­գիր, կա­նաց­ման ըն­թաց­քը, ո­րով կա­ռա­վա­րու­թյու­նը կհաս­տա­տի մր­ցակ­  շու­կա­յում գոր­ծող և շու­կա մտ­նող ըն­կե­րու­ ցային դաշտ ստեղ­ծե­լու քա­ղա­քա­կան կամ­քը, թյուն­նե­րի հա­մար հա­վա­սար և ար­դար խա­ղի ­Նե­րա­ծություն | xxix կա­նոն­նե­րի ա­պա­հով­ման նպա­տա­կով կնք­վող հային շու­կա­ ներ: Այդ ծրագ­ րե­րը պետք է այն­ պի­ պայ­մա­նագ­րե­րի և հա­մա­ձայ­նագ­րե­րի թա­փան­ սի լու­ծում­ներ ա­ռա­ջար­կեն, ո­րոնք դրա­կա­նո­րեն ցի­կու­թյան բարձ­րա­ցում: կազ­դեն տար­վող քա­ղա­քա­կա­նու­թյան, գոր­ծըն­ թաց­նե­րի և հաս­տա­տու­թյուն­նե­րի, ֆի­նան­սա­վոր­ ման մատ­չե­լի­ու­թյան, են­թա­կա­ռուց­ված­քի զար­ G. Տեղեկատվական և գաց­ման և ու­նա­կու­թյուն­նե­րի կա­տա­րե­լա­գործ­ման հաղորդակցման տեխնոլոգիաների վրա: բարելավում (ՏՀՏ)  Բա­րե­լա­վել մտա­վոր սե­փա­կա­նու­թյան ի­րա­ Չ­նա­յած ապ­րանք­նե­րի ար­տա­հան­ման բարձր վուն­քի պաշտ­պա­նու­թյու­նը և ա­պա­հո­վել բիզ­ ի­նք­նար­ժե­քի պատ­ճա­ռով Հա­յաս­տա­նը մեծ դժ­ նես տվյալ­նե­րի գաղտ­նի­ու­թյու­նը, ի­նչ­պես նաև վա­րու­թյուն­նե­րի է հան­դի­պում, ծա­ռա­յու­թյուն­ ամ­րապն­դել հա­մա­պա­տաս­խան ի­րա­վա­կան նե­րի ար­տա­հա­նու­մը, հատ­կա­պես` ՏՀՏ-նե­րի դաշտն ու խս­տաց­նել օ­րենք­նե­րի կի­րա­ռու­մը` ո­լոր­տում, ա­ճի հս­կա­յա­կան նե­րուժ ու­նի: Հա­ բարձ­րաց­նե­լով ներ­քին և ար­տա­քին ներդ­րող­ յաս­տա­նի ՏՀՏ ո­լոր­տը հա­մե­մա­տա­բար փոքր է, նե­րի վս­տա­հու­թյու­նը ե­րկ­րում ՏՏ հիմ­քե­րով սա­կայն դրա ա­րագ զար­գա­ցումն ու հե­ռան­կար­ ի­րա­կա­նաց­վող ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի նկատ­մամբ: նե­րը գրա­վում են օ­տա­րերկ­րյա ներդ­րող­նե­րին:  Հա­մախմ­բել ար­տա­հան­ման և ար­դյու­նա­բե­րու­ Տե­ղա­կան ըն­կե­րու­թյուն­նե­րը ձգ­տում են ա­վե­լի թյան խթան­ման ուղ­ղու­թյամբ ջան­քե­րը՝ բա­րե­ ակ­տիվ դեր խա­ղալ ին­ժի­նի­րին­գի, նոր հա­մա­կար­ լա­վե­լով ար­տա­սահ­մա­նյան ներդ­րող­նե­րի ի­րա­ գե­րի մշակ­ման և հե­տա­զո­տա­կան աշ­խա­տանք­նե­ զե­կու­մը Հա­յաս­տա­նում ՏՏ ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի րում: 2010 թ. հա­յաս­տա­նյան շու­կայի մե­ծու­թյու­նը շու­կայի հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րի մա­սին և բարձ­ կազ­ մում էր 91 մլն ԱՄՆ դո­ նդ ո­ լար, ը­ րում` ծրագ­ րաց­նե­լով ե­րկ­րի ներգ­րավ­վա­ծու­թյու­նը ՏՏ ապ­ րային ա­պա­հով­ման և ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի ո­լոր­տի րանք­նե­րի և ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի հա­մաշ­խար­ շր­ջա­նա­ռու­թյու­նը հա­սել էր 150 մլն դո­լա­րի, ի­սկ հային շու­կա­յում: ո­լոր­տում աշ­խա­տող և մի­ջի­նից բարձր աշ­խա­տա­ վարձ ստա­ցող մաս­նա­գետ­նե­րի թի­վը` մոտ 5 հա­  Խ­թա­նել մաս­նա­վոր հատ­վա­ծի և բու­հե­րի հա­ զա­րի: մա­գոր­ծակ­ցու­թյու­նը, ո­րի ար­դյուն­քում զար­ գաց­մա­նը միտ­ված հա­մա­տեղ ծրագ­րե­րի ու ՏՀՏ ո­ տը կարևոր դեր կա­ լոր­ նե­ րող է ու­ նալ տն­ նա­խա­ձեռ­նու­թյուն­նե­րի շնոր­հիվ հնա­րա­վոր տե­սա­կան ա­ճի խթան­ման հար­ցում: Այն կա­րող կլի­նի պատ­շա­ճո­րեն հար­մար­վել ա­րագ զար­ է նպաս­տել նոր աշ­խա­տա­տե­ղե­րի ստեղծ­մա­նը, գա­ցող ար­դյու­նա­բե­րու­թյան փո­փոխ­վող պա­ հատ­կա­պես` տե­ղե­կատ­վա­կան տեխ­նո­լո­գիա­նե­ հանջ­նե­րին: րի (ՏՏ) և դրանց հի­ ման վրա ի­ րա­ նաց­ կա­ վող ծա­  Ի­րա­կա­նաց­նել լրա­ցու­ցիչ աշ­խա­տանք՝ բա­ցա­ ռա­յու­թյուն­նե­րի ո­լորտ­նե­րում: Այն կա­րող է նաև հայ­տե­լով ՏՏ ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի ո­լոր­տի այն խթա­նել տն­տե­սա­կան ին­տեգ­րու­մը` ա­պա­հո­վե­լով ճյու­ղե­րը, որ­տեղ մատ­չե­լի աշ­խա­տու­ժի և մաս­ տա­րա­ծաշր­ջա­նում և ե­րկ­րում բարձ­րո­րակ և մատ­ նա­գի­տա­կան կա­րո­ղու­թյուն­նե­րի շնոր­հիվ Հա­ չե­լի հե­ռա­հա­ղոր­դակ­ցու­թյուն: Ի­րոք, կր­ճա­տե­լով յաս­տա­նը մր­ցակ­ցային ա­ռա­վե­լու­թյուն ու­նի այլ Հա­յաս­տա­նի և հա­մաշ­խար­հային շու­կա­նե­րի միջև ե­րկր­նե­րի նկատ­մամբ: տն­տե­սա­կան հե­ռա­վո­րու­թյու­նը և հաղ­թա­հա­րե­լով Հա­յաս­տա­նի մե­կու­սա­ցու­մը` ՏՀՏ-ն նպաս­տում է  Խ­րա­խու­սել մր­ցակ­ցու­թյունն ու վե­րաց­նել շու­ տն­տե­սա­կան հա­գեց­վա­ծու­թյա­նը8: կա մուտք գոր­ծե­լու խո­չըն­դոտ­նե­րը, ին­չը հնա­րա­վո­րու­թյուն կտա բարձ­րաց­նե­լու ներ­ ՏՀՏ ո­լոր­տը Հա­յաս­տա­նում զար­գաց­ման լավ քին պա­հան­ջար­կը կա­տա­րե­լա­գործ­ված ՏՏ հե­ռան­կար­ներ ու­նի: Նո­րա­րար ռազ­մա­վա­րա­կան ապ­րան­քա­տե­սակ­նե­րի և ո­րա­կյալ ծա­ռա­յու­ ծրագ­րե­րը կա­րող են նպաս­ կի­ տել, որ եր­ րը հա­ թյուն­նե­րի նկատ­մամբ, ի­նչ­պես նաև ա­պա­հո­ ջո­ղու­թյամբ ներ­խու­ժի ա­ռա­ջա­տար հա­մաշ­խար­ վե­լու այդ ապ­րանք­նե­րի ու ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի 8 Տե՛ս Համաշխարհային զարգացման զեկույցի շրջանակը (2009 թ.), մի­ջազ­գային մր­ցու­նա­կու­թյու­նը: http://siteresources.worldbank.org/INTWDR2009/Resources/Outline.pdf. xxx | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն H. Տնտեսական աճի վերաբերյալ պայ­մա­նա­վոր­ված էր 90-ա­կան­նե­րի ա­ռա­ջին կե­ նախկին ուսումնասիրությունները սում կտ­րուկ ան­կմա­նը հետևած տն­տե­սու­թյան վե­րա­կանգ­նու­մով: Ա­ճին նպաս­տող գոր­ծոն­նե­րի ՀԲ-ի 2007 թ. Հա­յաս­տա­նի տն­տե­սա­կան հու­ թվում էին է­լեկտ­րա­մա­տա­կա­րար­ման վե­րա­կանգ­ շա­գրում, ո­րը կոչ­վում էր «­Կով­կա­սյան վագր. նու­մը, մաս­նա­վոր դրա­մա­կան փո­խան­ցում­նե­րի կա­յուն տն­տե­սա­կան աճ Հա­յաս­տա­նում», դի­ ա­ճը, ո­րը խթա­նում էր ներ­քին պա­հան­ջար­կը, և տարկ­վում էր ե­րկ­նիշ ի­րա­կան տն­տե­սա­կան ար­տա­քին օգ­նու­թյան զգա­լի ներ­հոս­քը, ո­րը փոք­ ա­ճի ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը: Հու­շագ­րի հե­ղի­նակ­ րա­ծա­վալ ներ­քին խնայո­ղու­թյուն­նե­րի պայ­ման­ նե­րը հան­գել էին այն եզ­րա­կա­ցու­թյան, որ տն­ նե­րում հնա­րա­վո­րու­թյուն էր տա­լիս բարձր պա­ տե­սա­կան ա­ճի նման տպա­վո­րիչ ցու­ցա­նիշ­նե­րը հե­լու ներդ­րում­նե­րի մա­կար­դա­կը: Տն­տե­սա­կան ե­րկ­րում ար­ձա­նագր­վել են շնոր­հիվ շու­կա­յա­կան ա­ճին նպաս­ տում էր նաև ան­ ցման վաղ շր­ նում ջա­ բա­րե­փո­խում­նե­րի հետևո­ղա­կան ի­րա­կա­նաց­ հո­ղի սե­փա­կա­նաշ­նորհ­ման շնոր­հիվ գյու­ղատն­ ման, ո­րին նպաս­տում էր դրա­մաշ­նորհ­նե­րի և տե­սու­թյան ա­րագ վե­րա­կանգ­նու­մը, ի­նչ­պես նաև ար­տո­նյալ պայ­ման­նե­րով տրա­մադր­վող վար­կե­ տե­ղա­կան ար­տադ­րան­քին փո­խա­րի­նող պա­րե­ րի մե­ծա­ծա­վալ ներ­հոս­քը: Տն­տե­սա­կան վե­րել­քը նային ապ­րան­քա­տե­սակ­նե­րի մե­ծա­ծա­վալ ներկ­ հնա­րա­վո­րու­թյուն տվեց կր­ճա­տե­լու աղ­քա­տու­ րու­մը: Ու­սում­նա­սի­րու­թյան հե­ղի­նակ­նե­րը հան­գել թյու­նը, այդ մա­սին է վկա­յում բնակ­չու­թյան կա­րի­ էին այն եզ­րա­կա­ցու­թյան, որ այդ գոր­ծոն­նե­րը չէին քա­վոր խմ­բե­րի կող­մից ապ­րանք­նե­րի սպառ­ման կա­րող ա­պա­հո­վել եր­կա­րա­ժամ­կետ տն­տե­սա­կան կտ­ րուկ ա­ րին նպաս­ ճը, ո­ տում էին նաև սո­ ցիա­ աճ, և ա­ռա­ջար­կում էին բարձ­րաց­նել մակ­րոտն­ լա­կան ա­պա­հո­վու­թյան ար­դյու­նա­վետ ծրագ­րե­ տե­սա­կան կա­ռա­վար­ման ո­րա­կը, բա­րե­լա­վել գոր­ րը և ըն­տա­նե­կան նպաս­տի փա­թե­թը, թեև զբաղ­ ծա­րար մի­ջա­վայ­րը, նոր հնա­րա­վո­րու­թյուն­ներ վա­ծու­թյան տե­սան­կյու­նից ար­դյունք­ներն այն­քան ստեղ­ծել ձեռ­նար­կու­թյուն­նե­րի տնօ­րեն­նե­րի և սե­ էլ տպա­վո­րիչ չէին: Հու­շագ­րում ը­նդ­գծ­վում էր, որ փա­կա­նա­տե­րե­րի մաս­նա­գի­տա­կան զար­գաց­ման տն­տե­սա­կան ա­ճի պայ­ման­նե­րում նոր աշ­խա­տա­ հա­մար, ի­նչ­պես նաև ստեղ­ծել տն­տե­սա­կան վե­ տե­ղե­րի ոչ մեծ քա­նա­կը պայ­մա­նա­վոր­ված էր ոչ րա­կա­ռուց­ման և գոր­ծա­րար կյան­քում նոր մաս­նա­ դի­նա­միկ աշ­խա­տու­ժով, գոր­ծա­զուրկ­նե­րի շր­ջա­ կից­նե­րի ներգ­րավ­ման հա­մար նոր նպաս­տա­վոր նում բա­վա­րար գի­տե­լիք­նե­րի և ու­նա­կու­թյուն­նե­ մե­խա­նիզմ­ներ (Հա­մաշ­խար­հային բանկ, 2002 թ.):­ րի պա­կա­սով, ի­նչ­պես նաև ա­վար­տին չհասց­ված կա­ռուց­ված­քային բա­րե­փո­խում­նե­րով և մր­ցակ­ ցու­թյու­նը խթա­նող հաս­տա­տու­թյուն­նե­րի ու գոր­ I. Ուսումնասիրության ծե­լա­կեր­պի պա­կա­սով: Հու­շագ­րի հե­ղի­նակ­նե­րը կառուցվածքը հան­գել էին այն եզ­րա­կա­ցու­թյան, որ գոր­ծա­րար մի­ջա­վայ­րի բա­րե­լավ­ման և կո­ռուպ­ցիայի դեմ Ու­սում­նա­սի­րու­թյան 1-ին գլ­խում ներ­կա­յաց­ պայ­քա­րի, բյու­ջե­տային ​​­ներդ­րում­նե­րի աշ­խու­ժաց­ վում են վեր­ջին տն­տե­սա­կան զար­գա­ցում­նե­րը: ման, մր­ցակ­ցու­թյան զար­գաց­ման և գոր­ծա­րար­ 2012 թ. ա­ճի տեմ­պե­րը վե­րա­կանգն­վե­ցին և 2011 թ. նե­րի ըն­կե­րու­թյուն­նե­րը մի­ջազ­գային ա­ռևտ­րում 4.7 տո­ սի հա­ կո­ մե­մատ 2012 թ. այն կազ­մեց 7.2 տո­ ներգ­րա­վե­լու նպա­տա­կով ան­հրա­ժեշտ են նոր կոս: Վե­րա­կանգն­վե­ցին հիմ­նա­կան մակ­րոտն­տե­ կա­ռուց­ված­քային բա­րե­փո­խում­ներ (Հա­մաշ­խար­ սա­կան ցու­ցա­նիշ­նե­րը, թեև պե­տա­կան պարտ­քը հային բանկ, 2007 թ.): շա­րու­նա­կում էր բարձր մնալ: Հա­վա­նա­կան է, որ գյու­ղատն­տե­սա­կան ա­ճի նվազ­ման և հա­մաշ­խար­ 2002 թ. Հա­յաս­տա­նի տն­տե­սա­կան հու­շա­գի­ հային տն­տե­սա­կան ցն­ցում­նե­րի հետևան­քով ա­ճի րը, ո­րը կոչ­վում էր «Տն­տե­սա­կան ա­ճի մար­ տեմ­պե­րը գա­լիք տա­րի­նե­րին դան­դա­ղեն: տա­հրա­վեր­նե­րը և կա­ռա­վա­րու­թյան քա­ղա­քա­ կա­նու­թյու­նը Հա­յաս­տա­նում», դի­տար­կում էր Գ­լուխ 2-ում ներ­կա­յաց­վում են կա­պի­տա­լի կու­ Հա­յաս­տա­նի տն­տե­սու­թյան ան­ցու­մային շր­ջա­ տակ­ման հետ կապ­ված հիմ­նախն­դիր­նե­րը: Ու­ նը: Հու­շագ­րում ը­նդ­գծ­վում էր, որ 1995-2000 թթ. սում­նա­սի­րու­թյու­նում դի­տարկ­վում են հա­մա­խառն ար­ձա­նագր­ված տն­տե­սա­կան ա­ճը հիմ­նա­կա­նում և տնային տն­տե­սու­թյուն­նե­րի խնայո­ղու­թյուն­նե­րի ­Նե­րա­ծություն | xxxi մա­կար­դա­կը ո­րո­շող գոր­ծոն­նե­րը: Կարևոր­վում է պայ­մա­նա­վոր­ված է ե­րկ­րի տն­տե­սու­թյան փոքր ծա­ նաև կա­պի­տա­լի և ար­ժեթղ­թե­րի շու­կայի թեր­զար­ վալ­նե­րով, մի շարք օ­րի­նակ­ներ վկա­յում են տար­ գա­ցա­ծու­թյան խն­դի­րը, ո­րը չի նպաս­տում տն­տե­ բեր ճյու­ղե­րում մեկ կամ եր­կու ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի սա­կան ա­ճին: Ա­նհ­րա­ժեշտ է զար­գաց­նել այդ շու­ գե­րիշ­խող դե­րի մա­սին: Քն­նարկ­վում է պե­տա­կան կա­նե­րը, որ­պես­զի ու­ժե­ղաց­վի միջ­նոր­դու­թյու­նը ձեռ­նար­կու­թյուն­նե­րի գոր­ծու­նե­ու­թյան, գոր­ծող ի­րա­ խնայո­ղու­թյուն­ներ ի­րա­կա­նաց­նող­նե­րի և ներդ­ վա­կան դաշ­տի, ի­նչ­պես նաև պե­տա­կան օ­ժան­ րող­նե­րի միջև` ա­պա­հո­վե­լով ներդ­րում­նե­րի հոս­ դա­կու­թյան ազ­դե­ցու­թյու­նը մր­ցակ­ցու­թյան վրա: քը տն­տե­սա­կան և սո­ցիա­լա­կան բարձր ար­դյունք Ներ­կա­յաց­վում են սնն­դամ­թեր­քի շու­կա­նե­րում բե­րող ո­լորտ­ներ: Ա­ռա­ջարկ­վում են այն­պի­սի բա­ մրցակ­ցու­թյան ու­սում­նա­սի­րու­թյան ար­դյունք­նե­րը, րե­փո­խում­ներ, ո­րոնք կբարձ­րաց­նեն վար­կե­րի ո­րոնց հի­ման վրա հե­ղի­նակ­նե­րը հան­գում են այն մատ­չե­լի­ու­թյու­նը և կբա­րե­լա­վեն կոր­պո­րա­տիվ եզ­րա­կա­ցու­թյան, որ մի շարք կարևոր պա­րե­նային պարտ­քի և ակ­տիվ­նե­րի կա­ռա­վար­ման ար­դյու­նա­ ապ­րանք­նե­րի գնե­րը Հա­յաս­տա­նում շատ ա­վե­լի վե­տու­թյու­նը: Դի­տարկ­վում են նաև Հա­յաս­տա­նում բարձր են, քան կա­ լի էր սպա­ րե­ սել: ՕՈՒՆ-նե­րի ներ­հոս­քի հետ կապ­ված խն­դիր­նե­րը: Գ­լուխ 5-ում ու­սում­նա­սիր­վում են Վրաս­տա­նի Գ­լուխ 3-ում ու­սում­նա­սիր­վում են աշ­խա­տա­շու­ տա­րած­քով բեռ­նե­րի ճա­նա­պար­հային և եր­կա­թու­ կայի պայ­ման­նե­րը: Աշ­խա­տու­ժի ներգ­րավ­վա­ծու­ ղային փո­խադր­ման և Ի­րա­նի տա­րած­քով ճա­նա­ թյու­նը Հա­յաս­տա­նի տն­տե­սու­թյու­նում ցածր է, ո­րի պար­հային փո­խադր­ման հետ կապ­ված ծախ­սե­րը: հետևան­քով ե­րկ­րում բարձր է գոր­ծազր­կու­թյան Ա­ռա­ջարկ­վում են քա­ղա­քա­կա­նու­թյա­նը վե­րա­բե­ մա­կար­դա­կը: Խն­դիր­ներ կան աշ­խա­տու­ժի պա­ րող մի շարք քայ­լեր, ո­րոն­ցով Հա­յաս­տա­նը կա­րող հան­ջար­կի, ա­ռա­ջար­կի և ա­ռա­ջարկ­վող աշ­խա­ է հաս­նել նրան, որ հարևան ե­րկր­նե­րը ի­ջեց­նեն տան­քի ու աշ­խա­տու­ժի հա­մա­պա­տաս­խա­նու­թյան գնե­րը: Ա­զա­տա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թյան ի­րա­ հար­ցե­րում: Տե­ղա­կան ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի ցածր դի­ կա­նա­ցու­մը չա­փա­զանց կարևոր է Հա­յաս­տա­նի նա­միզ­մի պատ­ճա­ռով աշ­խա­տու­ժի պա­հան­ջար­կը օ­դային տրանս­պոր­տի ո­լոր­տի հա­մար: ցածր է: Ցածր է նաև գոր­ ծա­ րա­ րու­թյան մա­կար­ Գ­լուխ 6-ում նշ­վում է, որ տա­րա­ծաշր­ջա­նի դա­կը, ո­րի մա­սին է վկա­յում նո­րաս­տեղծ ըն­կե­րու­ այլ օ­դա­նա­վա­կա­յան­նե­րի հա­մե­մատ` Երևա­ թյուն­նե­րի ան­բա­վա­րար քա­նա­կը և լու­ծար­վող ըն­ նում ա­վիա­տոմ­սե­րի գնե­րը զգա­լի­ո­րեն ա­վե­լի կե­րու­թյուն­նե­րի բարձր տո­կո­սը: Ի­նչ վե­րա­բե­րում բարձր են, չվերթ­նե­րի թի­վը սահ­մա­նա­փակ է, և է աշ­խա­տու­ժի ա­ռա­ջար­կին, ըն­կե­րու­թյուն­նե­րը դրանք ի­րա­կա­նաց­վում են ոչ կա­նո­նա­վոր հիմ­քե­ բո­ղո­քում են ո­րա­կյալ աշխա­տող­նե­րի պա­կա­սից: րով, ցածր է նաև միակցե­լիու­թյան ճկու­նու­թյու­նը: Տվյալ­նե­րը վկա­յում են նաև աշ­խա­տու­ժի ցածր Ա­վիա­ցիայի ո­լոր­տում կա­ռա­վար­ման ի­նս­տի­տու­ ներ­քին շար­ժու­նա­կու­թյան մա­սին: Այս գլ­խում նաև ցի­ո­նալ կա­ռուց­ված­քը մտա­հո­գու­թյան տե­ղիք է ներ­կա­յաց­վում են սփյուռ­քա­հա­յու­թյան ներգ­րավ­ տա­լիս, քա­նի որ բո­լոր գոր­ծա­ռույթ­նե­րը կենտ­րո­ վա­ծու­թյան ա­ճի ար­դյուն­քում տե­ղա­կան հաս­տա­ նաց­ված են մեկ գոր­ծա­կա­լու­թյու­նում՝ Քա­ղա­քա­ տու­թյուն­նե­րի կա­ռուց­ված­քային բա­րե­լավ­ման և ցիա­կան ա­վիա­ցիայի գլ­խա­վոր վար­չու­թյու­նում, նո­րա­րա­րու­թյան խթան­ման տե­սան­կյու­նից ա­կն­ ո­րը միա­ժա­մա­նակ պա­տաս­խա­նա­տու է քա­ղա­քա­ կալ­վող օ­գուտ­նե­րը: կա­նու­թյան մշակ­ման, ի­րա­կա­նաց­ման, տն­տե­սա­ Հա­ջորդ չորս գլուխ­նե­րում ներ­կա­յաց­վում են ար­ կան կար­գա­վոր­ման և ան­վտան­գու­թյան ա­պա­հով­ տադ­րո­ղա­կա­նու­թյան ա­ճը խո­չըն­դո­տող կա­ռուց­ ման հա­մար: ված­քային խն­դիր­նե­րը: Նշ­վում են Հա­յաս­տա­նի Գ­լուխ 7-ը նվիր­ված է տե­ղե­կատ­վա­կան և հա­ տն­տե­սու­թյան մր­ցու­նա­կու­թյան բա­րե­լավ­ման հնա­ ղոր­դակց­ման տեխ­նո­լո­գիա­նե­րին: Նոր հա­զա­րա­ րա­վո­րու­թյուն­նե­րը, մաս­նա­վո­րա­պես` ար­տա­հան­ մյա­կում տե­ղի ու­նե­ցած թվային հե­ղա­փո­խու­թյու­նը ման բարձր նե­րուժ ու­նե­ցող ո­լորտ­նե­րում: նոր լիցք հա­ղոր­դեց գոր­ծա­րա­րու­թյան զար­գաց­ Գ­լուխ 4-ում դի­տարկ­վում է մր­ցակ­ցու­թյան մա­ մանն ամ­բողջ աշ­խար­հում: Գնա­հա­տա­կան է տր­ կար­դա­կը Հա­յաս­տա­նի ապ­րանք­նե­րի և ծա­ռա­յու­ վում Հա­յաս­տա­նի` թվային ա­ռևտ­րի աշ­խար­հին թյուն­նե­րի շու­կա­յում: Թեև շու­կայի կա­ռուց­ված­քը միա­նա­լու պատ­րաստ­վա­ծու­թյա­նը: xxxii | ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն Հա­յա­ստ Ա­ղ յու­սակ 2. Քա­ղա­քա­կա­նու­թյան վե­րա­բե­րյալ ա­ռա­ջար­կու­թյուն­նե­րի ամ­փո­փում Քա­ղա­քա­կա­նու­ Ն­պա­տակ Գոր­ծիք­ներ թյուն Բարձր ներդ­ Մակ­րոտն­տե­սա­կան Սեր­տո­րեն կոոր­դի­նաց­նել դրա­մա­վար­կային, հար­կա­բյու­ջե­տային և ա­ռևտ­րային քա­ղա­քա­կա­ րում­ներ, կա­յու­նու­թյուն. ցածր նու­թյուն­նե­րը: ֆի­նան­սա­ սղաճ, կա­ռա­վա­ Պահ­պա­նել Կենտ­րո­նա­կան բան­կի սղա­ճի նպա­տա­կադր­ման քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը: կան միջ­ րե­լի հար­կա­բյու­ջե­ նոր­դու­թյան տային պա­կա­սուրդ բա­րե­լա­վում և ըն­թա­ցիկ հաշ­վի պա­կա­սուրդ: Ա­վե­լի խո­րը ֆի­նան­ Պահ­պա­նել դրա­մի մր­ցակ­ցային ի­րա­կան փո­խար­ժե­քը և ցածր (ներ­մուծ­վող) սղա­ճը: սա­կան միջ­նոր­ Պահ­պա­նել կա­յուն հար­կա­բյու­ջե­տային դիր­քը, ը­ստ ո­րի` պարտ­քի մա­կար­դա­կը չի կա­րող գե­ դու­թյուն՝ ներ­քին խորդ տար­ րա­զան­ցել նա­ վա ՀՆԱ-ի 50 տո­կո­սը (ը­ստ Հա­յաս­տա­նի կա­ռա­վա­րու­թյան կող­մից ըն­ խնայո­ղու­թյուն­նե­րի դուն­ված հար­կա­բյու­ջե­տային կա­նոն­նե­րի)*: հա­վաք­ման և ներդ­ Վե­րա­կանգ­նել կա­պը ա­վանդ­նե­րի և վար­կե­րի միջև. դո­նոր­նե­րի կող­մից վար­կային գծե­րը րում­նե­րը ար­տադ­ չպետք է խարխ­ կան: լեն շու­ րո­ղա­կան ո­լորտ­ներ փո­խան­ցե­ լու նպա­ կեր­պու­թյուն­նե­րին, որ­պես­զի նրանք Ա­ջակ­ցել միկ­րոխ­նայո­ղու­թյուն­նե­րի և վար­կային կազ­մա­ տա­կով: կարո­ղա­նան լու­ծել փոքր չա­փե­րից բխող խն­դիր­նե­րը, մաս­նա­վո­րա­պես` փոքր քա­ղաք­նե­րում և գյու­ղա­կան վայ­րե­րում: Շա­րու­նա­կել փոքր բան­կե­րի հա­մախմ­բու­մը, խթա­նել նո­րա­րա­րա­կան տեխ­նո­լո­գիա­նե­րը և ավ­ տո­մա­տա­ցու­մը՝ գոր­ծառ­նային և վե­րա­դիր ծախս­երի կր­ճատ­ման հա­մար: Բա­րե­լա­վել գրա­վի ի­րաց­ման գոր­ծըն­թա­ցը: Փո­փո­խու­թյուն­ներ մտց­նել ի­րա­վա­կան դաշ­տում վար­ձա­կալ­ման ի­նս­տի­տու­տի զար­գաց­ման հա­ մար (վար­կային ֆի­նան­սա­վոր­ման և վար­ձա­կա­լային ֆի­նան­սա­վոր­ման նկատ­մամբ հա­վա­սար հար­կային ռե­ժիմ, բան­կե­րի և վար­կային կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի կա­րո­ղու­թյուն­նե­րի և տեխ­նի­ կա­կան հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րի զար­գա­ցում, լա­վա­գույն մի­ջազ­գային փոր­ձի հի­ման վրա վար­ ձա­կալ­ման մա­սին օ­րեն­քի ըն­դու­նում): Ծ­րագ­րեր կա­պի­ Զար­գաց­նել ֆակ­տո­րին­գի (դե­բի­տո­րա­կան պարտ­քե­րի ար­ժեթղ­թա­վո­րում) և հա­ կա­դարձ ֆակ­ տա­լի շու­կա­նե­րում տո­րին­գի շու­կա­նե­րը` բարձր տո­կո­սադ­րույ­քնե­րով ամ­րագր­ված ե­կամ­տի գոր­ծիք­նե­րի ստեղծ­ ար­ժեթղ­թե­րի ա­ռա­ ման հա­մար: Դա նաև կպա­հան­ջի ար­ժեթղ­թե­րի լո­ղա­ցող տո­կո­սադ­րույ­քի ռե­ժի­մի հս­տա­կե­ցում: ջար­կի ա­վե­լաց­ման Ս­տեղ­ծել ՓՄՁ-նե­րի ե­կամ­տի և դե­բի­տո­րա­կան պարտ­քե­րի ար­ժեթղ­թա­վոր­ման հնա­րա­վո­րու­ ուղ­ղու­թյամբ: թյուն, ո­րը կա­ռա­ջաց­նի վար­կա­վոր­ման հա­մար ա­զատ մի­ջոց­ներ, և մշա­կել գրա­վով ա­պա­հով­ ված ամ­րագր­ված ե­կամ­տի նոր մե­խա­նիզմ­ներ: Ս­տեղ­ծել մաս­նա­վոր բաժ­նե­մա­սե­րի շր­ջա­նակ, ո­րը կն­պաս­տի ո­րա­կյալ մաս­նա­կից­նե­րի կող­մից կա­պի­տալ գոր­ծարք­նե­րի ի­րա­կա­նաց­ման ըն­թա­ցա­կար­գե­րի պար­զեց­մանն ու թա­փան­ցի­կու­թյա­ նը և հնա­ վո­ րա­ թյուն կտա գոր­ծարք­ներն ի­րա­կա­նաց­նե­լու հե­ռա­խո­սա­կա­պի կամ ին­տեր­նե­ րու­ տային ցան­ցի մի­ջո­ցով: Պե­տա­կան պարտ­քի սպա­սարկ­ման խո­րաց­ված ծրագ­րի մշա­կու­մը հնա­ վո­ րա­ թյուն կտա րու­ ա­պա­հո­վե­լու պե­տա­կան պար­տա­տոմ­սե­րի խո­րա­ցու­մը ե­կամ­տա­բե­րու­թյան կո­րի ա­ռանց­քային հատ­ված­նե­րում, ո­րի ար­դյուն­քում հնա­րա­վոր կլի­նի պար­տա­տոմ­սե­րի ին­դեք­սա­վոր­ման հե­նա­ նի­շի կի­րա­ռու­մը: Կա­ռա­վա­րու­թյու­նը կա­րող է նաև բան­կե­րի կամ մի­ջազ­գային ֆի­նան­սա­կան կազ­մա­կեր­պու­ թյուն­նե­րի մի­ջոց­նե­րի օգ­տա­գործ­ման փո­խա­րեն խո­շոր պե­տա­կան են­թա­կա­ռուց­ված­քային ծրագ­րե­րի ֆի­նան­սա­վոր­ման նպա­տա­կով (եր­կա­թու­ղու, հիդ­րոէ­ներ­գե­տի­կայի, է­ներ­գե­տի­կայի և այլ ո­լորտ­նե­րի) մշա­կել հե­տա­գա ծրագ­րե­րից ա­ռա­ջա­ցող ե­կամ­տային հոս­քե­րի ար­ժեթղ­թա­ վորման գոր­ծիք­ներ` ներգ­րա­վե­լով ներ­քին ի­նս­տի­տու­ցի­ո­նալ և ման­րա­ծախ ներդ­րող­նե­րի մի­ ջոց­ները: Ա­ռան­ձին կա­ռույց­ Ազ­գային հի­պո­թեկային ըն­կե­րու­թյու­նը կա­րող է ա­վե­լաց­նել ան­շարժ գույ­քով ա­պա­հով­ված նե­րին վե­րա­բե­րող պար­տա­տոմ­սե­րի թո­ղար­կու­մը կամ ար­ժեթղ­թա­վո­րու­մը: ծրագ­րեր Կա­րե­լի է դի­վեր­սի­ֆի­կաց­նել Հա­մա­հայ­կա­կան բան­կի լիա­զո­րու­թյուն­նե­րը և ար­ժեթղ­թային փա­թե­թը` նե­րա­ռե­լով կա­ռու­ցա­վոր­ված ար­ժեթղ­թեր: Հա­մա­հայ­կա­կան բան­կը կա­րող է գոր­ծել որ­պես շու­կայի նո­րա­րար` շր­ջա­նա­ռու­թյան մեջ դնե­լով նոր շու­կա­յա­կան ապ­րանք­ներ, ո­րոնք ա­ռևտ­րային բան­կե­րը ներ­կա­յումս չեն ա­ռա­ջար­կում: Մաս­նա­վոր փո­խան­ցում­նե­րը տն­տե­սու­թյան ար­տադ­րո­ղա­կան ո­լորտ­ներ ուղ­ ղե­լու նպա­տա­կով ու­ժե­ղաց­նել հա­մա­պա­տաս­խան կա­ռույց­նե­րի կա­րո­ղու­թյուն­նե­րը: ­Նե­րա­ծություն | xxxiii Ա­վե­լի շատ ՕՈՒՆ- Զար­գաց­նել ու­նա­կու­թյուն­նե­րը` բա­րե­լա­վե­լով ներդ­րու­մային մի­ջա­վայ­րը և կապն ար­տա­քին շու­ նե­րի ներգ­րա­վում կայի հետ: Կազ­մել մր­ցակ­ցային ապ­րան­քա­տե­սակ­ներ ար­տադ­րող և ծա­ռա­յու­թյուն­ներ մա­տու­ցող հե­ղի­նա­ կա­վոր մի­ջազ­գային ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի ցու­ցակ և շա­հագրգ­ռել նրանց գոր­ծու­նե­ու­թյուն ծա­վա­լել Հա­յաս­տա­նում: Լ­ծակ­ներ ստեղ­ծե­լիս (ֆիս­կալ օ­գուտ­ներ, սպա­սարկ­վող տա­րած­քի տրա­մադ­րում, ռիս­կե­րի ե­րաշ­խա­վո­րում) պետք է հաշ­վի առ­նել ե­րկ­րի տն­տե­սու­թյան վրա դրանց հնա­րա­վոր ազ­դե­ցու­ նը և հետևանք­նե­րը՝ նոր աշ­խա­տա­տե­ղե­րի ստեղծ­ման, գի­տե­լիք­նե­րի փո­խանց­ման և ՓՄՁ- թյու­ նե­րի հետ ա­ռա­ջար­կի և պա­հան­ջար­կի կա­պե­րի ա­ռու­մով: Մարդ­կային Նոր աշ­խա­տա­տե­ղե­ Բա­րե­լա­վել գոր­ծա­րար մի­ջա­վայ­րը (կր­ճա­տե­լով գոր­ծա­րա­րու­թյամբ զբաղ­վե­լու հետ կապ­ված կա­պի­տա­լի րի ստեղ­ծում ծախ­սե­րը, սահ­մա­նա­փա­կե­լով ստու­գում­նե­րի քա­նա­կը և դրա­մա­շոր­թու­թյան հնա­րա­վո­րու­թյուն­ ա­վե­լի ար­ նե­րը և վե­րաց­նե­լով ստ­վե­րային տն­տե­սու­թյուն ան­ցնե­լու լծակ­նե­րը): դյու­նա­վետ Ու­ժե­ղաց­նել մր­ցակ­ցու­թյու­նը՝ տն­տե­սա­կան դի­նա­միզ­մի ա­վե­լաց­ման, նոր ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի օգ­տա­գոր­ ստեղծ­ման և զար­գաց­ման խթան­ման հա­մար: ծում Ու­նա­կու­թյուն­նե­րի Ներգ­րա­վել աշ­խա­տա­կից­նե­րին գի­տա­հե­տա­զո­տա­կան աշ­խա­տանք­նե­րում, մաս­նա­գի­տա­կան բա­րե­լա­վում վե­րա­պատ­րաստ­ման ծրագ­րե­րի ի­րա­կա­նաց­ման և ո­րա­կի ա­պա­հով­ման մե­խա­նիզմ­նե­րի ստեղծ­ ման աշ­խա­տանք­նե­րում, ո­րը հնա­րա­վո­րու­թյուն կտա ի­նչ­պես ու­սա­նող­նե­րին, այն­պես էլ գոր­ծա­ տու­նե­րին գնա­հա­տե­լու տար­բեր բու­հե­րի կող­մից ի­րա­կանաց­վող կր­թա­կան ծրագ­րե­րի հա­մա­ պա­տաս­խա­նու­թյունն ի­րենց կա­րիք­նե­րին և ո­րա­կը: Աշ­խա­տան­քի ո­րոն­ Զար­գաց­նել զբաղ­վա­ծու­թյան պե­տա­կան ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի կա­րո­ղու­թյուն­նե­րը միջ­նոր­դա­կան ման բա­րե­լա­վում ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի, այդ թվում՝ աշ­խա­տանք փնտ­րող­նե­րի վե­րա­պատ­րաստ­ման և խորհր­դատ­ վու­թյան տրա­մադր­ման հար­ցե­րում: Ս­փյուռ­քա­հա­յու­թյան Օ­ժան­դա­կել ո­րոն­ման ցան­ցե­րին՝ դի­նա­միկ տե­ղա­կան հաս­տա­տու­թյուն­նե­րը սփյուռ­քա­հա­յու­թյան ներգ­րա­վում ու­նակ և բա­նի­մաց ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի հետ փոխ­կա­պակ­ցե­լու հա­մար: Ի­րա­կա­նաց­նել ակ­տիվ աշ­խա­տանք հայ­րե­նի­քի զար­գաց­ման մա­սին ռազ­մա­վա­րա­կան մո­տե­ ցում­ներ ու­նե­ցող սփյուռ­քա­հա­յու­թյան ա­ռաջ­նոր­դային խմ­բե­րի ստեղծ­ման ուղ­ղու­թյամբ` որ­պես օ­րի­նակ օգ­տա­գոր­ծե­լով ԱՄՆ-ի հա­մալ­սա­րան­նե­րի շր­ջա­նա­վարտ­նե­րի կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րը: Ս­տեղ­ծել հս­տակ սկզ­բունք­նե­րի վրա հիմն­ված փորձ­նա­կան նո­րա­րա­րա­կան ծրագ­րե­րի ֆի­նան­ սա­ վոր­ման մր­ցակ­ցային դաշտ (ո­րի մաս­նակ­ցու­թյան հիմ­նա­կան չա­փա­նիշ­նե­րը կլի­նեն ոչ թե ֆի­նան­սա­կան հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րը, այլ գի­տե­լի­քը, ոչ թե սփյուռ­քա­հա­յու­թյան հայ­րե­նիք վե­ րա­դառ­նա­լը, այլ հա­մա­տեղ ծրագ­րե­րի ի­րա­կա­նա­ցու­մը, և ո­ րոնք կուղ­ ղորդ­վեն ոչ թե ար­ տա­ քին նա­խա­րա­րու­թյուն­նե­րի և Սփյուռ­քի կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի, այլ ճյու­ղային նա­խա­րա­րու­թյուն­նե­ րի կող­մից): Մր­ցակ­ցու­ Հ­նա­րա­վոր հա­կամր­ Վե­րաց­նել մուտ­քի և մր­ցակ­ցու­թյան խո­չըն­դոտ­նե­րը: թյան խթա­ ցակ­ցային գոր­ծե­լա­ Ներդ­նել մր­ցակ­ցու­թյան սկզ­բունք­նե­րը կա­ռա­վա­րու­թյան քա­ղա­քա­կա­նու­թյան ը­նդ­հա­նուր շր­ջա­ նում կեր­պի կան­խար­գե­ նա­կում: դար խա­ լում և ար­ ղի Բա­րե­լա­վել հա­կա­մե­նաշ­նոր­հային և պե­տա­կան օ­ժան­դա­կու­թյան շր­ջա­նա­կը, ի­րա­կա­նաց­նել կա­նոն­ներ լրա­ցու­ցիչ մի­ջո­ցա­ռում­ներ ապ­րան­քա­շու­կա­նե­րի ի­րա­վա­կան դաշ­տի ա­զա­տա­կա­նաց­ման ուղ­ ղու­թյամբ: Բա­րե­լա­վել տրանս­պոր­տի ո­լոր­տում մր­ցակ­ցային մի­ջա­վայ­րը (ա­վիա­ցիա և եր­կա­թու­ղի): Վե­րաց­նել մաս­նա­գի­տա­կան ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի ո­լոր­տում մր­ցակ­ցու­թյան խո­չըն­դոտ­նե­րը: Բա­րե­լա­վել մր­ցակ­ցու­թյու­նը է­լետ­րաէ­ներ­գիայի և գա­զի ո­լորտ­նե­րում: Զերծ մնալ ման­րա­ծախ ո­լոր­տում ա­վե­լորդ սահ­մա­նա­փա­կող օ­րենսդ­րա­կան կար­գա­վո­րու­մից: Բարձ­րաց­նել մր­ցակ­ցային շր­ջա­նա­կի ար­դյու­նա­վե­տու­թյուն­ն ու բա­րե­լա­վել ի­րա­կա­նա­ցու­մը (հա­տուկ փո­փո­խու­թյուն­ներ «Տն­տե­սա­կան մր­ցակ­ցու­թյան պաշտ­ պա­ թյան մա­սին» օ­րեն­քում նու­ և նրա կի­րա­ռումն ա­պա­հո­վող են­թաօ­րենսդ­րա­կան ակ­տե­րում, ո­րոնք ուղղ­ված են տն­տես­վա­ րող սուբյեկտ, հա­կամր­ցակ­ցային հա­մա­ձայ­նու­թյուն­ներ և շու­կա­յում գե­րիշ­խող դիրք հաս­կա­ ցու­թյուն­նե­րի հս­տա­կեց­մա­նը, շու­կա­յում գե­րիշ­խող ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի ներ­կա­յու­թյու­նը բա­ցա­ հայ­տե­լու չա­փա­նիշ­նե­րին, գոր­ծա­կա­լու­թյան քնն­չա­կան լիա­զո­րու­թյուն­նե­րի ու­ժե­ղաց­մա­նը և պատ­ժա­մի­ջոց­նե­րի կի­րառ­ման կա­ռուց­ված­քի և չա­փա­նիշ­նե­րի բա­րե­լավ­մա­նը): Գ­նե­րի տա­տա­նում­նե­րի վրա հիմ­նա­կան ու­շադ­րու­թյու­նը կենտ­րո­նաց­նե­լու փո­խա­րեն ՏՄՊՊՀ-ն պետք է ա­վե­լի շատ ան­դրա­դառ­նա շու­կա մուտք գոր­ծե­լու և մր­ցակ­ցու­թյան ծա­վալ­ման հար­ցե­րում առ­կա ի­րա­կան և հնա­րա­վոր խո­չըն­դո­տնե­րին (այդ թվում պե­տա­կան գնում­նե­րի ժա­մա­նակ): Հետևո­ղա­կա­նո­րեն և ակ­տի­վո­րեն հե­տա­մուտ լի­նել շա­հե­րի պաշտ­պա­նու­թյան և քա­րոզ­չա­կան գոր­ծու­նե­ու­թյա­նը և այդ հար­ցե­րում ՏՄՊՊՀ-ի ի­րա­վա­սու­թյուն­նե­րի ամ­րապնդ­մա­նը, ո­րը հնա­ րա­ վո­րու­թյուն կտա մի­ջամ­տե­լու կա­ռա­վա­րու­թյան հա­կամր­ցակ­ցային քայ­լե­րին և կար­գա­վոր­ մա­նը, ո­րոնք վնա­սում են մր­ցակ­ցու­թյան զար­գա­ցու­ մը: Ու­ժե­ղաց­նել պե­տա­կան օ­ժան­դա­կու­թյան և դրա տրա­մադր­ման հար­ցե­րը կար­գա­վո­րող ի­րա­վա­ կան դրույթ­նե­րը, ին­ չը հնա­րա­ րու­ վո­ թյուն կտա նվա­զեց­նե­լու մր­ցակ­ցու­թյան վրա բա­ցա­սա­կան ազ­դե­ցու­թյու­նը, քայ­լեր ձեռ­նար­կե­լու կա­ռա­վա­րու­թյան այլ գե­րա­տես­չու­թյուն­նե­րում, պե­տա­կան գնում­նե­րի հա­մար պա­տաս­խա­նա­տու պաշ­տո­նա­տար ան­ձանց և դա­տա­վոր­նե­րի կող­մից մր­ ցակ­ցու­թյան սկզ­բունք­նե­րի ա­վե­լի լավ ը­մբռն­ման ուղ­ղու­թյամբ: Բարձ­րաց­նել տվյալ­նե­րի թա­փան­ցի­կու­թյունն ու մատ­չե­լի­ու­թյու­նը` ա­պա­հո­վե­լով շու­կայի մաս­ նա­կից­նե­րի միջև ազ­նիվ մր­ցակ­ցու­թյու­նը և կան­խար­գե­լե­լով շու­կայի խզում­նե­րը: xxxiv | ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն Հա­յա­ստ Ցա­մա­քային Ա­վե­լի սերտ հա­ Կն­քել տա­րան­ցիկ ա­ռևտ­րի ե­րկ­կողմ պայ­մա­նագ­րեր (լու­ծել Ի­րա­նում ճա­նա­պար­հային հար­կի կա­պի բա­րե­ մա­գոր­ծակ­ցու­թյուն խն­դի­րը): լա­վում ե­րկ­կողմ գոր­ծըն­կեր­ Վա­վե­րաց­նել հա­մա­պա­տաս­խան մի­ջազ­գային կոն­վեն­ցիա­նե­րը (այդ թվում՝ Ծո­ վային սահ­ ման­ նե­րի հետ ներ չու­նե­ցող ե­րկր­նե­րի տա­րան­ցիկ ա­ռևտ­րի մա­սին ՄԱԿ-ի կոն­վեն­ցիան)` ձեռք բե­րե­լով լծակ­ ներ տա­րան­ցիկ գոր­ծըն­կեր­նե­րի նկատ­մամբ: Բա­նակ­ցու­թյուն­ներ վա­րելՎ­րաս­տա­նի տա­րած­քով ան­ցնող տա­րան­ցիկ ու­ղու բա­րե­լավ­ման, Փո­ թի­ում Հա­յաս­տա­նի հա­մար ա­ռանձ­նաց­ված բեռ­նա­փո­խադ­րում­նե­րի տեր­մի­նա­լի ստեղծ­ման, սև­ծո­վյան լաս­տա­նա­վե­րի հու­սա­լի­ու­թյան բարձ­րաց­ման հար­ցե­րի շուրջ: Հ­նա­րա­վո­րու­թյուն ստա­նալ օ­գտ­վե­լու Վրաս­տա­նի տա­րած­քով ան­ցնող նոր Բա­քու-Թ­բի­լի­սի- Կարս եր­կաթգ­ծից: Օ­դային կա­ Ա­վիա­ցիայի ո­լոր­տի Հան­րու­թյա­նը ներ­կա­յաց­նել ու­ղերձ, ո­րով կա­ռա­վա­րու­թյու­նը հս­տակ կար­տա­հայ­տի մր­ցակ­ պի բա­րե­լա­ ա­զա­տա­կա­նա­ցում ցային մի­ջա­վայր ստեղ­ծե­լու իր քա­ղա­քա­կան կամ­քը: վում Կա­տա­րել քա­ղա­քա­կա­նու­թյան մշակ­ման և ի­րա­կա­նաց­ման հս­տակ տա­րան­ջա­տում: Ա­պա­հո­վել ի­րա­վա­կան կար­գա­վո­րում ի­րա­կա­նաց­նող­նե­րի ան­կա­խու­թյու­նը և պաշտ­պան­վա­ ծու­թյու­նը կար­գա­վոր­վող սուբյեկտ­նե­րի մի­ջամ­տու­թյու­նից: Ի­րա­կա­նաց­նել ո­լոր­տում խորհր­դատ­վու­թյան և բո­ղոք­նե­րի ար­ձա­գանք­ման մե­խա­նիզմ­նե­րի մշա­կու­մը: Զար­գաց­նել կա­րո­ղու­թյուն­նե­րը, ին­չը հնա­րա­վո­րու­թյուն կտա օ­րենս­դիր մարմ­նին ա­վե­լի լավ վե­րահս­կե­լու պայ­մա­նագ­րե­րի ի­րա­կա­նա­ցու­մը, այդ թվում՝ օ­դա­նա­վա­կա­յա­նի կոն­ցե­սի­ոն կա­ ռա­վար­ման պայ­մա­նագ­րի: Շու­կայի ներ­կա և նոր մաս­նա­կից­նե­րի հա­մար ա­պա­հո­վել հա­վա­սար և ար­դար խա­ղի կա­նոն­ ներ: Տե­ղե­կատ­ Նո­րա­րա­րա­կան Բա­րե­լա­վել մտա­վոր սե­փա­կա­նու­թյան ի­րա­վուն­քի պաշտ­պա­նու­թյու­նը և ա­պա­հո­վել բիզ­նես վա­կան և ռազ­մա­վա­րա­կան տվյալ­նե­րի գաղտ­նի­ու­թյու­նը, ի­նչ­պես նաև ամ­րապն­դել հա­մա­պա­տաս­խան ի­րա­վա­կան դաշտն հա­ղոր­դակց­ ծրագ­րեր, ո­րոնց ու ա­պա­հո­վել օ­րենք­նե­րի կի­րա­ռու­մը` բարձ­րաց­նե­լով ներ­քին և ար­տա­քին ներդ­րող­նե­րի վս­տա­ ման տեխ­նո­ շնոր­հիվ Հա­յաս­տա­ հու­թյու­նը ե­րկ­րի ՏՏ հիմ­քե­րով ի­րա­կա­նաց­վող ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի ո­լոր­տի նկատ­մամբ: լո­գիա­նե­րի նը կա­ րող է միա­ նալ Ակ­տի­վաց­նել ար­տա­հան­ման և ար­դյու­նա­բե­րու­թյան խթան­ման ջան­քե­րը` բարձ­րաց­նե­լով ար­ բա­րե­լա­վում ներդ­րու­մային գրավ­ տա­քին ներդ­րող­նե­րի ի­րա­զե­կու­թյու­նը Հա­յաս­տա­նի ՏՏ ո­լոր­տում գոր­ծա­րա­րու­թյան առ­կա հնա­ չու­թյուն ու­նե­ցող րա­վո­րու­թյուն­նե­րի մա­սին և ար­դյուն­քում բարձ­րաց­նել ե­րկ­րի ներգ­րավ­վա­ծու­թյու­նը ՏՏ ապ­ ե­րկր­նե­րի խմ­բին: րանք­նե­րի և ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի հա­մաշ­խար­հային շու­կա­յում: Խ­թա­նել մաս­նա­վոր հատ­վա­ծի և բու­հե­րի միջև հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյու­նը, ին­չի ար­դյուն­քում զար­ գաց­ման ուղ­ղու­թյամբ հա­մա­տեղ ի­րա­կա­նաց­վող ծրագ­րե­րի ու նա­խա­ձեռ­նու­թյուն­նե­րի շնոր­հիվ հնա­րա­վոր կլի­նի ա­վե­լի լավ հար­մար­վել ա­րագ զար­գա­ցող ար­դյու­նա­բե­րու­թյան փո­փոխ­վող պա­հանջ­նե­րին: Բա­ցա­հայ­տել ՏՏ-ի վրա հիմն­ված ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի ո­լոր­տի այն ճյու­ղե­րը, որ­տեղ մատ­չե­լի աշ­ խա­տու­ժի և մաս­նա­գի­տա­կան կա­րո­ղու­թյուն­նե­րի շնոր­հիվ Հա­յաս­տա­նը մր­ցակ­ցային ա­ռա­վե­ լու­թյուն­ներ ու­նի այլ ե­րկր­նե­րի նկատ­մամբ: Ա­վե­լաց­նել հա­ճա­խա­կա­նու­թյուն­նե­րի շեր­տը և միակցե­լիու­թյու­նը: Խ­րա­խու­սել են­թա­կա­ռուց­ված­քի հա­մա­տեղ օգ­տա­գոր­ծու­մը: Կի­րա­ռել այլ ե­րկր­նե­րի փոր­ձը ՏՀՏ պար­կե­րի զար­գաց­ման հար­ցում: * 2008 թ. Հայաստանն ընդունեց մի կանոն, համաձայն որի` պետական պարտքը չի կարող գերազանցել ՀՆԱ-ի 60 տոկոսը, եթե այն գերազանցում է 50 տոկոսը, ապա պետք է պահպանել հարկաբյուջետային հավասարակշռությունը: ­Նե­րա­ծություն | xxxv 1. ­Մակ­րոտն­տե­սա­կան զար­գա­ցում­նե­րը և հե­ռան­կա­րը 1.1. 2013 թ. դրու­թյամբ Հա­յաս­տա­նի տն­տե­ 1990-1993 թթ. ըն­թաց­քում Խորհր­դային Մի­ու­թյան սու­թյա­նը հա­ջող­վեց հաղ­թա­հա­րել հա­մաշ­ ար­դյու­նա­բե­րա­կան հա­մա­կար­գե­րի փլուզ­ման խար­հային ֆի­նան­սա­կան ճգ­նա­ժա­մի հիմ­ հետևան­քով ե­րկ­րի տն­տե­սու­թյու­նը կի­սով չափ կր­ նա­կան հետևանք­նե­րը, ո­րի շնոր­հիվ ե­րկ­րում ճատ­վեց: Տն­տե­սա­կան տար­հա­նումն ու կա­ռուց­ ստեղծ­վե­ցին լավ նա­խադ­րյալ­ներ միջ­նա­ժամ­ ված­քային ձևա­փո­խու­մը շա­րու­նակ­վե­ցին մինչև կետ և եր­կա­րա­ժամ­կետ տն­տե­սա­կան ա­ճի 1990-ական թթ. ա­ վար­տը: 1999-2003 թթ. բարձր ա­պա­հով­ման հա­մար: Ի­րա­կան ՀՆԱ-ի ա­ճը 2012 տն­տե­սա­կան ա­ճը հիմն­ված էր բարձր ար­տադ­ թ. կազ­ մեց 7.2 տո­ կոս, կր­ ճատ­ վեց նաև ըն­ թա­ րո­ղա­կա­նու­թյան և ար­տա­հան­ման ա­ճի վրա: 2003 ցիկ հաշ­վի պա­կա­սուր­դը, թեև այն շա­րու­նա­կում թ. տն­տե­սու­թյու­նում վե­րա­կանգն­վե­ցին ան­կա­խու­ է բարձր մնալ: Ո­րոշ չա­փով վե­րա­կանգն­վե­ցին թյա­նը նա­խոր­դող շր­ջա­նի ցու­ցա­նիշ­նե­րը: հիմ­նա­կան մակ­րոտն­տե­սա­կան ցու­ցա­նիշ­նե­րը, 1.3. Տն­տե­սա­կան ա­ճն ու ներդ­րում­նե­րի մա­ թեև պարտք-Հ­ՆԱ հա­րա­բե­րակ­ցու­թյու­նը` 44 տո­ կար­ դա­կը 2000-ական թթ. բարձր էին, սա­ կայն կոս, դեռևս բարձր է և հնա­ րա­ րու­ վո­ լիս թյուն չի տա­ նվա­զեց տն­տե­սու­թյան կողմ­նո­րո­շու­մը դե­պի հար­թեց­նե­լու հար­կա­բյու­ջե­տային սահ­մա­նա­փա­ ար­տա­հա­նում: 2003 թ. ի վեր հա­ մա­խառն կա­ կում­նե­րը: 2003-08 թթ. ե­րկ­նիշ տն­տե­սա­կան ա­ճին, պի­տա­լի մաս­նա­բա­ժի­նը ՀՆԱ-ում մնում էր ա­վե­ 2009 թ. խո­ նա­ րը ճգ­ ժա­մին և 2010-2011 թթ. ցածր, լի բարձր, քան մի­ջին ե­կա­մուտ ու­նե­ցող ստո­րին բայց ա­վե­լա­ցող տն­տե­սա­կան ա­ճին հետևեց տն­ խմ­բի այլ ե­րկր­նե­րում, և 2008 թ. հա­սավ ա­ռա­վե­ տե­սա­կան վե­րա­կանգ­նու­մը: Այս գլ­խում ներ­կա­ լա­գույն 35 տո­կո­սի: Սա­կայն տն­տե­սա­կան ա­ճի յաց­վում է 1990-ա­կան­նե­րից ի վեր Հա­յաս­տա­նի կա­ռուց­ված­քի պատ­ճա­ռով 2003-08 թթ. ար­տա­ տն­տե­սա­կան զա­րա­գա­ցում­նե­րի պատ­կե­րը, ի­նչ­ հա­նում/Հ­ՆԱ հա­րա­բե­րակ­ցու­թյու­նը զգա­լի­ո­րեն պես նաև նկա­րագր­վում են միջ­նա­ժամ­կետ հա­վա­ նվա­ զեց և 2008 թ. ըն­դա­ նը նա­ մե­ խորդ մի­ջին ցու­ նա­կան զար­գա­ցում­նե­րի ո­րոշ գոր­ծոն­նե­րը: ցա­նի­շի կե­սից փոքր-ի­նչ ա­վե­լի էր: Թեև մեկ շն­չի հաշ­վով ար­տա­հա­նու­մը չէր ա­ճում, սպա­ռու­մը մեկ շն­չի հաշ­վով 2003 թ. 900 դո­ րի հա­ լա­ մատ` 2008 մե­ A. Տնտեսական աճը մինչ թ. կազ­ մեց 1500 դո­լար: համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամը 1.4. Ան­շարժ գույ­քի շու­կայի և ար­տա­քին դրա­մա­կան ներ­հոս­քի սրըն­թաց ա­ճը հան­գեց­ 1.2. Ան­կա­խու­թյուն ձեռք բե­րե­լուց ի վեր րեց ի­րա­կան փո­խար­ժե­քի կտ­րուկ ա­րժևոր­ման: ստեղծ­ված լար­ված տն­տե­սա­կան վի­ճա­կը հաղ­ 2000 թ. սկզբի ար­ ժեզրկ­ մա­նը 2003-2008 թթ. փո­ թա­հա­րե­լուց հե­տո ե­րկ­րի տն­տե­սա­կան զար­ խա­րի­նեց ի­րա­կան ար­դյու­նա­վետ փո­խար­ժե­քի գաց­ման տեմ­պե­րը գե­րա­զան­ցե­ցին հա­մե­մա­ (Ի­Ա­ՓԱ) շուրջ 60 տո­կո­սի ա­րժևո­րում: Այդ տա­րի­ տե­լի ե­րկր­նե­րի ցու­ցա­նիշ­նե­րը (Նկար 1.1)9: ընկնող տարեկան միջին եկամուտը կազմում է 1,006-ից 3,975 ԱՄՆ 9 Համաշխարհային բանկը միջին եկամուտ ունեցող ստորին խմբի դոլար (2011թ.): Աշխարհում կան 54 միջին եկամուտ ունեցող ստորին երկրներ է համարում այն երկրները, որտեղ բնակչության մեկ շնչին խմբի երկրներ: ­ն ե­րը և հե­ռան­կա­րը 1. Մակ­րոտն­տե­սա­կան զար­գա­ցում | 1 Նկար 1.1. Ա­ճը, կա­պի­տա­լի ձևա­վո­րու­մը, ար­տա­հա­նու­մը և սպա­ռու­մը Հա­յաս­տա­նում և այլ հա­մե­մա­ տե­լի ե­րկր­նե­րում բ. Հա­մա­խառն կա­պի­տա­լի ձևա­վո­րում, ՀՆԱ-ի ա. Ի­րա­կան տն­տե­սա­կան ա­ճի տո­կոս տո­կոս: գ. Ապ­րանք­նե­րի և ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի ար­տա­հա­ դ. սպա­ռու­մը և ար­տա­հա­նու­մը մեկ շն­չի հաշ­վով, նում, ՀՆԱ-ի տո­կոս ԱՄՆ դո­լար Աղ­բյու­րը` Հա­մաշ­խար­հային բան­կի զար­գաց­ման ցու­ցա­նիշ­ներ, 2012 թ.: նե­րին տն­տե­սու­թյու­նում ար­տա­հան­ման մաս­նա­ մա­սին զե­կույ­ցում նշ­ված է, որ ի­րա­կան փո­խար­ բաժ­նի կր­ճա­տու­մը պայ­մա­նա­վոր­ված էր ար­տա­ ժե­քը գե­րագ­նա­հատ­ված է մոտ 10 տո­կո­սով: հա­նե­լի ո­լորտ­նե­րում մր­ցակ­ցու­թյան կորս­տով: 1.5. Ներդ­րու­մային մի­ջոց­նե­րի զգա­լի մասն Ու­շագ­րավ է, որ հա­մաշ­խար­հային ֆի­նան­սա­կան ուղղ­վում էր շի­նա­րա­րու­թյան ո­լորտ: 2003 թ. ճգ­նա­ժա­մի և Հա­յաս­տա­նում տե­ղի ու­նե­ցած կտ­ կա­ռա­վա­րու­թյու­նը սկ­սեց ար­տերկ­րում բնակ­ րուկ տն­տե­սա­կան ան­կման հետևան­քով 2009 թ. վող հայե­րից (ս­փյուռ­քա­հա­յու­թյու­նից) ակ­տի­վո­ դրա­մի ի­րա­կան փո­խար­ժե­քը ար­ժեզրկ­վեց ըն­դա­ րեն ներդ­րում­ներ ներգ­րա­վել ան­շարժ գույ­քի մե­նը 8 տո­կո­սով, ո­րից հե­տո այն պահ­պան­վում շու­կա: Ար­դյուն­քում ստեղծ­վեց շի­նա­րա­րու­թյան է կա­յուն մա­կար­դա­կի վրա: Ա­ՄՀ-ի IV հոդ­վա­ծով շուրջ կենտ­րո­նաց­ված տն­տե­սա­կան մո­դել, ո­րին 2012 թ. Հա­յաս­տա­նի հետ խորհր­դակ­ցու­թյուն­նե­րի 2 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն Նկար 1.2. Ըն­թա­ցիկ հաշ­վի հաշ­վեկ­շիռ, շի­նա­րա­րու­թյուն, ներդ­րում­ներ և ա­ճի բա­ղադ­րիչ­ներ ա. Ըն­թա­ցիկ հաշ­վի հաշ­վեկ­շիռ, ՀՆԱ-ի տո­կոս բ. Շի­նա­րա­րու­թյուն, ՀՆԱ-ի տո­կոս գ. Ը­նդ­հա­նուր ներդ­րում, ՀՆԱ-ի տո­կոս ճի մեջ (աճ=100) դ. Կշիռն ա­ (4 ե­ռամ­սյակ­նե­րի փո­փո­խա­կան մի­ջին) (4 ե­ռամ­սյակ­նե­րի փո­փո­խա­կան մի­ջին) Աղ­բյու­րը՝ Ֆի­նանս­նե­րի նա­խա­րա­րու­թյուն, ՀԲ-ի 2012 թ. զար­գաց­ման ցու­ցա­նիշ­ներ և հե­ղի­նակ­նե­րի հաշ­վարկ­ներ: նպաս­տում էր օ­տա­րերկ­րյա դրա­մա­կան մի­ջոց­նե­ ցիկ հաշ­վի պա­կա­սուր­դի ա­ճի: Ըն­թա­ցիկ հաշ­վի րի ներ­հոս­քը: Ներդ­րում­նե­րի բարձր մա­կար­դա­կի պա­ կա­ սուր­դը մինչև 2003 թ. կր­ճատ­ վում էր, սա­ շնոր­հիվ, ո­րը գա­գաթ­նա­կե­տին կազ­մել է ՀՆԱ-ի կայն հե­տա­գա­յում այդ գոր­ծըն­թա­ցը հա­կա­ռակ 35 տո­կո­սը, ե­րկ­րում ար­ձա­նագր­վեց ե­րկ­նիշ տն­ ուղ­ղու­թյուն ստա­ցավ: Հա­մաշ­խար­հային ճգ­նա­ տե­սա­կան աճ (Նկար 1.2): Ա­ճի հե­նա­սյու­ներն էին ժա­մի նա­խա­շե­մին շի­նա­րա­րու­թյան ո­լոր­տում ար­ բնա­կա­րա­նա­շի­նու­թյունն ու ներ­քին ծա­ռա­յու­թյուն­ ձա­նագր­վեց չա­փա­զանց բարձր աճ: Ի­րա­կան ար­ նե­րը, ը­նդ ո­րում` ի­րա­կան փո­խար­ժե­քի ա­րժևո­րու­ տա­հայ­տու­թյամբ այն ա­վե­լա­ցավ 5.5 ան­գամ, ո­րի մը հան­գեց­րեց տն­տե­սու­թյան մեջ ար­տա­հան­ման ար­դյուն­քում 2003-08 թթ. շի­նա­րա­րու­թյան կշի­ռը մաս­նա­բաժ­նի ան­կման: Տն­տե­սու­թյան միտ­վա­ ՀՆԱ-ում գե­րա­զան­ցում էր մեկ եր­րոր­դը: Նույն ծու­թյու­նը դե­պի ներ­քին շու­կա հան­գեց­րեց ըն­թա­ ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծում զբաղ­ված­նե­րի թի­վը ­ն ե­րը և հե­ռան­կա­րը 1. Մակ­րոտն­տե­սա­կան զար­գա­ցում | 3 Աղյուսակ 1.1. Մակրոտնտեսական միտումներ և կանխատեսումներ (ՀՆԱ-ի տոկոսով, եթե այլ բան սահմանված չէ)   2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 ՀՆԱ-ի տոկոսով, եթե այլ բան սահմանված չէ Իրական Կանխատեսումներ Ազգային եկամուտ և գներ Իրական ՀՆԱ (տոկոսի փոփոխություն) 6.9 -14.1 2.2 4.7 7.2 5.0 5.0 5.0 Համախառն ներքին արտադրանք (մլն ԱՄՆ դոլար ) 11,662 8,648 9,260 10,142 9,950 10,609 11,440 12,335 Համախառն ազգային եկամուտ` ըստ մեկ շնչի, Աթլասի մեթոդով (ԱՄՆ դոլարով) 3,330 3,080 3,240 3,340 3,540 3,730 3,880 4,200 Սպառողական գների ինդեքս (տոկոսային փոփոխություն) 9.0 3.4 8.2 7.7 2.6 3.6 4.2 4.6 Ներդրումներ և խնայողություն Ներդրումներ 39.8 36.4 33.4 26.3 26.6 27.7 28.0 32.2 Պետական 5.1 6.7 5.5 4.6 3.8 4.2 4.4 4.5 Մասնավոր 34.7 29.7 27.9 21.6 22.8 23.5 23.6 27.7 Ազգային խնայողություններ 29.1 18.5 18.1 16.9 17.8 20.3 21.0 25.4 Ներքին խնայողություններ 15.3 7.1 8.4 4.3 6.7 7.8 7.3 10.0 Կառավարության գործառնություններ Եկամուտ և դրամաշնորհներ 22.0 21.5 21.6 23.3 22.7 23.5 24.2 24.8 այդ թվում՝ հարկային եկամուտ 19.7 19.4 19.3 20.6 22.0 22.7 23.4 24.3 դրամաշնորհներ 0.4 0.7 0.9 1.6 0.4 0.4 0.3 0.2 Ծախսեր 22.7 29.2 26.6 26.1 24.4 26.2 26.4 26.7 Ընթացիկ ծախսեր 20.1 22.4 21.1 21.5 21.7 21.9 21.9 22.1 այդ թվում՝ տոկոսադրույքի վճարումներ 0.3 0.5 0.9 0.3 1.0 1.4 1.4 1.4 Կապիտալ ծախսեր 2.6 6.7 5.5 4.6 2.7 4.3 4.5 4.6 Ընդհանուր հաշվեկշիռ -0.7 -7.6 -5.0 -2.8 -1.7 -2.7 -2.2 -1.9 Առաջնային հաշվեկշիռ -0.4 -7.1 -4.1 -2.5 -0.7 -1.2 -0.8 -0.5 Արտաքին հատված Ապրանքների և ծառայությունների արտահանում 15.1 15.5 20.9 23.7 24.5 28.3 27.9 27.6 Ապրանքների և ծառայությունների ներկրում 40.7 42.6 45.5 47.3 49.2 50.3 50.7 52.0 Զուտ դրամական փոխանցումներ 13.2 10.4 8.7 11.1 10.9 12.0 13.0 14.8 Ընթացիկ հաշիվ -11.8 -15.8 -14.8 -10.9 -10.6 -9.6 -9.4 -9.4 Զուտ օտարերկրյա ուղղակի ներդրումներ 7.9 8.4 6.1 4.4 4.4 4.3 4.4 4.5 Համախառն միջազգային պահուստների փոփոխություն (մլն ԱՄՆ դոլարով) 233.5 -600.3 111.5 -132.9 … … … … Համախառն միջազգային պահուստներ (արտահանման ամիսներով) 4.0 6.5 5.3 5.6 5.0 4.6 4.6 4.6 Պետական պարտք 16.1 40.2 39.2 42.1 44.4 43.1 41.7 39.5 Աղբյուրը` Հայաստանի իշխանություններ և ՀԲ-ի աշխատակիցների հաշվարկներ: 4 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն ո­լոր­տում և կշի­ռը ը­նդ­հա­նուր զբաղ­վա­ծու­թյան թթ. ը­նդ­հա­նուր ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյան ա­ճի ազ­ մեջ ա­ճե­ցին գրե­թե 67 տո­կո­սով: Չնա­յած շի­նա­ դե­ցու­թյու­նը տն­տե­սա­կան ա­ճի վրա կր­ճատ­վեց 39 րա­րու­թյան սրըն­թաց ա­ճին, ո­րը հիմ­նա­կա­նում տո­կո­սով, մինչ­դեռ ֆի­զի­կա­կան կա­պի­տա­լի ազ­ Երևա­նում բարձ­րա­կարգ բնա­կա­րան­նե­րի կա­ դե­ցու­թյու­նը ա­վե­լա­ցավ՝ հաս­նե­լով 46 տո­կո­սի: ռուց­ րհիվ էր, 2003-08 թթ. ան­ ման շնո­ շարժ գույ­քի 1.7. Տ­նե­տե­սու­թյան ներ­քին սպառ­ման կողմ­ նկատ­մամբ ի­րա­կան գնե­րը դո­լա­րային ար­տա­ նո­րոշ­վա­ծու­թյան մա­սին է վկա­յում նաև ոչ ար­ հայ­տու­թյամբ ա­ճե­ցին 8.4 ան­գամ, ի­նչն իր հեր­թին տա­հա­նե­լի ո­լորտ­նե­րում զբաղ­վա­ծու­թյան ա­ճը նպաս­տեց ան­շարժ գույ­քի գրավ­չու­թյան բարձ­ (Ա­ղ յու­սակ 1.2): 1997-2002 թթ. տն­տե­սա­կան ա­ճի րաց­մա­նը ար­տա­քին ներդ­րող­նե­րի շր­ջա­նում` հիմ­քում լայն բա­զա էր դր­ված, սա­կայն հե­տա­գա­ հան­դի­սա­նա­լով «տն­տե­սա­կան փու­չի­կի» դա­սա­ յում ա­ճը հիմ­նա­կա­նում տե­ղի էր ու­նե­նում ոչ ար­ կան օ­րի­նակ: տա­հա­նե­լի ո­լորտ­նե­րի շնոր­հիվ: Դրա ա­պա­ցույցն 1.6. Շի­նա­րա­րու­թյան և ներ­քին ծա­ռա­յու­ է նշ­ված ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծում շի­նա­րա­րու­ թյուն­նե­րի ա­ճի բարձր տեմ­պե­րին զու­գա­հեռ` թյան ո­լոր­տի մեծ մաս­նա­բա­ժի­նը աշ­խա­տան­քի ե­րկ­րում ար­ձա­նագր­վել է ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­ ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյան ա­ճի մեջ: Չնա­յած գյու­ թյան մա­կար­դա­կի նվա­զում: Ա­ճի բա­ղադ­րիչ­նե­ ղատն­տե­սու­թյան ո­լոր­տում շա­րու­նակ­վող աշ­ րի վեր­լու­ծու­թյու­նը ցույց է տա­լիս, որ 1997-2002 խա­տու­ժի ար­տա­հոս­քին, ո­լոր­տից հե­ռա­ցող աշ­ թթ. ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյան ա­ճի կշի­ռը ՀՆԱ-ի խա­տող­նե­րը հիմ­նա­կա­նում ը­նդ­գրկ­վում էին ոչ ա­ճի մեջ կազ­ մել է 92 տո­ կոս, մինչ­ զի­ դեռ ֆի­ կա­ թե ար­տադ­րա­կան ճյու­ղե­րում, այլ աշ­խա­տա­տար կան կա­պի­տա­լի և մարդ­կային կա­պի­տա­լի կու­ է­ներ­գե­տիկ և հան­քար­դյու­նա­բե­րու­թյան ո­լորտ­նե­ տակ­ման կշիռ­նե­րը` հա­մա­պա­տաս­խա­նա­բար 12 և րում կամ շի­նա­րա­րու­թյու­նում, ո­րի ար­տադ­րո­ղա­ 5 տո­կոս: Այդ տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում տե­ղի ու­նե­ կա­նու­թյու­նը, տն­տե­սու­թյան այլ ճյու­ղե­րի հա­մե­ ցավ գոր­ծազր­կու­թյան աճ, ո­րը 10 տո­կո­սի բա­ցա­ մատ, ա­մե­նա­բարձրն էր: սա­կան ազ­դե­ցու­թյուն թո­ղեց ա­ճի վրա: 2003-08 Աղյուսակ 1.2. Զբաղ­վա­ծու­թյան կա­ռուց­ված­քի փո­փո­խու­թյան ար­դյուն­քում ՀՆԱ-ում տն­տե­սու­թյան ո­լորտ­նե­րի կշիռ­նե­րի փո­փո­խու­թյու­նը, 2003-08 թթ. (տո­կո­սով) Նե­րո­լոր­տային փո­փո­ Զ­բաղ­վա­ծու­թյան Մի­ջո­լոր­տային Ըն­դա­ խու­թյուն­նե­րի ազ­դե­ցու­ փո­փո­խու­թյան տե­ղա­շար­ժե­րի մե­նը ստ մեկ աշ­ թյու­նը` ը­ խա­ ազ­դե­ցու­թյու­նը ազ­դե­ցու­թյու­նը տո­ղի ար­դյուն­քի Գյու­ղատն­տե­սու­թյուն 16.6 -3.9 1.0 13.7 Ար­տադ­րու­թյուն 7.5 -2.9 -2.2 2.5 Շի­նա­րա­րու­թյուն 22.3 -0.8 -1.8 19.7 Է­ներ­գե­տի­կա և հան­քար­ 9.9 2.6 9.9 22.5 դյու­նա­բե­րու­թյուն Տ­րանս­պորտ և կապ 2.1 -0.1 0.0 2.0 Առև­տուր 5.7 0.0 -0.1 5.6 Այլ ծա­ռա­յու­թյուն­ներ 24.9 2.0 0.0 26.9 Ըն­դա­մե­նը 89.0 -3.0 6.8 92.8 Աղ­բյու­րը՝ Ազ­գային վի­ճա­կագ­րա­կան ծա­ռա­յու­թյուն և հե­ղի­նակ­նե­րի հաշ­վարկ­ներ: ­ն ե­րը և հե­ռան­կա­րը 1. Մակ­րոտն­տե­սա­կան զար­գա­ցում | 5 B. Համաշխարհային տնտեսական ա­ջակ­ցու­թյու­նը ճա­նա­պար­հա­շի­նա­կան ծրագ­րե­ ճգնաժամը և Հայաստանի րին հնա­րա­վո­րու­թյուն կտա պահ­պա­նե­լու շա­րու­ նա­կա­կան ա­ճի մի­տու­մը: տնտեսության վերականգնումը 2009-12 թթ. 1.11. Ս­ղա­ճային վեր­ջին զար­գա­ցում­ներն ըն­ թա­նում են գյու­ղատն­տե­սա­կան ար­տադ­րու­ 1.8. ­Հա­մաշ­խար­հային տն­տե­սա­կան ճգ­նա­ թյան դի­նա­մի­կային հա­մա­պա­տաս­խան: Ե­րբ ժա­մի հետևան­քով 2009 թ. Հա­յաս­տա­նում ար­ 2010 թ. գյու­ղատն­տե­սու­թյան ար­տադ­րու­թյու­նը ձա­նագր­վեց 14 տո­կո­սի տն­տե­սա­կան ան­կում: ի­րա­կան ար­տա­հայտ­մամբ կր­ճատ­վեց 16.2 տո­կո­ Այդ տա­րի մաս­նա­վոր դրա­մա­կան փո­խան­ցում­ սով, սղա­ ճը 2011 թ. սկզ­բում հա­սավ ե­րկ­ ցա­ նիշ ցու­ նե­րը կր­ճատ­վե­ցին 35 տո­կո­սով, ներդ­րում­նե­րը` նի­շի: Գյու­ղատն­տե­սու­թյան վե­րա­կանգն­ման ար­ 31 տո­կո­սով, ի­սկ շի­նա­րա­րու­թյու­նը` 41.6 տո­կո­ դյուն­քում գնե­րը սկ­սե­ցին աս­տի­ճա­նա­բար իջ­նել, սով: Կր­ճատ­վեց նաև տնային տն­տե­սու­թյուն­նե­րի ո­րի շնոր­հիվ 2011 թ. օ­գոս­տո­սին սղա­ճը վե­րա­դար­ սպառ­ման մա­կար­դա­կը, սա­կայն ոչ այդ­քան շատ ձավ Կենտ­րո­նա­կան բան­կի նպա­տա­կադր­ված (Հ­ՆԱ-ի 1 տո­կոս), ը­նդ ո­րում` հար­կա­բյու­ջե­տային թի­րա­խային մա­կար­դա­կին: 2012 թ. գյու­ղատն­ խթան­ ման շնոր­հիվ, ո­րի կշի­ ռը ՀՆԱ-ի ա­ ճի մեջ տե­սու­թյու­նում կր­կին ար­ձա­նագր­ված լավ բեր­ կազ­ մում էր 2 տո­կոս, հնա­ րա­վոր ե­ ղավ ո­ րոշ չա­ քը էլ ա­վե­լի կար­գա­վո­րեց գնե­րը, ո­րի շնոր­հիվ փով չե­զո­քաց­նել ան­կման հետևանք­նե­րը: ամ­սա­կան ՍԳԻ ցու­ցա­նի­շը տար­վա մեծ մա­սի 1.9. Շա­րու­նակ­վում էր տն­տե­սու­թյան վե­րա­ ընթացքում դեֆ­ ցի­ լ յա­ ոն բնույթ էր կրում, և 2012 թ. կանգ­նու­մը 2009 թ. ան­կման հետևանք­նե­րից: դեկ­տեմ­բե­րին ար­ձա­նագր­վեց ըն­դա­մե­նը 3.2 տո­ 2011 թ. ի­րա­կան ՀՆԱ-ն ա­ ճեց 4.7 տո­կո­ սով, ի­ սկ կո­սի սղաճ: Մի­ջազ­գային գնե­րի ազ­դե­ցու­թյու­նը 2012 թ.` 7.2 տո­կո­սով: Ա­ճը հիմ­նա­կա­նում պայ­մա­ Հա­յաս­տա­նում տար­վա ընթացքում ան­նշան էր, նա­վոր­ված էր ար­դյու­նա­բե­րու­թյան և ար­տադ­ սա­կայն հիմ­նա­կան ցո­րեն ար­տադ­րող ե­րկր­նե­րում րա­կան ո­լորտ­նե­րում ա­ճի ե­րկ­նիշ ցու­ցա­նի­շով, տե­ղի ու­նե­ցած ե­րաշ­տի պատ­ճա­ռով պա­րե­նային ի­նչ­պես նաև շի­նա­րա­րու­թյան ո­լոր­տում ի­րա­վի­ մթեր­քի գնա­ճը հե­տա­գա­յում կա­րող է նաև բա­ցա­ ճա­կի կա­յու­նաց­մամբ, որ­տեղ, 2011 թ. 12.5 տո­կո­սի սա­բար ազ­դել Հա­յաս­տա­նի պա­րե­նային գնե­րի հա­մե­մատ, 2012 թ. ար­ձա­նագր­վեց 3 տո­կո­սի տն­ վրա: տե­սա­կան աճ (Նկար 1.3): Հա­մաշ­խար­հային շու­ 1.12. Ար­տա­հան­ման բարձր ա­ճը նպաս­տեց կա­յում մե­տաղ­նե­րի բարձր գնե­րը նպաս­տե­ցին ար­տա­քին հաշ­վեկշ­ռի բա­րե­լավ­մա­նը: 2010-2011 հան­քար­դյու­նա­բե­րու­թյան ո­լոր­տի տն­տե­սա­կան թթ. ապ­րանք­նե­րի ար­տա­հան­ման ծա­վալ­նե­րը ա­ճին: 2011 թ. հան­քար­դյու­նա­բե­րու­թյան ո­լոր­տում դո­լա­րային ար­տա­հայ­տու­թյամբ ա­ճե­ցին 45 տո­ ար­ ձա­նագր­ վեց 22.5 տո­ սի, ի­ կո­ սկ 2012 թ.` 15.5 տո­ կո­սով, մինչ­դեռ ներկր­ման ա­ճը կազ­մեց ըն­դա­ կո­սի աճ` ի­րա­կան ար­տա­հայ­տու­թյամբ: 2010 թ. 16 մե­նը 14 տո­կոս (Նկար 1.4): Ար­տա­հան­ման ա­ճի տո­կո­սի կր­ճա­տու­մից հե­տո սկս­վեց գյու­ղատն­տե­ բարձր տեմ­պը հնա­րա­վո­րու­թյուն տվեց կր­ճա­տե­ սու­թյան ո­լոր­տի ա­րագ վե­րա­կանգ­նու­մը, ո­րի ար­ լու ա­ռևտ­րային պա­կա­սուր­դը՝ 2009 թ. 24.1 տո­կո­ դյուն­քում ա­ճը 2011-2012 թթ. կազ­մեց, հա­մա­պա­ նե­ սից 2011 թ. այն հասց­ կո­ լով 20.5 տո­ նա­ սի: Ճգ­ ժա­ տաս­խա­նա­բար, 14 և 9.5 տո­կոս: մի տա­րի­նե­րին 30 տո­կո­սով կր­ճատ­վե­լուց հե­տո 1.10. Շի­նա­րա­րու­թյան ո­լոր­տում ան­կու­ մաս­նա­վոր փո­խան­ցում­նե­րի մա­կար­դակն ա­րագ մը կար­ծես թե ա­վարտ­վեց: Ա­վե­լի քան 3 տա­րի սկ­սեց վե­րա­կանգն­վել` հաս­նե­լով մինչճգ­նա­ժա­ տևած ան­կմա­նը 2012 թ. հա­ջոր­դեց 3.3 տո­կո­սի մային մա­կար­դա­կից 11 տո­կո­սով ցածր ցու­ցա­նի­շի: աճ, ո­րի հիմ­նա­կան պատ­ճառ­նե­րից մե­կը Հա­ Մաս­նա­վոր փո­խան­ցում­նե­րի շնոր­հիվ հնա­րա­վոր յաս­տա­նում հյու­սիս-հա­րավ մի­ջանց­քի շի­նա­րա­ ե­ղավ մեղ­մաց­նել ըն­թա­ցիկ հաշ­վի վրա ճն­շու­մը, րու­թյան մեկ­նարկն էր: Ա­ կն­ կալ­վում է, որ միջ­ ո­րը 2009 թ. հա­սավ ՀՆԱ-ի 15.8 տո­ կո­ սի և այ­նու­ նա­ժամ­կետ հատ­վա­ծում դո­նոր­նե­րի, այդ թվում՝ հետև սկ­սեց աս­տի­ճա­նա­բար նվա­զել: Ար­տա­հան­ Եվ­րա­սիա­կան զար­գաց­ման բան­կի ա­վե­լի ակ­տիվ ման ա­րագ ա­ճը և մաս­նա­վոր փո­խան­ցում­նե­րի 6 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն Նկար 1.3. Ի­րա­կան ՀՆԱ-ն և նրա բա­ ղադ­ նե­ րիչ­ րը, 2008 թ. 1-ին եռ.– 2012 թ. 2-րդ եռ. (տո­կո­սային փո­փո­խու­թյուն տա­րե­կան կտր­ված­քով) Աղ­բյու­րը` Ա­ՎԾ-ի տվյալ­ներ և ՀԲ-ի աշ­խա­տա­կից­նե­րի հաշ­վարկ­ներ: շա­րու­նակ­վող վե­րա­կանգ­նու­մը հնա­րա­վո­րու­թյուն ար­հես­տա­կան պահ­պա­նումն այլևս նպա­տա­կա­հար­ կտան էլ ա­վե­լի ի­ջեց­նել ըն­թա­ցիկ հաշ­վի պա­կա­ րո­ մար չէր, ՀՀ կենտ­ կան բան­ նա­ կը թույլ տվեց դրամ/­ սուր­ դը, ո­րը 2012 թ. կր­ ճատ­ վեց մինչև ՀՆԱ-ի 10.6 դո­լար փո­խար­ժե­քի 20 տո­կո­սի ար­ժեզր­կում: Ե­րբ տո­կոս: ՀՀ ԿԲ-ն դա­դա­րեց­րեց դրա­մի փո­խար­ժե­քի պահ­ պան­ման նպա­տա­կով ար­ժույ­թի շու­կա­յում մե­ծա­ 1.13. Միա­ժա­մա­նակ ՕՈՒՆ-նե­րի ներ­հոս­քը, ծա­վալ մի­ջամ­տու­թյու­նը, բազ­մա­կողմ և ե­րկ­կողմ հատ­կա­պես` Ռու­սաս­տա­նից, շա­րու­նա­կում էր գոր­ծըն­կեր­նե­րը ֆի­նան­սա­կան օ­ժան­դա­կու­թյուն ցածր մնալ: 2012 թ. այն կազ­ մեց 489.4 մլն ԱՄՆ տրա­մադ­րե­ցին Հա­յաս­տա­նին, ո­րի շնոր­հիվ 2009 դո­լար` նա­խորդ տար­վա հա­մե­մատ կր­ճատ­վե­լով թ. ե­րկ­րի հա­մա­խառն մի­ջազ­գային պա­հուստ­նե­ 6.9 տո­կո­սով: ՕՈՒՆ-նե­րը հիմ­նա­կա­նում կա­տար­ րը ա­վե­լա­ցան 6000 մլն դո­լա­րով: 2012 թ. փո­ խար­ վում էին հան­քար­դյու­նա­բե­րու­թյան (այդ թվում` ժե­քի վրա ճնշ­ման հետևան­քով տե­ղի ու­նե­ցավ մի­ բա­զային մե­տաղ­նե­րի ար­տադ­րու­թյան) և հե­ռա­ ջազ­գային պա­հուստ­նե­րի ո­րո­շա­կի չնա­խա­տես­ված հա­ղոր­դակ­ցու­թյան ո­լորտ­նե­րում, որ­տեղ ի­րա­ րուստ, սա­ կո­ կայն մինչև տար­ վա վեր­ջ դրանք հա­ կա­նաց­վեց ի­րա­կան ո­լոր­տում կա­տար­ված ներդ­ ջող­վեց վե­րա­կանգ­նել: 2012 թ. վեր­ջի դրու­թյամբ ՀՀ րում­նե­րի, հա­մա­պա­տաս­խա­նա­բար, 16.7  և 49.8 ԿԲ-ի ար­տար­ժու­թային պա­հուստ­նե­րի մե­ծու­թյու­նը տո­կո­սը: հա­սել էր 1.8 մլրդ դո­ րի: 2012 թ. սեպ­ լա­ տեմ­ րյան բե­ բա­նակ­ցու­թյուն­նե­րից հե­տո Ա­ՄՀ-ն Հոդ­ված IV-ի 1.14. 2012 թ. ըն­թաց­քում ար­տար­ժույ­թի պա­ խորհր­դատ­վու­թյան զե­կույ­ցում նշել էր, որ դրա­մի հուստ­նե­րը ո­րոշ չա­փով ա­ճե­ցին: Ե­րբ 2009 թ. փո­խար­ժե­քի գե­րագ­նա­հա­տու­մը կազ­մում է 5-10 տո­ մար­տին փո­խար­ժե­քի շու­կա­յում տե­ղի ու­նե­ցած կոս: զար­գա­ցում­նե­րի ար­դյուն­քում դրա­մի փո­խար­ժե­քի ­ն ե­րը և հե­ռան­կա­րը 1. Մակ­րոտն­տե­սա­կան զար­գա­ցում | 7 Նկար 1.4. Ար­տա­քին ա­ռև­տուր և կա­պի­տա­լի հոս­քեր, 2006-11 թթ. ա. Ա­ռևտ­րային պա­կա­սուրդ, ար­տա­հան­ման և բ. Մաս­նա­վոր դրա­մա­կան փո­խան­ցում­ներ ներ­մուծ­ման աճ (մլն ԱՄՆ դո­լա­րով) (մլն ԱՄՆ դո­լա­րով, տո­կո­սային փո­փո­խու­թյուն տա­րե­կան կտր­ված­քով) գ. Օ­տա­րերկ­րյա ուղ­ղա­կի ներդ­րում­ներ ճի մեջ (աճ=100) դ. Կշիռն ա­ (մլն ԱՄՆ դո­լա­րով) Աղ­բյու­րը` Ա­ՎԾ-ի տվյալ­ներ և ՀԲ-ի աշ­խա­տա­կից­նե­րի հաշ­վարկ­ներ: 1.15. Բյու­ջե­տային կոն­սո­լի­դա­ցումն ի­րա­կա­ 2010-12 թթ. ՀՆԱ-ի 4.3 տո­ կոս ծախ­ սե­ զու­ րի նվա­ նաց­վում էր սպաս­վա­ծից բարձր ա­րա­գու­թյամբ: մը պայ­մա­նա­վոր­ված էր կա­պի­տալ ծախ­սե­րի կր­ 2011 թ. բյու­ջե­տային պա­կա­սուր­դը կր­ճատ­վեց ճատ­մամբ, մինչ­դեռ ա­ռաջ­նային սո­ցիա­լա­կան մինչև ՀՆԱ-ի 2.8 տո­ կոս, ո­ րը զգա­ ո­ լի­ րեն ցածր ծախ­սե­րի մա­կար­դա­կը հիմ­նա­կա­նում մնաց ան­ էր 4.1 տո­ կոս սկզբ­նա­կան թի­ րա­ սկ 2012 թ. խից, ի­ փո­փոխ: Պա­կա­սուր­դի ֆի­նան­սա­վոր­ման հիմ­նա­ այն կր­ ճատ­ վեց մինչև ՀՆԱ-ի 1.7 տո­ կոս (Նկար կան աղ­բյու­րը շա­րու­նա­կում էր մնալ բազ­մա­կողմ 1.5): Բյու­ջե­տային կոն­սո­լի­դա­ցումն ի­րա­կա­նաց­ և ե­րկ­կողմ դո­նոր­նե­րի վար­կա­վո­րու­մը: վեց հիմ­նա­կա­նում ծախ­սե­րի կր­ճատ­ման հաշ­վին: 8 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն Նկար 1.5. Հիմ­նա­կան հար­կա­բյու­ջե­տային ցու­ցա­ տո­կո­սադ­րույ­քը 2011 թ. սեպ­տեմ­բե­րին ի­ջեց­վեց 50 նիշ­ներ, 2008-2012 թթ. բա­զային կե­ տով և կազ­ մեց 8 տո­կոս: Դրա­ նից հե­ (Հ­ՆԱ-ի տո­կոս) տո այն մնաց ան­ փո­փոխ: ՀՀ ԿԲ-ն հայ­ տա­ րա­րեց, որ 2012 թ. մայիս-հու­նիս ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծում տե­ղի ու­նե­ցած դրա­մի փո­խար­ժե­քի ար­ժեզր­կումն ար­դեն ի­սկ թեթևաց­րեց դրա­մա­վար­կային պայ­ ման­նե­րը և տո­կո­սադ­րույք­նե­րի հե­տա­գա ի­ջե­ ցու­մը ցան­կա­լի չէ, քա­նի որ կա­րող է ան­ցան­կա­լի հետևանք­ներ ու­նե­նալ դրա­մի հե­տա­գա ար­ժեզրկ­ ման կամ սղա­ճի ա­ճի հա­մար: Ֆի­նան­սա­կան հատ­վա­ծը շա­րու­նա­կում էր մնալ կա­յուն և բա­վա­ րար կա­պի­տա­լաց­ված: Չնա­յած 2012 թ. ըն­թաց­ քում չգոր­ծող վար­կե­րի ո­րո­շա­կի ա­ճին` բան­կային հատ­վա­ծը շա­րու­նա­կում էր կա­յուն մնալ: Կա­պի­ Աղ­բյու­րը` Ֆին­ նախ, Ա­ ՎԾ և ՀԲ: տա­լի հա­մար­ժե­քու­թյան մա­կար­դակն ը­նդ­հա­ նուր առ­մամբ ա­ վե­լի բարձր է, քան պա­ հանջ­ վում է 1.16. Հար­կային ե­կա­մուտ­նե­րի ա­ճը հնա­ Կենտ­րո­նա­կան բան­կի նոր­մա­տի­վային ցու­ցա­նիշ­ րա­վո­րու­թյուն տվեց կր­ճա­տե­լու կա­ռա­վա­ նե­րով: րու­թյան փո­խա­ռու­թյուն­նե­րի մա­կար­դա­կը: Մակ­րոտն­տե­սա­կան վե­րա­կանգն­ման շնոր­հիվ հնա­րա­վոր ե­ղավ ա­պա­հո­վել 2010-11 թթ. հար­ կային ե­կա­մուտ­նե­րի ծրագր­ված ցու­ցա­նիշ­նե­րը: C. Մակրոտնտեսական հեռանկար 2012 թ. հա­մար կա­ռա­վա­րու­թյու­նը սահ­մա­նել էր 1.18. Ճգ­նա­ժա­մից դուրս գա­լուն զու­գա­հեռ հա­վակ­նոտ նպա­տակ՝ հար­կային ե­կա­մուտ­նե­ ­թու­լա­ցավ նաև տն­տե­սու­թյան կախ­վա­ծու­թյու­ րի ա­ լա­ վե­ ցում 100 մլրդ ՀՀ դրա­ րին հաս­ մով, ո­ նե­ նը ներ­քին պա­հան­ջար­կից: Ներ­քին սպառ­ման լու հա­մար փո­փո­խու­թյուն­ներ էին կա­տար­վել նաև կր­ճա­տումն ու դրա­մի ար­ժեզր­կու­մը նպաս­տե­ցին հար­կային օ­րենսդ­րու­թյու­նում: Փո­փո­խու­թյուն­նե­ ար­տա­հան­ման ա­ճին: Ի տար­բե­րու­թյուն 2007-2008 րով նա­խա­տես­վում էին վա­ռե­լի­քի հարկ­ման ի­րա­ թթ., ե­րբ ՀՆԱ-ում զուտ ար­տա­հան­ման մաս­նա­բա­ կա­նա­ցում ը­նդ­հա­նուր հար­կային ռե­ժի­մով, 2 մլն ժի­ նը բա­ցա­սա­կան էր և կազ­ մում էր մոտ -10 տո­ ՀՀ դրա­մից բարձր աշ­խա­տա­վար­ձե­րի ե­կամ­տա­ կոս, 2012 թ. այն ար­ դեն դար­ ձավ դրա­ կան և կազ­ հար­կի բարձ­րա­ցում և շքեղ ավ­տո­մե­քե­նա­նե­րի մեց 1 տո­կոս: Ճգ­նա­ժա­մը հաղ­թա­հա­րե­լուց հե­տո հա­մար ակ­ցի­զային հար­կի սահ­մա­նում: Ճգ­նա­ժա­ ար­տա­հան­ման ա­ճի տեմ­պե­րը զգա­լի­ո­րեն գե­րա­ մի տա­րի­նե­րին ար­ձա­նագր­ված զգա­լի ա­ճից հե­տո զան­ցե­ցին ՀՆԱ-ի ա­ճը, ո­րի շնոր­հիվ ար­տա­հա­ ար­տերկ­րից զուտ փո­խա­ռու­թյուն­նե­րը կր­ճատ­վե­ նում/Հ­ՆԱ հա­րա­բե­րակ­ցու­թյունն է­ա­պես ա­վե­ ցին մինչև 214 մլն ԱՄՆ դո­ սկ պարտք/Հ­ լար, ի­ ՆԱ լա­ցավ և 2012 թ. կազ­ մեց մոտ 25 տո­ կոս: 2012 թ. հա­րա­բե­րակ­ցու­թյու­նը 2011 թ. պահ­պան­վեց 35.2 կա­յու­նա­ցավ նաև ի­րա­վի­ճա­կը շի­նա­րա­րու­թյան տո­կո­սի մա­կար­դա­կում: 2012 թ. պե­տա­կան պարտ­ ո­լոր­տում: Սա­կայն դրա դե­րը ե­րկ­րի տն­տե­սու­թյան քը փոքր-ի­ ճեց` կազ­ նչ ա­ մե­լով ՀՆԱ-ի մոտ 38 տո­ մեջ դեռևս շատ ա­ վե­լի մեծ է, քան մի­ կա­ ջին ե­ մուտ կո­սը: ու­նե­ցող ստո­րին խմ­բի այլ ե­րկր­նե­րում: 1.17. Դ­րա­մա­վար­կային քա­ղա­քա­կա­նու­թյունն 1.19. ­Հա­մաշ­խար­հային տն­տե­սա­կան ա­ճի ի­րա­կա­նաց­վում էր ՀՀ ԿԲ-ի սղա­ճի նպա­տա­ տեմ­պե­րի դան­դա­ղու­մը և տն­տե­սու­թյու­նում կադր­ման քա­ղա­քա­կա­նու­թյան հա­մա­պա­տաս­ գյու­ղատն­տե­սու­թյան ո­րո­շիչ դե­րի վե­րա­կանգ­ խան: Սղա­ճը չէր գե­րա­զան­ցում Կենտ­րո­նա­կան նու­մը ա­ռա­ջաց­նում են տն­տե­սա­կան ա­ճի բան­կի սահ­մանած թի­րա­խային տի­րույ­թը (Ս­ԳԻ 4 նվազ­ման ա­կն­կա­լիք­ներ մի­ջին ժա­մկե­տում: տո­կոս աճ նա­խորդ տար­վա հա­մե­մատ, 1.5 տո­կոս Հաշ­վի առ­նե­լով գյու­ղատն­տե­սու­թյան ո­լոր­տում թույ­լատ­րե­լի շե­ղու­մով), վե­րա­ֆի­նան­սա­վոր­ման բեր­քի մա­կար­դա­կի հնա­րա­վոր նվա­զու­մը` կան­ ­ն ե­րը և հե­ռան­կա­րը 1. Մակ­րոտն­տե­սա­կան զար­գա­ցում | 9 խա­ տես­ վում է, որ ՀՆԱ-ի մի­ ջին ա­ճը 2013-2015 կր­ճատ­ման հա­մար, ո­րը 2009-10 թթ. ըն­թաց­քում թթ. չի գե­րա­զան­ցի 5 տո­կո­սը: Շի­նա­րա­րու­թյան ա­ճում էր, սա­կայն ե­րբ են­թա­կա­ռուց­ված­քի պահ­ տեմ­պե­րի նվազ­ման և 3-4 տո­կո­սով ա­վան­դա­կան պան­ման հա­մար կպա­հանջ­վեն լրա­ցու­ցիչ ծախ­ գյու­ղատն­տե­սա­կան ա­ճի պա­րա­գա­յում տա­րե­կան սեր, կա­պի­տալ ծախ­սե­րի հետևո­ղա­կան կր­ճա­ տն­տե­սա­կան ա­ճը հիմ­նա­կա­նում կախ­ված կլի­նի տու­մը կա­րող է բա­ցա­սա­բար ազ­դել տն­տե­սա­կան ար­դյու­նա­բե­րու­թյան և ժա­մա­նա­կա­կից ծա­ռա­յու­ ա­ճի հե­ռան­կա­րի վրա, ի­նչ­պես նաև լրա­ցու­ցիչ թյուն­նե­րի ո­լորտ­նե­րում ար­ձա­նագր­վող ա­ճից:­ ճն­շում գոր­ծադ­րել պե­տա­կան բյու­ջեի վրա: Կա­ ռա­վա­րու­թյու­նը գի­տակ­ցում է, որ ան­հրա­ժեշտ են 1.20. Օ­տա­րերկ­րյա մաս­նա­վոր փո­խան­ցում­ հե­տա­գա քայ­լեր հան­րային ներդ­րում­նե­րում մաս­ նե­րի ա­ճի և տն­տե­սու­թյու­նում ի­րա­կա­նաց­վող նա­վոր ո­լոր­տի մաս­նա­բաժ­նի բարձ­րաց­ման ուղ­ կա­ռուց­ված­քային փո­փո­խու­թյուն­նե­րի շնոր­հիվ ղու­թյամբ: Բա­վա­րար կա­պի­տալ ֆի­նան­սա­վո­րու­ ա­կն­կալ­վում է ըն­թա­ցիկ հաշ­վի պա­կա­սուր­ մը բյու­ջե­տային կոն­սո­լի­դաց­ման և աղ­քա­տու­թյան դի կր­ճա­տում: Ար­դյու­նա­բե­րու­թյան զար­գաց­մա­ կր­ճատ­ման նպա­տակ­նե­րի հետ հա­մա­տե­ղե­լու հա­ նը և ար­տա­հան­ման խթան­մա­նը միտ­ված քա­ղա­ մար կա­ռա­վա­րու­թյու­նը պետք է շա­րու­նա­կի բա­ քա­կա­նու­թյու­նը պետք է հան­գեց­նի ար­տա­հա­նե­լի րե­փո­խում­նե­րը պե­տա­կան ֆի­նանս­նե­րի կա­ռա­ ո­լորտ­նե­րի ա­ռա­ջան­ցիկ ա­ճի: Մաս­նա­վոր փո­խան­ վար­ման ո­լոր­տում՝ դրա­մի ա­վե­լի բարձր ար­ժեքն ցում­նե­րի շա­րու­նա­կա­կան ա­ճի հետ մեկ­տեղ դա ա­պա­հո­վե­լու հա­մար: կն­պաս­տի ըն­թա­ցիկ հաշ­վի պա­կա­սուր­դի կր­ճատ­ մա­նը` այն հասց­նե­լով պարզ թվե­րի մա­կար­դա­կի: Մակ­րոտն­տե­սա­կան շր­ջա­նա­կում հաշ­վի է ա­ռն­ Նկար 1.6. Վե­րա­ֆի­նան­սա­վոր­ման տո­կո­սը և 12 ված նաև փո­խար­ժե­քի աս­տի­ճա­նա­կան ար­ժեզր­ ա­միս­նե­րի սղա­ճը, 2008-2012 թթ. կու­մը, ո­րը նույն­պես կն­պաս­տի ըն­թա­ցիկ հաշ­վի (տո­կո­սով) հաշ­վեկշ­ռի բա­րե­լավ­մա­նը:­ 1.21. Ա­ճի տեմ­պե­րի դան­դա­ղումն ու բյու­ջե­ տային կոն­սո­լի­դա­ցու­մը կա­պա­հո­վեն սղա­ճի ցածր մա­կար­դակ, սա­կայն պա­րե­նային մթերք­ նե­րի մի­ջազ­գային գնե­րը կմ­նան որ­պես ար­տա­ քին ցն­ցում­նե­րի աղ­բյուր: Ա­կն­կալ­վում է, որ ըն­ թա­ցիկ հաշ­վի պա­կա­սուր­դի կր­ճատ­ման շնոր­հիվ սղա­ճը միջ­նա­ժամ­կետ հատ­վա­ծում կկա­յու­նա­նա Կենտ­րո­նա­կան բան­կի 4 տո­կոս թի­րա­խի սահ­ման­ նե­րում: Այդ դեպ­քում ԿԲ-ն կպահ­պա­նի վե­րա­ֆի­ նան­սա­վոր­ման տո­կո­սադ­րույ­քը 8 տո­կո­սի մա­կար­ դա­ րը նրա կող­ կում, ո­ մից դիտ­վում է որ­պես չե­զոք քա­ղա­քա­կա­նու­թյուն (Նկար 1.6): Սա­կայն սպաս­ 1.23. Վեր­ջերս Ա­ՄՀ-ի հետ հա­մա­տեղ անց­ վում է, որ 2012 թ. ան­բա­րեն­պաստ ե­ղա­նա­կային կաց­ված պարտ­քի կա­յու­նու­թյան վեր­լու­ծու­թյու­ պայ­ման­նե­րի հետևան­քով պա­րե­նային ապ­րանք­ նը (ՊԿՎ) բա­ցա­հայ­տեց պարտ­քի ճնշ­ման ցածր նե­րի, հատ­կա­պես ցո­րե­նի գնի ա­ճի հետևանք­նե­րը մա­կար­դակ, ե­թե նույ­նիսկ հաշ­վի ա­ռն­վի մաս­ Ռու­սաս­տա­նում, Ղա­զախս­տա­նում և Ա­մերի­կայի նա­վոր հատ­վա­ծի պարտ­քի զգա­լի բե­ռը: Պե­ Միա­ցյալ Նա­հանգ­նե­րում կզ­գաց­վեն Հա­յաս­տա­ տա­կան հատ­վա­ծի ՊԿՎ-ի ար­դյունք­նե­րից երևում նում 2013 թ.: է, որ Հա­յաս­տա­նի ը­նդ­հա­նուր պե­տա­կան պարտ­ 1.22. Ինչ­պես և վեր­ջին տա­րի­նե­րին, հիմ­նա­ քի դի­նա­մի­կան կա­յուն է, ո­րի մա­սին վկա­յում է կա­նում կա­պի­տալ ծախ­սե­րի կր­ճատ­ման վրա պարտ­քի պա­շա­րի ներ­կա մա­կար­դա­կը:­ հիմն­ված բյու­ջե­տային կոն­սո­լի­դա­ցու­մը չի կա­ 1.24. Այ­նուա­մե­նայ­նիվ, հաշ­վի առ­նե­լով հա­ րող եր­կար պահ­պան­վել: Սո­ցիա­լա­կան ծախ­սե­ մաշ­խար­հային ճգ­նա­ժա­մի ըն­թաց­քում պե­տա­ րի պաշտ­պա­նու­թյու­նը կարևոր է աղ­քա­տու­թյան 10 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն Ա­ղ յու­սակ 1.3. Պարտ­քը նվա­զեց­նող ա­ռաջ­նային հաշ­վեկ­շիռ­ներ (10 տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում պարտ­քը մինչև ՀՆԱ-ի 30 տո­կոսն ի­ջեց­նե­լու հա­մար)   Ի­րա­կան տո­կո­սադ­րույք, տո­կոս Ի­րա­կան աճ, տո­կոս 0.00 1.00 2.00 3.00 4.00 5.00 2.00 -2.33 -1.97 -1.60 -1.23 -0.86 -0.48 3.00 -2.69 -2.33 -1.96 -1.60 -1.23 -0.86 4.00 -3.03 -2.68 -2.32 -1.96 -1.60 -1.24 5.00 -3.37 -3.02 -2.67 -2.31 -1.96 -1.60 Աղ­բյու­րը՝ Հա­յաս­տա­նի պե­տա­կան ծախ­սե­րի դի­տար­կում (2012 թ.): կան պարտ­քի ա­րագ կու­տա­կու­մը, ան­հրա­ժեշտ ա­վե­լի բարձր հե­տա­գիծ, 2 տո­կոս պա­կա­սուր­դի է միջ­նա­ժամ­կետ շր­ջա­նում շա­րու­նա­կել բյու­ջե­ թի­րա­խը թույլ կտա ա­վե­լաց­նել բյու­ջեի հնա­րա­վո­ տային կոն­սո­լի­դաց­ման քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը: րու­թյուն­նե­րը և ա­րա­գաց­նել մեղ­միչ­նե­րի ստեղ­ծու­ 2008 թ. վեր­ ջի դրու­թյամբ` պե­տա­կան ար­տա­քին մը: Ե­թե ի­րա­կան ՀՆԱ-ի ա­ճը ե­լա­կե­տային սցե­նա­ պարտ­քը կազ­մում էր ՀՆԱ-ի ըն­դա­մե­նը 19 տո­կո­ րով կան­խա­տես­վող 4 տո­կո­սի փո­խա­րեն կազ­մի սը, սա­ կայն 2011 թ. վեր­ջին այն հա­սավ ՀՆԱ-ի 35 10 տո­կոս, ո­րը նույն­պես զգա­լի­ո­րեն զի­ջում է նա­ տո­կո­սին, և սպաս­վում է, որ բյու­ջե­տային կոն­սո­ խորդ տա­սը տա­րի­նե­րի մի­ջին ցու­ցա­նի­շին, ա­պա լի­դաց­ման հա­ջող ըն­թաց­քի և կա­յուն տն­տե­սա­կան պարտք/Հ­ՆԱ հա­րա­բե­րակ­ցու­թյան ներ­կա ար­ժե­ ա­ճի դեպ­քում այն կկր­ճատ­վի: Թեև կան­խա­տես­ քը, 2012 թ. 35 տո­կո­սի հա­մե­մատ, կտ­րուկ կն­վա­զի վող պարտք/Հ­ՆԱ մա­կար­դա­կը չի գե­րա­զան­ցում և ե­լա­կե­տային սցե­նա­րով կան­խա­տես­վող գրե­թե ցու­ցադ­րա­կան շե­մը, սա­կայն հա­մա­պա­տաս­խան ան­փո­փոխ մա­կար­դա­կի փո­խա­րեն կան­խա­տես­ ցու­ցա­նիշ­ներն է­ա­պես ա­վե­լի բարձր են, քան մինչ վող ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նի վեր­ջում կկազ­մի 26 տո­ ճգ­նա­ժա­մը, վկայե­լով ար­տա­քին ցն­ցում­նե­րի կոս: ա­ռջև Հա­յաս­տա­նի տն­տե­սու­թյան տևա­կան ցածր դի­մադ­րո­ղա­կա­նու­թյան մա­սին: Նկար 1.7. Պե­տա­կան հատ­վա­ծի պարտ­քը, 1.25. Սահ­մա­նե­լով հար­կա­բյու­ջե­տային պա­ 2012-32 թթ. կա­սուր­դի թի­րա­խը 2 տո­կո­սից ցածր մա­կար­ (ն­մա­նա­կում­ներ, ՀՆԱ-ի տո­կո­սով) դա­կում` իշ­խա­նու­թյուն­նե­րը եր­կար ժամ­կե­տում հնա­րա­վո­րու­թյուն կու­նե­նան վե­րա­կանգ­նե­լու ճգ­նա­ժա­մի տա­րի­նե­րին կի­րառ­վող մակ­րոտն­ տե­սա­կան մեղ­միչ­նե­րը և բարձ­րաց­նե­լու տն­տե­ սու­թյան դի­մադ­րո­ղա­կա­նու­թյու­նը: Մեկ տո­կոս պա­կա­սուր­դը, օ­րի­նակ, հնա­րա­վո­րու­թյուն կտա ե­լա­կե­տային սցե­նա­րով կան­խա­տես­վող շր­ջա­նի ա­ վար­ սով չափ կր­ տին, այն է` 2032 թ., կի­ ճա­ տե­լու պարտք/Հ­ՆԱ հա­րա­բե­րակ­ցու­թյան ներ­կա ար­ժե­ քը (ՆԱ, Ա­ սակ 1.3 և Նկար 1.7): Սա­ ղ յու­ կայն դրան կա­րե­լի է հաս­նել միայն ծախ­սե­րի հե­տա­գա կր­ Աղ­բյու­րը՝ Հա­յաս­տան 2012 թ. Հոդ­ված IV-ի աշ­խա­տա­կից­նե­րի հաշ­վետ­վու­թյուն (2012 ճատ­ման հաշ­վին կամ ե­կա­մուտ/Հ­ՆԱ հա­րա­բե­ թ.): րակ­ցու­թյան ա­վե­լաց­ման ուղ­ղու­թյամբ ա­վե­լի մեծ ջան­քե­րի շնոր­հիվ: Միա­ժա­մա­նակ, ե­թե Հա­յաս­ Կան­խա­տես­վում է, որ հա­մա­խառն ար­տա­ տա­նում հա­ջող­վի ա­պա­հո­վել տն­տե­սա­կան ա­ճի քին ֆի­նան­սա­վոր­ման մի­ջին ցու­ցա­նի­շը կլի­նի ­ն ե­րը և հե­ռան­կա­րը 1. Մակ­րոտն­տե­սա­կան զար­գա­ցում | 11 ՀՆԱ-ի 3 տո­ կո­սից փոքր-ի­ նչ ցածր, ո­ րը հա­ մա­ պա­տաս­խա­նում է մինչճգ­նա­ժա­մային տաս­նա­ մյա­կի մի­ջին ցու­ցա­նի­շին: Դա են­ թադ­ րում է, որ զուտ ար­տա­քին ֆի­նան­սա­վո­րու­մը պարտ­քի մա­ րու­մից հե­տո կկազ­ մի ՀՆԱ-ի շուրջ 2 տո­ կո­սը կամ 1 տո­կոս պարտ­քի մա­րու­մից և Հա­յաս­տա­նի ար­ տա­քին վար­կա­վո­րու­մից հե­տո: ՄԶԸ-16 վեր­ջին միջ­նա­ժամ­կետ դի­տարկ­ման ժա­մա­նակ ո­րո­շում կա­յաց­վեց, որ Հա­յաս­տա­նը մի քա­նի այլ ե­րկր­նե­ րի հետ այլևս չի կա­ րող հա­վակ­ նել ՄԶԸ-17-ի կող­ մից ար­տո­նյալ վար­կա­վոր­մա­նը10: Սա­կայն Հա­յաս­ տա­նը դի­մել է խնդ­րան­քով, որ այդ ո­րոշ­ման ու­ժի մեջ մտ­նե­լը հե­տաձգ­վի: Կան­խա­տես­վում է, որ ե­րբ Հա­յաս­տանն այլևս չկա­րո­ղա­նա օ­գտ­վել մի­ ջազ­գային ֆի­նան­սա­կան կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի ար­տո­նյալ վար­կա­վո­րու­մից, միջ­նա­ժամ­կետ շր­ջա­ նում վար­կա­վոր­ման պայ­ման­նե­րը կխս­տաց­վեն, ի­սկ ե­րբ եր­կի­րը մուտք գոր­ծի ա­ռևտ­րային պար­ տա­տոմ­սե­րի շու­կա, դրանք էլ ա­վե­լի կխս­տաց­վեն: ՊԿՎ-ում կան­ խա­ վում է, որ 2018 թ. սկ­ տես­ սած` կա­ ռա­վա­րու­թյունն աս­տի­ճա­նա­բար կսկ­սի օ­գտ­վել վար­կե­րից լրիվ ա­ռևտ­րային պայ­ման­նե­րով, թեև սպաս­վում է, որ պաշ­տո­նա­կան ոչ ար­տո­նյալ վար­ կա­վո­րու­մը կկազ­մի փո­խա­ռու­թյուն­նե­րի գե­րակ­շիռ մա­սը միայն 2020-ական թթ. ա­ վար­տին: 10 IDA (2012), “IDA16 Mid-Term Review Graduation Paper”, Concessional Finance and Global Partnership (CFP), World Bank, September 2012. 12 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն 2. Խ­նայո­ղություն, ներդ­րում և ֆի­նան­սա­կան միջ­նոր­դություն 2.1. Տն­տե­սա­կան ա­ճի տեմ­պե­րը պահ­պա­նե­ նրանք չեն դի­մում նո­րա­րա­րու­թյան, բա­ցի այդ, լու հա­մար ան­հրա­ժեշտ են մե­ծա­ծա­վալ ներդ­ փոքր գոր­ծա­րար­նե­րի շր­ջա­նում վար­կային մի­ րում­ներ և կա­յուն, կա­ռա­վա­րե­լի ըն­թա­ցիկ հա­ ջոց­նե­րից օ­գտ­վե­լու հետ կապ­ված խն­դիր­ներ են շիվ: Ի­նչ­պես նշ­ված է Տն­տե­սա­կան ա­ճի մա­սին ա­ռա­ջա­նում: Պե­տա­կան պար­տա­տոմ­սե­րը հիմ­նա­ զե­կույ­ցում (2008 թ.), 1950-ա­ նե­ կան­ րից ի վեր 7 կա­նում վա­ճառ­վում են բան­կե­րին, սա­կայն դրանց տո­կոս կամ ա­վե­լի բարձր կա­յուն տն­տե­սա­կան սա­կար­կումն այն­քան ար­դյու­նա­վետ չի ի­րա­կա­ աճ պահ­պա­նող ե­րկր­նե­րում ներդ­րում­նե­րի մա­ նաց­վում, որ հնար­ավոր լի­նի սահ­մա­նել ե­կամ­տա­ կար­դա­կը կազ­մում էր 20-25 տո­կոս, ի­սկ ըն­թա­ բե­րու­թյան կո­րի հատ­ման կե­տը: Մաս­նա­վոր ար­ ցիկ հաշ­վի պա­կա­սուր­դը պահ­պան­վում էր կա­ ժեթղ­թե­րի և բաժ­նե­տոմ­սե­րի թո­ղար­կու­մը տու­ժում ռա­վա­րե­լի մա­կար­դա­կում: Օ­տա­րերկ­րյա ուղ­ղա­կի է թույլ կոր­պո­րա­տիվ կա­ռա­վար­ման և թա­փան­ցի­ ներդ­րում­նե­րը (ՕՈՒՆ), որ­պես կա­նոն, այլ ար­ կու­թյան հետ կապ­ված խն­դիր­նե­րի պատ­ճա­ռով: տա­քին դրա­մա­կան ներ­հոսք­ե­րի հա­մե­մատ ա­վե­ Վեր­ջերս շր­ջա­նա­ռու­թյան մեջ դր­ված պար­տա­դիր լի ցածր տա­տա­նո­ղա­կա­նու­թյուն են դրսևո­րում, ան­ձնա­կան կեն­սա­թո­շա­կային հա­շիվ­նե­րի հա­մա­ այդ ի­սկ պատ­ճա­ռով ներ­քին խնայո­ղու­թյուն­նե­րի կար­գը կն­պաս­տի կա­պի­տա­լի շու­կա­նե­րում մե­ծա­ և ՕՈՒՆ-ի բարձր մա­ կար­ դա­կը կարևոր դեր է խա­ ծա­վալ եր­կա­րա­ժամ­կետ կու­տա­կային մի­ջոց­նե­րի ղում բարձր և կա­յուն տն­տե­սա­կան ա­ճի հա­մար: ներդր­մա­նը: Սա­կայն Հա­յաս­տա­նում վեր­ջին զար­գա­ցում­ներն 2.3. Այս գլ­խում դի­տարկ­վում են խնայո­ղու­ ա­պա­ցու­ցել են ներդ­րում­նե­րի ո­լոր­տային բաշխ­ թյուն­նե­րի և ֆի­նան­սա­կան ու ար­ժեթղ­թե­րի շու­ վա­ծու­թյան կարևո­րու­թյու­նը: 2003-2008 թթ. բնա­ կա­նե­րի զար­գա­ցու­մը ո­րո­շող գոր­ծոն­նե­րը: Ա­ռա­ կա­րա­նային շի­նա­րա­րու­թյու­նում ներդ­րում­նե­րի ջին բաժ­նում ու­սում­նա­սիր­վում են հա­մա­խառն բու­մը բարձ­րաց­րեց ե­րկ­րի տն­տե­սու­թյան խո­ցե­լի­ խնայո­ղու­թյուն­նե­րը կար­ճա­ժամ­կետ և եր­կա­րա­ ու­թյու­նը հա­մաշ­խար­հային ճգ­նա­ժա­մի ար­տա­քին ժամ­կետ հե­ռան­կա­րում: Ե­րկ­րորդ բաժ­նում խնայո­ ցն­ցում­նե­րի նկատ­մամբ: Հետևա­բար, այս հար­ցում ղու­թյուն­նե­րի մա­կար­դա­կը կան­խո­րո­շող մակ­րոտն­ կարևոր դեր է հատ­կաց­վում ֆի­նան­սա­կան հա­մա­ տե­սա­կան գոր­ծոն­նե­րի վեր­հան­ման նպա­տա­կով կար­գի և կա­պի­տա­լի շու­կա­նե­րի զար­գաց­մա­նը, վեր­լուծ­վում են տնային տն­տե­սու­թյուն­նե­րի վե­րա­ ո­րոնք միջ­նոր­դի դեր են ստանձ­նում խնայո­ղու­ բե­րյալ տվյալ­նե­րը: Եր­րորդ բաժ­նում քն­նարկ­վում թյուն­նե­րի և ներդ­րում­նե­րի միջև: են ֆի­նան­սա­կան և ար­ժեթղ­թե­րի շու­կա­նե­րի զար­ 2.2. Հա­յաս­տա­նի ֆի­նան­սա­կան հա­մա­կար­ գաց­մանն ա­ռնչ­վող խն­դիր­նե­րը: Չոր­րորդ բաժ­նում գում գե­րիշ­խող դեր են զբա­ղեց­նում ա­ռևտ­ դի­տարկ­վում են ուղ­ղա­կի օ­տա­րերկ­րյա ներդ­րում­ րային բան­կե­րը, մինչ­դեռ բաժ­նե­տոմ­սե­րի և նե­րի կազմն ու ազ­դե­ցու­թյու­նը: Վեր­ջին բաժ­նում ար­ժեթղ­թե­րի շու­կայի դե­րը դեռևս ան­նշան է: ներ­կա­յաց­վում են քա­ղա­քա­կա­նու­թյան վե­րա­բե­րյալ Բան­կերն այն­քան էլ ար­դյու­նա­վետ չեն գոր­ծում, ա­ռա­ջար­կու­թյուն­նե­րը: 2. Խ­նայո­ղություն, ներդ­րում և ֆի­նան­սա­կան միջ­նոր­դություն | 13 A. Համախառն մասնավոր Նկար 2.1. Խնայո­ղու­թյու­նը Հա­յաս­տա­նում և այլ խնայողությունների վրա ազդող ը­նտր­ված ե­րկր­նե­րում, 2003-10 թթ. (Հ­ՆԱ-ի տո­կո­սով) գործոնները 2.4. Վեր­ջին տաս­նա­մյա­կում Հա­յաս­տա­նում ար­ձա­նագր­վեց ներ­քին խնայո­ղու­թյուն­նե­րի հս­կա­յա­կան աճ, ո­րին հետևեց կտ­րուկ ան­կու­ մը: Տաս­նա­մյա­կի սկզ­բին ՀՆԱ-ի շուրջ 5 տո­կո­սը կազ­մող ներ­քին խնայո­ղու­թյուն­նե­րի մա­կար­դա­կը 2006 թ. հա­սավ ՀՆԱ-ի 35 տո­ կո­սի (տե՛ս Նկար 2.1): Մաս­նա­վոր ներդ­րում­նե­րը նույն ժա­մա­նա­կաշր­ ջա­նում նույն­պես ա­ճե­ցին ՀՆԱ-ի 20 տո­կո­սային կե­տի չա­ փով, ո­ րի ար­ քում 2008 թ. դրանց դյուն­ մա­կար­դա­կը հա­վա­սար­վեց ՀՆԱ-ի 35 տո­կո­սին: ՎԾ, WDI : Աղ­բյու­րը` ՀՀ Ա­ Ներ­քին խնայո­ղու­թյուն­նե­րի ա­րագ ա­ճին զու­գա­ հեռ ա­վե­լա­նում էին ար­տա­սահ­մա­նից ստաց­վող մաս­նա­վոր փո­խան­ցում­նե­րը, ի­նչ­պես նաև ար­ Նկար 2.2. Հա­յաս­տան. ներ­քին խնայո­ղու­թյուն­ տա­հան­ման ծա­վալ­նե­րը, ո­րի շնոր­հիվ 2008 թ. կր­ նե­րի կա­ռուց­ված­քը, 2002-10 թթ. ճատ­վեց ըն­թա­ցիկ հաշ­վի պա­կա­սուր­դը: Հա­մաշ­ լա­ (մլն ԱՄՆ դո­ րով ձա­ կո­ խից և ՀՆԱ-ի տո­ սով` խար­հային ֆի­նան­սա­կան ճգ­նա­ժա­մի հետևան­քով ա­ջից) խնայո­ղու­թյուն­ներ/Հ­ՆԱ և ներդ­րում­ներ/Հ­ՆԱ հա­ րա­բե­րակ­ցու­թյուն­նե­րը 2009-11 թթ. ըն­թաց­քում կր­ ճատ­վե­ցին ՀՆԱ-ի շուրջ 15 տո­կո­սային կե­տով: 2.5. Ընդ­հա­նուր խնայո­ղու­թյուն­նե­րի ա­ճը մա­սամբ պայ­մա­նա­վոր­ված էր պե­տա­կան խնայո­ղու­թյուն­նե­րի ա­ճով: Բյու­ջե­տային հաշ­ վեկ­շի­ռը, ո­րը 2002 թ. բա­ցա­սա­կան էր, այ­նու­ հետև բա­րե­լավ­վեց և մինչ ճգ­նա­ժա­մը տա­րե­ կան մի­ ջինը կազ­ մում էր մոտ ՀՆԱ-ի 3 տո­ կո­սը (Նկար 2.2): Հա­մաշ­խար­հային ճգ­նա­ժա­մի պայ­ ՎԾ : Աղ­բյու­րը` ՀՀ Ա­ ման­նե­րում, 2009 թ. դրու­թյամբ, վատ­թա­րա­ցել էր հար­կա­բյու­ջե­տային հաշ­վեկ­շի­ռը, և պե­տա­կան խնայո­ղու­թյուն­նե­րի մա­կար­դա­կը բա­ցա­սա­կան էր դար­ձել, սա­կայն հա­ջորդ տա­րի­նե­րին ֆիս­կալ 2.6. Տ­նային տն­տե­սու­թյուն­նե­րի խնայո­ղու­ կոն­սո­լի­դաց­մա­նը միտ­ված հս­կա­յա­կան ջան­քե­ թյուն­նե­րի վրա ազ­դող գոր­ծոն­նե­րը տար­բեր րի շնոր­ հիվ այն կր­ կին ա­ճել էր, հաս­ նե­ լով ՀՆԱ-ի հե­ղի­նակ­ներ խոր վեր­լու­ծու­թյան են են­թար­կել: 2 տո­կո­սին: 2006-08 թթ. տն­տե­սա­կան սրըն­թաց Այդ հար­ցի վե­րա­բե­րյալ տե­սա­կան և փոր­ձա­ռա­ ա­ճի ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նից բա­ցի, մյուս տա­րի­նե­ կան գրա­կա­նու­թյան հիմ­քում ըն­կած է Մո­դի­լ յա­նիի րին տնային տն­տե­սու­թյուն­նե­րի խնայո­ղու­թյուն­ 1970 թ. կեն­սաշր­ջա­նի մո­դե­լը, ը­ստ ո­րի` շր­ջա­հա­ նե­րի մա­կար­դա­կը բա­ցա­սա­կան էր, ը­նդ ո­րում` յա­ցու­թյան սկզ­բուն­քին կողմ­նա­կից գոր­ծա­կալ­նե­ ը­նդ­հա­նուր խնայո­ղու­թյուն­նե­րի հիմ ­նա­կան մա­սը րը խնա­յում են սպառ­ման ներ­դաշ­նա­կեց­ման և սպա­սարկ­վում էր ոչ ֆի­նան­սա­կան կազ­մա­կեր­ մի­ջան­կյալ օ­գու­տը ա­ռա­վե­լա­գույ­նի հասց­նե­լու պու­թյուն­նե­րի կող­մից: նպա­տա­կով: Գրա­կա­նու­թյու­նից հետևում է, որ հա­ մա­խառն խնայո­ղու­թյուն­նե­րի մա­կար­դա­կի վրա 14 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն ազ­դող հիմ­նա­կան գոր­ծոն­ներն են մեկ շն­չի հաշ­ Երկարաժամկետ խնայողությունների վով ՀՆԱ-ն, ժամ­կե­տային ա­վանդ­նե­րի տո­կո­սադ­ տոկոսադրույքը րույք­նե­րը, տն­տե­սու­թյան բաց լի­նե­լու աս­տի­ճա­նը, 2.7. ­Հա­յաս­տա­նում հա­մա­խառն սպառ­ման ի­րա­կան փո­խար­ժե­քը և պե­տա­կան պա­կա­սուր­ վրա ազ­դող գոր­ծոն­նե­րը հա­մընկ­նում են գրա­ դը (տե՛ս օ­ նակ՝ Jongwanich, 2009 թ.; Montiel and րի­ կա­նու­թյու­նում նշ­ված հիմ­նա­կան գոր­ծոն­նե­րի Servèn, 2007 թ.): Խնայո­ղու­թյուն­նե­րի վրա ազ­դող հետ: Ել­նե­լով մեր վեր­լու­ծու­թյան ար­դյունք­նե­րից` գոր­ծոն­նե­րի բազ­մա­թիվ ու­սում­նա­սի­րու­թյուն­նե­րի կա­րե­լի է ա­սել, որ հա­մա­խառն խնայո­ղու­թյուն­ ար­դյունք­նե­րը կա­րե­լի է ամ­փո­փել հետևյալ կերպ. նե­րի մա­կար­դա­կի վրա (խ­նայո­ղու­թյու­նը որ­պես  Մեկ շն­չի հաշ­վով ՀՆԱ-ի մե­ծու­թյու­նը դրա­կան ՀՆԱ-ի տո­ կոս) ազ­դող գոր­ ծոն­ներն են մեկ շն­ չի ազ­դե­ցու­թյուն է թող­նում խնայո­ղու­թյուն­նե­րի հաշ­վով ՀՆԱ-ն, ժամ­կե­տային ա­վանդ­նե­րի տո­կո­ վրա. որ­քան ա­վե­լի բարձր են ե­կա­մուտ­նե­րը, սադ­րույ­քը և ի­րա­կան փո­խար­ժե­քը: Հա­մաշ­խար­ այն­քան ա­վե­լի մեծ է խնայո­ղու­թյուն­նե­րի մա­ հային ֆի­նան­սա­կան ճգ­նա­ժա­մի հաշ­վարկ­ված կար­դա­կը: փո­փո­խա­կան գոր­ծո­նը (ո­րը մինչ 2009 թ. հա­վա­ սար էր 0-ի, ի­ սկ դրա­ նից հե­ պես զգա­ տո` 1-ի) նույն­  Ժամ­կե­տային ա­վանդ­նե­րի տո­կո­սադ­րույ­քի ազ­ լի ազ­դե­ցու­թյուն է թող­նում (Ա­ղ յու­սակ 2.1)11: Մեկ դե­ցու­թյու­նը միան­շա­նակ չէ: Մի կող­մից` բարձր շն­չի հաշ­վով ՀՆԱ-ն և ժամ­կե­տային ա­վանդ­նե­ տո­կո­սադ­րույք­նե­րը հան­գեց­նում են խնայո­ղու­ րի տո­կո­սադ­րույք­նե­րը դրա­կան ազ­դե­ցու­թյուն են թյուն­նե­րի ա­ճի, քա­նի որ ա­վե­լա­նում է դրանց թող­նում խնայո­ղու­թյուն­նե­րի մա­կար­դա­կի վրա, գրավ­չու­թյու­նը սպառ­ման հա­մե­մատ (փո­խա­ մինչ­դեռ ի­րա­կան ար­ժեզր­կումն ու ճգ­նա­ժա­մը՝ րին­ման ազ­դե­ցու­թյուն), մյուս կող­մից` բարձր բա­ցա­սա­կան: Մենք նաև հաշ­վի ե­նք առ­նում ճգ­ տո­կո­սադ­րույք­նե­րի ար­դյուն­քում ա­վե­լա­նում նա­ժա­մի մեծ բա­ցա­սա­կան ազ­դե­ցու­թյու­նը խնայո­ են ան­ցյա­լում խնայո­ղու­թյուն­ներ կա­տա­րող­նե­ ղու­թյուն­նե­րի մա­կար­դա­կի վրա, ին­չից երևում է, րի ե­կա­ մուտ­նե­րը և դա կա­ րող է ստի­ պել նրանց որ հա­վա­տա­լով այն բա­նին, որ ճգ­նա­ժա­մի ժա­ ա­վե­լի շատ ծախ­սել սպառ­ման հա­մար (ե­կամ­ մա­նակ նրանց ե­կա­մուտ­նե­րի կր­ճա­տու­մը ժա­մա­ տի ազ­դակ): Ո­ւս­տի ա­վանդ­նե­րի տո­կո­սադ­ նա­կա­վոր բնույթ ու­նի, տնային տն­տե­սու­թյուն­նե­րը րույք­նե­րի ազ­դե­ցու­թյու­նը խնայո­ղու­թյուն­նե­րի կր­ճա­տել են խնայո­ղու­թյուն­նե­րի մա­կար­դա­կը՝ ճգ­ վրա կախ­ված է այն հան­գա­ման­քից` ա­րդյոք նա­ժա­մի ըն­թաց­քում սպա­ռու­մը ցան­կա­լի մա­կար­ գե­րիշ­խո­ղը փո­խա­րի­նո ՞ւմն է, թե՞ ե­կամ­տի ազ­ դա­կի վրա պահ­պա­նե­լու հա­մար: Դրա­նից ել­նե­լով` դա­կը: կա­րե­լի է ա­կն­կա­լել, որ ե­րբ տն­տե­սու­թյան վե­րա­  Տն­տե­սու­թյան բաց լի­նե­լը դրա­կան ազ­դե­ցու­ կանգն­ման ար­դյուն­քում տնային տն­տե­սու­թյուն­նե­ թյուն է թող­ նում ՀՆԱ-ի ա­ ճի վրա (ու­ սում­ սի­ նա­ րի ե­կա­մուտ­նե­րը կր­կին կհաս­նեն այն մա­կար­դա­ րու­թյուն­նե­րի մեծ մա­սում ը­նդ­գծ­վում է ՀՆԱ-ում կին, ի­նչ ե­ղել է մինչ ճգ­նա­ժա­մը, կվե­րա­կանգն­վի ա­ռևտ­րի բարձր կշ­ռի և ՀՆԱ-ի ը­նդ­հա­նուր մա­ նաև խնայո­ղու­թյուն­նե­րի մա­կար­դա­կը: կար­դա­կի դրա­կան փոխ­կապ­վա­ծու­թյու­նը): 2.8. Ինչ­ պես և սպաս­ վում է, մեկ շն­ չի հաշ­  Ի­րա­կան ա­րժևո­րու­մը դրա­կան է ազ­դում վով ՀՆԱ-ի ա­ ճը դրա­ կան ազ­ ցու­ դե­ թյուն է թող­ խնայո­ղու­թյուն­նե­րի վրա, քա­նի որ այն ա­վե­ նում խնայո­ղու­թյուն­նե­րի վրա: Հա­մա­ձայն մեր լաց­նում է ան­հատ­նե­րի հարս­տու­թյու­նը (հարս­ հաշ­վար­կի` մեկ շն­ չի հաշ­ վով ՀՆԱ-ի 10 տո­ կոս տու­թյան ազ­դակ): ա­ճը եր­կա­րա­ժամ­կետ հե­ռան­կա­րում հան­գեց­  Պե­տա­կան պա­կա­սուր­դը դրա­կան ազ­դե­ցու­ նում է խնայո­ղու­թյուն­նե­րի մա­կար­դա­կի 3.7 տո­կո­ թյուն է թող­նում մաս­նա­վոր խնայո­ղու­թյուն­նե­ սային կետ ա­ճի (այ­սինքն` ե­թե սկզբ­նա­կան շր­ջա­ րի վրա, քա­նի որ սպա­սում­ներ է ա­ռա­ջաց­նում, նում խնայո­ղու­թյուն­նե­րի մա­կար­դա­կը կազ­մել է 5 որ որևէ պա­հի պե­տա­կան պարտ­քը մար­վե­լու տո­կոս, ա­պա մեկ շն­ չի հաշ­ վով ՀՆԱ-ի 10 տո­ կոս է, հետևա­բար բարձ­րաց­վե­լու են հար­կե­րը (Ռի­ ա­ճից հե­տո այն կկազ­մի 8.7 տո­կոս): Միա­ժա­մա­ կար­դոյի հա­մար­ժե­քու­թյուն): 11 Հաշվարկում ներառված են մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ն և իրական արդյունավետ փոխարժեքը: 2. Խ­նայո­ղություն, ներդ­րում և ֆի­նան­սա­կան միջ­նոր­դություն | 15 նակ ժամ­կե­տային ա­վանդ­նե­րի տո­կո­սադ­րույ­քի Կարճաժամկետ խնայողությունների ա­ճը նույն­պես հան­գեց­նում է խնայո­ղու­թյուն­նե­րի մակարդակ մա­կար­դա­կի ա­ճի՝ 0.02 տո­կո­սային կե­տով: Ժամ­ 2.9. ­Կարճ ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծում կարևոր կե­տային ա­վանդ­նե­րի դրա­կան ազ­դե­ցու­թյու­նը են միայն մեկ շն­ չի հաշ­ վով ՀՆԱ-ի փո­ փո­խու­ ցույց է տա­լիս, որ փո­խա­րին­ման ազ­դա­կը գե­րա­ թյուն­նե­րի և տն­տե­սու­թյան բա­ցու­թյան գոր­ծոն­ զան­ցում է ե­կամ­տի ազ­դա­կին: Դա կա­րե­լի է բա­ նե­րը: Այդ մա­սին են վկա­յում սխալ­նե­րի շտկ­ման ցատ­րել սկզբ­նա­կան ակ­տիվ­նե­րի փոք­րու­թյամբ, մո­դե­լի օգ­նու­թյամբ ան­ցկաց­ված վեր­լու­ծու­թյան ո­րի ար­դյուն­քում ե­կամ­տի ազ­դա­կը ցածր է: Առ­կա ար­դյունք­նե­րը, ո­րի նպա­տակն էր հա­մա­խառն է նաև ի­րա­կան ար­դյու­նա­վետ փո­խար­ժե­քի (Ի­Ա­ ներ­քին խնայո­ղու­թյուն­նե­րի փո­փո­խու­թյան վրա ՓԱ) զգա­լի բա­ցա­սա­կան ազ­դե­ցու­թյուն: Փաս­տո­ ազ­դող գոր­ծոն­նե­րի վեր­հա­նումն այն­պի­սի ան­ րեն մեր հաշ­վարկ­նե­րը ցույց տվե­ցին, որ Ի­Ա­ՓԱ-ի կախ փո­փո­խա­կան­նե­րի մի­ջո­ցով, ի­նչ­պի­սիք են 10 տո­կոս բարձ­րա­ցու­մը եր­կար ժա­մա­նա­կա­հատ­ մեկ շն­չի հաշ­վով ՀՆԱ-ի փո­փո­խու­թյուն­նե­րը, տն­ վա­ծում հան­գեց­նում է խնայո­ղու­թյան մա­կար­դա­ տե­սու­թյան բաց լի­նե­լու աս­տի­ճա­նը, ի­րա­կան փո­ կի 3.7 տո­կո­սային կե­տով կր­ճատ­ման: Ի­Ա­ՓԱ-ի և խար­ժե­քը և ժամ­կե­տային ա­վանդ­նե­րի տո­կո­սադ­ խնայո­ղու­թյուն­նե­րի փո­փո­խու­թյան ազ­դե­ցու­թյու­նը րույք­նե­րը: Միա­ժա­մա­նակ միաս­նա­կան ցնց­ման փո­խանց­վում է ար­տա­հան­ման մի­ջո­ցով. Ի­Ա­ՓԱ-ի հետևանք­նե­րի ազ­դե­ցու­թյու­նը չե­զո­քաց­նե­լու և ա­րժևո­րու­մը հան­գեց­նում է զուտ ար­տահան­ման եր­կա­րա­ժամ­կետ հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րին վե­րա­ և հա­մա­խառն ար­տադ­րան­քի կր­ճատ­ման, ո­րի դառ­նա­լու ա­րա­գու­թյու­նը չա­փե­լու հա­մար մենք ար­դյուն­քում կր­ճատ­վում է նաև խնայո­ղու­թյուն­ ա­վե­լաց­րե­ցինք եր­կա­րա­ժամ­կետ կախ­վա­ծու­թյան նե­րի մա­կար­դա­կը: Միա­ժա­մա­նակ այս­պես կոչ­ մնա­ցոր­դային հա­պավ­ման գոր­ծա­կի­ցը (Ա­ղ յու­սակ ված ին­տուի­տիվ գոր­ծոն­նե­րը, ի­նչ­պի­սիք են տն­ 2.2)12: Մեկ շն­չի հաշ­վով ՀՆԱ-ի փո­փո­խու­թյուն­նե­ տե­սու­թյան բաց լի­նե­լու աս­տի­ճանն ու պե­տա­կան րի և եր­կա­րա­ժամ­կետ հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի հաշ­ պա­կա­սուր­դը, եր­կա­րա­ժամ­կետ հե­ռան­կա­րում վարկ­ված գոր­ծա­կից­նե­րը վկա­յում են, որ ցն­ցու­մը խնայո­ղու­թյուն­նե­րի մա­կար­դա­կի վրա է­ա­կան ազ­ խնայո­ղու­թյուն­նե­րի մա­կար­դա­կի վրա ու­ժեղ կար­ դե­ցու­թյուն չեն թող­նում: Դա կա­րող է պայ­մա­նա­ ճա­ժամ­կետ ազ­դե­ցու­թյուն է թող­նում, ո­րից հե­տո վոր­ված լի­նել այն հան­գա­ման­քով, որ ճգ­նա­ժա­մի դրանց մա­կար­դակն ա­րագ վե­րա­դառ­նում է եր­կա­ ըն­թաց­քում և դրա­նից հե­տո այդ փո­փո­խա­կան­նե­ րա­ժամ­կետ հա­վա­սա­րակշ­ռու­թյան: Տն­տե­սու­թյան րը են­թարկ­վել են հս­կա­յա­կան փո­փո­խու­թյուն­նե­րի բաց լի­նե­լու դրա­կան գոր­ծա­կի­ցը ցույց է տա­լիս, և դրանց ազ­դե­ցու­թյունն ան­մի­ջա­պես ար­տա­ցոլ­ որ օ­րի­նակ` մե­տաղ­նե­րի ար­տա­հան­ման կտ­րուկ վել է ճգ­նա­ժա­մի հաշ­վարկ­ված փո­փո­խա­կա­նում: ա­ճը, դրա­նից բխող ար­տար­ժույ­թի փո­խար­ժե­քի ա­րժևոր­ման ա­րագ չե­զո­քաց­ման դեպ­քում, հան­ Աղյուսակ 2.1. Համախառն խնայողության վրա գեց­նում է խնայո­ղու­թյուն­նե­րի ը­նդ­հա­նուր մա­կար­ ազդող գործոնները դա­կի բարձ­րաց­ման: (2002 թ. եռ. 1 – 2011 թ. եռ. 2) Հաստատուն -2.88 (0.27) ՀՆԱ- ն մեկ շնչի հաշվով 0.37 (0.02) J. Տնային տնտեսությունների խնայողությունների վրա ազդող Ժամկետային ավանդների 0.02 (0.006) տոկոսադրույք մակրոտնտեսական գործոնները Իրական արդյունավետ փոխարժեք -0.36 (0.066) 2.10. Տ­նային տն­տե­սու­թյուն­նե­րը խնայո­ղու­ Ճգնաժամի փորձնական -0.2 (0.025) թյուն­ներ են կա­տա­րում` ել­նե­լով տա­րաբ­նույթ փոփոխական դր­դա­պատ­ճառ­նե­րից: Մի­ջոց­նե­րի ժա­մա­նա­կա­ Աղբյուրը՝ հեղինակներ: վոր բաշխ­ման մո­դել­նե­րը վկա­յում են, որ խնայո­ Ծանոթություն: Փակագծերում վերցված թվերը ցույց են տալիս ստանդարտ շեղումները No. obs. = 38; R2 = 0.90; F(4;33 )= 77.85, Durbin Watson = 2.2, Dickey Fuller-ի մնացորդների վիճակագրական փորձարկում = -6.8 (1%-ի նվազագույն 12 Այդ գործակիցը պետք է լինի բացասական, որպեսզի ապահովվի արժեք = -3.67), Johansen-ի վիճակագրական թեստ (զրո վարկանիշի) = 193.6 (1%- ի նվազագույն արժեք = 68.5). վերադարձը երկարաժամկետ հարաբերությանը, ինչպես որ տեղի է ունենում տվյալ դեպքում (տե՛ս Hamilton, 1994): 16 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն Ա­ղ յու­սակ 2.2. Սխալ­նե­րի շտկ­ման մո­դե­լի բնու­թագ­րիչ­նե­րը ∆s = -0.012 + 0.49 g + 0.15 ∆open – 0.94 ECM-1 Կա­խյալ փո­փո­խա­կան ∆(sr) Ան­կախ փո­փո­խա­կան Գոր­ծա­կից t վի­ճա­կագ­րու­թյուն Հաս­տա­տուն -0.012** -2.1 չի հաշ­ ∆(gdpc) = շն­ ճի «g» գոր­ վով ՀՆԱ-ի ա­ կից ծա­ 0.49*** 13.5 ∆(OPEN) 0.15** 2.0 Հա­պա­ղում (ECM) -0.94*** -6.1 կետ. 2002q2-2011q2; N° observation=37; R = 0.96; Durbin Watson=1.96; *** 1%; ** 5% significance Ժամ­ Աղ­բյու­րը՝ Հե­ղի­նակ­նե­րի հաշ­վարկ Ֆի­նանս­նե­րի նա­խա­րա­րու­թյան ե­ռամ­սյա­կային մակ­րոտ­վյալ­նե­րի հի­մա վրա: ղու­թյուն­նե­րի մա­կար­դա­կի վրա դրա­կան ազ­դե­ Տնային տն­տե­սու­թյուն­նե­րի խնայո­ղու­թյուն­նե­ ցու­թյուն է ու­նե­նում ե­կա­մուտ­նե­րի ա­ճը, ի­նչ­պես րը մոդելա­վոր­վում են որ­պես դե­տեր­մի­նանտ­նե­ նաև հե­տա­գա ե­կա­մուտ­նե­րի ա­ռն­չու­թյամբ ան­վս­ րի հինգ ը­նդ­հա­նուր դա­սե­րի գծային ֆունկ­ցիա. տա­հու­թյան մե­ծա­ցու­մը: Տնային տն­տե­սու­թյուն­ ե­կա­մուտ, ե­կա­մու­տի ան­կա­յու­նու­թյուն, հնա­րա­ նե­րի բնու­թագ­րիչ­նե­րը, այդ թվում՝ կր­թու­թյու­նը վոր ներդ­րում­նե­րի ե­կամ­տա­բե­րու­թյուն, տնային և զբաղ­վա­ծու­թյան տե­սակ­նե­րը, ո­րոնք դիտ­վում տն­տե­սու­թյան բնու­թագ­րիչ­ներ, տա­րա­ծաշր­ջա­ են որ­պես ե­կամ­տի ա­վե­լի կա­յուն մա­կար­դակ նային և ժա­մա­նա­կային փորձ­նա­կան փո­փո­խա­ ա­պա­հո­վող գոր­ծոն­ներ, բա­ցա­սա­բար են ազ­դում կան­ներ: Հա­վել­ված A2.1-ում ներ­կա­յաց­ված է խնայո­ղու­թյուն­նե­րի մե­ծու­թյան վրա (են­թադ­րե­ փո­փո­խա­կան­նե­րի ամ­բող­ջա­կան ցան­կը: Մենք լով ե­կամ­տի ան­փո­փոխ մա­կար­դակ): Խնայո­ղու­ հաշ­վար­կել ե­նք ֆունկ­ցիան ը­նդ­հա­նուր բազ­մա­ թյուն­նե­րի վրա ազ­դող կարևոր գոր­ծոն­նե­րից են չափ ռեգ­րե­սիայի մի­ջո­ցով` ստու­գե­լով ճշգր­տու­ ֆի­նան­սա­կան գոր­ծիք­նե­րի և ակ­տիվ­նե­րի՝ հո­ղի, թյան աս­տի­ճա­նը այ­լընտ­րան­քային բնու­թագ­րիչ­ գյու­ղատն­տե­սա­կան կեն­դա­նի­նե­րի, մե­քե­նա­նե­ նե­րի օգ­ թյամբ: 2004, 2006, 2008 և 2010 թթ. նու­ րի և դրա­մա­կան մի­ջոց­նե­րի առ­կա­յու­թյու­նը, ի­նչ­ տնային տն­տե­սու­թյուն­նե­րի կեն­սա­մա­կար­դա­կի պես նաև ի­րաց­վե­լի­ու­թյան սահ­մա­նա­փա­կում­նե­ ամ­բող­ջաց­ված հե­տա­զո­տու­թյուն­նե­րից վերց­վել րը (Schmidt-Hebbel et al. 1996; Kulikov et al., 2007; են տնային տն­տե­սու­թյուն­նե­րի ե­կա­մուտ­նե­րի և Abdelkhalek et al., 2009): Տնային տն­ սու­ տե­ թյուն­ ծախ­սային վար­քագ­ծի վե­րա­բե­րյալ տվյալ­նե­րը, նե­րի խնայո­ղու­թյուն­նե­րի մա­կար­դա­կի վրա ազ­ ի­նչ­պես նաև տնային տն­տե­սու­թյուն­նե­րի բնու­թագ­ դե­ցու­թյուն են թող­նում նաև նրանց ան­դամ­նե­րի րիչ­նե­րի չափ­ման պա­րա­մետ­րե­րը: Խնայո­ղու­թյան կրթ­վա­ծու­թյան մա­կար­դակն ու ըն­տա­նի­քում ե­րե­ մա­կար­դակ­նե­րը հաշ­վարկ­վել են` հաշ­վի առ­նե­ խա­ նե­րի թի­ վը (Edwards, 1996; Horioka and Wan, լով տնային տն­տե­սու­թյուն­նե­րի կող­մից լրաց­ված 2007): Վեր­ պես, Kulikov et al. (2007) գտել են, որ ջա­ օ­րագ­րե­րի տվյալ­նե­րը, հաշ­վի առ­նե­լով չխ­նայ­ ե­կա­մուտ­նե­րի կա­յու­նու­թյա­նը նպաս­տող ուր­բա­նի­ ված ե­կամ­տի և ա­մս­վա ըն­թաց­քում սպառ­ման մա­ զա­ցիան և եր­կա­րա­ժամ­կետ օգ­տա­գործ­ման խո­ սին գրա­ռում­նե­րի տար­բե­րու­թյու­նը: Հա­մա­ձայն շոր ապ­րանք­նե­րի՝ ավ­տո­մե­քե­նա­նե­րի և ան­շարժ կամ­ Kulikov et al. (2007) և Denizer et al. (2002)-ի, ե­ գույ­քի սե­փա­կա­նու­թյու­նը բա­ցա­սա­բար է ազ­դում տի և ծախս­ման հաշ­վարկ­նե­րում չեն նե­րառ­վում խնայո­ղու­թյուն­նե­րի մա­կար­դա­կի վրա: միան­վագ գնում­նե­րը, ի­նչ­պի­սիք են ան­շարժ գույ­ քը, ավ­տո­մե­քե­նա­նե­րը կամ կեն­ցա­ղային տեխ­նի­ 2.11. Այդ գոր­ծոն­նե­րի մո­դե­լա­վո­րումն ի­րա­ կան13:­ կա­նաց­վում է բազ­մա­չափ ֆունկ­ցիայի օգ­նու­ թյամբ, ո­րը հաշ­վարկ­վում է տար­բեր մի­ջո­ 13 Կողմնակի գործոնների ազդեցությունը բացառելու համար ամսա­ լոր­տային է­կո­նո­մետ­րիկ մո­դել­նե­րի մի­ջո­ցով: կան խնայողության մակարդակը հաշվարկում սահմանափակվում է 2. Խ­նայո­ղություն, ներդ­րում և ֆի­նան­սա­կան միջ­նոր­դություն | 17 Ա­ղ յու­սակ 2.3. Տնային տն­տե­սու­թյուն­նե­րի ամ­սա­կան ե­կա­մուտ, սպա­ռում և խնայո­ղու­թյուն (դեֆ­լ յա­ցի­ոն ար­ժեք­ներ, որ­պես բա­զային տա­րի ը­նտր­ված է 2004 թ.) ժեք (ՀՀ դրամ) Ար­ 2004 2006 2008 2010 Ե 89,887.6 105,866.9 101,334.2 90,062.76 (303,483.9) (235,371.6) (148,615.7) (156,364.9) Ս 57,329.02 64,118.47 70,669.8 61,480.02 (50,038.2) (52,684.3) (52,111.26) (44842.79) Խ 32,558.6 41,748.47 30,664.44 28,582.74 (299,965.9) (231,837.3) (140,565.8) (151,807.7) Խ­նայո­ղու­թյան մա­կար­դակ 0.0845 0.111 0.124 0.130 (0.526) (0.490) (0.393) (0.343) N (Տ­նային տն­տե­սու­թյուն­ներ) 6,122 4,752 7,545 7,453 Աղ­բյու­րը՝ տար­բեր տա­րի­նե­րի ՏՏ­ԿԱՀ, հե­ղի­նակ­նե­րի հաշ­վարկ­ներ: ­Ծա­նո­թու­թյուն: Փա­կագ­ծե­րում նշ­ված է մի­ջին շե­ղու­մը: 2.12. Ա­ռան­ձին տնային տն­տե­սու­թյան մա­ կար­դա­կը կա­յուն բա­ցա­սա­կան հետևանք ու­նի` կար­դա­կով խնայո­ղու­թյուն­նե­րի վրա ազդող ա­պա­ցու­ցե­լով, որ հե­տա­գա ե­կամ­տային հոս­քի գոր­ծոն­նե­րը հա­մընկ­նում են հա­մա­խառն հաշ­վարկ­ման հա­մար այն լավ մո­տար­կում է: խնայո­ղու­թյուն­նե­րի գոր­ծոն­նե­րի հետ (Ա­ղ յու­ 2.13. Ֆի­նան­սա­կան գոր­ծիք­նե­րից օ­գտ­վե­ սակ 2.3): Սղա­ճով ճշգրտ­ված տնային տն­տե­սու­ լու մատ­չե­լի­ու­թյու­նը բա­ցա­սա­կան է ազ­դում թյուն­նե­րի ե­կա­մուտ­նե­րը և խնայո­ղու­թյուն­նե­րի խնայո­ղու­թյուն­նե­րի մա­կար­դա­կի վրա: Դա կա­ մա­կար­դա­կը ա­վե­լա­ցել են բո­լոր չորս ժա­մա­ րող է ներ­կա­յաց­վել որ­պես ա­պա­ցույց այն ի­րո­ նակաշր­ջան­նե­րում: Տնային տն­տե­սու­թյուն­նե­րի ղու­թյան, որ պաշ­տո­նա­կան կամ ոչ պաշ­տո­նա­կան խնայո­ղու­թյուն­նե­րի Կեռ­նե­լի խտու­թյան կո­րագ­ վար­կային մի­ջոց­նե­րից օ­գտ­վե­լու հնա­րա­վո­րու­ ծե­րը վկա­յում են ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քում, դրանց թյուն ու­նե­ցող տնային տն­տե­սու­թյուն­նե­րը կար­ մի­ջին մա­կար­դա­կը բարձ­րա­նա­լու դեպ­քում, ծում են, թե կա­ րող են ա­ լի քիչ խնայո­ վե­ թյուն­ ղու­ խնայո­ղու­թյուն­նե­րի նույն­պի­սի վար­քագ­ծի մա­ ներ ա­ նել, սա­ կայն դա կա­ րե­լի է բա­ ցատ­րել նաև սին: Ե­կա­մուտ­նե­րի 10 տո­կոս ա­ճի պա­րա­գա­յում մի շարք այլ մե­խա­նիզմ­նե­րի հան­գա­մանք­նե­րով: խնայո­ղու­թյուն­նե­րի մա­կար­դա­կը ա­վե­լա­նում է Օ­րի­նակ՝ կա­րե­լի է մեծ հա­վա­նա­կա­նու­թյամբ են­ 3.7-4.1 տո­կո­սային կե­տով: Ե­կամ­տա­բե­րու­թյան թադ­րել, որ փո­խա­ռու­թյուն կա­տա­րող տնային տա­տա­նո­ղա­կա­նու­թյու­նը մո­տար­կե­լու հա­մար տն­տե­սու­թյուն­նե­րը կար­ծում են, որ ա­զատ դրա­ օգ­տա­գործ­վող փո­փո­խա­կան­նե­րը տար­բեր ար­ մա­կան մի­ջոց­ներ ձեռ­քի տակ ու­նե­նալն ի­րենց հա­ դյունք­նե­րի են հան­գեց­նում, այդ­պես տնային տն­ մար ա­ վե­լի կարևոր է: Այդ դեպ­ րբ բարձր է քում, ե­ տե­սու­թյան գլ­խա­վոր ան­դա­մի աշ­խա­տան­քային հա­վա­նա­կա­նու­թյու­նը, որ տնային տն­տե­սու­թյուն­ գոր­ծու­նե­ու­թյան տե­սա­կը ա­կն­կալ­վող ե­կամ­տի նե­րը կծախ­սեն ձեռ­քի տակ ե­ղած բո­լոր դրա­մա­ մա­կար­դա­կի վրա ազ­դե­ցու­թյան տե­սան­կյու­նից կան մի­ջոց­նե­րը (ս­պառ­ման կամ պարտ­քի սպա­ որևէ հս­ տակ պատ­ կեր չի տա­ լիս14: Կր­թա­կան մա­ սարկ­ման հա­մար), հաշ­վարկ­ված գոր­ծա­կից­նե­րը -150 տոկոսից մինչև 100 տոկոս (ըստ սահմանման): Հաշվարկից դուրս պետք է բա­ցա­սա­կան լի­նեն: Սա­կայն ար­տա­սահ­ մնացած դիտարկումները այնուհետև վերարտադրվում են որպես մա­նից մաս­նա­վոր փո­խան­ցում­նե­րը պետք է ա­վե­ նվազագույն բացարձակ շեղումներ (ՆԲՇ), որոնց զգայունությունը, ծայրահեղ դրսևորումների համեմատ, ավելի ցածր է: լի շուտ դիտ­վեն որ­պես խնայո­ղու­թյուն­նե­րի վրա 14 Նշենք, որ կատարյալ համագծությունից խուսափելու նպատակով հաշվարկներում չի ներառվում աշխատավարձի տեսքով վարձատրվող խնայողության ավելի բարձր մակարդակի: Սակայն նման օրինաչա­ փու­ աշխատանքը: Կարելի էր ակնկալել, որ մշտական եկամտի բարձր թյուն չի նկատվում, թեև հաշվարկի համար յուրաքանչյուր եկամտային ռիսկային մակարդակ ունեցող աշխատանքները պետք է հան­ գեց­նեն խմբում ընդգրկված անձանց թիվը բավականին փոքր է: 18 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն դրա­կան ազ­դե­ցու­թյուն ու­նե­ցող ե­կա­մուտ, ոչ թե կան պար­տա­տոմ­սե­րի շու­կան ա­վե­լի կա­յա­ցած է, ֆի­նան­սա­կան մի­ջոց­նե­րից օ­գտ­վե­լու հնա­րա­վո­ և կա­ռա­վա­րու­թյու­նը ստեղ­ծել է գրե­թե ամ­բող­ջու­ րու­թյուն, ո­րի դեպ­քում դրանց ազ­դե­ցու­թյու­նը բա­ թյամբ ա­ռևտ­րային բան­կե­րի մի­ջո­ցով ա­ռաջ­նային ցա­սա­կան կլի­նի: Այն տնային տն­տե­սու­թյուն­նե­րը, շու­կա­յում պե­տա­կան պար­տա­տոմ­սե­րի տե­ղա­ ո­րոնց տնային պայ­ման­ներն ա­վե­լի բար­վոք են, բաշխ­ման կա­նո­նա­վոր հա­մա­կարգ: Վեր­ջին տա­ ա­վե­լի քիչ են հակ­ ված խնայե­ չը վկա­ լու, ին­ յում է րի­նե­րին պե­տա­կան պարտ­քի տա­րե­կան ծա­վա­ այն մա­սին, որ խնայո­ղու­թյուն­նե­րը կա­տար­վում լը մի­ջի­նը ա­վե­լա­նում էր 20 տո­կո­սով, և 2003 թ. են եր­կա­րա­ժամ­կետ օգ­տա­գործ­ման ապ­րանք­նե­րի ՀՆԱ-ի 3 տո­ կո­սի հա­ մե­մատ` 2012 թ. այն կազ­մեց գն­ման հա­ մար, բայց նաև հան­ գա­ ման­քով, որ ակ­ 6 տո­կոս: Մաս­նա­վոր պար­տա­տոմ­սե­րի շու­կայի տիվ­նե­րի նկատ­մամբ սե­փա­կա­նու­թյու­նը նվա­զեց­ կա­պի­տա­լա­ցու­մը ՀՆԱ-ի 1 տո­կո­սից ցածր է: 2013 նում է ա­պա­հո­վու­թյան հա­մար խնայո­ղու­թյուն կա­ թ. հուն­վա­րի դրու­թյամբ Հա­յաս­տա­նի Nasdaq-OMX տա­րե­լու լծակ­նե­րը: բոր­սա­յում ցու­ցա­կագր­ված էին ըն­դա­մե­նը 8 մաս­ նա­վոր ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի պար­տա­տոմ­սեր, ո­րոնց 2.14. Տ­նային տն­տե­սու­թյուն­նե­րի բնութա­ մար­ ման ժամ­ կետ­նե­րը 6 ամ­սից մինչև 3 տա­րի են: գրիչ­­նե­րը տար­բեր ազ­դե­ցու­թյուն են թող­ 2012 թ. թույլ տր­վեց ար­տար­ժույ­թով մաս­նա­վոր նում խնայո­ղու­թյուն­նե­րի մա­կար­դա­կի վրա: պար­տա­տոմ­սե­րի թո­ղար­կում և մինչ այժմ կա­յա­ Այն տնային տն­տե­սու­թյուն­նե­րը, ո­րոնք ա­վե­ ցել է ե­րեք նման թո­ղար­կում: Ա­ռա­ջարկ­վող ե­կամ­ լի շատ ան­դամ­ներ ու­նեն, լի­նեն ե­րե­խա­ներ թե տա­բե­րու­թյու­նը կազ­մում է 3-4 տո­կո­սային կետ, մե­ծա­հա­սակ­ներ, ա­վե­լի քիչ են խնա­յում: Բազ­ ո­րն ա­վե­լի ցածր է, քան տե­ղա­կան ար­ժույ­թով ման­դամ տնային տն­տե­սու­թյունն ա­պա­գա­յում պար­տա­տոմ­սե­րի­նը: ե­կա­մուտ ստա­նա­լու լրա­ցու­ցիչ աղ­բյուր­նե­րի հնա­ րա­վո­րու­թյուն ու­նի15: Խնայո­ղու­թյուն­նե­րի վրա ազ­դե­ցու­թյուն է թող­նում նաև տնային տն­տե­սու­ Ֆինանսական հատվածի կարգավիճակը թյան ան­դամ­նե­րի կեն­սաշր­ջա­նը, ը­նդ ո­րում` ե­րի­ 2.16. ­Բան­կային հա­մա­կար­գը դր­ված է ա­մուր տա­սարդ­նե­րը շատ ա­վե­լի քիչ են խնա­յում, քան հիմ­քե­րի վրա և ա­րագ զար­գա­նում է, սա­կայն տա­րեց­նե­րը, առ­կա է նաև սե­րունդ­նե­րի փո­փո­ մե­ծու­թյան, ար­դյու­նա­վե­տու­թյան և նո­րա­րա­ խու­թյան ազ­դե­ցու­թյու­նը, ո­րից երևում է, որ նա­ րու­թյան ա­ մով այն դեռևս զի­ ռու­ ջում է հա­ մե­ խորդ սե­րունդ­նե­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ներն ա­վե­լի մա­տե­լի ե­րկր­նե­րի մեծ մա­սին: 2005-2012 թթ. խնայո­ղա­բար են ծախ­սում մի­ջոց­նե­րը, քան նոր ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծում բան­կային ակ­տիվ­ներն սե­րունդ­նե­րի: Կեն­սաշր­ջա­նի և սե­րունդ­նե­րի փո­ ա­ճե­ցին 6 ան­գամ: 2013 թ. հուն­վա­րի դրու­թյամբ փո­խու­թյան գոր­ծոն­նե­րի վրա ազ­դե­ցու­թյուն է Հա­յաս­տա­նի բան­կային հատ­վա­ծում գոր­ծում են թող­նում կեն­սա­թո­շա­կային հա­մա­կար­գի փո­փո­ 21 ա­ռևտ­րային և մեկ զար­ գաց­ ման բանկ, ո­ րոնք, խու­թյու­նը: հան­դի­սա­նա­լով ե­րկ­րի ֆի­նան­սա­կան ակ­տիվ­նե­ րի ա­վե­լի քան 90 տո­կո­սի սե­փա­կա­նա­տեր, գե­ րիշ­խում են ֆի­նան­սա­կան շու­կա­յում: Գոր­ծում K. Ֆինանսական հատվածի են վար­կային կազ­մա­կեր­պու­թյուն­ներ, սա­կայն զարգացումը դրանց կշի­ռը ե­րկ­րի ֆի­նան­սա­կան ակ­տիվ­նե­րում 2.15. ­Հա­յաս­տա­նի ֆի­նան­սա­կան հա­մա­կար­ շատ փոքր է: 2012 թ. մաս­ նա­վոր հատ­ վա­ծի կող­ գում գե­րիշ­խող դեր են խա­ղում ա­ռևտ­րային մից տն­տե­սու­թյան վար­կա­վո­րու­մը կազ­մել է մոտ բան­կե­րը, մինչ­դեռ բաժ­նե­տոմ­սե­րի և ար­ժեթղ­ 32 տո­կոս16` Ե­ԿԱ-ի մի­ջին 41.9 տո­կո­սի հա­մե­մատ17: թե­րի շու­ կայի դե­ րը դեռևս ան­ նշան է: Բան­կե­րի Վար­կա­վոր­ման հիմ­նա­կան մասն ի­րա­կա­նաց­վում մաս­նա­բա­ժի­նը ֆի­նան­սա­կան հա­մա­կա­րգի ակ­ է Երևա­նում, որ­տեղ բնակ­վում է ե­րկ­րի չա­փա­հաս տիվ­նե­րում կազ­մում է 92 տո­կոս, ի­սկ վար­կային 16 Տարածաշրջանային համեմատությունը կատարվել է 2010 թ. WDI-ի կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի­նը` 5.5 տո­կոս: Մաս­նա­ տվյալների հիման վրա: Հայաստանի 2012 թ. տվյալները ստացվել են ՀՀ ԿԲ-ից, որն օգտագործում WDI-ից տարբեր մեթոդաբանություն, ինչն էլ վոր պար­տա­տոմ­սե­րի շու­կայի հա­մե­մատ` պե­տա­ հանգեցնում է ավելի բարձր հարաբերակցության: 17 Եվրոպա և Կենտրոնական Ասիա («Եվրոպան» այս դեպքում 15 Այս պարզաբանման համար նաև տե՛ս Orteba, 2006թ.: ներառում է միայն ԵՄ-ի նոր անդամ պետություններ): 2. Խ­նայո­ղություն, ներդ­րում և ֆի­նան­սա­կան միջ­նոր­դություն | 19 բնակ­չու­թյան շուրջ մեկ եր­րոր­դը, սա­կայն ի­րա­կա­ րը, ե­թե դրանց ձեռք­ բեր­ման գնե­րը չհա­մա­պա­ նաց­վում է բան­ կային վար­ կա­ ման 66 և վար­ վոր­ տաս­խա­նեց­վեն եր­կա­րա­ժամ­կետ մար­ման տո­կո­ կային կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի վար­կա­վոր­ման 56 սադ­րույք­նե­րին, կա­րող են վերջ ի վեր­ջո շու­կայից տո­կո­սը: 2012-13 թթ. ՀՏՖ-ի Հա­մաշ­խար­հային մր­ դուրս մղել ՀՀ դրա­ մով վար­ րը: 19 բան­ կե­ րի հա­ կե­ ցակ­ցու­թյան զե­կույ­ցում Հա­յաս­տա­նը բան­կային մե­մատ (21 բան­կե­րից)` 29 ու­նի­վեր­սալ վար­կային գոր­ծու­նե­ու­թյան ցու­ցա­նիշ­նե­րով 144 ե­րկր­նե­րի կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րից միայն 5-ը կա­րող են շար­քում զբա­ նում է 51-րդ տե­ ղեց­ ղը և այդ ա­ ռու­ օ­գտ­վել Հայ-գեր­մա­նա­կան հիմ­նադ­րա­մի մի­ջոց­ մով, Էս­տո­նիայից բա­ցի, շր­ջան­ցել է բո­լոր հա­մե­ նե­րից: մա­տե­լի ե­րկր­նե­րին: 2.18. Տ­նային տն­տե­սու­թյուն­նե­րի բան­կային խնայո­ղու­թյուն­նե­րում չա­փա­զանց մեծ է դո­լա­ Նկար 2.3. Հա­յաս­տա­նի ֆի­նան­սա­կան հատ­ րային ա­վանդ­նե­րի կշի­ռը: Դրանք կազ­ մում են վա­ծի խո­րու­թյունն այլ հա­մե­մա­տե­լի ե­րկր­նե­րի բան­կային հա­մա­կար­գի ը­նդ­հա­նուր ա­վան­դնե­րի հա­մե­մատ շուրջ 70 տո­կո­սը (Նկար 2.4): Խնայո­ղու­թյուն­նե­րի դո­լա­րաց­ման բարձր մա­կար­դա­կը մա­սամբ պայ­ մա­նա­վոր­ված է սփյուռ­քա­հա­յու­թյու­նից ստաց­ վող մե­ծա­ծա­վալ մաս­նա­վոր փո­խան­ցում­նե­րով, մա­սամբ էլ` ազ­գային ար­ժույ­թի նկատ­մամբ հա­ մընդ­հա­նուր վս­տա­հու­թյան բա­ցա­կա­յու­թյամբ և ար­ժեզրկ­ման մտա­վա­խու­թյամբ: Կենտ­րո­նա­կան բան­կի նպա­տա­կային քա­ղա­քա­կա­նու­թյան ար­ դյուն­քում տն­տե­սու­թյան դո­լա­րաց­ման մա­կար­դա­ կը մինչ ճգ­ նա­ժա­մը նվա­ զել էր: 2009 թ. ճգ­նա­ժա­ մային տա­րում` ազ­գային ար­ժույ­թի ար­ժեզր­կու­մից հե­տո, դո­լա­րային խնայո­ղու­թյուն­նե­րի կշի­ռը կր­ Աղ­բյու­րը՝ ՀՀ ԿԲ, WDI: կին կտ­ րուկ մե­ծա­ցավ, բայց ա­ վե­լի ցածր է, քան տա­ սը տա­ րի ա­ռաջ: Ազ­ գային դրա­ մով և ԱՄՆ դո­ 2.17. Հա­յաս­տա­նում ա­վանդ­նե­րի ներգ­րավ­ լա­րով վար­կե­րի (ա­վանդ­նե­րի) տո­կո­սադ­րույք­նե­րի ման ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի ցու­ցա­նի­շը տա­րա­ մի­ջին տար­բե­րու­թյու­նը կազ­մում է 4-6 տո­կոս: ծաշր­ջա­նում ա­մե­նա­ցած­րե­րից է: Ա­վանդ­նե­րի ներգ­րա­վումն ի­րա­կա­նաց­վում է միայն այդ ծա­ռա­ յու­թյան հա­մար լի­ցեն­զա­վոր­ված բան­կե­րի կող­ Նկար 2.4. Բան­կային ա­վանդ­նե­րի կա­ռուց­ մից: 2010 թ. վեր­ջի դրու­թյամբ, Ե­ԿԱ-ի 40.3 տո­ կոս վածքը, 2000-12 թթ. մի­ջի­նի հա­մե­մատ` Հա­յաս­տա­նում ա­վանդ­ներ/ (տո­կո­սադ­րույ­քի կշիռ­նե­րով, ԱՄՆ դո­լա­րով և ՀՀ դրա­մով) Հ­ՆԱ հա­րա­բե­րակ­ցու­թյու­նը կազ­մում էր 23 տո­կոս (Նկար 2.3): 2010 թ. Ե­ ԿԱ-ի 914-ի հա­ մատ` Հա­ մե­ Ավանդներ ԱՄՆ դոլարով Ավանդներ ՀՀ դրամով յաս­տա­նում 1000 չա­փա­հա­սի հաշ­վով բաց­ված էին 589 ա­ վան­դային հա­ շիվ­ներ: 2009 թ. դրա­ մի ար­ ժեզրկ­ման հետևան­քով դրա­մի նկատ­մամբ վս­տա­ հու­թյան ցածր մա­կար­դա­կի պատ­ճա­ռով ա­վանդ­ նե­րը հիմ­նա­կա­նում ներդր­վում են ԱՄՆ դո­լա­րով: Փաս­տո­րեն ա­վանդ­նե­րի հա­վաք­ման գծով ծախ­ սը բարձր է: Բան­կե­րի ֆի­նան­սա­վոր­ման շուրջ 10 տո­կո­սը ա­ռա­ջա­նում է Հայ-գեր­մա­նա­կան հիմ­ նադ­րա­մի մի­ջո­ցով մատ­չե­լի տո­կո­սադ­րույք­նե­րով լու­ Աղ­բյու­րը՝ ՀՀ ԿԲ, EV վեր­ թյուն ծու­ հատ­կաց­վող վար­կե­րից18: Նման վար­ կային գծե­ Ներկայումս այն նաև իրականացնում է 8 այլ ակտիվ վարկային գծերի կառավարում, այդ թվում՝ հինգ KfW-ի, մեկ` ՀԲ-ի և երկու` 18 Հայ-գերմանական հիմնադրամը հիմնվել է 2001 թ. ՀՀ ԿԲ-ի կառավարության: 2012 թ. հունվարի 31-ի դրությամբ ստացված վարկերի կողմից՝ KfW-ի ՓՄՁ-ների վարկային գծի կառավարման համար: պաշարը կազմում է 116 մլրդ ՀՀ դրամ: 20 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն ու­նե­ցող ո­լորտ­ներն են բարձր ե­կա­մուտ­նե­րով Ավանդներ միլիոն Ավանդներ միլիարդ ԱՄՆ դոլարով ՀՀ դրամով ո­լորտ­նե­րը (օ­րի­նակ՝ հան­քար­դյու­նա­բե­րու­թյու­ նը), ի­նչ­պես նաև մի­ջազ­գային ըն­կե­րու­թյուն­նե­ րի ստո­րա­բա­ժա­նում­նե­րը, ո­րոնք գոր­ծարք­նե­րը ֆի­նան­սա­վո­րում են մի­ջազ­գային աղ­բյուր­նե­րից: Հա­յաս­տա­նյան ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի լևե­րի­ջի ցածր մա­կար­դա­կը վկա­յում է, որ վար­կա­վոր­ման կլան­ ման կա­ րո­ թյու­ ղու­ նը նրանց մոտ դեռևս բարձր է: Սա­կայն շատ ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի հա­մար բան­կային Աղ­բյու­րը՝ ՀՀ ԿԲ, EV վեր­ լու­ ծու­ թյուն: վար­կա­վոր­ման պայ­ման­նե­րը մատ­չե­լի չեն: Բարձր տո­կո­սադ­րույք­ներն ու գրա­վի պա­հան­ջը այն եր­կու 2.19. Բան­կե­րի վար­կային փա­թե­թում գե­ հիմ­նա­կան գոր­ծոն­ներն են, ո­րոնք հա­յաս­տա­նյան րակշ­ռում են կոր­պո­րա­տիվ վար­կե­րը: Կոր­պո­ գոր­ծա­րար­նե­րի կող­մից նշ­վում են որ­պես բան­ րա­տիվ վար­կե­րի կշի­ռը բան­կե­րի ը­նդ­հա­նուր կային վար­կե­րից օ­գտ­վե­լու հիմ­նա­կան խո­չըն­դոտ­ վար­կային փա­թե­թում կազ­մում է եր­կու եր­րոր­դը ներ: և հան­դի­սա­նում է բան­կային ա­մե­նա­խո­շոր ապ­ րան­քա­խում­բը: Նոր ֆի­նան­սա­կան գոր­ծիք­նե­րի ներդ­րու­մը դան­դաղ է ըն­թա­նում կոր­պո­րա­տիվ Նկար 2.5. Կոր­պո­րա­տիվ լևե­րի­ջի մա­կար­դա­կը հատ­վա­ծի ի­րա­զե­կու­թյան ցածր մա­կար­դա­կի և Հա­յաս­տա­նում և ը­նտր­ված ե­րկր­նե­րում, 2011 թ. բան­կե­րի հա­մար կր­թա­կան ու գո­վազ­դային ծրագ­ րե­րի ի­րա­կա­նա­ցու­մից բխող բարձր ծախ­սե­րի պատ­ճա­ռով: Ո­ւս­տի բան­կե­րի հիմ­նա­կան վար­ կային պրո­դուկ­տը շա­րու­նա­կում են մնալ ստան­ դարտ պայ­ման­նե­րով և գրա­վով ա­պա­հով­ված վար­կե­րը: Վար­կային գոր­ծիք­նե­րը՝ ֆակ­տո­րինգն ու լի­ զին­գը, կազ­մում են նվազ, քան բան­ կային հատ­վա­ծի ակ­տիվ­նե­րի 1 տո­կո­սը: Միկ­րո, փոքր և մի­ջին ձեռ­նար­կու­թյուն­նե­րի հա­մար (ՄՓՄՁ) դժ­ վա­րու­թյուն­ներ են ա­ռա­ջա­նում վար­կե­րից օ­գտ­վե­ լու հար­ցում: Բան­կային հատ­վա­ծի վար­կա­վոր­ման մոտ 22 տո­կո­սը և կոր­պո­րա­տիվ վար­կա­վոր­ման 33 տո­ սը տր­ կո­ վում են ՄՓՄՁ-նեին19: Սա­ կայն վեր­ ջին­նե­րիս կշի­ռը ՀՆԱ-ում զի­ջում է ՄՓՄՁ-նե­րին, րոնց կշի­ ո­ մում է 40-50 տո­ ռը կազ­ կոս: 2.20. Հա­մե­մա­տե­լի ե­րկր­նե­րի հա­մե­մա­տու­ թյամբ Հա­յաս­տա­նի կոր­պո­րա­տիվ ո­լոր­տի լծակ­նե­րը շատ չեն: 2011 թ. դրու­թյամբ հայ­կա­կան ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի պարտք/ակ­տիվ­ներ գոր­ծա­ կի­ցը կազ­ մում էր մոտ 0.4 (Նկար 2.5): Թեև մի­ ջին գոր­ծա­կի­ցը Հա­յաս­տա­նում ցածր է, ըն­կե­րու­թյուն­ Աղ­բյու­րը՝ ՏՀԶԿ: *­Պարտք/ակ­տիվ­ներ գոր­ծա­կի­ցը հաշ­վարկ­վում է որ­պես եր­կա­րա­ժամ­կետ բան­ նե­րի բաշխ­վա­ծու­թյու­նը չա­փա­զանց բևե­ռա­ցած կային վար­կե­րի և փո­խա­ռու­թյուն­նե­րի հա­րա­բե­րու­թյու­ն ը­նդ­հա­նուր ակ­տիվ­նե­րի է, ը­նդ ո­րում` մի շարք ո­լորտ­նե­րում լևե­րի­ջի մա­ նկատ­մամբ: Այս օ­րի­նա­կում ը­նդ­գրկ­վել են Հա­յաս­տա­նի 450 ա­ռա­վել մեծ ըն­կե­րու­ թյուն­ներ­րը: Տե­ղե­կատ­վու­թյան աղ­բյու­րը հրա­պա­րակ­ված ֆի­նան­սա­կան հաշ­վետ­ կար­դա­կը մո­տե­նում է զրոյի, մինչ­դեռ մյուս­նե­րում վու­թյուն­ներն են: Վի­ճա­կագ­րա­կան տվյալ­նե­րը հաշ­վարկ­վել են ոչ ֆի­նան­սա­կան կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի հա­մար: այն չա­ փա­ զանց բարձր է: Լևե­ րի­ջի ցածր կա­ րիք 19 Բեկը և ուրիշները (Beck et al, 2008) նշում են, որ զարգացող տնտեսություններում բանկային վարկավորման մոտ 20 տոկոսը տրամադրվում է ՄՓՄՁ-ներին: 2. Խ­նայո­ղություն, ներդ­րում և ֆի­նան­սա­կան միջ­նոր­դություն | 21 2.21. Միկ­րո, փոքր և մի­ջին ձեռ­նար­կու­թյուն­ պես­զի վեր­ջին­ներս ա­վե­լի հս­տակ պատ­կե­րաց­նեն նե­րի հա­մար վար­կե­րի մատ­չե­լի­ու­թյու­նը սահ­ թույ­լատր­ված մե­խա­նիզմ­նե­րը: Ե­րկ­րորդ` գրա­վի մա­նա­փակ է նրանց և վար­կա­տու­նե­րի սահ­մա­ գրանց­ման գոր­ծըն­թա­ցը ծախ­սա­տար և ժա­մա­ նա­փակ հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րի և փո­խա­դարձ նա­ կա­ տար է, այն մի քա­ նի փու­ նի և սո­ լեր ու­ վո­ վս­տա­հու­թյան պա­կա­սի պատ­ճա­ռով: ՄՓՄՁ- րա­բար տևում է մեկ շա­բա­թից ա­վե­լի, ը­նդ ո­րում` նե­րը հա­ճախ վար­կու­նակ հա­մար­վե­լու հա­մար փո­խա­ռուն և վար­կա­տուն ստիպ­ված են տար­բեր ան­հրա­ժեշտ ու­նա­կու­թյուն­ներ չու­նեն: Օ­րի­նակ` գոր­ծա­կա­լու­թյուն­ներ այ­ցե­լել փաս­տաթղ­թեր ներ­ նրանց մոտ կա­րող են բա­ցա­կայել ֆի­նան­սա­կան կա­յաց­նե­լու և ստա­նա­լու հա­մար: Ան­շարժ գույ­քի կա­ռա­վար­ման և մար­կե­տին­գի տեխ­նո­լո­գիա­ներն կա­դաստ­րում ներ­կա­յումս ըն­թաց­ քի մեջ են առ­ ու ու­նա­կու­թյուն­նե­րը: Կա­րող են բա­ցա­կայել նաև ցանց գրանց­ման հա­մա­կար­գի ստեղծ­ման աշ­ խա­ վս­տա­հե­լի ֆի­նան­սա­կան հաշ­վետ­վու­թյուն­նե­րի տանք­ նե­ րոնք կա­ րը, ո­ վարտ­ վեն 2012 թ. մար­տին, ներ­կա­յաց­ման հա­մար ան­հրա­ժեշտ գի­տե­լիք­նե­ ե­րբ կա­ռա­վա­րու­թյունն այն կհաս­տա­տի: Սա­կայն րը, կամ նրանք կա­ սա­ րող են խու­ փել բան­ րին և կե­ նույ­նիսկ այդ դեպ­քում վե­րո­հի­շյալ գոր­ծըն­թացն վար­կային կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րին ֆի­նան­սա­ րոշ ամ­բող­ջու­թյամբ չի վե­րաց­վի, ը­նդ ո­րում` դրա ո­ կան տե­ղե­կատ­վու­թյուն տրա­մադ­րե­լուց: Վար­կա­ փու­լե­րը (օ­րի­նակ՝ գրա­վի ա­ռար­կայի մինչ այդ տու­նե­րը, ի­րենց հեր­թին, հա­ճախ չեն վս­տա­հում գրա­վադր­ված չլի­նե­լու մա­սին տե­ղե­կան­քի ներ­ ՄՓՄՁ-նե­րի կող­մից ներ­կա­յաց­վող տե­ղե­կատ­ կա­յա­ցում, պայ­մա­նագ­րի հաս­տա­տում նո­տա­րի վու­թյա­նը կամ չու­նեն նրանց վար­կա­վոր­ման կող­մից, կա­դաստ­րից գրանց­ման թույլտ­վու­թյան հայ­տե­րը գնա­հա­տե­լու հա­մար ան­հրա­ժեշտ կա­ կամ մերժ­ման մա­սին ո­րո­շում) մի­ջազ­գային չա­փո­ րո­ղու­թյուն­ներ: Ա­վե­լին, շատ դեպ­քե­րում վար­կա­ րո­շիչ­նե­րով ա­վե­լորդ են դիտ­վում: Ան­շարժ գույ­քի տու­նե­րը բա­վա­րար­վում են փոք­րա­թիվ վս­տա­հե­ կա­դաստ­րը և իշ­խա­նու­թյուն­նե­րը պետք է շա­րու­ լի հա­ճա­խորդ­նե­րի վար­կա­վոր­մամբ և չեն ձգ­տում նա­կեն ու­սում­նա­սի­րել մի­ջազ­գային լա­վա­գույն լայ­նաց­նել հա­ճա­խորդ­նե­րի շր­ջա­նա­կը, և թե­պետ փոր­ձը` գոր­ծըն­թա­ցի պար­զեց­ման և ա­րա­գաց­ման գո­յու­ նեն ՄՓՄՁ-նե­րի ֆի­նան­սա­կան կա­րո­ թյուն ու­ հա­մար: ղու­թյուն­նե­րի հզո­րաց­մանն ուղղ­ված զար­գաց­ման 2.23. Փո­խա­ռուի գրա­վազրկ­ման, գրա­վի ա­ռգ­ ծրագ­ րեր, դրանք դեռևս նշա­ նա­ լի ար­դյունք­ներ կա­ րավ­ման և ի­րաց­ման գոր­ծըն­թա­ցը հու­սա­լի չէ և չեն տվել, մի բան, որ պայ­մա­նա­վոր­ված է դրանց ժա­մա­նա­կա­տար է: Գրա­վազրկ­ման հար­ցը դա­ բարձր ծախ­սա­տա­րու­թյամբ20: տա­րա­նի փո­խա­րեն ար­բիտ­րա­ժով ո­րո­շե­լու շնոր­ 2.22. ­Թեև գրա­վադր­ման ռե­ժի­մը վեր­ջին հիվ մա­ սամբ լուծ­ ված է: Ե­րբ դա­տա­րանն ըն­դու­ տա­րի­նե­րին բա­րե­լավ­վել է, մի շարք հար­ցե­ նում է ար­բիտ­րա­ժային ո­րո­շու­մը, ո­րը բա­վա­կա­նին րում դեռևս թե­րու­թյուն­ներ կան, ո­ րոնք սահ­ ա­րագ է կա­ յաց­վում, գա­լիս է ա­ռգ­րավ­ման և գրա­վի մա­նա­փա­կում են վար­կա­վոր­ման ը­նդ­լայն­ման ի­րաց­ման փու­լը, ե­րբ դա­տա­րա­նը պետք է ծա­նու­ նպա­տա­կով գրա­վի օգ­տա­գործ­ման հնա­րավո­ ցա­գիր ներ­կա­յաց­նի փո­խա­ռուին, ո­րից նա հեշ­տու­ րու­թյուն­նե­րը: Ա­ռա­ջին` գրա­վի լո­ղա­ցող տո­կո­ թյամբ կա­ րող է խու­ սա­փել: Բան­ կերն ու վար­ կային սադ­րույք­նե­րի գրանց­ման հար­ցում ի­րա­վա­կան և կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րը հա­ղոր­դում են, որ ամ­բողջ գործ­նա­կան սահ­մա­նա­փա­կում­ներ կան (օ­րի­նակ՝ գոր­ թա­ ծըն­ ցը կա­ րող է տևել մինչև ե­ րեք տա­ րի: Այդ դե­բի­տո­րա­կան պարտ­քե­րի հա­շիվ­ներ կամ գույ­ ծախ­սա­տար ու ժա­մա­նա­կա­տար գոր­ծըն­թա­ցը բա­ քագ­րում): Հետևա­բար, ան­հրա­ժեշտ են ի­րա­վա­ ցա­սա­բար է ազ­դում վար­կա­վոր­ման գոր­ծըն­թա­ցի կան դաշ­տի փո­փո­խու­թյուն­ներ, ո­րոնք հնա­ րա­վո­ վրա: Նախ` դա վար­կա­տու­նե­րին ստի­պում է վար­ րու­թյուն կտան տո­կո­սադ­րույք կի­րա­ռե­լու գրա­վի կա­վոր­ման մա­սին ո­րո­շում­ներ ըն­դու­նե­լիս լի­նել չա­ նկատ­մամբ, ի­նչ­պես նաև` դա­տա­վոր­նե­րի և ֆի­ փա­զանց պահ­պա­նո­ղա­կան և վար­կեր տրա­մադ­ նան­սա­կան կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի աշ­խա­տա­ րել միայն շատ վս­տա­հե­լի և ո­րա­կա­վո­րում ու­նե­ցող կից­նե­րի վե­րա­պատ­րաստ­ման դա­սըն­թաց­ներ, որ­ փո­խա­ռու­նե­րին: Ի­րոք, ո­րոշ բան­կեր հա­ղոր­դում են, որ բան­կե­րի մր­ցակ­ցու­թյու­նը հիմ­նա­կա­նում սահ­ 20 Օրինակ` ՓՄՁ-ների զարգացման ազգային կենտրոնը տեխնի­ կա­ կան օժանդակություն և վարկային երաշխիքներ է տրամա­ դրում շուրջ մա­նա­փակ­վում է նման փո­խա­ռու­նե­րին վար­կեր 800 ՓՄՁ-ների, սակայն դա Հայաստանում գրանցված ՓՄՁ-ների 1 տրա­մադ­րե­լու, ոչ թե նոր փո­խա­ռու­ներ հայտ­նա­բե­ տոկոսից քիչ է կազմում: 22 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն րե­լու ուղ­ղու­թյամբ: Ե­րկ­րորդ` դա սահ­մա­նա­փա­կում ա­ռա­վե­լա­գույն վար­կը չի կա­րող գե­րա­զան­ցել 20 է վար­կե­րի դի­մաց շար­ժա­կան գրա­վի օգ­տա­գոր­ մի­լի­ոն ԱՄՆ դո­լա­րը: Այդ պատ­ճա­ռով ա­ռևտ­ ծու­մը, քա­նի որ շար­ժա­կան գույ­քի ո­րա­կի վա­տա­ րային բան­կե­րը զրկ­ված են խո­շոր ներդ­րու­մային նա­լու հա­վա­նա­կա­նու­թյունն ա­վե­լի մեծ է, բա­ցի ծրագ­րե­րի ֆի­նան­սա­վոր­ման հնա­րա­վո­րու­թյու­նից: այդ, եր­կա­րատև գոր­ծըն­թա­ցի դեպ­ րող քում այն կա­ Փոր­ձա­գետ­նե­րի կար­ծի­քով` ո­լոր­տի ար­դյու­նա­ են գո­ղա­նալ կամ վա­ճա­ռել: Այդ պատ­ճա­ռով վար­ վե­տու­թյան բարձ­րաց­ման, այդ թվում ար­դիա­կան կա­տու­նե­րը սո­վո­րա­բար վար­կա­վո­րում են միայն ՏՀՏ-նե­րի ներդր­ման դեպ­քում հնա­րա­վոր է մինչև բարձ­րո­րակ ան­շարժ գույ­քով ա­պա­հով­ված վեր­նա­ 1.5 տո­կոս կր­ճա­տել բան­կային տո­կո­սադ­րույք­նե­ խա­վի հա­ճա­խորդ­նե­րին, ին­ հիվ ցածր է չվե­ չի շնոր­ րը: Բան­կե­րի փոքր չա­փե­րը հան­գեց­նում են նաև րա­դարձ­վող վար­կե­րի տո­կո­սը, սա­կայն ցածր է նաև բարձր գոր­ծառ­նային ծախ­սե­րի: Հա­յաս­տա­նյան վար­կա­վոր­ման ծա­վա­լը: բան­կե­րի վե­րա­դիր ծախ­սեր/ակ­տիվ­ներ գոր­ծա­ կի­ցը կազ­մում է 4.2, մինչ­դեռ մի­ջին ե­կա­մուտ­ներ 2.24. Գ­ րա­վի պայ­ ման­ նե­րի նշ­ված թե­րու­ ու­նե­ցող ստո­րին դա­սի այլ ե­րկր­նե­րում այն մի­ջի­ թյուն­ներն ազ­ դում են նաև վար­ կալ­ ձա­ ման հա­ նը կազ­մում է 3.8, ի­սկ ակ­տիվ­նե­րի ե­կամ­տա­բե­րու­ մա­ կար­ գի զար­գաց­ման վրա: Ի­րոք, չնա­յած այն թյու­նը, նշ­ված ե­րկր­նե­րի 1.3-ի հա­մե­մատ, Հա­յաս­ հան­ գա­ման­ քին, որ վար­ձա­կալ­ման ո­ղջ շր­ջա­նում տա­ նում կազ­ մում է 1.7: վար­ձա­տու ը­նկե­րու­թյու­նը պահ­պա­նում է վար­ձա­ կալ­ված գույ­քի նկատ­մամբ սե­փա­կա­նա­տի­րու­թյան 2.26. Տո­կո­սադ­րույ­քի սպ­րե­դը դեռևս բարձր է, ի­րա­վուն­քը, տվյալ գույ­ քի նկատ­մամբ սե­փա­կա­ սա­կայն բան­կե­րի մր­ցակ­ցու­թյան ա­ճի շնոր­հիվ նու­թյան ի­րա­վուն­քը վե­րա­կանգ­նե­լու հա­մար պա­ այն նվա­զե­լու մի­տում ու­նի: Հա­յաս­տա­նի բան­կե­ հանջ­վում է այդ մա­սին ծա­նու­ցել վար­ձա­կա­լին: րի ֆի­նան­սա­վոր­ման մի­ջին կշռ­ված ար­ժե­քը վեր­ Ա­վե­լին, վար­ձա­կա­լու­մը կա­րե­լի է գրան­ցել միայն ջին տա­ րի­ րին ա­ նե­ ջին կազ­ ճում էր և 2012 թ. վեր­ ան­շարժ գույ­քի կա­դաստ­րի երևա­նյան գրա­սե­ մում էր մոտ 6.5 տո­ կոս: Վեր­ ջին տաս­նա­ կում մյա­ նյա­կում: Ա­վան­դա­կան բան­կային վար­կա­վոր­ման տո­կո­սադ­րույ­քի սպ­րե­դը նվա­զեց, և այդ մի­տու­մը հա­մե­մատ` վար­ձա­կա­լու­մը ներ­կա­յումս են­թա­կա է շա­րու­նակ­վում է: Հա­յաս­տա­նի սպ­րե­դի ցու­ցա­ ա­վե­լի խիստ հարկ­ման: Սար­քա­վո­րում­ներ վար­ նի­շը ներ­կա­յումս ա­վե­լի դրա­կան է, քան Վրաս­ ձա­կա­լե­լու դեպ­քում ըն­կե­րու­թյու­նը պար­տա­վոր է տա­ նում, թեև դեռևս զի­ մե­ ջում է մի շարք այլ հա­ ան­մի­ջա­պես ԱԱՀ վճա­րել, մին­չդեռ բան­կից վարկ մա­տե­լի ե­րկր­նե­րին (Նկար 2.6): Այն, որ սպ­րե­դը վերց­նե­լու և սար­քա­վո­րում­ներ գնե­լու դեպ­քում դեռևս բարձր է, կա­րող է պայ­մա­նա­վոր­ված լի­նել ԱԱՀ-ի վճար­ման պար­տա­վո­րու­թյու­նը կա­րող է մի­ջազ­գային ֆի­նան­սա­կան կազ­մա­կեր­պու­թյուն­ հե­տաձգ­վել մինչև 3 տա­րի ժամ­կե­տով: նե­րի կող­մից հատ­կաց­վող մե­ծա­ծա­վալ ֆի­նան­ սա­վոր­մամբ, ո­րը չի խթա­նում բան­կե­րի մր­ցակ­ ցու­թյու­նը: Դրա հետևանք­նե­րից մե­կը չա­փա­զանց Բանկային համակարգ բարձր վարկ/ա­վանդ հա­րա­բե­րակ­ցու­թյունն է: 2.25. ­Հա­յաս­տա­նի բան­կային հա­մա­կար­գը Բան­ կե­րը մր­ մյանց հետ նաև խո­ ցում են մի­ շոր հա­ կոն­սո­լի­դաց­ված չէ և ը­նդ­հա­նուր առ­մամբ դրա ճա­խորդ­նե­րի հա­մար և հա­ճախ ա­վե­լի ցածր տո­ ար­դյու­նա­վե­տու­թյու­նը ցածր է: Բան­կե­րի ակ­ կո­սադ­րույք­ներ են ա­ռա­ջար­կում ը­նտ­րյալ խո­շոր տիվ­նե­րի հա­մա­կենտ­րո­նա­ցու­մը հա­մե­մա­տա­բար հա­ճա­խորդ­նե­րին` հաշ­վի առ­նե­լով դրանց սպա­ ցածր է, և 2012 թ. դրու­ թյամբ` ե­րեք ա­ ռա­ջա­ տար սարկ­ման ցածր ծախ­սա­տա­րու­թյու­նը և խա­չաձև բան­կե­րի մաս­նա­բա­ժի­նը ը­նդ­հա­նուր ակ­տիվ­նե­ վա­ճառք ի­րա­կա­նաց­նե­լու հնա­րա­վո­րու­թյու­նը: րում կազ­մում էր ըն­դա­մե­նը 30.2 տո­կոս: Բան­կե­րը Սպա­ռո­ղա­կան վար­կե­րի և կոր­պո­րա­տիվ վար­կե­ մեծ մա­ սամբ փոքր են, նույ­ նիսկ ա­ մե­ նա­մեծ բան­ րի միջև սպ­րե­դի զգա­լի տար­բե­րու­թյուն կա, ո­րը կի բաժ­նե­տի­րա­կան կա­պի­տա­լը չի գե­րա­զան­ցում պայ­մա­նա­վոր­ված է խո­շոր հա­ճա­խորդ­նե­րի հա­ 100 մի­լի­ոն դո­լա­րը: Հաշ­վի առ­նե­լով մեկ վար­կա­ մար մր­ցակ­ցու­թյամբ: տուի վար­կա­վոր­ման 20 տո­կոս սահ­մա­նա­չա­փը, ե­րկ­րում ա­մե­նա­մեծ բան­կի կող­մից տրա­մադր­վող 2. Խ­նայո­ղություն, ներդ­րում և ֆի­նան­սա­կան միջ­նոր­դություն | 23 Նկար 2.6. Վար­կա­վո­րում/ա­վանդ տո­կո­սա­ ՀՀ դրամ ար­ժո­ղու­թյամբ կամ ը­նդ­հա­նուր պե­տա­ դրույք­նե­րի սպ­րեդ­նե­րը Հա­յաս­տա­նում և ը­նտր­ կան պար­տա­տոմ­սե­րի մոտ 6 տո­կո­սի ծա­վա­լով: ված ե­րկր­նե­րում, 2010 թ. Բոր­սա­յում ի­րա­կա­նաց­վում է ե­րկ­րոր­դա­կան գոր­ (տո­կո­սով) ծարք­նե­րի նվազ, քան 6 տո­ կո­սը: Դա չի նպաս­ տում շու­կա­յա­կան մե­խա­նիզմ­նե­րի զար­գաց­մա­ Ամբողջ աշխարհ նը և ե­րկ­րոր­դա­կան շու­կա­նե­րի ի­րաց­վե­լի­ու­թյան Միջին եկամուտով երկրներ ա­ճին: Միջին եկամուտով երկրների ստորին խումբ Էստոնիա Լեհաստան* Նկար 2.7. Պե­տա­կան պար­տա­տոմ­սե­րի ե­կամ­ Մակեդոնիա տա­բե­րու­թյունն ու վար­կա­վոր­ման տո­կո­սադ­ Ուկրաինա րույք­նե­րը Հա­յաս­տա­նում և տա­րա­ծաշր­ջա­նի Մոլդովա այլ ե­րկր­նե­րում, 2011 թ. Ալբանիա Վրաստան Պետական պարտատոմսերի Վարկավորման եկամտաբերություն տոկոսադրույքներ Հայաստան 2010 Հայաստան 2012** Էստոնիա Լեհաստան* Աղ­բյու­րը՝ ՀՀ ԿԲ և d WDI. ­Ծա­նո­թու­թյուն. Ալբանիա * Լե­հաս­տա­նի տվյալ­նե­րը 2006 թ. դրու­թյամբ են: ** Հա­յաս­տա­ նե­ նի 2012 թ. տվյալ­ րը ստաց­ վել են ՀՀ ԿԲ-ից: Մոլդովա Պարտատոմսերի շուկա Հայաստան 2.27. Ի­րա­կա­նաց­վող գոր­ծարք­նե­րի գե­րակ­ շիռ մա­սը ա­ռաջ­նային շու­կա­յում պե­տա­կան Աղ­բյու­րը՝ Ա­ՄՀ: պար­տա­տոմ­սե­րի սա­կար­կու­թյուն­ներն են: * Լե­հաս­տա­նի տվյալ­նե­րը 2006 թ. դրու­թյամբ են: Դրանք ան­ցկաց­վում են նա­խա­պես սահ­ման­ 2.29. Պե­տա­կան պար­տա­տոմ­սե­րի ե­կամ­տա­ ված հա­ճա­խա­կա­նու­թյամբ, և դրանց ար­դյուն­քում բե­րու­թյու­նը բա­վա­կա­նին բարձր է, դրանք շր­ հրա­պա­րակ­վում են պե­տա­կան պարտ­քի կա­ռա­ ջա­նա­ռու­թյու­նից դուրս են մղում մաս­նա­վոր վար­ման մա­սին տա­րե­կան և կի­սա­մյա­կային հաշ­ պար­տա­տոմ­սե­րը: Հա­յաս­տա­նի պե­տա­կան պար­ վետ­վու­թյուն­ներ: Ո­լոր­տի կար­գա­վո­րումն ի­րա­կա­ տա­տոմ­սե­րի թե՛ ե­կամ­տա­բե­րու­թյու­նը, թե՛ վարկա­ նաց­վում է 2008 թ. «­Պե­տա­կան պարտ­քի մա­սին» վոր­ման տո­կո­սադ­րույք­նե­րը զգա­լի­ո­րեն ա­վե­լի ՀՀ օ­րեն­քի շր­ջա­նակ­նե­րում: Ա­ռևտ­րային բան­կե­րը բարձր են, քան Էս­տո­նիա­յում, Լե­հաս­տա­նում և Ալ­ հան­դի­սա­նում են շու­կայի հիմ­նա­կան մաս­նա­կից­ բա­նիա­յում, սա­կայն ա­վե­լի ցածր են, քան Մոլ­դո­ նե­րը, նրանց է պատ­կա­նում վա­ճառ­ված պար­ վա­յում (Նկար 2.7): Պե­տա­կան պար­տա­տոմ­սե­րի տա­ տոմ­ րի մոտ 60 տո­ սե­ սը: ՀՀ ԿԲ-ին է պատ­ կո­ ե­կամ­տա­բե­րու­թյան կո­րից հետևում է, որ եր­կա­րա­ կա­նում 30 տո­կո­սը, ո­րը պար­տա­տոմ­սեր է գնում ժամ­կետ պար­տա­տոմ­սե­րի եկամ­տա­բե­րու­թյունն ե­րկ­րոր­դա­կան շու­կա­յում կամ սե­փա­կան ռե­պո ա­վե­լի բարձր է, մինչ­դեռ կոր­պո­րա­տիվ վար­կե­րի պա­տու­հա­նի մի­ջո­ցով: տո­կո­սադ­րույք­նե­րի գնա­գոյա­ցումն ի­րա­կա­նաց­ 2.28. Երկ­րոր­դա­կան շու­կայի ի­րաց­վե­լի­ու­թյու­ վում է հա­կա­ռակ տրա­մա­բա­նու­թյամբ (դա կա­րող նը ցածր է, ը­նդ ո­րում ներդ­րող­նե­րը պար­տա­ է ար­տա­ցո­լել կոր­պո­րա­տիվ վար­կե­րի գնա­գո­յաց­ տոմ­սե­րը պահ­պա­նում են մինչև մար­ման ժամ­ ման խտ­րա­կա­նու­թյու­նը, քա­նի որ եր­կա­րա­ժամ­ կե­տի ա­վար­տը կամ փո­խա­նա­կում են միմյանց կետ վար­կե­րը տր­վում են միայն ը­նտ­րյալ հա­ճա­ միջև ա­ռանց ար­ժույ­թի փո­խա­նակ­ման: 2011 թ. խորդ­նե­րին, ո­րոնք ա­վե­լի ցածր տո­կո­սադ­րույք ՀՀ ԿԲ-ն պե­տա­կան պար­տա­տոմ­սե­րի ե­րկ­րոր­դա­ են վճա­րում): Կա­ռա­վա­րու­թյու­նը թո­ղար­կու­մից կան շու­կա­յում ի­րա­կա­նաց­րեց 73 գոր­ծարք 13.6 մլն 2-3 տա­րի հե­տո հա­ճախ ի­րա­կա­նաց­նում է եր­կա­ 24 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն Նկար 2.8. Ֆոն­դային բոր­սայի կա­պի­տա­լա­ցու­մը Հա­յաս­տա­նում և ը­նտր­ված ե­րկր­նե­րում, 2010 թ. ա. ՀՆԱ-ի նկատ­մամբ, տո­կո­սով բ. Մաս­նա­վոր վար­կա­վո­րում/Հ­ՆԱ գոր­ծակ­ցի նկա­տ­մամբ Ֆոնդային բորսայի կապիտալիզացիա/ ՀՆԱ գործակցի հենանիշ, 2010թ.* Լեհաստան Ֆոնդային բորսայի կապ. Լեհաստան Ուկրաինա Մակեդոնիա Ուկրաինա Մակեդոնիա Էստոնիա Էստոնիա Վրաստան Վրաստան Հայաստան Հայաստան Վարկեր/ՀՆԱ Աղ­բյու­րը` ՀԲ-ի Հա­մաշ­խար­հային ֆի­նան­սա­կան զար­գաց­ման տվյալ­նե­րի բա­զա: րա­ժամ­կետ պար­տա­տոմ­սե­րի մա­րում­ներ, ին­չը օ­տա­րերկ­րյա ըն­կե­րու­թյան մուտ­քը Հա­յաս­տա­նի բա­ցա­սա­բար է ազ­դում ե­կամ­տա­բե­րու­թյան կո­րի շու­կա, մի շարք տեխ­նի­կա­կան բա­րե­լա­վում­նե­րից վրա: բա­ցի, ի­րա­վի­ճա­կի կտ­րուկ փո­փո­խու­թյան չի հան­ գեց­րել: Կենտ­րո­նա­կան դե­պո­զի­տա­րիան, որ­տեղ 2.30. Մի շարք հան­գա­մանք­ներ են խո­չըն­ ի­րա­կա­նաց­վում են ար­ժեթղ­թե­րի վճա­րա­հաշ­վար­ դո­տում մաս­նա­վոր պար­տա­տոմ­սե­րի շու­կայի կային գոր­ծարք­նե­րը, գոր­ծառ­նային բա­րե­լա­վում­ զար­գա­ցու­մը: Դրանք են` ը­նդ­հա­նուր ներդ­րու­ նե­րի, փաս­տաթղ­թե­րի մշակ­ման և գոր­ծարք­նե­րի մային մթ­նո­լոր­տը, որ­տեղ ներդ­րող­նե­րի պաշտ­ ի­րա­կա­նաց­ման ժամ­կետ­նե­րի կր­ճատ­ման կա­րիք պա­նու­թյան, կոր­պո­րա­տիվ կա­ռա­վար­ման և թա­ ու­նի: Շու­կա­յա­կան մե­խա­նիզմ­նե­րի թեր­զար­գա­ փան­ցի­կու­թյան հետ կապ­ված խն­դիր­ներ կան, ցա­ծու­թյան, ի­նչ­պես նաև «եր­կար փո­ղեր» կա­ռա­ րա­ ի­նս­տի­տու­ցի­ո­նալ հար­ցե­րը, նե­ ռյալ՝ հե­նա­նի­ վա­րող ի­նս­տի­տու­ցի­ո­նալ ներդ­րող­նե­րի և ըն­կե­ շային ե­կամ­տա­բե­րու­թյան կո­րի բա­ցա­կա­յու­թյու­ րու­թյուն­նե­րի գոր­ծու­նե­ու­թյան թա­փան­ցի­կու­թյան նը, ո­րը սո­վո­րա­բար ա­պա­հո­վում են պե­տա­կան բա­ցա­կա­յու­թյան հետևան­քով ցածր է ի­րաց­վե­լի­ու­ պար­տա­տոմ­սե­րը, ի­նս­տի­տու­ցի­ո­նալ ներդ­րող­նե­րի թյան մա­կար­դա­կը: Ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի հա­մար շու­ փոքր չա­փե­րը, բազ­մա­թիվ փաս­տաթղ­թե­րի ներ­ կա­յում գոր­ծու­նե­ու­թյուն ծա­վա­լե­լու հետ կապ­ված կա­յաց­ման պա­հան­ջը և Կենտ­րո­նա­կան դե­պո­զի­ ծախ­սե­րը դեռևս գե­րա­զան­ցում են ա­կն­կալ­վող տա­րիա­յում դրանց մշակ­ման հա­մար պա­հանջ­վող օ­ տը: Նրանք դեռևս ձեռք չեն բե­ գու­ պո­ րել կոր­ րա­ եր­կար ժա­մա­նա­կը: տիվ կա­ռա­վար­ման և այլ նա­նա­տիպ գոր­ծու­նե­ ու­թյան բա­վա­րար փորձ ու գի­տե­լիք­ներ, ո­րոնք Բաժնետոմսերի շուկա նրանց թույլ կտային ար­դյու­նա­վետ գոր­ծու­նե­ու­ թյուն ծա­վա­լել բոր­սա­յում: Կոր­պո­րա­տիվ ո­լոր­տում 2.31. ­Բաժ­նե­տոմ­սե­րի շու­կան, որ­պես այդ­պի­ դեռևս գե­րա­կա­յում են ըն­տա­նե­կան կա­ռա­վար­ման սին, դեռևս չի գոր­ ծում: Հա­յաս­տա­նը բոր­սայի սկզ­բունք­նե­րը, ո­րոնց պայ­ման­նե­րում հնա­րա­վոր կա­պի­տա­լաց­ման տե­սան­կյու­նից զի­ջում է այլ հա­ չէ ար­դյու­նա­վետ ներդ­նել բաժ­նե­մա­սե­րի դի­վեր­ մե­մա­տե­լի ե­րկր­նե­րին, ո­րը կազ­մում է ՀՆԱ-ի ըն­ սի­ֆի­կաց­ման մշա­կույ­թը, ի­նչ­պես նաև կա­ռա­վա­ դա­ նը 1 տո­ մե­ սը (Նկար 2.8): 2009 թ. Nasdaq-OMX կո­ րու­մը տա­րան­ջա­տել սե­փա­կա­նա­տի­րու­թյու­նից: 2. Խ­նայո­ղություն, ներդ­րում և ֆի­նան­սա­կան միջ­նոր­դություն | 25 2.32. Բոր­սայի զար­գաց­մա­նը խան­գա­րեց այն, հրա­ժեշ­տու­թյա­նը, քա­նի որ հա­կա­ռակ դեպ­քում որ հնա­րա­վոր չե­ղավ սե­փա­կա­նաշ­նոր­հումն հիմ­նադ­րամ­նե­րի մի­ջոց­նե­րը կներդր­վեն միայն ի­րա­կա­նաց­նել ար­ժեթղ­թե­րի շու­կայի մի­ջո­ պե­տա­կան պար­տա­տոմ­սե­րում: Այդ դեպ­քում ցով: Մի շարք ան­ցու­մային ե­րկր­նե­րում սե­փա­կա­ կաս­կա­ծի տակ կդր­վեն կեն­սա­թո­շա­կային բա­ նաշ­նոր­հու­մը կարևոր դեր խա­ղաց ար­ժեթղ­թե­րի րե­փո­խու­մից ա­կն­կալ­վող օ­գուտ­նե­րը, ո­րով­հետև շու­կայի զար­գաց­ման հար­ցում, մաս­նա­վո­րա­պես` հնա­րա­վոր չի լի­նի հե­ռաց­նել կեն­սա­թո­շա­կային նախ­կի­նում պե­տա­կան սե­փա­կա­նու­թյուն հան­դի­ պար­տա­կա­նու­թյուն­նե­րը պե­տա­կան բյու­ջեից: սա­ցող ըն­կե­րու­թյուն­նե­րը բոր­սա­յում ցու­ցա­կագ­ րե­լու ար­դյուն­քում: Սա­կայն ներ­կա­յումս Հա­յաս­ Նկար 2.9. Ան­հա­տա­կան կեն­սա­թո­շա­կային հիմ­ տա­նում կա­ռա­վա­րու­թյան կող­մից վե­րահսկ­վող նադ­րամ­նե­րի մի­ջոց­նե­րի ներդր­ման կան­խա­տե­ ըն­կե­րու­թյուն­նե­րից շա­տե­րը վնա­սով են աշ­խա­ սում, 2014-2020 թթ. տում, և ար­ժեթղ­թե­րի շու­կա­յում դրանց բաժ­նե­ (մլն ԱՄՆ դո­լա­րով) տոմ­սե­րը հա­ջո­ղու­թյամբ ի­րաց­նել հնա­րա­վոր չէ: Ե­րկ­րի շուրջ 100 պե­տա­կան ձեռ­նար­կու­թյուն­նե­րից ներ­կա­յումս ըն­դա­մե­նը 3-4-ի ար­ժե­տոմ­սե­րը կա­րե­ լի է շու­կա­յա­կան վա­ճառ­քի հա­մար պի­տա­նի հա­ մա­րել: 2.33. Մինչ այ­սօր հիմ­նա­կան խո­չըն­դոտ­նե­րից գլ­խա­վո­րը ե­ղել է եր­կա­րա­ժամ­կետ ներդ­րու­ մային ծրագ­րե­րում ներգ­րավ­ված ի­նս­տի­տու­ցի­ ­ ԱՄՆ ՄԶԳ-ի Կեն­­­­նե­ և աշ­­շու­ բա­ման ծրա­ ո­նալ ներդ­րող­նե­րի բա­ցա­կա­յու­թյու­նը: Ա­պա­հո­ գիր: վագ­րու­թյան ո­լոր­տում ի­րա­կա­նաց­վել են կարևոր բա­րե­փո­խում­ներ, ո­րոնք հնա­րա­վո­րու­թյուն կտան ստեղ­ծե­լու կա­պի­տա­լի շու­կայի ներդ­րում­նե­ L. Օտարերկրյա ուղղակի րի հա­մար կարևո­րա­գույն աղ­բյուր հան­դի­սա­ցող ներդրումներ կյան­քի ա­պա­հո­վագր­ման ի­նս­տի­տու­տը: Կեն­սա­ թո­շա­կային հիմ­նադ­րա­մի բա­րե­փո­խու­մը, ո­րի շր­ 2.34. ­Կա­յու­նու­թյան ա­պա­հով­ման հա­մար ջա­նա­կում 2014 թ. կսկ­սի գոր­ծել ան­հա­տա­կա­նաց­ Հա­յաս­տա­նը պետք է օ­տա­րերկ­րյա խնայո­ղու­ ված հա­շիվ­նե­րի հա­մա­կար­գը, նոր ֆի­նան­սա­կան թյուն­ներ ներգ­րա­վի ար­տա­հա­նե­լի ո­լորտ­նե­ գոր­ծիք­նե­րի պա­հան­ջարկ կա­ռա­ջաց­նի (Նկար րում: 2005 թ. սկ­սած` ներ­քին խնայո­ղու­թյուն­նե­րի 2.9): Կա­ռա­վա­րու­թյունն ու ՀՀ ԿԲ-ն ներ­կա­յումս և ներդ­րում­նե­րի միջև ե­ղած ճեղք­ված­քը լայ­նա­ մշա­կում են այդ հա­շիվ­նե­րի կա­ռա­վար­ման և մի­ նում էր, ո­րի մա­սին վկա­յում էր ըն­թա­ցիկ հաշ­վի ջոց­նե­րի ա­պա­հով ներդր­ման հա­մար ան­հրա­ժեշտ հաշ­վեկշ­ռի վատ­թա­րա­ցու­մը (Նկար 2.10): Ըն­թա­ ըն­թա­ցա­կար­գերն ու կա­նո­նա­կար­գե­րը և ստեղ­ ցիկ հաշ­վի պա­կա­սուր­դը հիմ­նա­կա­նում ֆի­նան­ ծում են հա­մա­պա­տաս­խան են­թա­կա­ռուց­ված­քը: սա­վոր­վում էր ՕՈՒՆ-նե­րի ներ­հոս­քի շնոր­հիվ: Նա­խա­տես­վում է հա­ջորդ հինգ տա­րի­նե­րի ըն­ Ներդ­րում­նե­րի բարձր մա­կար­դա­կի պահ­պան­ման թաց­քում ներդր­վող մի­ջոց­նե­րի մինչև 2 մի­լիարդ հա­մար ներ­քին ներդ­րում­նե­րը պետք է հա­մալր­ դո­լա­րի աճ, ո­րը բա­վա­կան մեծ գու­մար է, քա­նի վեն ՕՈՒՆ-նե­րի կա­յուն ներ­հոս­քով: Կա­յու­նու­­թյուն որ ներ­կա դրու­թյամբ ե­րկ­րում ը­նդ­հա­նուր բան­ ա­պա­հո­վե­լու հա­մար ՕՈՒն-նե­րը պետք է փո­ կային ակ­տիվ­նե­րի մե­ծու­թյու­նը կազ­մում է մոտ 6 խանց­վեն ար­տա­հա­նե­լի ո­լորտ­ներ: Սա­կայն 2003- մլն դո­լար: Կան­խա­տե­սում­նե­րը վե­րա­բե­րում են 08 թթ. ար­տա­հա­նե­լի ո­լորտ­ներ հղ­վող ՕՈՒՆ-նե­րի ի­նչ­պես կեն­սա­թո­շա­կային բա­րե­փոխ­ման ար­դյուն­ կշի­ռը կտ­րուկ նվա­զեց: քում ա­ռա­ջա­ցող հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րին, այն­պես 2.35. ՕՈՒՆ-նե­րը դրա­կան ազ­դե­ցու­թյուն ու­ էլ կեն­սա­թո­շա­կային հիմ­նադ­րամ­նե­րի հա­մար նեն ար­տադ­րա­կան ո­լոր­տում ար­տադ­րո­ղա­կա­ ֆի­նան­սա­կան ակ­տիվ­ներ ստեղ­ծե­լու նպա­տա­ նու­թյան ա­ճի վրա: Բազ­մա­թիվ ու­սում­նա­սի­րու­ կով նոր հրա­տապ քայ­լե­րի ի­րա­կա­նաց­ման ան­ 26 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն Նկար 2.10. Հա­յաս­տան. խնայո­ղու­թյուն­նե­րի ճեղք­ված­քը և օ­տա­րերկ­րյա ուղ­ղա­կի ներդ­րում­նե­րը, 2001- 2011 թթ. ա. Խնայո­ղու­թյուն, ներդ­րում­ներ և Ը­ՀՀ, բ. Կա­պի­տա­լի հոս­քը Ը­ՀՀ-ում, մլն ԱՄՆ դո­լա­րով ՀՆԱ-ի տո­կոս գ. ՕՈՒՆ-նե­րի ը­նդ­հա­նուր բաշ­խում, տո­կոս դ. ՕՈՒՆ-ներն ար­տա­հա­նե­լի հատ­վա­ծում, մլն ԱՄՆ դո­լա­րով Աղ­բյու­րը՝ ՀՀ Ա­ՎԾ և հե­ղի­նակ­նե­րի հաշ­վարկ­ներ: թյուն­ներ վկա­յում են ՕՈՒՆ-ի և տն­տե­սա­կան ա­ճի 2.36. 2009 թ. ճգ­նա­ժա­մից հե­տո տե­ղի ու­ ա­մուր կա­պի մա­սին` ը­նդ­գծե­լով ներ­քին խնայո­ նե­ցավ ՕՈՒՆ-նե­րի հոս­քի ուղ­ղում դե­պի ար­ ղու­թյուն­նե­րի ցածր մա­կար­դակ և ֆի­նան­սա­կան տադ­րա­կան ո­լորտ: Մինչ 2009 թ. ճգ­նա­ժա­մը միջ­նոր­դու­թյան ան­բա­վա­րար մե­խա­նիզմ­ներ ու­նե­ ՕՈՒՆ-նե­րի հոս­քը հիմ­նա­կա­նում ուղղ­վում էր ար­ ցող ե­րկր­նե­րում դրանց դե­րը կա­պի­տա­լի ներ­հոս­ տա­հա­նե­լի հատ­ված՝ հե­ռա­հա­ղոր­դակ­ցու­թյուն, քի ա­պա­հով­ման և տեխ­նո­լո­գիա­նե­րի փո­խանց­ ֆի­նանս­ներ և հան­քար­դյու­նա­բե­րու­թյուն: Ճգ­նա­ ման հար­ցե­րում: Բազ­մազգ կոր­պո­րա­ցիա­նե­րը, ժա­մից հե­տո ար­տադ­րա­կան ո­լոր­տը հայտն­վեց ո­րոնք օ­գուտ են քա­ղում տն­տե­սու­թյան ծա­վա­լ- ար­դյուն­քից, դիտ­վում են որ­պես ար­դիա­կան տեխ­ և բաղկացած են մի շարք գործոններից, այդ թվում՝ տնտեսության նո­լո­գիա­նե­րի կարևո­րա­գույն աղ­բյուր21: ոլորտից, երկրում իրականացվող տնտեսական քաղաքականությունից և ֆինանսական զարգացման մակարդակից, տե՛ս օրինակ՝ Alfaro, 21 Գրականության մեջ բերվում են զանազան օրինակներ 2003թ.: Alfaro-ի անցկացրած երկրների համեմատական վերլուծությունը օտարերկրյա ընկերությունների ավելի բարձր արտադրողականության ցույց է տալիս, որ ՕՈՒՆ-ները դրական ազդեցություն են ունենում մա­ սին, տե՛ս օրինակ՝ Lipsey, 2002թ.: Սակայն արտադրողականության վերամշակող ոլորտների վրա, բացասական ազդեցություն` առաջնային աճի ազդեցության վերաբերյալ գնահատականները տարբեր են ոլորտների և խառը ծառայությունների վրա: 2. Խ­նայո­ղություն, ներդ­րում և ֆի­նան­սա­կան միջ­նոր­դություն | 27 ՕՈՒՆ-ներ ներգ­րա­վող 3 ա­ռա­ջա­տար ար­տա­ Նկար 2.11. Հա­յաս­տան՝ ՕՈՒՆ-նե­րի ներ­հոս­քը հա­նե­լի ո­լորտ­նե­րի թվում: Սա­կայն ար­տա­հա­նե­ 2000-ա­կան թթ. լի հատ­ված մղ­վող ՕՈՒՆ-նե­րի կշի­ռը ը­նդ­հա­նուր առ­մամբ դեռևս զգա­ լի­ ո­րեն զի­ ջում է 2003 թ. ար­ ա. ՕՈՒՆ-նե­րի ներ­հոս­քը` ը­ստ ժա­մա­նա­կաշր­ջան­ ձա­նագր­ված ա­ռա­վե­լա­գույն 91 տո­կո­սին: նե­րի, ՀՆԱ-ի տո­կոս 2.37. Հիմն­վե­լով Հա­յաս­տա­նում ՕՈՒՆ-նե­րի քը 2006-2010 թթ., ՀՆԱ-ի % ներ­հոս­քը բնու­թագ­րող տվյալ­նե­րի վրա` այս գլ­խում ա­ռա­ջարկ­վում են ՕՈՒՆ-նե­րի կողմ­նո­ րո­շու­մը դե­պի ար­տադ­րա­կան ո­լորտ­ներ պահ­ պա­նե­լու քա­ղա­քա­կա­նու­թյան սկզ­բունք­նե­րը: Տն­տե­սա­կան ա­ճի վրա ՕՈՒՆ-նե­րի հոս­քի ազ­ հոս­ դե­ցու­թյան և մի շարք այլ ցու­ցա­նիշ­նե­րի վեր­լու­ րի ներ­ ծու­թյան ար­դյուն­քում ա­ռա­ջարկ­վում են նաև նոր ՕՈՒՆ-նե­ աշ­խա­տա­տե­ղե­րի ստեղծ­ման ո­րո­շա­կի մո­տե­ցում­ ներ: ՕՈՒՆ-ները և տնտեսական աճը րի ներ­ ՕՈՒՆ-նե­ քը 2000-2005 թթ., ՀՆԱ-ի % հոս­ Հայաստանում չին ը­ բ. Մեկ շն­ նող ՀՆԱ-ն և ՕՈՒՆ-նե­ նկ­ րի ներ­ 2.38. ­Հա­յաս­տա­նում ՕՈՒՆ-նե­րի ներգ­րավ­ հոս­քը ման ցու­ցա­նիշ­նե­րը 2000-ա­կան­նե­րի ե­րկ­րորդ կե­սում է­ա­պես ա­վե­լի բարձր էին, քան ա­ռա­ջին կե­սում: 2005 թ. սկ­ սած` դրանց ներ­հոս­ քը կտ­ րուկ ա­ճեց, ո­րի ար­դյուն­քում ՕՈՒՆ-նե­րի կշի­ռը ՀՆԱ- ում զգա­լի­ո­րեն ա­վե­լա­ցավ: 2006-10 թթ. ըն­թաց­ քում ՕՈՒՆ-նե­րի հա­մա­խառն ներ­հոս­քը կազ­մեց ՀՆԱ-ի մոտ 7.5 տո­կո­սը, ո­րը բա­վա­կա­նին բարձր ցու­ցա­նիշ է, և Հա­յաս­տանն այդ ա­ռու­մով ա­ռա­ջա­ տար­նե­րից մեկն էր Ա­ՊՀ և Ե­ԿԱ ե­րկր­նե­րում22: 2.39. ՕՈՒՆ-նե­րի ներ­հոս­քը է­ա­պես խթա­նել է տն­տե­սա­կան ա­ճը: Ը­նդ­հան­րա­պես բարձր տն­ տե­սա­կան ա­ճի շր­ջան­նե­րին բնո­րոշ է ՕՈՒՆ-նե­րի Աղ­բյու­րը՝ UnctadStat, WDI. ա­ճող, բայց ա­վե­լի տա­տան­վող ներ­հոս­քը: 2001- 05 թթ. բարձր ա­ քում ըն­ ճի հիմ­ կած էր ՕՈՒՆ-նե­ րի Կապիտալի կուտակումը և ՕՈՒՆ-ների դեռևս ոչ այն­քան մեծ ներ­հոս­քը: Հե­տա­գա ե­րեք ներհոսքը տա­րի­նե­րին շի­նա­րա­րու­թյան ո­լոր­տի բուռն զար­ գաց­ման շնոր­հիվ ար­ձա­նագր­ված տն­տե­սա­կան 2.40. Հա­յաս­տա­նի վեր­ջին տա­րի­նե­րի տն­տե­ թռիչ­քի հե­նա­սյու­նը հան­դի­սա­ցող ՕՈՒՆ-նե­րի ա­ճը սա­կան ա­ճի հիմ­քում կա­պի­տա­լի կու­տա­կումն հա­սավ իր գա­գաթ­նա­կե­տին: Ճգ­նա­ժա­մի տա­րի­ էր: 2000-2010 թթ. Հա­յաս­տա­նում կա­պի­տա­լի կու­ նե­րին տն­տե­սա­կան ա­ճը կտ­րուկ նվա­զեց, և դա տակ­ման մա­կար­դա­կը 33 տո­կո­սով ա­վե­լի բարձր բա­ցա­սա­բար ան­դրա­դար­ձավ նաև ՕՈՒՆ-նե­րի էր, քան Ա­ՊՀ, Ե­ԿԱ և ՏՀԶԿ ե­րկր­նե­րում, բա­ցա­ռու­ հոս­քի վրա (Նկար 2.11): թյամբ Բե­լա­ռու­սի և Թուրք­մենս­տա­նի (Նկար 2.12): Սա­կայն հա­մա­խառն ֆիքս­ված կա­պի­տա­լի ձևա­ վոր­ման (ՀՖԿՁ) 51-68 տո­կո­սը տե­ղի էր ու­նե­նում 22 Այս ցուցանիշը գնահատելիս անհրաժեշտ է հաշվի առնել 2009 թ. շի­նա­րա­րու­թյան ո­լոր­տում: Թեև վեր­ջի­նիս կշի­ ՀՆԱ-ի կտրուկ կրճատումը, որը համեմատվող երկրներում ամենա­ բարձրնե­րից էր: ռը ՀՖԿՁ-ում ճգ­նա­ժա­մից հե­տո նվա­զեց, դեռևս 28 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն Նկար 2.12. Կա­պի­տա­լի կու­տա­կում և ՕՈՒՆ-նե­րի ներ­հոսք, 2000-2010 թթ. ա. Հա­մա­խառն ֆիքս­ված կա­պի­տա­լի ձևա­վո­րում (ՀՖԿՁ), 2000-10 թթ. նա­ բ. ՀՖԿՁ և շի­ րու­ րա­ թյուն, 2000-10 թթ. մա­ գ. Հա­ ղու­ խառն խնայո­ թյուն և ՀՖԿՁ, 2000-10 թթ. 2. Խ­նայո­ղություն, ներդ­րում և ֆի­նան­սա­կան միջ­նոր­դություն | 29 դ. ՕՈՒՆ-նե­րի մաս­նակ­ցու­թյամբ ըն­կե­րու­թյուն­նե­րը Հա­յաս­տա­նում ՎԾ:. Աղ­բյուրր՝ WDI, ՀՀ Ա­ կազ­մում է մոտ 50 տո­կոս: Շի­նա­րա­րու­թյան ա­ճը ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի­նը: Այդ երևույթն ար­տա­ցո­լում է հիմ­նա­կա­նում պայ­մա­նա­վոր­ված էր Երևա­նում օ­տա­րերկ­րյա ներդ­րող­նե­րի մի­ջոց­նե­րով ֆի­նան­ բնա­կա­րա­նա­շի­նու­թյան բուռն ա­ճով և դո­նոր­նե­ սա­վոր­վող բիզ­նե­սի վե­րըն­թաց դի­նա­մի­կան23: րի օ­ժան­դա­կու­թյամբ ի­րա­կա­նաց­վող ճա­նա­պար­ հա­շի­նու­թյամբ: Սա­կայն կա­պի­տա­լի կու­տակ­ման ՕՈՒՆ-ների ներհոսքն ու ոլորտային հիմ­նա­կան աղ­բյու­րը օ­տա­րերկ­րյա խնայո­ղու­ արտադրողականությունը թյուն­ներն էին: Ներ­քին խնայո­ղու­թյուն­նե­րի մաս­ նա­բա­ժի­նը բա­վա­կա­նին ցածր էր: 2.42. ՕՈՒՆ-նե­ րի մեծ մասն ուղղ­ վում է չորս ո­լորտ­ներ: Դրանք են` տրանս­ պորտ և հե­ ռա­հա­ 2.41. Փաս­տո­րեն ՕՈՒՆ-նե­րի հաշ­վին ֆի­նան­ ղոր­դակ­ցու­թյուն, է­լեկտ­րաէ­ներ­գիայի, գա­զի ու սա­վոր­վող ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի թի­վը զգա­լի­ո­րեն ջրի ար­տադ­րու­թյուն, ֆի­նան­սա­կան միջ­նոր­դու­ ա­ճեց: ՕՈՒՆ-նե­րի ծա­վա­լի ա­ճը զու­գորդ­վում էր թյուն և հան­քար­դյու­նա­բե­րու­թյուն: 2000-2010 թթ. Հա­յաս­տա­նում օ­տա­րերկ­րյա կա­պի­տա­լով ֆի­ դրանց ը­նդ­հա­նուր կշի­ռը ՕՈՒՆ-նե­րում կազ­մել է նան­սա­վոր­վող ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի թվի ը­նդ­հա­ 72.5 տո­կոս (Նկար 2.13): ՕՈՒն-նե­ րի մա­կար­դակն նուր ա­ ճով: 2000 թ. ի վեր դրանց թի­ վը 3.3 տո­ կո­ այդ ո­լորտ­նե­րում, հա­մա­խառն հա­վե­լ յալ ար­ժե­ սից հա­ սավ մինչև 7.1 տո­ կո­սի, ին­չը վկա­ յում է, որ օ­տա­րերկ­րյա կա­պի­տա­լի մաս­նակ­ցու­թյամբ ըն­կե­ 23 Սակայն այդ գործընթացին պետք է վերաբերվել որոշ վերա­ պա­ րու­թյուն­նե­րի թվի ա­ճը զգա­լի­ո­րեն ա­վե­լի բարձր է, հումներով` հաշվի առնելով այն, որ ոչ ռեզիդենտ ընկերությունների հիմնադիրներից շատերը նախկին հայաստանյան քաղաքացիներ են, քան զուտ ներ­քին մի­ջոց­նե­րով ֆի­նան­սա­վոր­վող որոնք արտագաղթել են երկրից: 30 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն Նկար 2.13. Ո­լորտ­նե­րի կշի­ռը ը­նդ­հա­նուր ՀՀԱ-ում, 2000-2010 թթ. ա. Մաս­նա­բա­ժի­նը ը­նդ­հա­նուր ՀՀԱ-ի ա­ճի մեջ բ. Ը­նդ­հա­նուր կշի­ռը ՀՀԱ-ում. ո­լոր­տում ՀՀԱ-ի ա­ճը նա­ բ. ՀՖԿՁ և շի­ րու­ րա­ թյուն, 2000-10 թթ. Աղ­բյուրր՝ Ա­ՎԾ:. 2. Խ­նայո­ղություն, ներդ­րում և ֆի­նան­սա­կան միջ­նոր­դություն | 31 քի (Հ­ՀԱ) հա­ մե­մատ, ե­ղել է չա­փա­զանց բարձր՝ 71 M ­ . Ա­ռա­ջարկ­վող տո­կո­սից ֆի­նան­սա­կան միջ­նոր­դու­թյան բնա­գա­ քաղաքականություն վա­ռում մինչև 102 տո­կոս է­լեկտ­րաէ­ներ­գիայի, գա­ զի և ջրի ար­տադ­րու­թյան ո­լորտ­նե­րում: Մեկ աշ­ 2.45. Խ­նայո­ղու­թյուն­նե­րի և ներդ­րում­նե­ խա­տակ­ցին ը­նկ­նող ՕՈՒՆ-ի հաշ­վար­կով` նշ­ված րի խթան­ման ուղ­ղու­թյամբ բա­րե­փո­խում­նե­ ցու­ցա­նիշն այդ ո­լորտ­նե­րում նույն­պես ա­մե­նից րը պետք է ըն­թա­նան չորս ուղ­ղու­թյուն­նե­րով. բարձրն է ե­ղել24: մակ­րոտն­տե­սա­կան մի­ջա­վայր, ֆի­նան­սա­կան միջ­նոր­դու­թյուն, մաս­նա­վոր օ­տա­րերկ­րյա դրա­ 2.43. ­Սա­կայն այդ ո­լորտ­նե­րի կշի­ռը 2000-10 մա­կան փո­խան­ցում­ներ և ՕՈՒՆ: Ե­կա­մուտ­նե­րի թթ. տն­տե­սա­կան ա­ճում մեծ չէր: Դի­տարկ­վող կարևո­րու­թյու­նը խնայո­ղու­թյուն­նե­րի ձևա­վոր­ման շր­ջա­նում այն կազ­մում էր ըն­դա­մե­նը 12 տո­կոս, հար­ցում հու­շում է, որ ներ­քին խնայո­ղու­թյուն­նե­ ո­րը պայ­մա­նա­վոր­ված էր նրանց հա­մե­մա­տա­բար րի բարձր մա­կար­դա­կի գրա­վա­կա­նը ա­ճին նպաս­ փոքր ծա­վա­լով: Օ­րի­նակ՝ հան­քար­դյու­նա­բե­րու­ տող մակ­րոտն­տե­սա­կան մի­ջա­վայրն է: Այս­պես, թյու­ նը, որ­տեղ 2012 թ. աճ է ար­ ձա­նագր­վել, միայն դրա­մի ա­րժևո­րու­մը և 2009 թ. ճգ­նա­ժա­մը մեծ 3.6 տո­կո­սով է նպաս­տել ը­նդ­հա­նուր հա­մա­խառն բա­ցա­սա­կան ազ­դե­ցու­թյուն ու­նե­ցան խնայո­ղու­ հա­վե­լ յալ ար­ժե­քի ա­ճին: ՀՆԱ-ում մեծ մաս­նա­ թյուն­նե­րի ը­նդ­հա­նուր մա­կար­դա­կի վրա: Ժամ­կե­ բաժ­ նի շնոր­հիվ ՀՆԱ-ի ա­ ճի մեջ ա­ռա­ վել մեծ դեր տային ա­վանդ­նե­րի տո­կո­սադ­րույք­նե­րը, ի­նչ­պես խա­ղա­ցին շի­նա­րա­րու­թյան, գյու­ղատն­տե­սու­թյան, նաև մաս­նա­վոր դրա­մա­կան փո­խան­ցում­նե­րը մե­ծա­ծախ և ման­րա­ծախ ա­ռևտ­րի ո­լորտ­նե­րը: նպաս­տում են խնայո­ղու­թյուն­նե­րին: Ցածր սղաճ, կա­յուն հար­կա­բյու­ջե­տային պա­կա­սուրդ և կա­ռա­ 2.44. Այն ո­լորտ­ նե­րը, որ­ տեղ բարձր էր ՕՈՒՆ- վա­րե­լի ըն­թա­ցիկ հաշ­վի պա­կա­սուրդ ա­պա­հո­վող նե­րի ներ­հոս­քը, մեծ դեր ու­նեին նոր աշ­խա­տա­ մակ­րոտն­տե­սա­կան մի­ջա­վայ­րը նոր լիցք է հա­ տե­ղե­րի ստեղծ­ման հար­ցում: Չնա­յած ա­րագ ղոր­դում տն­տե­սա­կան ա­ճին: Այդ ի­սկ պատ­ճա­ռով տն­տե­սա­կան ա­ճին, զուտ աշ­խա­տա­տե­ղե­րի ան­հրա­ժեշտ է ի­րա­կա­նաց­նել միաս­նա­կան դրա­ ստեղծ­ման ցու­ցա­նի­շը 2000-ա­կան­նե­րին ցածր էր մա­վար­կային, հար­կա­բյու­ջե­տային և ա­ռևտ­րային և ը­ստ ո­լորտ­նե­րի` տար­բեր էր: Այս­պես, ար­տադ­ քա­ղա­քա­կա­նու­թյուն: Ա­նհ­րա­ժեշտ է պահ­պա­նել րա­կան ճյու­ղե­րում և սպա­սարկ­ման ո­լորտ­նե­րում և ու­ժե­ղաց­նել ՀՀ ԿԲ-ի սղա­ճի նպա­տա­կադր­ման աշ­խա­տա­տե­ղե­րը կր­ճատ­վում էին: Ա­ռա­վել շատ քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը` սղա­ճային սպա­սում­նե­րը աշ­խա­տա­տե­ղեր ստեղծ­վում էին շի­նա­րա­րու­թյան խարս­խե­լու հա­մար: Փո­խար­ժե­քային քա­ղա­քա­ ո­լոր­տում և պե­տա­կան հատ­վա­ծում: Այդ ժա­մա­ կա­նու­թյու­նը պետք է օ­ժան­դա­կի ար­տա­հան­ման նա­կաշր­ջա­նում ՕՈՒՆ-նե­րի տե­սան­կյու­նից ա­ռա­ կողմ­նո­րո­շում ու­նե­ցող տն­տե­սա­կան ա­ճի ռազ­մա­ ջա­տար ո­լորտ­նե­րում ստեղծ­վեց մոտ 20 հա­զար վա­րու­թյա­նը` ա­պա­հո­վե­լով մր­ցակ­ցային փո­խար­ նոր աշ­խա­տա­տեղ: ժեք և ցածր (ներկր­ վող) սղաճ: Ֆիս­ կալ դիր­քե­րը պետք է կա­ նեն, ը­ յուն լի­ րում` պարտ­ նդ ո­ ցա­ քի ցու­ նի­շը նա­ խորդ տար­ վա ՀՆԱ-ի նկատ­ մամբ պետք է 50 տո­կո­սից ցածր լի­նի (ՀՀ կա­ռա­վա­րության կող­ մից սահ­ման­ված հար­կա­բյու­ջե­տային կա­նոն­նե­ րին հա­մա­պա­տաս­խան)25: Ե­կամ­տի ստեղծ­մանն 24 Ոլորտային հաշվարկների հիմքում ընկած NACE 1.1, ՀՀԱ թվերը առկա են միայն առաջին խմբի արդյունաբերության դասերի դեպքում, ուղղ­ված ջան­քե­րը կն­պաս­տեն հար­կա­բյու­ջե­ դա զգալիորեն սահմանափակում է վերլուծության խորությունը: Այսպես տային մի­ջոց­նե­րի խնայո­ղու­թյա­նը և ներդ­րում­նե­ օրինակ` ՏՏ ոլորտն առաձնանում է օտարերկրյա կապիտալի բարձր մաս­նակցության և բարձր արտադրողականության առումով: Սակայն րի ի­րա­կա­նաց­մա­նը տն­տե­սա­կան ա­ճը խթա­նող ոլորտի ՀՀԱ-ի և ՕՈՒՆ-ների մասին ճշգրիտ վիճակագրական տվյալներ են­թա­կա­ռուց­վածք­նե­րում և մարդ­կային կա­պի­տա­ չկան: Պաշտոնական վիճակագրության տվյալների համաձայն` 1998- 2010 թթ. ծրագրային ապահովման և ՏՏ ծառայությունների ոլոր­ տում լում: ներգրավվել է ավելի քան 65 մլն դոլար ՕՈՒՆ, որը կազմում է նույն ժամա­ նակաշրջանում երկրում կատարված ընդհանուր ՕՈՒՆ-ների 1 25 2008 թ. Հայաստանում կանոն ընդունվեց, ըստ որի` պարտքը չի տոկոսը: Սակայն, հաշվի առնելով ոլորտում օտարերկրյա ներդրում­ կարող գերազանցել ՀՆԱ-ի 60 տոկոսը: Եթե պարտքը գերազանցում ներով կատարվող գործարքների բնույթը, այդ թիվը կարող է զգալիո­ է ՀՆԱ-ի 50 տոկոսը, ապա պետք է պահպանել հարկաբյուջետային րեն ցածրացված լինել: հավասարակշռությունը: 32 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն 2.46. Ա­վե­լի խո­րը ֆի­նան­սա­կան միջ­նոր­դու­  ­Միկ­րո­ֆի­նան­սա­վոր­ման խթա­նում և ը­նդ­ թյու­նը խթա­նում է խնայո­ղու­թյուն­նե­րը: Մինչ­դեռ լայ­նում: Միկ­րո­ֆի­նան­սա­վոր­ման սահ­մա­նումն բան­կային հա­մա­կար­գի մատ­չե­լի­ու­թյան բարձ­րաց­ օ­րեն­քում, են­թաօ­րենսդ­րա­կան ակ­տե­րում և ման դեպ­քում տնային տն­տե­սու­թյուն­նե­րը ձգ­տում ո­լոր­տի գոր­ծու­նե­ու­թյու­նը կար­գա­վո­րող կա­նո­ են ա­վե­լի շատ փո­խա­ռու­թյուն­ներ վերց­նել, բան­ նա­կար­գե­րում, ի­նչ­պես նաև ու­նի­վեր­սալ վար­ կային հա­մա­կար­գը ներ­կա­յումս մե­ծա­ծա­վալ մի­ կային կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի ա­վե­լի հս­տակ ջոց­ներ է ստա­նում դո­նոր­նե­րից վար­կային գծե­րի ը­նդ­գր­կու­մը միկ­րո­ֆի­նան­սա­վո­րող հաս­տա­ տես­քով: Ե­րբ վար­կային գծե­րի պայ­ման­նե­րը շու­ տու­թյուն­նե­րի կազ­մում մեծ կարևո­րու­թյուն կու­ կա­յա­կա­նից ցածր են, բան­կե­րում կոր­չում է ա­վան­ նե­նան նրանց հա­մար: Ո­րա­կյալ ու­նի­վեր­սալ դա­տու­նե­րին գրա­վիչ պայ­ման­ներ ա­ռա­ջար­կե­լու վար­կային կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րը պետք է շա­հագրգ­ռու­թյու­նը: Միկ­րոխ­նայո­ղու­թյուն­նե­րի և նաև ա­ վե­լի մեծ դեր խա­ ղան դո­նոր­նե­րի և կա­ վար­կա­վոր­ման ո­լոր­տում գոր­ծող հաս­տա­տու­թյուն­ ռա­վա­րու­թյան վար­կային ծրագ­րե­րում: Տեխ­ նե­րը կա­րող են հաղ­թա­հա­րել ի­րենց փոքր չա­փե­ նի­կա­կան օ­ժան­դա­կու­թյան ծրագ­րե­րը և հնա­ րից բխող սահ­մա­նա­փա­կում­նե­րը, հատ­կա­պես` րա­վո­րու­թյան դեպ­քում նաև ՓՄՁ-նե­րի հա­մար փոքր քա­ղաք­նե­րում և գյու­ղա­կան վայ­րե­րում: Կոր­ վար­կե­րի ե­րաշ­խա­վոր­ման ծրագ­րե­րը վեր­ջին­ պո­րա­տիվ հատ­վա­ծի հա­մար կա­րե­լի է զգա­լի­ո­րեն նե­րիս ա­վե­լի գրա­վիչ կդարձ­նեն բան­կե­րի հա­ ը­նդ­լայ­նել բան­կային ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րը: մար: Տեխ­նի­կա­կան օ­ժան­դա­կու­թյու­նը կա­րող է տրա­մադր­վել հաշ­վա­պա­հու­թյան, ֆի­նան­սա­ 2.47. Միջ­նոր­դավ­ճար­նե­րի մա­կար­դա­կի կան կա­ռա­վար­ման, բիզ­նես պլա­նա­վոր­ման և բարձր ցր­ված­քը պայ­մա­նա­վոր­ված է ֆի­նան­ մար­կե­տին­գի նպա­տա­կով: սա­կան հա­մա­կար­գի ա­ռանձ­նա­հատ­կու­թյուն­ նե­րով: Դրանք դո­լա­րային ակ­տիվ­նե­րի և վար­  ­Ֆի­նան­սա­կան ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի և վար­ կե­րի պահ­պա­նու­մից բխող ռիս­կե­րի, դրա­մա­կան կային ա­ռա­ջարկ­նե­րի ը­նդ­լայն­ման նպա­ ա­վանդ­նե­րի ֆի­նան­սա­վոր­ման մի­ջոց­նե­րի պա­կա­ տա­կով փո­փո­խու­թյուն­նե­րի ի­րա­կա­նա­ցում: սի և բան­ կե­ րի փոքր չա­ փե­րի ու այդ պատ­ ճա­ռով Վար­ձա­կալ­ման զար­գաց­մա­նը կն­պաս­տի` (i) նրանց հա­մար զգա­լի գոր­ծառ­նա­կան վե­րա­դիր ա­ռն­վազն հա­վա­սար հար­կային ռե­ժի­մը վար­ ծախ­սե­րի հետևանք են: Հետևա­բար ծախ­սե­րի կր­ ձա­կալ­ման և վար­կե­րի ֆի­նան­սա­վոր­ման ճատ­ման միակ ի­րա­տե­սա­կան ճա­նա­պար­հը փոքր հա­մար, (ii) բան­կե­րում և վար­կային կազ­մա­ բան­կե­րի հե­տա­գա հա­մախմ­բումն է, ո­րի դեպ­քում կեր­պու­թյուն­նե­րում վար­ձա­կալ­մանն ա­ռնչ­ նո­րա­րա­րա­կան տեխ­նո­լո­գիա­նե­րի և ավ­տո­մա­ վող կա­րո­ղու­թյուն­նե­րի և տեխ­նի­կա­կան գի­ տաց­ման զար­գա­ցու­մը կն­պաս­տի գոր­ծառ­նային տե­լիք­նե­րի զար­գա­ցու­մը ի­նչ­պես սե­փա­կան և վե­րա­դիր ծախ­սե­րի կր­ճատ­մա­նը, կա­պա­հո­վի ու­ժե­րով, այն­պես էլ մի­ջազ­գային դո­նոր­նե­րի է­լեկտ­րո­նային բան­կային ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի զար­ օգ­նու­թյամբ, (iii) ­լա­վա­գույն մի­ջազ­գային փոր­ գա­ցու­մը, ո­րն իր հեր­թին կխ­թա­նի ար­դյու­նա­վե­ ձին հա­մա­պա­տաս­խան վար­ձա­կալ­ման մա­սին տու­թյու­նը և գոր­ծառ­նային ու վար­չա­կան ծախ­սե­ օ­րեն­քի մշա­կու­մը: րի կր­ճա­տու­մը: 2.49. Բաժ­նե­տոմ­սե­րի և ար­ժեթղ­թե­րի շու­ կա­նե­րը կա­րող է հա­մալ­րել բան­կե­րի մի­ջո­ցով 2.48. Վար­կե­րի տրա­մադր­ման և ա­վանդ­նե­ տրա­մադր­վող ֆի­նան­սա­կան միջ­նոր­դու­թյու­նը: րի ներգ­րավ­ման ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի հե­տա­գա Վեր­ջերս ի­րա­կա­նաց­ված կեն­սա­թո­շա­կային բա­ ը­նդ­լայն­ման հա­մար կա­րե­լի է ի­րա­կա­նաց­նել րե­փոխ­ման շր­ջա­նակ­նե­րում 2014 թվա­կա­նից ե­րկ­ հետևյալ մի­ջո­ցա­ռում­նե­րը. րում կբաց­վեն պար­տա­դիր ան­հա­տա­կան կու­տա­  Գ­րա­վի ի­րաց­ման գոր­ծըն­թա­ցի բա­րե­լա­վում: կային հա­շիվ­ներ: Ի տար­բե­րու­թյուն ա­վան­դա­կան Գրա­վի գրանց­ման և գանձ­ման ըն­թա­ցա­կար­ շու­կա­նե­րի «­կա­նո­նա­վոր» ա­ճին` ֆի­նան­սա­կան գե­րի ար­դիա­կա­նա­ցու­մը (գ­րա­վազր­կում, գրա­ շու­կա­յում ար­ժեթղ­թե­րի ա­ռա­ջար­կի խթան­մա­նը վի ա­ռար­կայի ա­ռգ­րա­վում և վա­ճառք) զգա­լի­ միտ­ված նոր նա­խա­ձեռ­նու­թյուն­նե­րը պա­հան­ջում ո­րեն կբարձ­րաց­նի վար­կե­րի մատ­չե­լի­ու­թյու­նը են ա­րագ և հետևո­ղա­կան ջան­քե­րի ներդ­րում: Ար­ ՓՄՁ-նե­րի հա­մար: ժեթղ­թե­րի շու­կա­նե­րում ի­րաց­վե­լի­ու­թյան ա­ճին և 2. Խ­նայո­ղություն, ներդ­րում և ֆի­նան­սա­կան միջ­նոր­դություն | 33 մր­ցակ­ցու­թյան խթան­մա­նը միտ­ված նա­խա­ձեռ­ դրա­մային պե­տա­կան ար­ժեթղ­թե­րի խո­րու­ նու­թյուն­նե­րը կա­րող են ի­րա­կա­նաց­վել հետևյալ թյու­նը ե­կամ­տա­բե­րու­թյան կո­րի ա­ռանց­քային ուղ­ղու­թյուն­նե­րով. հատ­ված­նե­րում և ա­պա­հո­վել ին­դեք­սա­վոր­ված պար­տա­տոմ­սե­րի հե­նա­նի­շը26:­  Ար­ժեթղ­թե­րի ո­լոր­տի ի­րա­վա­կան դաշտ: Ֆի­նան­սա­կան շու­կայի մատ­չե­լի­ու­թյան բարձ­  Են­թա­կա­ռուց­ված­քի ֆի­նան­սա­վո­րում ծրագ­ րաց­ման և նոր գոր­ծիք­նե­րի մշակ­ման հա­մար րային պար­տա­տոմ­սե­րով: Եր­կա­րա­ժամ­կետ ֆակ­տո­րին­գի (դե­բի­տո­րա­կան պարտ­քե­րի ար­ պար­տա­տոմ­սե­րի մատ­չե­լի­ու­թյան բարձ­րաց­ ժեթղ­թա­վոր­ման) և հա­կա­դարձ ֆակ­տո­րին­գի ման հա­մար կա­ռա­վա­րու­թյու­նը կա­րող է ի­րա­ շու­կա­նե­րը հնա­րա­վո­րու­թյուն կտան մշա­կե­լու կա­նաց­նել հիմ­նա­կան են­թա­կա­ռուց­ված­քային ա­պա­հով և բարձր տո­կո­սադ­րույք­նե­րով ֆիքս­ ծրագ­րե­րի մաս­նա­կի ֆի­նան­սա­վո­րու­մը ոչ պե­ ված ե­կամ­տի գոր­ծիք­ներ և շու­կա­յում ստեղ­ծե­ տա­կան պար­տա­տոմ­սե­րի մի­ջո­ցով, ո­րոնք բյու­ լու տե­ղա­կան ար­ժեթղ­թե­րի նոր պա­շար: Դա ջե­տային մի­ջոց­նե­րի փո­խա­րեն ա­պա­հո­վված կպա­հան­ջի նաև լո­ղա­ցող տո­կո­սադ­րույ­քի ռե­ կլի­նեն ծրագ­րի ի­րա­կա­նաց­ման ըն­թաց­քում ժի­մի ներդ­րում: ՓՄՁ-նե­րի ե­կա­մուտ­նե­րի ու դե­ ա­ռա­ջա­ցող դրա­մա­կան մի­ջոց­նե­րով (օ­րի­նակ՝ բի­տո­րա­կան պարտ­քե­րի ար­ժեթղ­թա­վոր­ման ճա­նա­պար­հային վճար­ներ): Կա­ռա­վա­րու­թյու­ տար­բե­րակ­նե­րի ու­սում­նա­սի­րու­թյու­նը հնա­րա­ նը կա­րող է պե­տա­կան-մաս­նա­վոր գոր­ծըն­կե­ վո­րու­թյուն կտա ստեղ­ծե­լու ա­զատ մի­ջոց­ներ րու­թյան ծրագ­րի շր­ջա­նակ­նե­րում ստեղ­ծել հա­ վար­կա­վոր­ման հա­մար և գրա­վով ա­պա­հով­ տուկ մե­խա­նիզմ­ներ և ֆի­նան­սա­վո­րել ծրագ­րի ված ֆիքս­ված ե­կամ­տի նոր գոր­ծիք­ներ: Մաս­ մեկ­նար­կային փու­լը, ո­րը մե­ծա­պես կն­պաս­տի նա­վոր բաժ­նե­տոմ­սե­րի շր­ջա­նա­կի զար­գա­ցու­ պար­տա­տոմ­սե­րի շու­կայի զար­գաց­մա­նը27:­ մը կն­պաս­տի ո­րա­կա­վոր­ված մաս­նա­կից­նե­րի 2.50. Ինչ վե­րա­բե­րում է ար­տա­սահ­մա­նյան կող­մից կա­պի­տա­լի գոր­ծարք­նե­րի ի­րա­կա­ խնայո­ղու­թյուն­նե­րին, ե­րբ կս­տեղծ­վեն հա­մա­ նաց­մա­նը պար­զեց­ված և թա­փան­ցիկ ըն­թա­ պա­տաս­խան կա­ռույց­ներ, մաս­նա­վոր փո­խան­ ցա­կար­գե­րով, հե­ռա­խո­սա­կա­պի և ին­տեր­նե­տի ցում­նե­րը կա­րե­լի է հղել ար­տադ­րա­կան ո­լորտ: մի­ջո­ցով գոր­ծարք­նե­րի ի­րա­կա­նաց­ման հնա­ Մաս­նա­վոր դրա­մա­կան փո­խան­ցում­նե­րի ա­վե­լի րա­վո­րու­թյա­նը: Այդ գոր­ծիք­նե­րի մշակ­ման և քան 80 տո­կո­սը գա­լիս է Ռու­սաս­տա­նից: Դրանց բաժ­նե­տոմ­սե­րի ու պար­տա­տոմ­սե­րի շր­ջա­նա­ շուրջ 10 տո­կոսն ար­ սկ օգ­ դեն ի­ տա­ վում է գոր­ գործ­ ռու­թյան ա­ճի շնոր­հիվ Հա­յաս­տա­նում կձևա­ ծա­րար ներդ­րում­նե­րի նպա­տա­կով: Հա­մա­պա­ վոր­վի ար­ժեթղ­թե­րի շու­կա­յա­կան ին­դեք­սա­ տաս­խան կա­ռույց­նե­րի առ­կա­յու­թյան դեպ­քում այդ վոր­ման հիմ­նադ­րա­մը: թի­վը կա­րե­լի է կրկ­նա­պատ­կել: Ներ­կա դրու­թյամբ  Ա­ռան­ձին կա­ռույց­նե­րին վե­րա­բե­րող ծրագ­ մաս­նա­վոր փո­խան­ցում­նե­րը Հա­յաս­տան են ուղղ­ րեր: Ազ­գային հի­պո­թեկային ըն­կե­րու­թյու­նը վում բան­կե­րի մի­ջո­ցով, ո­րոնք դեռևս չեն ա­ռա­ կա­րող է ա­վե­լաց­նել ան­շարժ գույ­քով ա­պա­ ջար­կում ա­վանդ­նե­րի ներգ­րավ­ման ուղ­ղու­թյամբ հով­ված պար­տա­տոմ­սե­րի թո­ղար­կու­մը կամ մա­տուց­վող ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի ամ­բողջ շրջա­ ար­ժեթղ­թա­վո­րու­մը: Կա­րե­լի է դի­վեր­սի­ֆի­կաց­ նակը: նել Հա­մա­հայ­կա­կան բան­կի լիա­զո­րու­թյուն­նե­ 2.51. Լ­րա­ցու­ցիչ ՕՈՒՆ-նե­րի ներգ­րա­վու­մը րը և ար­ժեթղ­թային փա­թե­թը` նե­րա­ռե­լով կա­ պա­հան­ջում է ու­նա­կու­թյուն­նե­րի զար­գա­ցում, ռուց­ված­քային ար­ժեթղ­թեր: Հա­մա­հայ­կա­կան ներդ­րու­մային մի­ջա­վայ­րի բա­րե­լա­վում և ար­ բան­կը կա­րող է գոր­ծել որ­պես շու­կա­յա­կան տա­քին շու­կա­նե­րի հետ նոր կա­պե­րի ստեղ­ծում: նո­րա­րար` շր­ջա­նա­ռու­թյան մեջ դնե­լով նոր Այդ ա­մե­նի հա­մար ան­հրա­ժեշտ է ի­րա­տե­սու­թյուն շու­կա­յա­կան ապ­րանք­ներ, ո­րոնք ա­ռևտ­րային և պրագ­մա­տիզմ. հարկ է կազ­մել մր­ցակ­ցային բան­կե­րը ներ­կա­յումս չեն ա­ռա­ջար­կում:  ­Պե­տա­կան ո­լոր­տի ռազ­մա­վա­րա­կան ծրագ­ 26 ԱՄՀ/ՀԲ-ի թիմը 2011 թ. դեկտեմբերին ներկայացրել է այդ հարցերի վերաբերյալ տեխնիկական խորհրդատվության հաշվետվություն` րեր: Պե­տա­կան պարտ­քի կա­ռա­վար­ման ա­վե­լի «Միջնաժամկետ պարտքի կառավարման ռազմավարության մշակում»: հա­մա­պար­փակ ծրա­գի­րը կա­րող է ա­վե­լաց­նել 27 Այդ գաղափարն առաջարկվել էր 2012 թ. ԱՄՀ/ՀԲ ֆինանսական հատվածի գնահատման ծրագրի քննարկումների շրջանակում: 34 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն ապ­րան­քա­տե­սակ­ներ ար­տադ­րող և ծա­ռա­յու­ թյուն­ներ մա­տու­ցող հե­ղի­նա­կա­վոր մի­ջազ­գային ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի ցանկ և հա­մա­պա­տաս­խան քայ­ լեր ձեռ­նար­կել, որ­պես­զի նրանք գոր­ծու­նե­ու­թյուն ծա­վա­լեն Հա­յաս­տա­նում: 2.52. ՕՈՒՆ-նե­րի ներգ­րավ­ման գոր­ծըն­թա­ ցում հա­ջո­ղու­թյան հաս­նե­լու հա­մար կա­ռա­վա­ թյու­ րու­ նը պետք է գոր­ ծի ակ­ տիվ և նպա­ տա­ կաս­լաց: Լծակ­ներ ստեղ­ծե­լիս (ֆիս­կալ օ­գուտ­ներ, սպա­սարկ­վող տա­րած­քի տրա­մադ­րում, ռիս­կե­րից ա­պա­հո­վագ­րում) պետք է հաշ­վի առ­նել ե­րկ­րի տն­ տե­սու­թյան վրա նրանց հնա­րա­վոր ազ­դե­ցու­թյու­նը և հետևանք­նե­րը նոր աշ­խա­տա­տե­ղե­րի ստեղծ­ ման, գի­տե­լիք­նե­րի փո­խանց­ման և ՓՄՁ-նե­րի հետ հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյան հար­ցե­րում: 2. Խ­նայո­ղություն, ներդ­րում և ֆի­նան­սա­կան միջ­նոր­դություն | 35 3. Մարդ­կային ռե­սուրս­ներ 28 3.1. ­Հա­յաս­տա­նի տն­տե­սու­թյու­նում աշ­խա­ և քա­ղա­քային գոր­ծազր­կու­թյան զգա­լի տար­բե­ տա­տե­ղե­րի թի­վը ե­ղել է սահ­մա­նա­փակ նույ­ րու­թյու­նը վկա­յում է աշ­խա­տու­ժի ցածր շար­ժու­ նիսկ 2000-ական թթ. տն­տե­սա­կան վե­րել­քի նա­կու­թյան մա­սին: Միա­ժա­մա­նակ աշ­խա­տա­շու­ ժա­մա­նակ: Ձգ­տե­լով ա­վե­լաց­նել ի­րենց ար­տադ­ կայի գոր­ծու­նե­ու­թյու­նը աղ­քա­տու­թյան կր­ճատ­ման րան­քը` ըն­կե­րու­թյուն­ներն ա­վե­լի շատ հակ­ված էին կարևոր նա­խա­պայ­ման­նե­րից է: բարձ­րաց­նե­լու աշ­խա­տան­քի ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­ 3.3. Հա­յաս­տա­նի աշ­խա­տա­շու­կան կանգ­նած թյու­նը, քան վար­ձե­լու նոր աշ­խա­տող­նե­րի: Հա­ է մի շարք մար­տա­հրա­վեր­նե­րի ա­ռջև, ո­րոնք մաշ­խար­հային ճգ­նա­ժա­մի հետևան­քով գոր­ծազր­ ազ­դում են ի­նչ­պես պա­հան­ջար­կի (աշ­խա­տա­ կու­թյու­նը կտ­րուկ ա­ճեց և նույ­նիսկ տն­տե­սա­կան տե­ղե­րի քա­նակ), այն­պես էլ ա­ռա­ջար­կի (աշ­ վե­րա­կանգն­ման ե­րեք տա­րի­նե­րից հե­տո` 2012 թ. խա­տող­նե­րի քա­նակ) և այդ եր­կու գոր­ծոն­նե­րը դրու­թյամբ, աշ­խա­տու­ժի շուրջ 18 տո­կո­սը գոր­ծա­ հա­մա­պա­տաս­խա­նեց­նե­լու վրա: Հաշ­վի առ­նե­լով զուրկ էր: Գոր­ծազր­կու­թյան բարձր մա­կար­դա­կի և գոր­ծազր­կու­թյան բարձր մա­կար­դա­կը` շեշ­տադ­ աշ­խա­տու­ժի ցածր ներգ­րավ­վա­ծու­թյան հետևան­ րու­մը պետք է ար­վի ա­ռա­ջին խնդ­ րի վրա: Նոր քով բնակ­չու­թյան զբաղ­վա­ծու­թյան մա­կար­դա­կը աշ­խա­տա­տե­ղե­րի ստեղծ­մա­նը է­ա­պես կն­պաս­տի ե­րկ­րում ա­վե­լի ցածր է, քան եվ­րո­պա­կան ե­րկր­նե­ նոր ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի գրանց­ման և գոր­ծու­նե­ու­ րի մեծ մա­ սում: Այն հա­ սար է 53 տո­ վա­ սի և զգա­ կո­ թյան ծա­վալ­ման ար­գելք­նե­րի վե­րա­ցու­մը` հաշ­վի լի­ո­րեն ցածր է Եվ­րո­պայի մի­ջին 60 տո­կո­սից: առ­նե­լով այն, որ նո­րաս­տեղծ ըն­կե­րու­թյուն­նե­րը, 3.2. Գոր­ծազր­կու­թյան բարձր մա­կար­դա­ որ­պես կա­նոն, ա­վե­լի նո­րա­րար են և ա­վե­լի շատ կը և աշ­խա­տան­քի ցածր ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­ աշ­խա­տա­տե­ղեր են ստեղ­ծում: Գոր­ծա­րար մի­ջա­ թյու­նը բա­ցա­սա­կան ազ­դե­ցու­թյուն են թող­նում վայ­րի բա­րե­լա­վու­մը նպաս­տում է մր­ցակ­ցու­թյա­ ի­նչ­պես տն­տե­սա­կան ա­ճի, այն­պես էլ աղ­քա­ նը և շա­հա­վետ է բո­լոր ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի հա­մար: տու­թյան կր­ճատ­ման վրա: Տն­տե­սա­կան ա­ճը Հա­յաս­տա­նի ապ­րանք­նե­րի և ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի պահ­պա­նե­լու հա­մար մարդ­կային ռե­սուրս­նե­րը շու­կա­նե­րում մր­ցակ­ցու­թյան բարձ­րա­ցու­մը և հա­ պետք է բաշխ­վեն ար­դյու­նա­վե­տո­րեն և ուղղ­վեն մաշ­խար­հային շու­կայի հետ ե­րկ­րի տն­տե­սա­կան դե­պի բարձր ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյուն ու­նե­ցող կա­պե­րի ամ­րապն­դու­մը կարևոր խթան կլի­նեն ո­լորտ­ներ: Հա­յաս­տա­նի աշ­խա­տա­շու­կա­յում չա­ հա­յաս­տա­նյան ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի հա­մար, որ­պես­ փա­զանց ցածր է աշ­խա­տու­ժի վե­րա­բաշ­խու­մը զի նրանք բարձ­րաց­նեն ի­րենց մր­ցու­նա­կու­թյու­ գյու­ղատն­տե­սու­թյան և տն­տե­սու­թյան ժա­մա­նա­ նը: Ա­ռա­ջար­կի տե­սան­կյու­նից կա­րո­ղու­թյուն­նե­րի կա­կից ո­լորտ­նե­րի միջև, ը­նդ ո­րում` գյու­ղա­կան բա­րե­լա­վու­մը պա­հան­ջում է աշ­խա­տա­կից­նե­րի ներգ­րա­վում հե­տա­զո­տա­կան աշ­խա­տանք­նե­րում, 28 Այս գուխը կազմված է ըստ Ռուտկովսկի Յ. «Հայաստանում մաս­նա­գի­տա­կան վե­րա­պատ­րաստ­ման ծրագ­րե­րի բարձրար­ դյունավետ զբաղվածության խթանում», զեկույցի (Rutkowski, ի­րա­կա­նա­ցում և ո­րա­կի ա­պա­հով­ման մե­խա­նիզմ­ Jan (2012) Report No. 72907-AM), Պոլ Սոմիկի (Saumik Paul) «ԱՊՀ երկրնե­ րում աշխատուժի միգրացիայի վերլուծության» և Չարլզ Ուդոմսաֆի նե­րի ստեղ­ծում: (Charles Udomsaph) գործարար միջավայրի և ձեռնար­ թյունների կու­ գործունեության հարցման հիման վրա: 3. Մարդ­կային ռե­սուրս­ներ | 37 Նկար 3.1. Հա­յաս­տան. աշ­խա­տու­ժի ներգ­րավ­վա­ծու­թյուն և գոր­ծազր­կու­թյուն, 2010 թ. ա. Զբաղ­վա­ծու­թյու­նը` ը­ստ տն­տե­սու­թյան ո­լորտ­ բ. Ներգ­րավ­վա­ծու­թյունն ու զբաղ­վա­ծու­թյան տո­ նե­րի, հա­զար մարդ կոս­նե­րը, 2009 թ. գ. Զբաղ­վա­ծու­թյան բաշխ­վա­ծու­թյու­նը` ը­ստ տա­ դ. Զբաղ­վա­ծու­թյան բաշխ­վա­ծու­թյու­նը` ը­ստ սե­ րի­քային խմ­բե­րի (ե­րի­տա­սարդ­ներ/­մե­ծա­հա­սակ­ ռի, տո­կոս ներ) Աղ­բյու­րը՝ ՀԲ-ի զար­գաց­ման ցու­ցա­նիշ­ներ, Ա­ՄԿ և ՀՀ Ա­ՎԾ 3.4. Այս գլ­խում ներ­կա­յաց­վում են աշ­խա­տու­ 3.5. Այս­տեղ նաև ան­դրա­դարձ է կա­տար­վում ժի և ձեռ­նար­կու­թյուն­նե­րի վեր­ջին վեր­լու­ծու­թյան մարդ­կային ռե­սուրս­նե­րի կարևո­րա­գույն զանգ­ ար­դյունք­նե­րը: Ա­ռա­ջին մա­սում դի­տարկ­վում են վա­ծին՝ սփյուռ­քա­հա­յու­թյա­նը: Վեր­ջինս ի­րե­նից աշ­խա­տա­շու­կայի վեր­ջին զար­գա­ցում­նե­րը հա­մաշ­ ներ­կա­յաց­նում է քիչ օգ­տա­գործ­ված ռե­սուրս, ո­րի խար­հային ֆի­նան­սա­կան ճգ­նա­ժա­մի հա­մա­տեքս­ ներգ­րավ­ման հա­մար ան­հրա­ժեշտ են ճիշտ մո­տե­ տում: Ե­րկ­րորդ մա­սում դի­տարկ­վում են Հա­յաս­տա­ ցում­ներ: Սփյուռ­քա­հա­յու­թյան ներգ­րա­վու­մը հիմ­ նի աշ­խա­տա­շու­կայի ա­ռջև ծա­ռա­ցած խն­դիր­նե­րը, նա­կա­նում ի­րա­կա­նաց­վում է գոր­ծա­րա­րու­թյան ի­սկ եր­րոր­դում` հնա­րա­վոր քա­ղա­քա­կա­նու­թյան նպա­տա­կով և սո­վո­րա­կա­նից բարձր ե­կամ­տա­ տար­բե­րակ­նե­րը: բե­րու­թյուն ստա­նա­լու ա­կն­կա­լի­քով: Նման մո­ 38 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն տե­ցումն ըն­դու­նե­լի չէ և չպետք է ի­րա­կա­նաց­վի և գրված մի­ջին 12 տո­կո­սից29:­ ուղ­ղորդ­վի պե­տու­թյան կող­մից: Սա­կայն Սփյուռ­քի 3.7. Աշ­խա­տա­տե­ղե­րի ստեղծ­ման գոր­ծըն­ ներգ­րավ­մա­նը պետք է հնա­րա­վո­րինս օ­ժան­դա­ թա­ցը չհա­սավ իր վերջ­նա­կե­տին հա­մաշ­խար­ կել: Գրա­կա­նու­թյան մեջ նման մո­տե­ցումն ան­վա­ հային ճգ­նա­ժա­մի պատ­ճա­ռով, ո­րին հետևեց նում են վե­րահսկ­վող խո­րա­թա­փան­ցու­թյուն, ո­րը մաս­նա­կի վե­րա­կանգ­նու­մը: Հա­մաշ­խար­հային են­թադ­րում է չնա­խա­տես­ված նո­րա­րա­րու­թյու­նը ճգ­նա­ժա­մը կտ­րուկ ա­վե­լաց­րեց ե­րկ­րում գոր­ խրա­խու­սող շր­ջա­նա­կի ստեղ­ծում: Ո­ւս­տի չոր­րորդ ծազր­կու­թյան մա­կար­դա­կը, ո­րից ա­ռա­վել շատ բաժ­նում դի­տարկ­վում են սփյուռ­քա­հա­յու­թյան տու­ժեց ե­րի­տա­սարդ սե­րուն­դը: 2011-2012 թթ. տե­ հետ կա­պե­րի աշ­խու­ժաց­ման և ար­տա­քին փոր­ձի ղի ու­նե­ցավ զբաղ­վա­ծու­թյան մա­կար­դա­կի ո­րոշ ներգ­րավ­ման հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րը աշ­խա­տու­ժի աճ, սա­կայն գոր­ծազր­կու­թյան մա­կար­դա­կը ե­րկ­ հա­մալր­ման հա­մար: րում շա­րու­նա­կում է բարձր մնալ: Միա­ժա­մա­նակ աշ­խա­տան­քով ա­պա­հով­ված­նե­րից շա­տե­րը, այդ թվում՝ բարձ­րա­գույն և մի­ջին մաս­նա­գի­տա­կան A. Աշխատաշուկայի միտումները կր­թու­թյուն ու­նե­ցող­նե­րը, աշ­խա­տում են ցածր վար­ձատր­վող և ցածր ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյան 3.6. ԽՍՀՄ-ի փլու­ մից հե­ զու­ տո 2006 թ. Հա­ ո­լորտ­նե­րում: յաս­տա­նում ա­ռա­ջին ան­գամ ար­ձա­նագր­վեց ը­նդ­հա­նուր զբաղ­վա­ծու­թյան աճ: Ա­նց­ման շր­ ջա­նում Հա­յաս­տա­նում, որ­պես կա­նոն, տե­ղի էր Նկար 3.2. Հա­յաս­տա­նում զբաղ­վա­ծու­թյան ու­նե­նում աշ­խա­տա­տե­ղե­րի կր­ճա­տում, հատ­կա­ ա­ճին նպաս­տող ո­լորտ­նե­րը, 2002-10 թթ. պես` պե­տա­կան հատ­վա­ծում, որ­տեղ մե­կը մյու­սի հետևից փակ­վում էին ոչ ե­կամ­տա­բեր ձեռ­նար­ կու­թյուն­նե­րը, և նույ­նիսկ այն ըն­կե­րու­թյուն­նե­րը, ո­րոնց հա­ջող­վում էր գո­յատևել, կր­ճա­տում էին աշ­խա­տա­տե­ղե­րը: Աշ­խա­տան­քով ա­պա­հով­ված­ նե­րի թի­ վը, 1990 թ. 1.6 մլն-ի հա­ մե­մատ, 2006 թ. կազ­ մում էր 1.1 մլն մարդ, ո­ րի պատ­ ճառ­նե­րից մե­ կը տն­տե­սու­թյու­նում տե­ղի ու­նե­ցած զգա­լի կա­ ռուց­ված­քային փո­փո­խու­թյուն­ներն էին: Այդ գոր­ ծըն­թա­ցը հա­մընկ­նում է ան­ցումային փու­լում գտն­վող այլ ե­րկր­նե­րի փոր­ձի հետ, որ­տեղ զբաղ­ վա­ծու­թյան մա­կար­դա­կի փո­փո­խու­թյու­նը բխում էր ձեռ­նար­կու­թյուն­նե­րի վե­րաձևա­վոր­ման գոր­ ծըն­թա­ցից: 2006-2008 թթ. ըն­թաց­քում Հա­յաս­տա­ նում ար­ձա­նագր­վեց զբաղ­վա­ծու­թյան մա­կար­դա­ կի ո­րո­շա­կի աճ, ո­րի հիմ ­նա­կան պատ­ճառ­նե­րից Աղ­բյու­րը՝ ՀՀ Ա­ՎԾ էր շի­նա­րա­րու­թյան ո­լոր­տի վե­րել­քը: Զբաղ­վա­ ծու­թյան ցու­ցա­նի­շը փոքր-ի­նչ մե­ծա­ցավ, 2006 թ. 1.092 մլն-ի հա­ մե­ մատ` 2008 թ. ե­ րում զբաղ­ րկ­ 3.8. Զ­բաղ­վա­ծու­թյան ա­ճը հիմ­նա­կա­նում ված­ նե­րի թի­ վը կազ­ մում էր 1.117 մլն մարդ: Ձեռ­ պայ­մա­նա­վոր­ված էր շի­նա­րա­րու­թյան ո­լոր­տի նար­կու­թյուն­նե­րից ստաց­ված տվյալ­նե­րը վկա­յում կտ­րուկ ա­ճով: 2000-2008 թթ. ըն­թաց­քում շի­նա­ են, որ զբաղ­վա­ծու­թյան ա­ճի հիմ­քը նո­րաս­տեղծ ըն­կե­րու­թյուն­ներն էին, ը­նդ ո­րում 2003 թ. հե­տո 29 2008-09 թթ. գործարար միջավայրի և ձեռնարկությունների գործու­ ստեղծ­ված ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի շնոր­հիվ զբաղ­ թյան հարցման տվյալները կշռված են և համապա­ նեու­ տաս­խանում են յուրաքանչյուր երկրում ձեռնարկություններից ստացվող արդյունքներին: վա­ծու­թյու­նը ե­րկ­րում ա­ճեց 20 տո­կո­սով, ո­րը Գործարար միջավայրի և ձեռնարկությունների գործունեության վերջին շատ ա­վե­լի բարձր էր Ե­ԿԱ ե­րկր­նե­րում ար­ձա­նա­ հարցումը անցկացվում է այս տարի: 3. Մարդ­կային ռե­սուրս­ներ | 39 Նկար 3.3. Գոր­ծազր­կու­թյան տո­կոս­նե­րի մի­ջազ­գային հա­մե­մա­տու­թյուն (տո­կո­սով) Աղ­բյու­րը` ILO. րա­րու­թյան ո­լոր­տի կշի­ռը ՀՆԱ-ում 10 տո­կո­սից 3.10. Չ­նա­յած շի­նա­րա­րա­կան բու­մին` գոր­ հա­սավ 25 տո­կո­սի: Դրա շնոր­հիվ զբաղ­վա­ծու­ ծազր­կու­թյան տո­կո­սը մինչև 2008 թ. պահ­պան­ թյան ցու­ցա­նիշն այդ ո­լոր­տում կրկ­նա­պատկ­վեց` վեց բարձր մա­կար­դա­կի վրա, ի­սկ հա­մաշ­խար­ հա­կակ­շիռ հան­դի­սա­նա­լով մյուս ո­լորտ­նե­րում հային ճգ­նա­ժա­մի հետևան­քով էլ ա­վե­լի ա­ճեց: գոր­ծազր­կու­թյան ա­ճին (օ­րի­նակ՝ գյու­ղատն­տե­ Տնային տն­տե­սու­թյուն­նե­րի հարց­ման ար­դյունք­նե­ սու­թյու­նում և ար­դյու­նա­բե­րու­թյու­նում, տե՛ս Նկար րը ցույց են տա­ լիս, որ 2010 թ. գոր­ կու­ ծազր­ թյունն 3.2): Ը­ստ ո­րոշ վեր­լու­ծա­բան­նե­րի` ստ­վե­րային տն­ ա­ճեց 19 տո­կո­սով30, ո­րը զգա­լի­ո­րեն բարձր էր տե­սու­թյան ի­րա­կան տվյալ­նե­րի ճշգ­րիտ ար­տա­ տա­րա­ծաշր­ջա­նի մի­ջին 12 տո­կո­սից31: 2011 թ. գոր­ ցոլ­ման հետ կապ­ված խն­դիր­նե­րի պատ­ճա­ռով ծազր­կու­թյու­նը փոքր-ի­նչ կր­ճատ­վեց` կազ­մե­լով շի­նա­րա­րու­թյան ո­լոր­տում ար­ձա­նագր­ված ա­ճի 18.4 տո­կոս, ա­կն­կալ­վում է նաև, որ գոր­ծազր­կու­ ի­րա­կան ազ­դե­ցու­թյու­նը կա­րող է ար­հես­տա­կա­նո­ նը կր­ թյու­ կին կկր­ճատ­ ման տվյալ­ վի 2012 թ.: Հարց­ րեն նվա­զեց­ված լի­նել: նե­րի հի­ման վրա հաշ­վարկ­ված գոր­ծազր­կու­թյան տո­կո­սից բա­ցի, կա չափ­ման ևս մեկ տար­բե­րակ՝ 3.9. Ձեռ­նար­կու­թյուն­նե­րից ստաց­վող տվյալ­նե­ «­հա­վե­լ յալ» գոր­ծազր­կու­թյան տո­կո­սը, ո­րը ներ­ րը նույն­պես ա­պա­ցու­ցում են շի­նա­րա­րա­կան կա­յաց­նում է այն մարդ­ կանց, ո­րոնք կա­րող են ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի կարևոր դե­րը զբաղ­վա­ծու­ աշ­խա­տել, սա­կայն ակ­տի­վո­րեն աշ­խա­տանք չեն թյան ա­ճի հար­ցում: Գոր­ծա­րար մի­ջա­վայ­րի և փնտ­րում, ո­րով­հետև հիաս­թափ­ված են և աշ­խա­ ձեռ­նար­կու­թյուն­նե­րի գոր­ծու­նե­ու­թյան հարց­ման տանք գտ­ լու հույս չու­ նե­ չից հետևում է, որ նեն, ին­ տվյալ­ նե­րը ցույց են տա­ լիս, որ 2004-2007 թթ. ըն­ գոր­ծազր­կու­թյունն ազ­դում է աշ­խա­տան­քային թաց­քում զբաղ­վա­ծու­թյու­նը շի­նա­րա­րու­թյան ո­լոր­ տա­րի­քի ան­ձանց մոտ 30 տո­կո­սի վրա32: տում ա­ճել էր 18 տո­կո­սով, ո­րը զգա­լի­ո­րեն ա­վե­լի բարձր էր, քան Հա­յաս­տա­նի, ի­նչ­պես նաև տա­րա­ 30 Հայաստանի վիճակագրական տարեգիր (տարբեր տարիների): ծաշր­ջա­նի այլ ե­րկր­նե­րի բո­լոր այլ ո­լորտ­նե­րի ըն­ Վիճակագրական ճեղքվածք կա, քանի որ ՀՀ ԱՎԾ-ն գործազրկության մասին տվյալները միջազգային չափորոշիչներով է հաշվարկում միայն կե­րու­թյուն­նե­րի կող­մից հա­ղորդ­վող 13 տո­կոս ա­ճի 2008 թ. հետո, ինչը տվյալների իրական համեմատություն անցկացնելու ցու­ցա­նի­շը: ԵՄ-ի 10 ե­րկր­նե­րի շի­նա­րա­րու­թյան հնարավորություն չի տալիս: 31 Koettl and others (2011): ո­լոր­տում զբաղ­վա­ծու­թյան ա­ճը կազ­մել է 5 տո­ 32 Կա նաև գործազրկությունը չափելու երրորդ ձևը՝ գրանցված կոս, Ա­րևմ­տյան Բալ­կան­նե­րում` 7 տո­կոս, ի­սկ Ա­ՊՀ գործազուրկների տոկոսը (երբեմն այն անվանում են «պաշտոնական» գործազրկության մակարդակ), որի հիմքում պետական զբաղվածու­ ե­րկր­նե­րում` 5-7 տո­կոս: թյան ծառայություններում գրանցված անձանց թիվն է: 2009-10 թթ. 40 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն 3.11. Ե­րի­տա­սարդ­ներն ան­հա­մե­մատ ա­վե­լի եվ­րո­պա­կան ե­րկր­նե­րի մեծ մա­սում: 53 տո­կո­ շատ են տու­ժել ճգ­նա­ժա­մից: 2009 թ. գոր­ ծազր­ սի հա­վա­սար այդ ցու­ցա­նի­շը շատ ա­վե­լի ցածր կու­թյու­նը ե­րի­տա­սարդ­նե­րի շր­ջա­նում կտ­րուկ է, քան Եվ­ պայի մի­ րո­ ջին 60 տո­կո­սը (Նկար 3.3): ա­ճեց և շա­ նա­ րու­ կում է բարձր մնալ33: 15-19 տա­ 2007 թ. տվյալ­ նե­ ման վրա կա­ րի հի­ տար­ ված մո­ րե­կան ան­ձանց շր­ջա­նում գոր­ծազր­կու­թյու­նը 40 տար­կում­նե­րը ցույց են տա­լիս, որ Հա­յաս­տա­նում տո­կո­սից հա­սավ 60 տո­կո­սի, ի­սկ 20-24 տա­րե­կան զբաղ­վա­ծու­թյան մա­կար­դա­կը մի­ջին եվ­րո­պա­կան ան­ձանց շր­ջա­նում` 35-36 տո­կո­սի: Այս ցու­ցա­նիշ­ մա­կար­դա­կին հասց­նե­լու դեպ­քում ե­րկ­րի ՀՆԱ-ն ներն ա­վե­լի բարձր են, քան ե­րի­տա­սարդ­նե­րի (15- կա­ճի մոտ 8 տո­ սով: Հաշ­ կո­ վարկ­ վել է նաև, որ 24 տա­րե­կան) գոր­ծազր­կու­թյան հա­մաշ­խար­հային 2008-2015 թթ. աշ­խա­տու­ժի ներգ­րավ­վա­ծու­թյան ցու­ցա­նիշ­նե­րը, ո­րոնք այդ նույն տար­վա ըն­թաց­ մա­կար­դա­կը պահ­պա­նե­լու հա­մար ան­հրա­ժեշտ է քում կազ­ մել են 13 տո­ կոս: 2009 թ. ե­ տա­ րի­ սարդ­ շուրջ 120,000 աշ­ խա­ տա­ սկ ԵՄ 15-ի մա­ տեղ, ի­ կար­ նե­րի գոր­ծազր­կու­թյու­նը զար­գա­ցած ե­րկր­նե­րում դա­կին հասց­նե­ու հա­մար՝ շուրջ 320,000 աշ­խա­ կազ­ մում էր մի­ նը 12 տո­ ջի­ սկ Ե­ կոս, ի­ ԿԱ-ի մյուս տա­տեղ36: ե­րկր­նե­րում` 21 տո­կոս34: Հե­տա­գա­յում Հա­յաս­տա­ 3.14. Կր­թու­թյու­նը զբաղ­վա­ծու­թյուն չի ե­րաշ­ նում ե­րի­տա­սարդ­նե­րի գոր­ծազր­կու­թյան տո­կո­սը խա­վո­րում: Գոր­ծա­զուրկ­նե­րի թվում ա­ռա­վել փոքր-ի­նչ նվա­զել է, սա­կայն գոր­ծա­զուրկ ե­րի­տա­ մեծ թիվ են կազ­մում ը­նդ­հա­նուր միջ­նա­կարգ սարդ­նե­րի ը­նդ­հա­նուր թի­վը 75 հա­զա­րից հա­սել է կրթու­թյամբ ան­ձինք, սա­կայն շատ գոր­ծա­զուրկ­ 76 հա­զա­րի: ներ ու­նեն նաև տեխ­նի­կա­կան և մաս­նա­գի­տա­ 3.12. Ե­րի­տա­սարդ­նե­րի բարձր գոր­ծազր­կու­ կան կր­թու­թյուն: Քա­ղաք­նե­րում գոր­ծա­զուրկ­նե­րի թյու­նը նաև ար­տա­ցո­լում է աշ­խա­տան­քային շրջա­նում մաս­նա­գի­տու­թյուն ու­նե­ցող մարդ­կանց շու­կա մուտք գոր­ծե­լու հետ կապ­ված խն­դիր­ թիվն ա­ լի փոքր է, բայց և այն­ վե­ պես բարձր է: Չկա նե­րը: 2010 թ. ՏՏ­ ԿԱՀ-ի տվյալ­ րը վկա­ նե­ յում են, որևէ ա­պա­ցույց, որ սո­ցիա­լա­կան ծրագ­րե­րը, այդ որ գոր­ծա­զուրկ­նե­րի մեծ մասն աշ­խա­տա­շու­կա թվում Ըն­տա­նե­կան նպաստ­նե­րի ծրա­գի­րը, մարդ­ նոր է մուտք գոր­ ծել: 2004 թ. ըն­ դուն­ված նոր աշ­ կանց հետ են պա­հում աշ­խա­տե­լուց37: խա­տան­քային օ­րենսգր­քով պար­զեց­վեց աշ­խա­ 3.15. ­Հա­յաս­տա­նում կան նաև բարձր գոր­ տան­քային պայ­մա­նագ­րե­րի խզ­ման գոր­ծըն­թա­ցը, ծազր­կու­թյան մա­սին վկայող լրա­ցու­ցիչ տվյալ­ սա­կայն նաև նոր սահ­մա­նա­փա­կում­ներ մտց­վե­ցին ներ: Գել­լա­փի ի­նս­տի­տու­տի ի­րա­կա­նաց­րած սահ­մա­նա­փակ ժամ­կե­տով աշ­խա­տան­քի ըն­դուն­ վեր­ջին հար­ցու­մը, ո­րի նպա­տակն էր պար­զել ման պայ­մա­նագ­րե­րում: Վեր­ջին գնա­հա­տու­մը, բնակ­չու­թյան թերզ­բաղ­վա­ծու­թյան աս­տի­ճա­նը րը հիմն­ ո­ ված է 2009 թ. հե­ տո ստաց­ ված տվյալ­ նե­ կամ այն մարդ­կանց տո­կո­սը, ո­րոնք կցան­կա­նային րի խո­շո­րաց­ված շար­քե­րի վրա, ա­պա­ցու­ցում է, որ օր­վա մեջ ա­վե­լի եր­կար աշ­խա­տել, սա­կայն ի­նչ- նոր օ­րենս­գիր­քը դժ­վա­րու­թյուն­ներ է ա­ռա­ջաց­նում ինչ պատ­ճառ­նե­րով զրկ­ված են այդ հնա­րա­վո­ աշ­խա­տան­քի ըն­դու­նե­լու հար­ցում35: րու­թյու­նից, ցույց է տա­լիս, որ Հա­յաս­տա­նում թեր­ 3.13. ­Բարձր գոր­ծազր­կու­թյան և աշ­խա­տու­ զբաղ­վա­ծու­թյան մա­կար­դա­կը բարձր է: 2011 թ. ժի ցածր ներգ­րավ­վա­ծու­թյան հետևան­քով աշ­խար­հում թերզ­բաղ­վա­ծու­թյան տո­կո­սը կազ­մել զբաղ­վա­ծու­թյուն/բ­նակ­չու­թյուն հա­րա­բե­րակ­ է մոտ 17 տո­ կոս, ընդ որում` այդ ա­ մով վի­ ռու­ ճակն ցու­թյու­նը Հա­յաս­տա­նում ա­վե­լի ցածր է, քան ա­ռա­վել բա­րեն­պաստ է Ե­ԿԱ տա­րա­ծաշր­ջա­նում: այդ ցուցանիշն անփոփոխ էր և կազմում էր 7 տոկոս, որից հետո 36 Համաշխարհային բանկ (2007 թ.): Այս հաշվարկը հիմնված է 2015 փոքր-ինչ նվազեց: Ի տարբերություն տարածաշրջանի այլ երկրների` թ. կանխատեսվող 2.4 մլն աշխատանքային տարիքի բնակչության ցու­ Հայաստանում պաշտոնապես գրանցված գործազուրկների թիվն ցանիշի և զբաղվածություն/բնակչություն 56 տոկոս անփոփոխ ցու­ ցա­ ավելի ցածր է, քան հարցման արդյունքում ստացված ցուցանիշը: նի­շի վրա: Ներգրավվածությունը ԵՄ 15-ի մակարդակին հասցնե­ լու Այդ անհամաչափությունը կարող է պայմանավորված լինել համար անհրաժեշտ է 65 տոկոս զբաղվածության մակար­ դակ: Մինչև գործազրկության դրամական նպաստների մեծությամբ: Այլ կերպ 2015 թ. ընկած ժամանակահատվածի համար այդ մոտարկումները կա­ ասած, մարդիկ չեն ձգտում գրանցվել որպես զործազուրկ, որովհետև տար­ տեղերի զգալի ավե­ վել են 2007 թ., ընդ որում` նոր աշխատա­ լաց­ նպաստները ցածր են: ման կարիքը մասամբ կարող է չեզոքացվել երկարա­ կետ հատ­ ժամ­ վա­ 33 Հայաստանի վիճակագրական տարեգիր (տարբեր տարիների): ծում տնտեսապես ակտիվ բնակչության կրճատ­ ման պատ­ ռով, տես ճա­ 34 ԱՄԿ (2011թ.): ՀԲ-ի 2007 թ. զեկույցը, Աղյուսակ 9: 35 Hartwell (2010): 37 Համաշխարհային բանկ (2011b): 3. Մարդ­կային ռե­սուրս­ներ | 41 Սա­կայն Հա­յաս­տա­նը հա­րավ­կով­կա­սյան հարևան N. Հայաստանի աշխատաշուկայի ե­րկր­նե­րի հետ ը­նդ­գրկ­վել է շատ բարձր թեր­ մար­տա­հրա­վերները 40 զբաղ­վա­ծու­թյուն ու­նե­ցող ե­րկր­նե­րի շար­քում, ո­րը, ը­ստ հաշ­վարկ­նե­րի, գե­րա­զան­ցում է 35 տո­կո­սը: 3.18. Այս բաժ­նում դի­տարկ­վում են աշ­խա­ տան­քի պա­հան­ջար­կի, ա­ռա­ջար­կի և այդ եր­ 3.16. Ա­վե­լին, Հա­յաս­տա­նում շա­տե­րը շա­րու­ կու­սի հա­մա­պա­տաս­խա­նեց­ման հետ կապ­ նա­կում են ցածր ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյամբ աշ­ ված խն­դիր­նե­րը: Դրա հիմ­ կած է ՏՏ­ԿԱՀ քում ըն­ խա­տանք կա­տա­րել38: Աշ­խա­տող­նե­րի շուրջ կե­ տվյալ­նե­րի վեր­լու­ծու­թյու­նը, ի­նչ­պես նաև հղում­ սը զբաղ­ված է գյու­ղատն­տե­սու­թյու­նում, որ­տեղ ներ են ար­վում վեր­ջին մաս­նա­գի­տա­կան գրա­ դեռևս չի վե­րա­կանգն­վել մին­չան­ցումային շրջա­ կա­նու­թյան աղ­բյուր­նե­րի վրա: Բա­ցի այդ, ու­սում­ նի ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյան մա­կար­դա­կը: Այդ նա­սիր­վում է ի­րա­վա­կան դաշ­տի դե­րը և այն, թե հան­գա­ման­քը զգա­լի ազ­դե­ցու­թյուն ու­նի ը­նդ­հա­ ա­րդյոք սո­ցիա­լա­կան ծրագ­րերն ան­դրա­դառ­ նուր ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյան մա­կար­դա­կի վրա: նո՞ւմ են աշ­խա­տանք փնտ­րե­լու վար­քագ­ծի վրա: Վեր­ջա­պես, ու­սում­նա­սիր­վում է աշ­խա­տու­ժի 3.17. Պարզ չէ, թե վեր­ ջին տա­ րի­նե­րին որ­ շար­ժու­նա­կու­թյան դե­րը՝ ներ­քին և մի­ջազ­գային քա­նով է աշ­խա­տու­ժի ներ­քին և մի­ջազ­գային միգ­րա­ցիան, և այն հան­գա­ման­քը` նման աշ­խար­ շար­ժու­նա­կու­թյու­նը ազ­դել շու­կա­յա­կան ճն­ հագ­րա­կան տե­ղա­շար­ժե­րը կամ դրանց բա­ցա­կա­ շում ­նե­րի թեթևաց­ման (կամ խո­րաց­ման) վրա: ՞ւմ, թե յու­թյու­նը թու­լաց­նո ՞ ու­ժե­ղաց­նում են աշ­խա­ Մի­ջազ­գային միգ­րա­ցիան կարևոր դեր է խա­ղում տա­շու­կայի լար­վա­ծու­թյու­նը: Հա­յաս­տա­նի տն­տե­սա­կան կյան­քում, ընդ որում` մաս­նա­վոր դրա­մա­կան փո­խան­ցում ­նե­րը կազ­ մում են ե­ րկ­րի ՀՆԱ-ի 15 տո­կո­սը: Սա­ կայն միգ­ Աշխատուժի անբավարար պահանջարկը րանտ­ներ ու­նե­ցող տնային տն­տե­սու­թյուն­նե­րի կշի­ռը, մինչճգ­նա­ժա­մային 20 տո­կո­սի հա­մե­մատ, 3.19. Աշ­խա­տա­տե­ղե­րի ստեղ­ծման ա­րա­ 2009 թ. կր­ ճատ­վել է մինչև 12 տո­ կոս39: Հա­յաս­ գու­թյու­նը տն­տե­սու­թյան ոչ ստ­վե­րային հատ­ տա­նից ար­տա­գաղ­թած­նե­րի մեծ մա­սը գտն­վում վա­ծում զի­ջում է աշ­խա­տան­քային տա­րի­քի է Ռու­սաս­տա­նում (շուրջ ե­րեք չոր­րոր­դը), որ­տեղ բնակ­չու­թյան ա­ճի տեմ­պե­րին: Մինչ ճգ­նա­ժա­մը 2009 թ. ար­ձա­նագր­վել է 12 տո­կո­սի տն­տե­սա­կան ե­րկ­րում ար­ձա­նագր­ված կա­յուն տն­տե­սա­կան ա­ճի ան­կում: ար­դյուն­քում, այ­նուա­մե­նայ­նիվ, չս­տեղծ­վե­ցին բա­ վա­րար թվով աշ­խա­տա­տե­ղեր, փո­խա­րե­նը աշ­ խա­տան­քային ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյան ա­ճը հան­ գեց­րեց աշ­խա­տա­վար­ձե­րի բարձ­րաց­ման: Նույն ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծում շի­նա­րա­րու­թյան ո­լոր­ տում տե­ղի ու­նե­ցած շեշ­տա­կի ա­ճը հան­գեց­րեց զբաղ­վա­ծու­թյան ա­ճի, ո­րը, ի­նչ­պես ցույց տվե­ցին հե­տա­գա զար­գա­ցում­նե­րը, կա­յուն հիմք չու­ներ: 38 Համաշխարհային բանկ (2007). Տե՛ս նաև՝ ETF (2010): 3.20. ­Հա­յաս­տա­նում բա­ցա­կա­յում են փոքր, 39 Սուսաննա Կարապետյան և ուրիշն. «Հայաստան. սոցիալական դի­նա­միկ և աշ­խա­տա­տե­ղեր ստեղ­ծող ձեռ­ պաշտպանություն և սոցիալական ներառվածություն», 2011 թ. (“Armenia: Social Protection and Social Inclusion” (Caucasus Research Resource նար­կու­թյուն­նե­րը: Գոր­ծա­րար մի­ջա­վայ­րի և Centers): 2011 թ. Համաշխարհային բանկի «Միգրացիա և մաս­ նավոր ձեռ­նար­կու­թյուն­նե­րի գոր­ծու­նե­ու­թյան հարց­ման դրամական փոխանցումներ» զեկույցում նշված է, որ Հայաս­ տանի բնակչության շուրջ 28 տոկոսը, որը կազմում է գրեթե 870,000 մարդ, հա­մա­ձայն` մինչ ճգ­նա­ժա­մը աշ­խա­տա­տե­ղե­րը ներկայումս այլ երկրներում է գտնվում: Երկրից հեռացած մարդ­ կանց հիմ­նա­կա­նում ստեղծ­վում էին նոր փոքր ըն­կե­րու­ թիվը ճշգրիտ հաշվարկելը հեշտ չէ, քանի որ մեծ է պաշտո­ նապես թյուն­նե­րի շնոր­հիվ: Ե­րբ հա­մաշ­խար­հային ճգ­նա­ չձևակերպված արտագաղթողների թիվը, ինչպես նաև` պաշտո­ նա­ կան մարդահամարների և հարցումների տվյալների տարբե­ րու­ թյունը: ժա­ մի հետևան­ քով 2008-2009 թթ. կր­ վեց նոր ճատ­ Արտերկրում գտնվողների թիվը նաև ներառում է մշտական միգրանտ­ ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի թի­վը, նոր աշ­խա­տա­տե­ղե­րի ներին, այդ թվում` երկրից ամբողջ կազմով հեռացած ընտանիքները: տևաբար միջազգային միգրանտներ ունեցող ընտանիքների ոչ Հե­ այնքան մեծ թիվը մասամբ պայմանավորված է սեզոնային և մշտական 40 Այս բաժինը հիմնականում վերցված է Ռուտկովսկու աշխատու­ միգրացիայի տարբերությամբ: թյունից (Rutkowski, 2012): 42 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն ստեղ­ծու­մը Հա­յաս­տա­նում ա­վե­լի բարդ խն­դիր գլո­բալ մր­ցակ­ցու­թյու­նում: Փոր­ձը ցույց է տա­լիս, դար­ձավ: Փոքր ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի սա­կա­վու­թյու­նը որ մր­ցակ­ցու­թյան բա­րե­լավ­մա­նը միտ­ված ո­լոր­ մա­սամբ պայ­մա­նա­վոր­ված է ձեռ­նար­կա­տի­րու­ տային բա­րե­փո­խում­նե­րը և հա­կա­մե­նաշ­նոր­հային թյան ցածր մա­կար­դա­կով: Հա­յաս­տա­նում քչերն կա­նոն­նե­րի ար­դյու­նա­վետ կի­րա­ռու­մը հան­գեց­ են փոր­ձում զբաղ­վել գոր­ծա­րա­րու­թյամբ, և հա­ նում են ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյան և սպա­ռող­նե­րի ջո­ղու­թյան են հաս­նում շատ ա­վե­լի քչե­րը: 2012 խնայո­ղու­թյուն­նե­րի շո­շա­փե­լի ա­ճի41:­ թ. ան­ցկաց­ված «­Կյան­քը ան­ցու­մային փու­լում» հարց­ման ար­դյունք­նե­րը վկա­յում են, որ աշ­խա­ Աշխատուժի առաջարկի անբավարար տու­նակ բնակ­չու­թյան միայն 12 տո­կոսն է ե­րբևի­ցե որակը փոր­ձել զբաղ­վել գոր­ծա­րա­րու­թյամբ, և նրան­ցից միայն 6 տո­կոսն է հա­սել հա­ջո­ղու­թյան: Ճգ­նա­ժա­ մից ա­ռաջ զգա­լի թվով աշ­խա­տա­տե­ղեր ա­պա­հո­ Նկար 3.4. Ու­նա­կու­թյուն­ներն ու աշ­խա­տու­ժի վող փոքր ձեռ­նար­կու­թյուն­նե­րի լու­ծար­ման հետ պա­հան­ջար­կը, 2008 թ. միա­սին դա գոր­ ծազր­ թյան ա­ կու­ ճի մեկ այլ կարևոր (ան­բա­վա­րար կրթ­ված աշ­խա­տու­ժը որ­պես ար­գելք գոր­ րկ­ ծոն է: Ե­ րում քիչ են նաև փոքր ըն­ րու­ կե­ թյուն­ մատ­նան­շած ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի տո­կո­սը) նե­րը, ո­րոնք կա­րող են բա­վա­րար քա­նա­կի նոր աշ­խա­տա­տե­ղեր ստեղ­ծել` չե­զո­քաց­նե­լով հին, ա­վե­լի ա­վան­դա­կան ո­լորտ­նե­րում աշ­խա­տա­տե­ ղե­րի կր­ճա­տու­մը: Ձեռ­նար­կա­տի­րու­թյան ցածր մա­կար­դա­կը և փոքր դի­նա­միկ ըն­կե­րու­թյուն­նե­ րի պա­կա­սը նույն­պես վկա­յում են ոչ բա­րեն­պաստ գոր­ծա­րար մի­ջա­վայ­րի մա­սին: Տն­տե­սա­կան ա­ճն ար­գե­լա­կող հան­գա­մանք­նե­րը՝ ան­կա­տար մր­ցակ­ ցային մի­ջա­վայ­րը և միակցե­լիու­թյու­նը, քն­նարկ­ վում են այս ու­սում­նա­սի­րու­թյան մյուս գլուխ­նե­ րում: 3.21. Ու­սում­նասի­րու­թյան 4-րդ գլ­խում ը­նդ­ գծ­վում է, որ ա­վե­լի թեժ մր­ցակ­ցու­թյու­նը կխ­ թա­նի զբաղ­վա­ծու­թյան հա­մար ան­հրա­ժեշտ տն­տե­սա­կան դի­նա­միզ­մը: Մր­ցակ­ցու­թյունն ու­ ժեղ լծակ­ներ է ստեղ­ծում, որ­պես­զի ըն­կե­րու­թյուն­ Աղ­բյուր՝ BEEPS, 2008 թ. նե­րը կր­ճա­տեն ծախ­սե­րը և ար­դյու­նա­վե­տու­թյան ու ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյան բարձ­րաց­մա­նը միտ­ 3.22. Շատ ըն­կե­րու­թյուն­ներ հա­ղոր­դում են, ված նո­րա­րա­րու­թյուն կի­րա­ռեն: Այն մր­ցակ­ցային որ աշ­խա­տող­նե­րի ցածր գի­տե­լիք­նե­րը գոր­ գնե­րի, ո­րա­կի ա­ճի և նոր կա­տա­րե­լա­գործ­ված ծա­րա­րու­թյամբ զբաղ­վե­լու լուրջ ար­գելք ե­ն42: ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի տե­սան­կյու­նից դրա­կան ազ­ Դրա­նից հատ­կա­պես տու­ժում են ժա­մա­նա­կա­կից դե­ցու­թյուն է ու­նե­նում ո­ղջ տն­տե­սու­թյան վրա: և նո­րա­րար ձեռ­նար­կու­թյուն­նե­րը, ո­րոնք ներդ­ Դրա հետ մեկ­տեղ ար­դյու­նա­վետ գոր­ծող են­թա­ րում­ներ են կա­տա­րում հե­տա­զո­տա­կան և զար­ կա­ռուց­վածք­նե­րը (այդ թվում՝ նյու­թա­տեխ­նի­կա­ գաց­ման աշ­խա­տանք­նե­րում, կի­րա­ռում են նոր կան ա­պա­հո­վումն ու կո­մու­նալ ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րը) տեխ­նո­լո­գիա­ներ կամ կա­տա­րե­լա­գոր­ծում և ար­ նպաս­տում են ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի ար­դյու­նա­վե­ դիա­կա­նաց­նում են գո­յու­թյուն ու­նե­ցող­նե­րը (Նկար տու­թյա­նը, ո­րը մր­ցակ­ցային շու­կա­նե­րում ար­տա­ ցոլ­վում է գնե­րի ի­ջեց­ման և սպա­ռող­նե­րի հա­մար 41 Մրցակցային քաղաքականության ազդեցության մանրամասն ա­վե­լի գրա­վիչ ա­ռա­ջարկ­նե­րի տես­քով: Նո­րա­րա­ նկարագրությունը տե՛ս Kitzmuller, M. and Licetti, M. Competition Policy- Encouraging Thriving Markets for Development. Viewpoint # 331. World Bank րու­թյու­նը և գնե­րի կր­ճատու­մը նաև հնա­րա­վո­րու­ Group, August 2012: թյուն են տա­լիս ըն­կե­րու­թյուն­նե­րին ներգ­րավ­վե­լու 42 Հարկ է նշել, սակայն, որ Հայաստանում նման բողոքները միջին հաշվով ավելի քիչ են, քան ԵԿԱ այլ երկրներում: 3. Մարդ­կային ռե­սուրս­ներ | 43 3.4): Այդ ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի շուրջ մեկ եր­րոր­դը բո­ ված գոր­ծա­զուրկ­նե­րի թիվն ա­վե­լի փոքր է՝ մոտ ղո­քում է, որ զրկ­ ված է ո­ րա­կյալ աշ­ խա­տուժ վար­ 35 տո­ կոս, թեև դա էլ բարձր ցու­ ցա­ նիշ է: Նման ձե­լու հնա­րա­վո­րու­թյու­նից: Աշ­խա­տու­ժի ո­րա­կից մարդ­կանց հա­մար հիմ­նա­կան խն­դիրն այն­պի­սի բո­ղո­քում է նաև ա­վե­լի ա­վան­դա­կան ըն­կե­րու­ աշ­խա­տանք գտ­նելն է, ո­րը կհա­մա­պա­տաս­խա­ թյուն­նե­րի 10-20 տո­կո­սը: նի ի­րենց գի­տե­լիք­նե­րին ու հմ­տու­թյուն­նե­րին (տե՛ս պա­հան­ջար­կի ու ա­ռա­ջար­կի հա­մա­պա­տաս­խա­ 3.23. Դժ­վար է ան­մի­ջա­պես բա­ցատ­րել, թե նեց­ման մա­սին հա­ջորդ են­թա­բա­ժի­նը): Մյուս կող­ ո­րոնք են ո­րա­կյալ աշ­խա­տող­նե­րի պա­կա­սի մից` ո­րոշ գոր­ծա­զուրկ­ներ կա­րող են թղ­թի վրա հիմ­նա­կան պատ­ճառ­նե­րը: Այդ հար­ցի պար­զա­ ու­նե­նալ ժա­մա­նա­կա­կից ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի կող­ բան­մա­նը կա­րող է օգ­նել գոր­ծա­զուրկ­նե­րի ա­վե­լի մից պա­հանջ­վող ան­հրա­ժեշտ ո­րա­կա­վո­րու­մը, ման­րա­մասն բնու­թա­գի­րը՝ նրանց կր­թա­կան մա­ սա­ կայն միայն թղ­թի վրա, ոչ ի­ րա­կա­ նում: Հետևա­ կար­ դա­կը և այն, թե դրանց որ մա­ սը զար­ գա­ցող բար, կր­թա­կան հա­մա­կար­գի խն­դիրն է գոր­ծա­ ըն­կե­րու­թյուն­նե­րում աշ­խա­տե­լու հա­մար ան­հրա­ տու­նե­րի կող­մից պա­հանջ­վող ո­րա­կա­վո­րում­նե­ ժեշտ տեխ­նի­կա­կան հմ­տու­թյուն­ներ և գի­տե­լիք­ներ րին հա­մա­պա­տաս­խան կր­թու­թյուն ա­պա­հո­վե­լը: նի: Կարևոր է նաև ստաց­ ու­ ված կր­ թյան ո­ թու­ րա­ կը, քա­նի որ գոր­ծա­զուրկ­նե­րը կա­րող են ու­նե­նալ 3.26. Գի­տե­լի­քի և հմ­տու­թյուն­նե­րի պա­կա­սը հա­մա­պա­տաս­խան դիպ­լոմ­ներ, սա­կայն չու­նե­նալ չի կա­րե­լի բա­ցատ­րել սո­ցիա­լա­կան ծրագ­րե­ ըն­կե­րու­թյուն­նե­րին ան­հրա­ժեշտ հմ­տու­թյուն­ներ43: րի պատ­ճա­ռով աշ­խա­տե­լու լծակ­նե­րի բա­ցա­ Բա­ ցի այդ, ի­ նչ­ պես կրթ­ ված, այն­պես էլ ոչ կրթ­ված կա­յու­թյամբ: Ո­րոշ վեր­լու­ծա­բան­ներ նշում են, որ գոր­ծա­զուրկ­նե­րի աշ­խա­տանք փնտ­րե­լու ցան­ սո­ցիա­լա­կան ծրագ­րե­րի շա­հա­ռու­նե­րը կա­րող են կու­թյան վրա բա­ցա­սա­բար կա­րող են ազ­դել կա­ մի­տում­նա­վոր հե­ռա­նալ աշ­խա­տան­քից, ո­րոնց ռա­վա­րու­թյան սո­ցիա­լա­կան ծրագ­րե­րը: Ստորև թվում կա­ րող են լի­ ված և ու­ նել կրթ­ նակ մար­դիկ: ա­ռան­ձին կանդ­րա­դառ­նանք բո­լոր գոր­ծոն­նե­րին: Սա­կայն դեռևս չկան ա­պա­ցույց­ներ, որ սո­ցիա­լա­ կան ծրագ­րե­րը, նե­րա­ռյալ` Ըն­տա­նե­կան նպաստ­ 3.24. Միջ­նա­կարգ ը­նդ­հա­նուր կր­թու­թյուն ու­ նե­րի ծրա­գի­րը, չեն խթա­նում աշ­խա­տանք փնտ­ նե­ցող ան­ձինք, ո­րոնք չու­նեն հա­տուկ տեխ­նի­ րե­լու ցան­կու­թյու­նը44: Ի­րա­կա­նում Ըն­տա­նե­կան կա­կան կր­թու­թյուն, կազ­մում են գոր­ծա­զուրկ­ նպաստ­նե­րի ծրագ­րից օ­գտ­վող տնային տն­տե­ նե­րի հիմ­նա­կան զանգ­վա­ծը: ՏՏ­ԿԱՀ-ում ար­ված սու­թյուն­նե­րի միայն մեկ հին­գե­րորդն է, որ աշ­խա­ գոր­ծա­զուրկ­նե­րի ման­րա­մասն նկա­րա­գի­րը վկա­ տու­նակ ան­դամ­ներ ու­նի,45 և դրանց հիմ­ նա­կան յում է, որ հա­տուկ տեխ­նի­կա­կան կր­թու­թյուն չու­ մա­սում, մյուս տնային տն­տե­սու­թյուն­նե­րի հա­մե­ նե­ցող աշ­խա­տող­նե­րի զգա­լի զանգ­ված կա թե՛ մատ, ա­վե­լի մեծ է խնա­մար­կյալ­նե­րի թի­վը: Ա­վե­ քա­ղաք­նե­րում, թե՛ գյու­ղա­կան վայ­րե­րում: Քա­ղաք­ լին, շա­հա­ռու տնային տն­տե­սու­թյուն­նե­րի ան­դամ­ նե­րում նրանք կազ­մում են գոր­ծա­զուրկ­նե­րի շուրջ նե­րի բնու­թագ­րե­րը, հատ­կա­պես` աշ­խա­տու­նակ, 40 տո­կո­սը, ի­սկ գյու­ղա­կան վայ­րե­րում` 60 տո­կո­ աշ­խա­տան­քային տա­րի­քի ան­ձանց, ի­րա­կա­նում սը: Ե՛վ քա­ղաք­նե­րում, և՛ գյու­ղա­կան վայ­րե­րում չեն տար­ բեր­վում նպաստ չս­ տա­ցող տնային տն­ գոր­ծա­զուրկ­նե­րի 10 տո­կո­սը կր­թու­թյան շատ ցածր տե­սու­թյուն­նե­րի ան­դամ­նե­րի բնու­թագ­րե­րից: Այլ մա­կար­դակ ու­նի, կամ այն ը­նդ­հան­րա­պես բա­ցա­ կերպ ա­սած, նրանց աշ­խա­տող, գոր­ծա­զուրկ կամ կա­յում է: ա­նաշ­խա­տու­նակ լի­նե­լու հա­վա­նա­կա­նու­թյու­նը 3.25. Մյուս կող­մից` շատ գոր­ծա­զուրկ­ներ նույն­քան է, որ­ քան նպաստ չս­ տա­ ցող տնային տն­ տեխ­նի­կա­կան գի­տե­լիք­ներ ու մաս­նա­գի­տա­ տե­սու­թյուն­նե­րի­նը, թեև Ըն­տա­նե­կան նպաստ­նե­րի կան հմ­տու­թյուն­ներ ու­նեն: Քա­ղաք­նե­րում գոր­ ծրագ­րից օ­գտ­վող տնային տն­տե­սու­թյուն­նե­րի աշ­ ծա­զուրկ­նե­րի մոտ մեկ չոր­րոր­դը միջ­նա­կարգ խա­տող ան­դամ­նե­րի շր­ջա­նում ա­վե­լի շատ են ոչ մաս­նա­գի­տա­կան կր­թու­թյուն ու­նի, մեկ չոր­րորդն լրիվ դրույ­քով աշ­խա­տող կամ տն­տե­սու­թյան ստ­ էլ` բարձ­րա­գույն կր­թու­թյուն: Գյու­ղե­րում լավ կրթ­ վե­րային ո­լոր­տում աշ­խա­տող մար­դիկ: 43 Այսինքն՝ «կարևոր են ոչ թե դիպլոմները, այլ հմտությունները», 44 Համաշխարհային բանկ (2011b): ինչպես նշված է ԵԿԱ-ի մասնագիտական պատրաստվածության մասին 45 Տնտեսապես ոչ ակտիվ բնակչության շուրջ մեկ չորրորդը 2011 թ. հիմնական զեկույցում: հաշմանդամներ են (ըստ ՀՀ ԱՎԾ-ի տարբեր տարիների տարեգրքերի): 44 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն Անբավարար համապատասխանեցումը և Միգրացիան և ներքին աշխատուժը ցածր արտադրողականություն ունեցող ոլորտներում աշխատողները 3.29. ­Քա­ղա­քային և գյու­ղա­կան գոր­ծազր­կու­ թյան մա­կար­դա­կի մեծ ան­հա­մա­պա­տաս­խա­ 3.27. Զ­բաղ­վա­ծու­թյան մա­կար­դա­կի և աշ­ նու­թյու­նը հա­մընկ­նում է ներ­քին աշ­խա­տան­ խա­տան­քի ո­րա­կի տե­սան­կյու­նից կան զգա­լի քային շար­ժու­նա­կու­թյան սահ­մա­նա­փա­կու­թյան աշ­խար­հագ­րա­կան ան­հա­մա­չա­փու­թյուն­ներ: հետ: Գյու­ղա­կան վայ­րե­րում զբաղ­վա­ծու­թյան Զբաղ­վա­ծու­թյու­նը գյու­ղա­կան վայ­րե­րում կազ­ ո­րա­կը մա­սամբ քո­ղար­կում է այդ ան­հա­մա­պա­ մում է 69 տո­կոս, ո­րը, այլ ե­րկր­նե­րի հա­մե­մատ, տաս­խա­նու­թյան հետևանք­նե­րը, սա­կայն, ի­նչ­պես բարձր ցու­ցա­նիշ է, մինչ­դեռ քա­ղաք­նե­րում այն նշ­վել էր նա­խորդ բա­ժին­նե­րում, դա մա­սամբ բա­ կազ­մում է 44 տո­կոս: Գոր­ծազր­կու­թյան մա­կար­ ցա­հայ­տում է այն փաս­տը, որ աշ­խա­տու­ժի տե­ղա­ դա­կը քա­ղաք­նե­րում 28 տո­կոս է, որն ա­վե­լի քան շար­ժի մա­կար­դակն այն վայ­րե­րում, որ­տեղ աշ­ չորս ան­գամ գե­րա­զան­ցում է գյու­ղա­կան վայ­րե­րի խա­տան­քի հնա­րա­վո­րու­թյուն կա, բարձր չէ: Ե­ԿԱ գոր­ծազր­կու­թյան մա­կար­դա­կը: Սա­կայն այդ թվե­ տա­րա­ծաշր­ջա­նում աշ­խար­հագ­րա­կան ցածր շար­ րը թաքց­նում են աշ­խա­տան­քի ո­րա­կի ո­րոշ ան­ ժու­նա­կու­թյան պատ­ճառ­նե­րի հե­տա­զոտ­ման ար­ հա­մա­չա­փու­թյուն­նե­րը: Գյու­ղա­կան աշ­խա­տան­ դյունք­նե­րը ցույց են տա­լիս, որ 2010 թ. Հա­ տա­ յաս­ քի հիմ­նա­կան մա­սը սե­զո­նային, ժա­մա­նա­կա­վոր նում ան­ցկաց­ված «­Կյան­քը ան­ցու­մային փու­լում» կամ միայն օր­ վա մի մա­ սը տևող բնույթ ու­ նի46: հարց­մա­նը մաս­նակ­ցած մե­ծա­հա­սակ­նե­րի շուրջ 2007 թ. Հա­յաս­տա­նի աշ­խա­տա­շու­կայի գնա­հատ­ եր­կու եր­րոր­դը մշ­տա­պես ապ­րել է նույն հա­մայն­ ման հե­ղի­նակ­նե­րը հան­գե­ցին այն եզ­րա­կա­ցու­ քում: Այդ ցու­ցա­նի­շը մոտ է Ե­ԿԱ մի­ջի­նին, սա­կայն թյան, որ աշ­խա­տան­քով ա­պա­հով­ված­նե­րի միայն գրե­թե եր­կու ան­գամ գե­րա­զան­ցում է մի­ջին եվ­րո­ մոտ եր­կու եր­րոր­դը մշ­տա­կան աշ­խա­տանք ու­նի, պա­կան ցու­ցա­նի­շը: ի­սկ մնա­ցածն աշ­խա­տում են ժա­մա­նա­կա­վոր հիմ­ քե­րով կամ ներգ­րավ­ված են սե­զո­նային աշ­խա­ 3.30. Մի­ջազ­գային միգ­րա­ցիայի և ներ­քին տանք­նե­րում և հիմ­նա­կա­նում տն­տե­սու­թյան ստ­ աշ­խա­տա­շու­կայի կա­պը հս­տակ չէ: Տնային տն­ վե­րային հատ­վա­ծում: տե­սու­թյուն­նե­րի մի ստ­վար հատ­ված դրա­մա­կան փո­խան­ցում­ներ է ստա­նում: Վեր­ջին տվյալ­նե­ 3.28. Ն­ման մի­ջա­վայ­րում Հա­յաս­տա­նի զբաղ­ րը վկա­ յում են, որ այդ հատ­ վա­ծը կազ­ նդ­ մում է ը­ վա­ծու­թյան պե­տա­կան ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի դե­ հա­նուր տնային տն­տե­սու­թյուն­նե­րի շուրջ մեկ րը չա­փա­զանց սահ­մա­նա­փակ է: ԶՊԾ-նե­րը եր­րոր­դը, և այդ փո­խան­ցում­նե­րը ո­րոշ չա­փով կա­րող են ա­ռանց­քային դեր խա­ղալ աշ­խա­տանք մեղ­մաց­նում են բա­ցա­սա­կան տն­տե­սա­կան զար­ փնտ­րող­նե­րի` ի­րենց ո­րա­կա­վո­րում­նե­րին հա­մա­ գա­ցում­նե­րը, օ­րի­նակ՝ ֆի­նան­սա­կան ճգ­նա­ժա­մի պա­տաս­խան թա­փուր աշ­խա­տա­տե­ղեր գտ­նե­լու ազ­դե­ցու­թյու­նը տնային տն­տե­սու­թյուն­նե­րի վրա, հար­ցում: Գոր­ծա­զուրկ­նե­րից քչերն են գրանց­վում սա­կայն դրանք կա­ րող են նաև ազ­ դել աշ­ խա­ ԶՊԾ-նե­րում (10 տո­կո­սից ցածր): Փո­խա­րե­նը` շա­ տան­քի ո­րոն­ման և աշ­խա­տա­շու­կայի լծակ­նե­րի տե­րը փոր­ձում են թա­փուր աշ­խա­տա­տե­ղե­րի մա­ վրա: Ար­տա­գաղ­թը (և մաս­նա­վոր փո­խան­ցում­ սին տե­ղե­կու­թյուն­ներ ստա­նալ ծա­նոթ­նե­րից ու նե­րի ներ­հոս­քը) կա­րող է ա­վե­լաց­նել ներ­քին աշ­ բա­րե­կամ­նե­րից: Ի­րա­կա­նում ԶՊԾ-նե­րի գոր­ծու­ խա­տա­վար­ձե­րի ռե­սուր­սա­վո­րու­մը և, հետևա­ նե­ու­թյան ար­դյու­նա­վե­տու­թյու­նը չա­փա­զանց ցածր բար, թու­լաց­նել աշ­խա­տա­շու­կայի ակ­տի­վու­թյու­նը: է: Ներ­կա­յումս ԶՊԾ-նե­րում գրանց­ված յու­րա­քան­ Ը­նդ­հա­նուր առ­մամբ, ար­տա­գաղ­թային ցն­ցու­մը չյուր աշ­խա­տան­քային տե­ղի դի­մաց ե­րկ­րում 11-12 կա­րե­լի է մո­դե­լա­վո­րել որ­պես աշ­խա­տու­ժի ա­ռա­ գոր­ծա­զուրկ կա (գոր­ծազր­կու­թյուն/­թա­փուր աշ­ ջար­կի ցն­ցում, ուս­տի, այլ ան­փո­փոխ պայ­մա­ննե­ խա­տա­տեղ հա­րա­բե­րակ­ցու­թյուն), և դա վկա­յում է, րի պա­րա­գա­յում, աշ­խա­տա­վար­ձե­րը ներ­քին շու­ որ լա­վա­գույն դեպ­քում ԶՊԾ-նե­րը աշ­խա­տան­քով կա­յում պետք է ա­ճեն: Բա­ցի այդ, ար­տա­գաղ­թը կա­րող են ա­պա­հո­վել գոր­ծա­զուրկ­նե­րի ոչ ա­վե­լի, կա­րող է խթա­նել գոր­ծա­րա­րու­թյան զար­գա­ցու­մը, քան 10 տո­կո­սին: ո­րը նպաս­տում է նոր աշ­խա­տա­տե­ղե­րի ստեղծ­ մա­նը: Ար­տա­գաղ­թից բխող աշ­խա­տու­ժի կա­ռուց­ 46 Համաշխարհային բանկ (2007): 3. Մարդ­կային ռե­սուրս­ներ | 45 Նկար 3.5. Հա­յաս­տան. ներ­քին աշ­խա­տա­շու­կայի շար­ժիչ ու­ժե­րը ա. Զբաղ­վա­ծու­թյունն ու ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյու­ բ. ՏՏ աշ­խա­տու­ժի ներգ­րավ­վա­ծու­թյու­նը` միգ­րա­ նը` ը­ստ ո­լորտ­նե­րի, 2004-09 թթ. ցիան հաշ­վի ա­ռած և ա­ռանց միգ­րա­ցիայի Աղ­բյու­րը՝ Ա­ՎԾ, Ա­ԶԲ ված­ քը միշտ չէ, որ կա­ րող է հան­ գեց­նել քա­ղա­ ա­վե­լի հս­տակ է երևում մշ­տա­կան միգ­րանտ­ներ քա­կա­նու­թյան փո­փո­խու­թյան, բայց քա­նի որ այն ու­նե­ցող ըն­տա­նիք­նե­րում: Տվյալ­նե­րը վերց­ված ար­տա­ցո­լում է մաս­նա­վոր նա­խընտ­րու­թյուն­նե­րը են Ա­սիա­կան զար­գաց­ման բան­կի կող­մից ՊԱՀ և ո­րո­շում­նե­րը, ար­տա­գաղ­թի և ներ­քին աշ­խա­տա­ ե­րկր­նե­րի տն­տե­սու­թյան տար­բեր ո­լորտ­նե­րի մինչ շու­կայի կա­պե­րի ա­վե­լի խոր ըն­կա­լու­մը կա­րող է ­հա­մաշ­խար­հային ֆի­նան­սա­կան ճգ­նա­ժամն ան­ նպաս­տել Հա­յաս­տա­նի աշ­խա­տա­շու­կայի ա­ռանձ­ ցկաց­ված հե­տա­զո­տու­թյու­նից: նա­հատ­կու­թյուն­նե­րի հս­տա­կեց­մա­նը: 3.32. Ն­ման ազ­դե­ցու­թյու­նը կա­րող է պայ­մա­ 3.31. Ո­րոշ տվյալ­ներ վկա­յում են, որ ե­րկ­րից նա­վոր­ված լի­նել ե­կամ­տի և ը­նտ­րու­թյան գոր­ ար­տա­գաղ­թած ան­դամ ու­նե­ցող տնային տն­ ծոն­նե­րի ազ­դե­ցու­թյամբ: Աշ­խա­տան­քի շու­կա­յում տե­սու­թյուն­նե­րի ակ­տի­վու­թյու­նը աշ­խա­տան­ գոր­ծու­նե­ու­թյան նվա­զու­մը կա­րող է բխել ե­կամ­տի քային շու­կա­յում է­ա­պես նվա­զում է: Տնային տն­ ազ­դե­ցու­թյու­նից, քա­նի որ մաս­նա­վոր փո­խան­ տե­սու­թյուն­նե­րի հարց­ման ար­դյունք­նե­րից երևում ցում­ներ ստա­նա­լու դեպ­քում տնային տն­տե­սու­ է, որ ար­տա­գաղ­թած ան­դամ ու­նե­ցող տնային թյուն­նե­րի ան­դամ­նե­րը կա­րող են ի­րենց թույլ տալ տն­տե­սու­թյուն­նե­րի կող­մից դրսևոր­վող ակ­տի­ ա­վե­լի քիչ աշ­խա­տել: Այդ ազ­դե­ցու­թյունն ա­վե­լի վու­թյու­նը աշ­խա­տան­քային շու­կա­յում, ի­նչ­պես հս­տակ է դրսևոր­վում մշ­տա­կան միգ­րանտ­ներ ու­ Հա­յաս­տա­նում, այն­պես էլ հարևան ե­րկր­նե­րում նե­ցող տնային տն­տե­սու­թյուն­նե­րում, ո­րոնք ա­վե­լի է­ա­պես նվա­զում է: Գնա­հա­տումն ի­րա­կա­նաց­ մեծ և կա­ յուն փո­խան­ցում­ներ են ստա­ նում: Մի այլ վում է ռեգ­րե­սի­ոն վեր­լու­ծու­թյան ար­դյունք­նե­ պատ­ճառ է այն, որ հիմ­նա­կա­նում ար­տա­գաղ­թում րի հի­ման վրա, որ­տեղ ը­նդ­գրկ­վում են ը­նտր­ված են տնային տն­տե­ու­թյուն­նե­րի ա­ռա­վել գոր­ծու­ տնային տն­տե­սու­թյուն­ներն ու ան­հա­տա­կան մա­ նյա և ար­դյու­նա­վետ ան­դամ­նե­րը: Վեր­ջին­նե­րիս կար­դա­կով հս­կո­ղա­կան փո­փո­խա­կան­ներ47: Աշ­ ար­տա­գաղ­թե­լու պատ­ճառ­նե­րից մե­կը աշ­խա­ խա­տան­քային շու­կայի վրա ազ­դե­ցու­թյու­նը շատ տան­քային շու­կա­յում տնային տն­տե­սու­թյան այն ան­դամ­նե­րի ակ­տի­վու­թյան նվա­զումն է, ո­րոնք 47 Վերցված է Պոլ Սոմիկի (Saumik Paul)` տնային տնտեսությունների շա­րու­նա­կում են բնակ­վել հայ­րե­նի ե­րկ­րում: հետազոտությունների վերլուծության տվյալներից: Ինչպես հայտնի է, նման վերլուծությունները տվյալների ընտրության տեսանկյունից միշտ 3.33. Միա­ժա­մա­նակ չի հաս­տատ­վում Հա­ չէ, որ օբյեկտիվ են, այդ իսկ պատճառով այդ վերլուծություններում փորձ է արվում ապահովել անաչառությունը` օգտագործելով վիճակա­ յաս­տա­նում ար­տա­գաղ­թի հոս­քե­րի և աշ­խա­ գրական համապատասխանեցման ձևերը: 46 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն տա­վար­ձե­րի ա­ճի կա­պը (Նկար 3.5): Այն բո­  Անհ­րա­ժեշտ է բարձ­րաց­նել Հա­յաս­տա­նի աշ­ լո­րո­վին չի հա­մա­պա­տաս­խա­նում Մոլ­դո­վա­յում, խա­տու­ժի ո­րա­կը` ներգ­րա­վե­լով աշ­խա­տա­ Լիտ­վա­յում և Ե­ԿԱ տա­րա­ծաշր­ջա­նից դուրս գտ­ կից­նե­րին հե­տա­զո­տա­կան աշ­խա­տանք­նե­րում, նող այլ ե­րկր­նե­րում ար­ված վեր­ջին վեր­լու­ծու­ ի­րա­կա­նաց­նե­լով մաս­նա­գի­տա­կան վե­րա­ թյուն­նե­րի ար­դյունք­նե­րին (Մեք­սի­կա և Պուեր­տո պատ­րաստ­ման ծրագ­րեր և ստեղ­ծե­լով ո­րա­կի Ռի­կո), ո­րոն­ցից երևում է, որ տե­ղա­կան աշ­խա­ ա­պա­հով­ման մե­խա­նիզմ­ներ: տու­ժի միգ­րա­ցիան չի հան­գեց­նում ե­րկ­րում աշ­  Անհ­րա­ժեշտ է բա­րե­լա­վել ԶՊԾ-նե­րի կող­ խա­տա­վար­ձե­րի մա­կար­դա­կի զգա­լի բարձ­րաց­ մից մա­տուց­վող ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի ո­րա­ ման: Հա­յաս­տա­նի զար­գա­ցում­նե­րը կա­րող են կը: Այս խն­դի­րը պետք է կար­գա­վոր­վի եր­կու մա­սամբ պայ­մա­նա­վոր­ված լի­նել ար­տա­գաղ­թող­ ուղ­ղու­թյամբ: Ա­ռա­ջին` գոր­ծա­տու­նե­րը պետք նե­րի ը­նդ­հա­նուր պատ­կե­րով, ո­րոնց զգա­լի մա­ է բա­վա­րար­ված լի­նեն ԶՊԾ-նե­րի կող­մից մա­ սը մինչ ար­տա­գաղ­թե­լը գոր­ծա­զուրկ էր: Բարձր տուց­վող ծա­ռա­յություն­նե­րով և տե­ղե­կաց­նեն ար­տա­գաղթ ու­նե­ցող այլ ե­րկր­նե­րի հա­մե­մատ` նրանց ի­ րենց մոտ ե­ ղած թա­ փուր տե­ րի մա­ ղե­ Հա­յաս­տա­նի ար­տա­գաղ­թող­նե­րի տա­րիքն ա­վե­ սին (ա­պա­հո­վեն թա­փուր աշ­խա­տա­տե­ղե­րի լի բարձր է: Այդ ա­ ռու­մով ար­տա­ գաղ­թը կա­ րող է թա­փան­ցի­կու­թյան բարձր մա­կար­դակ): Ե­րկ­ նպաս­տել աշ­խա­տա­շու­կա­յում ճն­շում­նե­րի թու­լաց­ րորդ` գոր­ծա­զուրկ­նե­րը պետք է վս­տահ լի­նեն, մա­նը` ա­ռանց աշ­խա­տա­վար­ձե­րի բարձ­րաց­ման: որ ԶՊԾ-ներն ի­րոք կօգ­նեն ի­րենց գտ­նե­լու ի­րենց ո­րա­կա­վոր­մա­նը հա­մա­պա­տաս­խա­նող աշ­խա­տանք, ուս­տի և կգ­րանց­վեն այն­տեղ: O. Առաջարկվող Թա­փուր տե­ղե­րի թա­փան­ցի­կու­թյան բարձր քաղաքականություն գոր­ծա­կի­ցը հնա­րա­վո­րու­թյուն կտա աշ­խա­ տան­քով ա­պա­հո­վե­լու ա­վե­լի շատ գոր­ծա­ Հա­յաս­տա­նի աշ­խա­տա­շու­կա­յում բազ­մա­թիվ զուրկ­նե­րի: ԶՊԾ-նե­րի` ո­րա­կյալ աշ­խա­տող­ներ խն­դիր­ներ կան, ո­րոնք պա­հան­ջում են բազ­ գտ­նե­լու կա­րո­ղու­թյու­նը նաև կբարձ­րաց­նի գոր­ մա­կող­մա­նի մո­տե­ցում­ներ: Հա­յաս­տա­նի աշ­խա­ ծա­տու­նե­րի վս­տա­հու­թյունն այդ ծա­ռա­յու­թյան տա­շու­կային բնո­րոշ է աշ­խա­տու­ժի ցածր պա­հան­ նկատ­մամբ: Այդ ա­մե­նը պա­հան­ջում է զար­ ջար­կը, աշ­խա­տանք փնտ­րող­նե­րի ան­բա­վա­րար գաց­նել ԶՊԾ-նե­րի կա­րո­ղու­թյուն­նե­րը միջ­նոր­ ո­րա­կա­վո­րու­մը և գոր­ծա­տու­նե­րի կող­մից ա­ռա­ դա­կան ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի մա­տուց­ման, ի­նչ­պես ջարկ­վող աշ­խա­տա­տե­ղե­րի ու աշ­խա­տու­ժի ան­ նաև վե­րա­պատ­րաստ­ման կազ­մա­կերպ­ման հա­մա­տե­ղե­լի­ու­թյու­նը: Հետևանքն այն է, որ Հա­ ու խորհր­դատ­վու­թյան տրա­մադր­ման հար­ցե­ յաս­տա­նի մարդ­կային ռե­սուրս­նե­րի զգա­լի մասն րում: Միա­ժա­մա­նակ հա­ման­ման քայ­լեր պետք ար­դյու­նա­վետ չի օգ­տա­գործ­վում: է ի­րա­կա­նաց­վեն նաև մաս­նա­վոր հատ­վա­ծում:  Ժա­մա­նա­կա­կից տն­տե­սու­թյու­նում աշ­խա­ տա­տե­ղե­րի ստեղ­ծու­մը պա­հան­ջում է ըն­ կե­րու­թյան գրանց­ման և գոր­ծու­նե­ու­թյան P. Սփյուռքահայության ծա­վալ­ման հար­ցե­րում ար­գելք­նե­րի վե­րա­ ներգրավման խթանումը ցում և գոր­ծա­րար մի­ջա­վայ­րի բա­րե­լա­վում: 3.34. Հա­յաս­տա­նի տն­տե­սու­թյու­նը շնոր­հա­ Հա­յաս­տա­նի ապ­րանք­նե­րի և ծա­ռա­յու­թյուն­նե­ լի և բա­նի­մաց ան­հատ­նե­րի կա­րիք ու­նի: Մինչ­ րի շու­կա­նե­րում մր­ցակ­ցու­թյան բարձ­րա­ցու­մը դեռ ար­ տերկ­ րում բնակ­ վում են մեծ թվով նման կարևոր խթան կդառ­նա նո­րա­րա­րու­թյան զար­ մար­դիկ: Ի­նչ­պես և շատ այլ ե­րկր­նե­րում, նրան­ցից գաց­ման հա­մար և կն­պաս­տի նոր, ար­դյու­նա­ լա­վա­գույն­ներն ու ա­ռա­վել խոս­տում­նա­լից­նե­րը, վետ ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի ա­ռա­ջաց­մա­նը շու­կա­ ո­րոնք է­ա­պես կա­րող են նպաս­տել ե­րկ­րի տն­տե­ յում, որ­տեղ դեռևս գե­րիշ­խում են կարծ­րա­ցած սա­կան ա­ճին և նո­րա­րա­րու­թյան զար­գաց­մա­նը, և հնաոճ գոր­ծե­լա­կեր­պով աշ­խա­տող ըն­կե­րու­ նոր հնա­րա­վո­րու­թյուն­ներ գտ­նե­լու ա­կն­կա­լի­քով թյուն­նե­րը, ո­րոնք չեն ձգ­տում նոր աշ­խա­տա­տե­ լքում են հայ­րե­նի­քը: Սփյուռ­քի մեծ զանգ­ված ու­նե­ ղեր ստեղ­ծել: ցող ե­րկր­նե­րում ըն­դուն­ված քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը, 3. Մարդ­կային ռե­սուրս­ներ | 47 այն է` ազ­գի շնոր­հա­լի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րին հայ­ նա­բեր­մա­նը, ո­րոնք կա­րող են վե­րաց­նել զար­գաց­ րե­նիք վե­րա­դարձ­նե­լու ուղ­ղու­թյամբ ձեռ­նարկ­վող ման ա­ռու­մով գո­յու­թյուն ու­նե­ցող խո­չըն­դոտ­նե­րը: քայ­լե­րը, ո՛չ ի­րա­տե­սա­կան է, ո՛չ էլ ան­հրա­ժեշտ, 3.37. Ս­փյուռ­քի սահ­մա­նում­նե­րը բազ­մա­թիվ քա­նի որ վեր­ջին­ներս կա­րող են ար­դյու­նա­վե­ են, սա­ կայն մենք կար­ ծում ե­ նք, որ դրա գլ­ տո­րեն ներգ­րավ­վել հա­մա­տեղ ծրագ­րե­րի ի­րա­ խա­վոր ա­ռանձ­նա­հատ­կու­թյու­նը հայ­րե­նի­քի կա­նաց­ման աշ­խա­տանք­նե­րում` ա­ռանց փո­խե­լու նկատ­մամբ նվիր­վա­ծու­թյունն է: Մենք սփյուռ­քը ի­րենց կա­ցու­թյան եր­կի­րը. սա սո­վո­րա­բար ան­վա­ բնու­թագ­րում ե­նք որ­պես ոչ ռե­զի­դենտ բնակ­չու­ նում են «ու­ղեղ­նե­րի շր­ջա­նա­ռու­թյուն»: թյուն, ո­ րը կրում է հայ­ րե­ քում բնակ­ նի­ վող մարդ­ 3.35. Ս­փյուռ­քի հա­մախմ­բու­մը հս­կա­յա­կան կանց ազ­գային, քա­ղա­քա­ցիա­կան կամ էթ­նիկ նե­րուժ կա­ րող է բե­ րել, սա­կայն այն գործ­ նա­ ի­նք­նու­թյու­նը, քա­նի որ ծն­վել է հայ­րե­նի­քում և ար­ կա­նում ի­րա­կա­նաց­նե­լը չա­փա­զանց բարդ տա­գաղ­թել կամ ար­տա­գաղ­թած­նե­րի ժա­ռանգ է: խն­դիր է: Այդ հար­ցում հիաս­թա­փու­թյու­նը մեծ է Այս սահ­մա­նու­մից բխող գլ­խա­վոր եզ­րա­հան­գումն նաև Հա­յաս­տա­նում, քա­նի որ ֆի­նան­սա­կան օգ­ է հեն­վել սփյուռ­քի փոքր, դի­նա­միկ և գոր­ծա­րար նու­թյու­նից և բա­րե­գոր­ծա­կան գոր­ծու­նե­ու­թյու­նից հատ­վա­ծի վրա: զատ, սփյուռ­քա­հա­յու­թյան նա­խա­ձեռ­նու­թյուն­նե­ 3.38. Ար­դյունք ստա­նա­լու հա­մար հարկ րը ե­րկ­ րում գրե­թե չեն երևում: Կան նաև մաս­ նա­ չկա, որ սփյուռ­ քը մեծ լի­ նի: Այն գա­ղա­փա­րը, որ վոր-պե­տա­կան գոր­ծըն­կե­րու­թյան շր­ջա­նակ­նե­րում սփյուռ­քի ու­նակ ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը կա­րող են սփյուռ­քա­հա­յու­թյան ներգ­րավումն ը­նդ­լայ­նե­լու տն­տե­սա­կան օ­գուտ բե­րել ի­րենց հայ­րե­նի­քին, հե­ռան­կար­ներ, մաս­նա­վո­րա­պես այն­պի­սի ո­լորտ­ վեր­ջին տա­րի­նե­րին հայտն­վել է ու­շադ­րու­թյան նե­րում, ի­նչ­պի­սիք են ՏՀՏ-նե­րը, կա­պի­տա­լի շու­ կենտ­րո­նում, քա­նի որ աշ­խարհն ա­կա­նա­տես է, կան և զբո­սաշր­ջու­թյու­նը: թե ի­րենց հայ­րե­նիք­նե­րին ի­նչ­քան մեծ օ­գուտ են 3.36. Ս­փյուռ­քի ներգ­րավ­վա­ծու­թյան հար­ցում տվել բարձր ո­րա­կա­վո­րում ու­նե­ցող, հիմ­նա­կա­ Հա­յաս­տա­նը պետք է հաղ­թա­հա­րի եր­կու ի­րա­ նում ունևոր և լավ կազ­ կերպ­ մա­ ված չի­նա­կան և րա­մերժ հիմ­նախն­դիր­ներ: Ա­ռա­ջին` սփյուռ­քա­ հնդ­կա­կան սփյուռ­քի հա­մայնք­նե­րը: Մեծ է սփյուռ­ հա­յու­թյան հետ կապ­ված շատ ծրագ­րեր գոր­ծա­ քի օգ­նու­թյան դե­րը նաև ա­վե­լի փոքր ե­րկր­նե­րում: րար բնույթ ու­նեն: Այս­տեղ առ­կա է սո­վո­րա­կա­նից Այս­պես. բարձր ե­կամ­տա­բե­րու­թյուն ա­կն­կա­լե­լու վտան­գը,  ­Ռա­մոն Լ. Գար­սիան` չի­լիա­ցի կի­րա­ռա­կան գե­ ընդ որում` այն հիմ­նա­կա­նում դրա­մա­կան ար­տա­ նե­տի­կայի և կեն­սա­տեխ­նո­լո­գիա­նե­րի մաս­ հայ­տու­թյուն չու­նի, այլ վե­րա­բե­րում է այն­պի­սի նա­գե­տը, 1997 թ. պայ­մա­նա­գիր ստո­րագ­րեց հաս­կա­ցու­թյուն­նե­րի, ի­նչ­պի­սիք են բա­րի համ­բա­ Fundación Chile պե­տա­կան-մաս­նա­վոր հիմ­ վը, բարձր ի­նք­նագ­նա­հա­տա­կա­նը և ներ­քին մո­ նար­կի հետ, ո­րը զբաղ­վում էր վե­րա­կանգն­վող տի­վա­ցիան: Ո­ւս­տի դրանք չեն կա­րող լիա­զոր­վել, պա­շար­նե­րի ո­լոր­տում նոր տեխ­նո­լո­գիա­նե­րի հրա­հանգ­վել կամ ուղ­ղորդ­վել պե­տու­թյան կող­ ներդր­մամբ: Ա­ռա­ջարկ­վող ծրագ­րե­րի հա­մա­ մից, սա­կայն կա­րող են օ­ժան­դակ­վել և խթան­վել: տեղ ու­սում­նա­սի­րու­թյու­նից հե­տո այդ կազ­ Ե­րկ­րորդ` ան­կախ սփյուռ­քա­հա­յու­թյան հզոր կա­ մա­կեր­պու­թյու­նը Ռա­մոն Լ. Գար­սիայի «Ին­ րո­ղու­թյուն­նե­րից և փայ­լուն հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­ տեր­լինկ» կազ­մա­կեր­պու­թյան հետ հա­մա­տեղ րից` նման ծրագ­րե­րի հա­ջո­ղու­թյան գրա­վա­կա­նը հիմ­նադ­րեց նոր ըն­կե­րու­թյուն, ո­րը ներգ­րավ­վեց տե­ղա­կան կա­ռույց­ներն են, մա­նա­վանդ ե­թե այդ գի­տա­հե­տա­զո­տա­կան եր­կա­րա­ժամ­կետ ծրագ­ ծրագ­րե­րը խո­շոր են և եր­կա­րա­ժամ­կետ բնույթ ու­ րե­րի աշ­խա­տանք­նե­րում: Այդ ծրագ­րերն ան­ նեն: Մեծ հա­սա­րա­կա­կան հն­չե­ղու­թյուն ու­նե­ցող հրա­ժեշտ էին Չի­լի­ում նոր տեխ­նո­լո­գիա­նե­րի ծրագ­րե­րը կյան­քի կո­չե­լու հա­մար սփյուռ­քա­հա­ ներդ­րումն ա­պա­հո­վե­լու հա­մար, ո­րն ա­ռանց­ յու­թյան ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը պետք է ե­րկ­րում հա­ քային կարևո­րու­թյուն ու­ներ ե­րկ­րի ա­րագ զար­ մա­պա­տաս­խան մարդ­կանց և հաս­տա­տու­թյուն­ներ գա­ցող ագ­րո­բիզ­նե­սի ո­լոր­տի հա­մար: Ա­ռանց գտ­նեն, ո­րոնց հետ կա­րող են հա­մա­գոր­ծակ­ցել: Ռա­մոն Գար­սիայի խո­րը գի­տե­լիք­նե­րի Չի­լիի Ո­ւս­տի սփյուռ­քա­հա­յու­թյու­նը կա­րող է օ­ժան­դա­կել տն­տե­սու­թյան մա­սին, նրա` ԱՄՆ-ում ստա­ցած ե­րկ­րում այն­պի­սի ան­ձանց և կա­ռույց­նե­րի հայտ­ 48 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն ա­ռաջ­նա­կարգ կր­թու­թյան, ԱՄՆ-ում կի­րառ­վող վա­նի վեն­չու­րային կա­պի­տա­լի օ­րի­նա­կին, կա­ռա­վար­ման տեխ­նո­լո­գիա­նե­րի խոր ի­մա­ցու­ ո­լորտ­նե­րի զար­գաց­ման հար­ցում մեծ հա­ջո­ թյան և գոր­ծա­րա­րու­թյան ո­լոր­տում զգա­լի փոր­ ղու­թյուն­ներ է ար­ձա­նագ­րել նոր մաս­նա­վոր ձի` նոր ըն­կե­րու­թյու­նը չէր կա­րող հաս­նել մեծ ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի ներգ­րավ­մամբ: Օ­րի­նակ՝ հա­ջո­ղու­թյան: սփյուռ­քա­հա­յու­թյան ակ­տիվ մաս­նակ­ցու­թյամբ Հա­յաս­տա­նում հնա­րա­վոր ե­ղավ հիմ­նել վար­  Երբ 80-ա­կան­նե­րի սկզբ­նե­րին Թայ­վա­նի կա­ կային հաշ­վետ­վու­թյան ար­դյու­նա­բե­րու­թյու­նը: ռա­վա­րու­թյու­նը ո­րո­շեց ա­ջակ­ցել վեն­չու­րային 2004 թ. Հա­յաս­տա­նում հիմն­վեց «ԱՔ­ՌԱ ՔՐԵ­ կա­պի­տա­լի ճյու­ղի զար­գաց­մա­նը, ո՛չ հա­մա­պա­ ԴԻՏ ՌԵ­ՓՈՐ­ԹԻՆԳ» փակ բաժ­նե­տի­րա­կան տաս­խան կա­րո­ղու­թյուն­ներ ու­ներ, ո՛չ էլ ծրագ­ ըն­կե­րու­թյու­նը, ո­րը Հա­յաս­տա­նում ա­ռա­ջին րային նա­ խա­ գիծ: Շա­ րը դեմ էին այդ գա­ տե­ վար­կային բյու­րոն էր: Հիմ­նադ­րու­մից ըն­դա­ ղա­փա­րին, ո­րով­հետև վեն­չու­րային կա­պի­տալ մե­նը 10 տա­րի ան­ց այն ար­դեն հա­մա­գոր­ծակ­ հաս­կա­ցու­թյու­նը խորթ էր Թայ­վա­նում ա­վան­ ցում է հա­յաս­տա­նյան շու­կա­յում հե­ղի­նա­կա­վոր դա­կան ներդ­րու­մային գոր­ծե­լա­կեր­պին, որ­տեղ մի­ջազ­գային ներդ­րող­ներ Dun and Bradstreet գոր­ծա­րա­րու­թյանն ա­ռնչ­վող բո­լոր ֆի­նան­սա­ International (ԱՄՆ) և D&B SAME (Ա­ ՄԷ) ըն­ րու­ կե­ կան խն­դիր­նե­րը կար­գա­վոր­վում էին ըն­կե­րու­ թյուն­նե­րի հետ: Այ­սօր ԱՔ­ՌԱ-ն հան­դի­սա­նում է թյան սե­փա­կա­նա­տեր հան­դի­սա­ցող ըն­տա­նիք­ ա­ռա­ջա­տար ա­ռևտ­րային բան­կե­րի և ՀՀ ԿԲ-ի նե­րի նեղ շր­ջա­նա­կում: Սի­լի­կո­նյան հով­տում հա­մա­տեղ սե­փա­կա­նու­թյու­նը: թայ­վա­նյան սփյուռ­քի հետ ակ­տիվ շփում­նե­րի ար­դյուն­քում «Seed» հիմ­նադ­րա­մը ե­րկ­րին հատ­  Վեր­ջերս ԹՈՒ­ՄՈ ստեղ­ծա­րար տեխ­նո­լո­ կաց­րեց մաս­նա­վոր վեն­չու­րային կա­պի­տա­լի գիա­նե­րի կենտ­րոնն իր դռ­նե­րը բա­ցեց տեխ­ հիմ­նադ­րա­մի ստեղծ­ման հա­մար ան­հրա­ժեշտ նո­լո­գիա­նե­րի և ար­վես­տի սահ­մա­նաեզ­րին կա­պի­տալ մի­ջոց­նե­րը: Եր­կու ա­մե­րի­կյան ո­ճով գտն­վող գոր­ծու­նե­ու­թյամբ հե­տաքրքր­ված կազ­մա­կերպ­ված վեն­չու­րային կա­պի­տա­լի հիմ­ ե­րե­խա­նե­րի և պա­տա­նի­նե­րի հա­մար: Այն Նյու նադ­րամ­ներ ստեղծ­վե­ցին նաև 80-ա­կան­նե­րի Յոր­քի բնա­կիչ Սեմ Սի­մո­­ կող­ հիմն­ կե­սե­րին: Դրանք ղե­կա­վա­րում էին ԱՄՆ-ում կր­ ված «­Սի­մո­նյան» կր­թա­կան հիմ­նադ­րա­մի նա­ թու­թյուն ստա­ցած չի­նա­ցի­ներ, ո­րոնց պե­տու­ խա­ձեռ­նու­թյունն է48: 2011 թ. օ­գոս­ սից այդ տո­ թյու­նը հրա­վի­րեց վե­րաբ­նակ­վե­լու Թայ­վա­նում: կենտ­րո­նը ե­րե­խա­նե­րին ծա­նո­թաց­նում է աշ­ Ե­րբ այդ հիմ­նադ­րամ­նե­րը հա­ջող գոր­ծու­նե­ու­ խա­տաձևի նոր տպա­վո­րիչ հնա­րա­վո­րու­թյուն­ թյուն ծա­վա­լե­ցին, տե­ղա­կան ՏՏ ըն­կե­րու­թյուն­ նե­րին, գի­տե­լիք­նե­րի յու­րաց­ման նոր գոր­ նե­րը ստեղ­ծե­ցին սե­փա­կան վեն­չու­րային հիմ­ ծիք­նե­րին և մր­ցակ­ցային դաշ­տում հե­տա­գա նադ­րա­մե­րը: Ի­սկ ե­րբ վեր­ջին­ներս սկ­սե­ցին աշ­խա­տան­քային ճա­նա­պար­հի ծրագր­ման ե­կա­մուտ բե­րել, նույ­նիսկ ա­ռա­վել պահ­պա­նո­ հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րին: Կենտ­րոնն իր հիմ­ ղա­կան ըն­կե­րու­թյուն­նե­րը սկ­սե­ցին ներդ­րում­ նա­կան գոր­ծու­նե­ու­թյունն ի­րա­կա­նաց­նում է ներ ա­նել վեն­չու­րային հիմ­նադ­րամ­նե­րում և չորս ո­լորտ­նե­րում, ո­րոնք գրա­վիչ են ե­րե­խա­ ՏՀՏ բիզ­նե­սում: նե­րի հա­մար և հե­տա­գա կա­րի­ե­րայի զար­գաց­ ման լավ նե­րուժ ու­նեն. ա­նի­մա­ցիա, խա­ղե­րի  Հա­յաս­տա­նում նույն­պես կան նման խոս­տում­ ստեղ­ծում, կայ­քե­րի մշա­կում, թվային մե­դիա: նա­լից և հա­ջող դեպ­քե­րի օ­րի­նակ­ներ: Մի­ջազ­ Այն հա­մալր­ված է ար­դիա­կան հա­մա­կարգ­չային գային չա­փա­նիշ­նե­րին բա­վա­րա­րող ա­ռա­ջին կենտ­րո­նով, կի­նո­դահ­լի­ճով, խա­ղե­րի սե­նյա­ հին­գաստ­ղա­նի հյու­րա­նո­ցը Երևա­նում բաց­ կով և սր­ճա­րա­նով: վեց 2001 թ. սփյուռ­քա­հա­յու­թյան մի­ջոց­նե­րով («Երևան/Ար­մե­նիա Մա­րի­ոթ»): Հա­յաս­տա­նի ՏՀՏ բույ­լի/խմ­բի միջ­նա­ժամ­կետ հա­ջո­ղու­ թյունն ու, ա­ռա­վել ևս, խոս­տում­նա­լից եր­կա­ 48 Այդ ռեսուրսային կենտրոնը գտնվում է Երևանի Աջափնյակ րա­ժամ­կետ ա­պա­գան ան­հնար կլի­նեին ա­ռանց թաղամասում: Այն իրականացնում է մասնագիտական կրթական ա­ռա­ջին սերն­դի սփյուռ­քա­հա­յու­թյան ակ­տիվ ծրագրեր 12-18 տարեկան երիտասարդների համար լրիվ անվճար և ներգ­րավ­ման: Հա­յաս­տա­նը, հետևե­լով Թայ­ խթանում է երկրում ՏՀՏ ապագա զարգացումը: 3. Մարդ­կային ռե­սուրս­ներ | 49 Սփյուռքի ներգրավման հայեցակարգային հայ­րե­նի­քի հան­դեպ: Այլ ե­րկր­նե­րի հա­մա­պա­ շրջանակը տաս­ խան փոր­ ձը դրա վառ օ­ րի­նակն է, ո­ րից կա­ րե­լի է մեծ օ­գուտ քա­ղել: Օ­րի­նակ՝ Հնդ­կաս­տա­նի 3.39. Ա­ռանց­քային հայե­ցա­կար­գային շր­ջա­ գի­տու­թյան և տեխ­նո­լո­գիա­նե­րի նա­խա­րա­րու­թյան նակն է դի­տար­կել սփյուռ­քի ներգ­րա­վու­մը որ­ կեն­սա­տեխ­նո­լո­գիա­նե­րի վար­չու­թյու­նում գի­ պես փնտր­ման հա­մա­կար­գե­րի խթա­նում: Թայ­ տա­հե­տա­զո­տա­կան աշ­խա­տանք­նե­րի և տեխ­նո­ վա­նի դեպ­քում ո­րոն­ման հա­մա­կար­գը սկզբ­նա­կան լո­գիա­նե­րի զար­գաց­ման աշ­խա­տանք­նե­րը ֆի­ շր­ջա­նում բաղ­կա­ցած էր ե­րկ­րի կա­ռա­վա­րու­թյան նան­սա­վո­րե­լու մա­սին ո­րո­շում­ներ ըն­դու­նե­լիս ա­ռա­վել դի­նա­միկ և ա­ռա­ջա­դեմ ան­դամ­նե­րից ու սփյուռ­քի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը դիտ­վում են որ­պես ար­տա­սահ­մա­նում բնակ­վող ա­ռա­ջա­տար չի­նա­ «հն­չե­ղու­թյան վա­հա­նակ­ներ» և «ա­լե­հա­վաք­ներ»: ցի ին­ժե­ներ­նե­րից, ո­րոնք աշ­խա­տում էին Սի­լի­կո­ Սփյուռ­քի հետ հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյու­նը դար­ձել է նային հով­ տում և ա­ ռանց­ նե­ քային դեր ու­ ցան նախ­ այդ վար­չու­թյան ա­մե­նօ­րյա աշ­խա­տան­քի ան­բա­ կին պահ­պա­նո­ղա­կան և ռիս­կե­րից խու­սա­փող ժա­նե­լի մա­սը: Սփյուռ­քի հմուտ և գոր­ծու­նյա ներ­ գոր­ծա­րար խմ­բե­րը ժա­մա­նա­կա­կից վաու­չե­րային կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը վայե­լում են ի­րենց նկատ­մամբ կա­պի­տա­լի ճյու­ղում ներգ­րավ­ված ըն­կե­րու­թյուն­ հու­սա­լի և պրագ­մա­տիկ վե­րա­բեր­մուն­քը, նրանց նե­րով փո­խա­րի­նե­լու հար­ցում49: գի­տե­լիք­ներն օգ­տա­գործ­վում են հա­տուկ կարևո­ 3.40. ­Հա­մա­տեղ ըն­կե­րու­թյուն­ներ ստեղ­ծե­լուց րու­թյուն ու­նե­ցող ո­լորտ­նե­րում, և նրանք մեծ դեր ան­ցում դե­պի սփյուռ­քա­հա­յու­թյան հետ հա­մա­ են խա­ղում նաև խորհր­դատ­վա­կան, կր­թա­կան և գոր­ծակ­ցու­թյամբ ի­նս­տի­տու­ցի­ո­նալ են­թա­կա­ կա­ռա­վար­ման գոր­ծըն­թաց­նե­րում: Մեկ այլ տպա­ ռուց­ված­քի ձևա­վո­րում: Ռայ­մոն Գար­սիայի և վո­րիչ օ­րի­նակ է Իռ­լան­դիան, որ­տեղ սփյուռ­քը Թայ­վա­նի ին­ժե­ներ­նե­րի սկզբ­նա­կան շար­ժա­ռիթ­ կարևոր դեր է խա­ղում զա­նա­զան ո­լորտ­նե­րում` նե­րը որ­քան հա­մեստ, այն­քան էլ ի­րա­տե­սա­կան ՕՈՒՆ-նե­րի խթա­նում, կր­թու­թյուն, գի­տու­թյուն և էին, այն է` կյան­քի կո­չել ի­րենց մաս­նա­գի­տա­կան տեխ­նո­լո­գիա: Հա­մա­պա­տաս­խան պե­տա­կան գոր­ մտահ­ղա­ցում­նե­րը` ի­րենց ե­րկր­նե­րում ստեղ­ծե­ ծա­կա­լու­թյուն­նե­րը ներգ­րա­վում են սփյուռ­քի ներ­ լով տեխ­նո­լո­գիա­կան ըն­կե­րու­թյուն­ներ: Սա­կայն, կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րին ա­ռօ­րյա կա­ռա­վար­ման աշ­խա­ ե­րբ նրանց հա­մար ա­կն­հայտ դար­ձան հայ­րե­նի տանք­նե­րում` խրա­խու­սե­լով տար­բեր ո­րոն­ման ե­րկ­րում ի­նս­տի­տու­ցի­ո­նալ մի­ջա­վայ­րի սահ­մա­նա­ մե­խա­նիզմ­նե­րի զար­գա­ցու­մը, ո­րոնք չհան­դի­սա­ փա­կում­նե­րը, ներգ­րավ­վե­ցին ի­նս­տի­տու­ցի­ո­նալ նա­լով զուտ սփյուռ­քի սե­փա­կա­նու­թյու­նը, վայե­լում բա­րե­փո­խում­նե­րի ա­ռաջ­խա­ղաց­ման գոր­ծըն­թա­ են նրա ակ­տիվ օ­ժան­դա­կու­թյու­նը: ցում, ո­րը միտ­ված էր այդ սահ­մա­նա­փա­կում­նե­րի 3.42. Ո­րոն­ման ցան­ցե­րի զար­գաց­ման փո­ վե­րաց­մա­նը: Ան­ցու­մային փու­լի այդ աշ­խա­տանք­ խա­րեն կա­ռա­վա­րու­թյուն­նե­րը հա­ճախ ակ­տի­ նե­րում կարևոր­ վում էր այն, որ մաս­ նակ­ցում էին վո­րեն ներգ­ րավ­վում են մեծ թվով ծրագ­ րի և րե­ միայն սփյուռ­քի` հա­մա­պա­տաս­խան գի­տե­լիք­ կա­ռույց­նե­րի ստեղծ­ման գոր­ծըն­թա­ցում: Նման ներ, շար­ժա­ռիթ­ներ և ի­նս­տի­տու­ցի­ո­նալ ռե­սուրս­ մե­ծա­թիվ ծրագ­րե­րը մա­սամբ ար­տա­ցո­լում են ներ ու­նե­ցող ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը: Սա­կայն միայն սփյուռ­քի ներգ­րավ­ման և մաս­նակ­ցու­թյան բազ­ սփյուռ­քի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի ստեղ­ծա­րար հնա­ մա­զա­նու­թյու­նը հայ­րե­նի ե­րկ­րում (Ա­ղ յու­սակ 3.1): րա­վո­րու­թյուն­նե­րի և ցան­ցե­րի վրա հեն­վելն ի­րա­ Սա­կայն մաս­նակ­ցու­թյան այդ­պի­սի բազ­մա­զա­ տե­սա­կան չէ: Լավ ար­դյունք ու­նե­նա­լու հա­մար նու­թյու­նը նաև չի նպաս­տում կենտ­րո­նաց­ված և ան­հրա­ժեշտ է կազ­մա­վո­րել ոչ պաշ­տո­նա­կան հա­ճախ ոչ խո­րա­թա­փանց մի­ջամ­տու­թյուն­նե­րի ցան­ցեր և դնել դրանք ի­նս­տի­տու­ցի­ո­նալ հիմ­քե­րի ար­դյու­նա­վե­տու­թյա­նը: Վեր­ջին­ներս ա­վե­լի շատ վրա: ար­գե­լա­կում կամ խթա­նում են նո­րա­րա­րու­թյու­նը և 3.41. Պատ­շաճ լծակ­ներ ու­նե­նա­լու դեպ­քում գոր­ծու­նե­ու­թյան հա­մա­կար­գու­մը փո­խա­րի­նում են սփյուռ­քը մեծ նվիր­վա­ծու­թյուն է ցու­ցա­բե­րում ան­ձնա­կան շա­հե­րով: 49 Փնտրման ցանցն այդ համատեքստում դիտվում է որպես մի ցանց, որը բացահայտում է գոյություն ունեցող սահմանափակումներն ու այն մարդկանց կամ հաստատությունները, որոնք ի վիճակի են մասամբ կամ ամբողջությամբ հաղթահարելու դրանք: 50 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն Ա­ղ յու­սակ 3.1. Սփյուռ­քի ազ­դե­ցու­թյու­նը. Հա­յաս­տա­նը հա­մա­պա­տաս­խան չա­փո­րո­շիչ­նե­րի լույ­սի ներ­քո Ազ­դե­ցու­թյան Երկ­րի օ­րի­նակ­ներ և Հա­յաս­տան Ձեռ­նար­կա­տի­րու­թյան ձև և ձև ար­դյուն­քներ* շար­ժա­ռիթ­ներ Մաս­նա­վոր - Սալ­վա­դո­րի սփյուռք` 1.3 մլն, 3.6 Հա­ տա­ յաս­ նի սփյուռք` 7 մլն., մաս­ Ինք­նա­բավ ձեռ­նար­կա­տի­ դրա­մա­կան փո­ մլն դո­լար փո­խան­ցում­ներ (Հ­ՆԱ-ի նա­վոր փո­խան­ցում­ներ` $1.8 մլրդ րու­թյուն և (սո­վո­րա­բար) խան­ցում­ներ 15.7%) (Հ­ՆԱ-ի 18%)* ի­նք­նա­բա­վու­թյա­նը միտ­ված - Լի­բա­նա­նի սփյուռ­քի դրա­մա­ շար­ժա­ռիթ­ներ կան փո­ խանցւմ­ներ` 8.1 մլն դո­լար, (Հ­ՆԱ-ի 22%) Ն­վի­րատ­վու­ - Մեք­սիկայի տե­ղա­կան մար­մին­ - Աշ­խար­հով մեկ սփռ­ված մի­լի­ Ձեռ­նար­կա­տեր լի­նե­լու մեծ թյուն­ներ և նե­րի` կո­լեկ­տիվ փո­խան­ցում­նե­րը ո­նա­վոր սփյուռ­քա­հայեր ի­րենց ցան­կու­թյուն կո­լեկ­տիվ դրա­ ներդ­րու­մային ծրագ­րե­րում օգ­տա­ ներդ­րումն են ու­նե­նում խո­շոր մա­կան փո­խան­ գոր­ծե­լու ծրա­գի­րը բա­րե­գոր­ծա­կան ծրագ­րե­րում, օր.՝ ցում­ներ Հա­մա­հայ­կա­կան հիմ­նադ­րա­մում, ո­րը հիմ­նա­կա­նում ֆի­նան­սա­վո­րում է Հա­յաս­տա­նում ի­րա­կա­նաց­վող ծրագ­րե­րը (1992 թ. հիմ­նադ­րու­մից հե­տո հա­վաք­ված ը­նդ­հա­նուր գու­ մա­րը ա­վե­լի քան $235.8 մլն է):*** Ներդ­րում­ներ - Չի­նաս­տա­ նի 8.3 մլն սփյուռքն - ՕՈՒՆ-նե­ գամ ա­ րը 3 ան­ վե­լի քիչ Սո­վո­րա­կան (պահ­պա­նո­ղա­ ու­նի հա­զա­րա­վոր ներդ­րող­ներ են, քան մաս­նա­վոր դրա­մա­կան փո­ կան) ձեռ­նար­կա­տեր հայ­րե­նի­քի տնտե­սու­թյու­նում խան­ցում­նե­րը: ՕՈՒՆ-նե­րի ա­վե­լի Ա­ռա­վե­լա­գույն շա­հույթ ստա­ քան 70%-ն ուղղ­ թա­ վում է են­ կա­ նա­լու ձգ­տում ռուց­վածք­նե­րի և հե­ռա­հա­ղոր­դակ­ ցու­թյան ո­լորտ­ներ: Սփյուռ­քի կշի­ռը ՕՈՒՆ-նե­րում մեծ չէ («Զ­վարթ­նոց» օ­դա­նա­վա­կա­յան, նյու­թա­տեխ­նի­կա­ կան ա­պա­հով­ման կենտ­րոն) Գի­տե­լիք և նո­ - Հնդ­կաս­տան. սփյուռ­քը կազ­մում Հա­յաս­տա­նում Ա­մե­րի­կյան հա­մալ­ Տեխ­նո­լո­գիա­նե­րի ո­լոր­տում րա­րա­րու­թյուն­ է ե­րկ­րի բնակ­չու­թյան միայն սա­րա­նի, Ֆրան­սիա­կան հա­մալ­սա­ ձեռ­նար­կա­տեր և ա­վագ ղե­ նե­րի օ­րա­կարգ 0.9% -ը, սա­ հա­ կայն բու­ կան կրթու­ րա­նի, Սլա­վո­նա­կան հա­մալ­սա­րա­նի կա­վար թյուն ու­նե­ցող հն­դիկ­նե­րի 4.3%-ն բարձր ցու­ցա­նիշ­ներ Մաս­նա­գի­տա­կան ​​վս­տա­հե­լի­ ապ­րում է այլ ե­րկր­նե­րում, ի­սկ թյուն և աճ ու­ մաս­նա­վոր փո­խան­ցում­նե­րը կազ­ մում են ե­ րի ՀՆԱ-ի 3.9%-ը: րկ­ ԱՄՆ-ում ազ­դե­ցիկ հն­դիկ­նե­րը մեծ ­Գի­տե­լիք­նե­րի փո­խան­ցում, կա­ռա­ լու­մա ու­նե­ցան ԱՄՆ-ում գտն­վող վար­ման գի­տե­լիք­նե­րի փո­խան­ցում բազ­մազգ կոր­պո­րա­ցիա­նե­րի կող­ և ՏՏ ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի նո­րա­րա­րու­ մից գի­տե­լի­քա­հենք գոր­ծըն­թաց­ թյուն (Synopsys) նե­րը Հնդ­կաս­տան փո­խադ­րե­լու հար­ ցում, տե՛ս Kuznetsov, 2006: վան և Հնդ­ Ինս­տի­տու­ցի­ո­ - Թայ­ տան, տե՛ս կաս­ - Հա­յաս­տա­նի վար­կային բյու­րո Ինս­տի­տու­ցի­ո­նալ և քա­ նալ զար­գա­ցում Saxenian, 2008: (տե՛ս ստորև) ղա­քա­կա­նու­թյուն ի­րա­կա­ և բա­րե­փո­խում­ նաց­նող ձեռ­նար­կա­տե­րեր նե­րի օ­րա­կարգ Ի­նք­նա­հաս­տա­տում Աղ­բյու­րը՝ հե­ղի­նակ­ներ: * Հակառակը նշված չլինելու դեպքում տվյալները վերաբերում են 2010 թ.: Աղբյուրը՝ Միգրացիայի և մասնավոր դրամական փոխանցումների տեղեկատու, 2011 թ. երկրորդ խմբագրում, Համաշխարհային բանկ: ** Տվյալները 2011 թ. դրությամբ: *** Համախառն տվյալները 2012 թ. հունվարի դրությամբ: 3. Մարդ­կային ռե­սուրս­ներ | 51 Միկրոբարեփոխումները և դրանց վա­ռում գի­տե­լիք­նե­րի զար­գա­ցու­մը: Բու­հե­րը, արագացումը ի­նչ­պի­սին է, օ­րի­նակ, ՀԱՀ-ը, կա­րող են դառ­նալ ի­նս­տի­տու­ցի­ո­նալ բա­րե­փո­խում­նե­րի ա­ռա­ջա­ 3.43. Հա­յաս­տա­նում կան տն­տե­սու­թյան տար­ներ: Ներ­դիր 3.1-ում ներ­կա­յաց­ված են Հա­ տար­բեր բնա­գա­վառ­նե­րում և ճյու­ղե­րում ի­րա­ յաս­տա­նի ի­նս­տի­տու­ցի­ո­նալ շր­ջա­նա­կին նման կա­նաց­ված միկ­րո­բա­րե­փո­խում­նե­րի բազ­մա­ շրջա­նակ ու­նե­ցող այլ ե­րկր­նե­րում ար­ձա­նագր­ված թիվ օ­րի­նակ­ներ: Նման միկ­րոծ­րագ­րե­րից մե­ նվա­ճում­նե­րը: կը «­Մա­րի­ոթ» հյու­րա­նոցն էր, ո­րն ի­րա­կա­նաց­վեց հաշ­վի առ­նե­լով լա­վա­գույն մի­ջազ­գային գոր­ծե­ լա­կեր­պը: Ձեռ­նար­կու­թյուն­նե­րի ին­կու­բա­տոր հիմ­ Վարչական և կառուցողական նադ­րա­մը (ՁԻՀ), ո­րը սեր­տո­րեն հա­մա­գոր­ծակ­ցում մոտեցումներ է Սի­լի­կո­նային հով­տում աշ­խա­տող սփյուռ­քա­ 3.46. Ս­փյուռ­քի հար­ցում կարևոր են ի­նչ­պես հայե­րի հետ, կարևոր նո­րա­րա­րա­կան քայ­լեր ի­րա­ վար­չա­կան, այն­պես էլ կա­ռու­ցո­ղա­կան մո­տե­ կա­նաց­րեց ՏՀՏ ո­լոր­տում: Հե­ղի­նա­կա­վոր սփյուռ­ ցում­նե­րը, ո­րոնք մի­մյանց հա­մալ­րում են: Կա­ քա­հայե­րի կող­մից ղե­կա­վար­վող Հա­յաս­տա­նի ռու­ցո­ղա­կան մո­տե­ցում­նե­րը կենտ­րո­նա­նում են ա­մե­րի­կյան հա­մալ­սա­րա­նը (ՀԱՀ) հա­մար­վում է լու­ծում­նե­րի պրագ­մա­տիկ ճա­նա­պարհ­ներ գտ­ Հա­յաս­տա­նի բու­հա­կան ո­լոր­տում ի­րա­կա­նաց­ված նե­լու և ո­րոն­ման ցան­ցեր ստեղ­ծե­լու վրա, ո­րոնք միկ­րո­բա­րե­փո­խում. այն կյան­քի է կո­չում մի­ջազ­ հնա­րա­վո­րու­թյուն կտան գտ­նե­լու նման լու­ծում­ գային լա­վա­գույն փոր­ձը և զա­նա­զան ար­դիա­կան նե­րը: Նման մո­տե­ցում­նե­րի հիմ­քում ըն­կած է «Ի ՞նչ ծրագ­րեր: օ­գուտ կտա սփյուռ­քը» հար­ցը: Ի տար­բե­րու­թյուն 3.44. Խն­ դիրն այն է, որ հնա­ րա­վոր լի­ նի խո­ այդ մո­ տեց­ մա­նը` կա նաև մեկ այլ մո­ տե­ ցում, ո­րի րաց­նել և ը­նդ­լայ­նել այդ միկ­րո­բա­րե­փո­խում­նե­ դեպ­քում սփյուռ­քի ներգ­րա­վու­մը դի­տարկ­վում է րը: Ներ­պե­տա­կան կա­ռույց­ներն ու ե­րկ­րի ներ­քին որ­պես ի­նք­նան­պա­տակ և այդ ուղ­ղու­թյամբ ի­րա­ մի­ջա­վայ­րը պետք է բա­րեն­պաստ լի­նեն այդ­պի­սի կա­նաց­վում է վար­չա­կան աշ­խա­տանք: Այդ աշ­ խո­րաց­ման և ը­նդ­լայն­ման հա­մար: Հա­յաս­տա­նի խա­տան­քում, որ­պես կա­նոն, ներգ­րավ­վում են ի­նս­տի­տու­ցի­ո­նալ դաշ­տը կա­րող է էլ ա­վե­լի օ­ժան­ հայտ­նի կա­ռույց­նե­րը՝ ար­տա­քին գոր­ծե­րի նա­խա­ դա­կել նման միկ­րո­բա­րե­փո­խում­նե­րին. սո­վո­րե­լու րա­րու­թյունն ու տար­բեր հա­սա­րա­կա­կան կազ­ և փնտ­րե­լու ցան­կու­թյուն ու­նե­ցող սփյուռ­քա­հա­յու­ մա­կեր­պու­թյուն­նե­րը: Վեր­ջին­ներս սփյուռ­քի թյա­նը պետք է հնա­րա­վո­րու­թյուն ըն­ձե­ռել գոր­ծըն­ ներ­գրավ­ման ա­ռանց­քային կա­ռույց­ներն են, կեր­նե­րի և ջան­քե­րի հա­մախմբ­ման ի­րա­տե­սա­կան ո­րոնք նաև ի­րա­կա­նաց­նում են կոոր­դի­նաց­նող ճա­նա­պարհ­ներ գտ­նե­լու հա­մար: Տն­տե­սու­թյու­նում դեր. նպաս­ տում են սփյուռ­ քի ներգ­ ման հա­ րավ­ մշ­տա­պես առ­կա են դի­նա­միկ և բարձր ցու­ցա­ մար բա­րեն­պաստ ի­նս­տի­տու­ցի­ո­նալ պայ­ման­ նիշ­ներ ար­ձա­նագ­րող ո­լորտ­ներ: Նման դի­նա­միկ նե­րի ստեղծ­մա­նը և ե­րկ­խո­սու­թյուն են վա­րում ո­լորտ­նե­րի և Սփյուռ­քի ա­ռա­ջա­տար ներ­կա­յա­ սփյուռ­ քի հետ: Դրանք հան­ սա­ դի­ նում են սփյուռ­ ցու­ցիչ­նե­րի հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյան շնոր­հիվ հնա­ քի «­դես­պա­նատ­նե­րը» հայ­րե­նի ե­րկ­րում: Սա­կայն րա­վոր է վե­րաց­նել ե­րկ­րում առ­կա սա­հմա­նա­փա­ ի­նչ­պես որ դես­պա­նատ­նե­րը հան­դի­սա­նում են ըն­ կում­նե­րի մեծ մա­սը: դա­մե­նը կա­ռա­վա­րու­թյան հետ կա­պի հա­ստատ­ ման օ­ ղակ­ներ, այն­ պես էլ սփյուռ­ քի հետ հա­ րա­ 3.45. Գոր­ծու­նե­ու­թյան ծա­վալ­ման շուրջ ի­րա­ բե­րու­թյուն­նե­րում ան­հրա­ժեշտ են կա­ռու­ցո­ղա­կան տե­սա­կան փոխ­հա­մա­ձայ­նու­թյան հաս­նե­լու և մո­տե­ցում­ներ, այ­սինքն` կա­ռա­վա­րու­թյան հա­տուկ հիմ­նախն­դիր­նե­րի լուծ­մա­նը միտ­ված ո­րոն­ման գե­րա­տես­չու­թյուն­նե­րի հետ հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյուն ցան­ցե­րի ստեղծ­ման հար­ցում ո­րոշ ո­լորտ­ներ (ա­ռող­ջա­պա­հու­թյան, կր­թու­թյան, գի­տու­թյան և ա­վե­լի մեծ նե­րուժ ու­նեն: Այդ ա­ռու­մով հատ­կա­ է­կո­նո­մի­կայի նա­խա­րա­րու­թյուն­ներ), նաև կա­պող պես հե­ռան­կա­րային է կր­թու­թյան ո­լոր­տը, մաս­ օ­ղա­կի դեր տա­նող գոր­ծա­կալ­ներ, ո­րոնք հա­մալր­ նա­վո­րա­պես` բարձ­րա­գույն կր­թու­թյան բնա­գա­ ված են բա­վա­րար մի­ջոց­նե­րով և գի­տե­լիք­նե­րով: 52 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն ­Ներ­դիր 3.1. Սփյուռ­քի օգ­նու­թյամբ հիմն­ված ա­ռա­ջին շար­ժիչ կա­ռույց­նե­րը զար­գա­ցող ե­րկր­ նե­րում Մա­րոկ­կո. Ռա­բա­թի մի­ջազ­գային հա­մալ­սա­րան ­Ռա­բա­թի մի­ջազ­գային ի­նս­տի­տու­տը (Ռ­ՄԻ) Մա­րոկ­կո­յում ա­ռա­ջին մաս­նա­վոր հա­մալ­սա­րան­նե­րից էր: Այն ղե­կա­ վար­վում է Մա­րոկ­կոյի սփյուռ­քի ներ­կա­յա­ցուցչի` Նան­տի ճար­տա­րա­գի­տա­կան հա­մալ­սա­րա­նի նախ­կին դա­սա­խո­ սի կող­մից: ՌՄԻ-ն սկ­սեց գոր­ծել 2006 թ. նոր օ­րեն­քով: Այն մի­ջազ­գային հե­ղի­նա­կա­վոր հե­տա­զո­տա­կան կենտ­րոն է հա­մար­վում և տե­ղա­կայ­ված է Ռա­բա­թի Տեխ­նո­պո­լի­սում, ո­րն ի­րե­նից ներ­կա­յաց­նում է բարձր տեխ­նո­լո­գիա­նե­րի վրա հիմն­ված ար­դյու­նա­բե­րու­թյան ո­լորտ­նե­րի կենտ­րոն: 2012 թ. հա­մալ­սա­րա­նը սկ­սեց ի­րա­կա­նաց­նել բա­կա­լավ­ րի և մա­գիստ­րո­սի ան­գլե­րեն և ֆրա­նսե­րեն ծրագ­րեր` բարձր, սա­կայն մի­ջա­զգային շու­կա­յում մր­ցու­նակ գնե­րով (10,000$): Հիմ­նա­կան ու­սա­նո­ղա­կան զանգ­վածն ամ­բողջ Աֆ­րի­կայի մայր­ցա­մա­քից ժա­մա­նող գե­րա­զանց ա­ռա­ ջա­դի­մու­թյուն ու­նե­ցող ու­սա­նող­ներն են, ո­րոնք այլ պայ­ման­նե­րում, ան­շուշտ, կնա­խընտ­րեին կրթ­վել եվ­րո­պա­ կան լա­վա­գույն հա­մալ­սա­րան­նե­րում: ՌՄԻ-ն Մա­րոկ­կոյի կա­ռա­վա­րու­թյան հետ ստո­րագ­րել է պայ­մա­նա­գիր, ո­րը պե­տա­կան-մաս­նա­վոր գոր­ծըն­կե­րու­թյան շր­ջա­նա­կում հնա­րա­վո­րու­թյուն է տա­լիս ներգ­րա­վե­լու դա­սա­խո­սա­կան ան­ձնա­կազմ պե­տա­կան հատ­վա­ծից, ընդ որում` ե­րկ­րի կր­թու­թյան նա­խա­րա­րու­թյու­նը ճա­նա­չում է հա­մալ­սա­րա­նի կող­մից տր­ված ո­րա­կա­վո­րում­ներն ու դիպ­լոմ­նե­րը: Բա­ցի այդ, հա­մալ­սա­րա­նը հո­վա­նա­վո­րում են ե­րկ­րի մի շարք ազ­դե­ցիկ մաս­նա­վոր ըն­կե­րու­թյուն­ներ. այն կա­ռուց­ված է թա­գա­վո­րի կող­մից նվիր­ված հո­ղակ­տո­րի վրա, և հա­մալ­ սա­րա­նի խորհր­դի ան­դամ­նե­րի ու ֆի­նան­սա­վո­րող­նե­րի թվում են ե­րկ­րի ա­ռա­ջա­տար ֆի­նան­սա­կան ըն­կե­րու­թյուն­ ներն ու կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րը: Միա­ժա­մա­նակ հա­մալ­սա­րա­նի հա­ջո­ղու­թյան գրա­վա­կա­նը նրա ան­կախ կար­գա­ վի­ճակն է: Ռ­ՄԻ-ի դա­սա­խո­սա-պ­րո­ֆե­սո­րա­կան ան­ձնա­կազ­մը բաղ­կա­ցած է բա­ցար­ձա­կա­պես սփյուռ­քի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­ րից, ո­րոնց վճար­վում են բարձր աշ­խա­տա­վար­ձեր (մո­տ եր­կու ան­գամ ա­վե­լի բարձր, քան ե­րկ­րի պե­տա­կան հա­ մալ­սա­րան­նե­րում), ա­պա­հով­ված են լավ աշ­խա­տան­քային և բո­լոր այլ ան­հրա­ժեշտ պայ­ման­նե­րը: Դա­սա­խոս­նե­րի ա­վե­լի քան 90 տո­կո­սը աշ­խար­հի տար­բեր ե­րկր­նե­րում դա­սա­խո­սու­թյամբ զբաղ­վող մա­րոկ­կա­ցի­ներ են: Հնդ­կաս­տա­նի բիզ­նես դպ­րո­ցը (ՀԲԴ) 1996 թ. գոր­ծա­րա­րու­թյան ո­լոր­տի մի շարք ա­ռա­ջա­տար­ներ և դա­սա­խոս­ներ գի­տակ­ցե­ցին Հնդ­կաս­տա­նում բարձ­րա­կարգ բիզ­նես դպ­րոց հիմ­նե­լու ան­հրա­ժեշ­տու­թյու­նը: Դրանց թվում էր հնդ­կա­կան բիզ­նե­սի կար­կա­ ռուն ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րից մե­կը հա­մար­վող Ռա­ջատ Կու­մար Գուպ­տան՝ հնդ­կա­կան սփյուռ­քի ներ­կա­յա­ցու­ցի­չը և ԱՄՆ-ից դուրս ծն­ված «Մակ­քին­սի» ըն­կե­րու­թյան ա­ռա­ջին տնօ­րե­նը: Նրանց հա­վա­քա­կան ջան­քե­րի շնոր­հիվ հաս­ տա­տության հիմ­նա­դիր­նե­րին հա­ջող­վեց դպ­րո­ցի կազ­մում հա­վա­քագ­րել ե­րկ­րի գոր­ծա­րար շր­ջա­նակ­նե­րի և դա­ սա­խո­սա­կան կազ­մի լա­վա­գույն ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րին, ո­րոնք ցան­կա­նում էին կյան­քի կո­չել ե­րկ­րի զար­գաց­ման ի­րենց տես­լա­կա­նը և այդ ա­կն­կա­լի­քով հա­մախմբ­վե­ցին դպ­րո­ցի շուրջ: Հնդ­կաս­տա­նի սփյուռ­քի այդ լա­վա­գույն ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը ը­նդ­հա­նուր հար­թակ հիմ­նե­ցին ե­րկ­րում ի­նս­տի­տու­ցի­ո­նալ փո­փո­խու­թյուն­նե­րի և ա­ռաջ­նոր­դու­ թյան ջա­տա­գով­նե­րի հետ: Մեկ տա­րուց ա­վե­լի քիչ ժա­մա­նա­կում հիմն­վեց գոր­ծա­դիր խոր­հուր­դը, ո­րին շու­տով հետևեց Մի­ջազ­գային դա­ սա­խո­սա­կան խորհր­դի կազ­մա­վո­րու­մը: Սփյուռ­քի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը, այդ թվում հենց ին­քը` Գուպ­տան, ը­նդ­գրկ­ վե­ցին խորհր­դում: Դրա­նից հե­տո դեպ­քերն ա­րագ զար­գա­ցան, և դպ­րո­ցը ըն­կե­րակ­ցա­կան կա­պեր ստեղ­ծեց աշ­ խար­հի եր­կու ա­ռա­ջա­տար բիզ­նես դպ­րոց­նե­րի՝ Քել­լո­գի կա­ռա­վար­ման դպ­րո­ցի և Ո­ւոր­թո­նի դպ­րո­ցի հետ: Մինչ ա­ռա­ջին մա­գիստ­րո­սա­կան ծրագ­րի ի­րա­կա­նա­ցումն այդ ըն­կե­րակ­ցու­թյա­նը միա­ցավ նաև Լոն­դո­նի բիզ­նես դպ­րո­ ցը: Ա­նդ­րա Պրա­դեշ նա­հան­գի կա­ռա­վա­րու­թյու­նը ող­ջու­նեց Հայ­դա­րա­բադ քա­ղա­քում դպ­րո­ցի մաս­նա­ճյու­ղի բա­ցու­ մը, ո­րի հի­ման վրա 1999 թ. հիմն­վեց ու­սա­նո­ղա­կան ա­վա­նը: Մա­գիստ­րո­սի կոչ­ման ծրա­գի­րը սկ­սեց ի­րա­կա­նաց­վել 2001 թ., ո­րում ներգ­րավ­վեց 128 ու­սա­նող, դրան շու­տով հետևեց գոր­ծա­դիր կր­թու­թյան ծրա­գի­րը: Վեր­ջին մի քա­նի տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում դպ­րո­ցը հիմ­նեց կա­տա­րե­լա­գործ­ման հինգ կենտ­րոն­ներ, ո­րոն­ցից յու­րա­ քան­չյու­րը ներ­գրավ­ված էր զար­գա­ցող շու­կա­նե­րի ա­ռջև ծա­ռա­ցող հա­տուկ խն­դիր­նե­րի լուծ­ման գոր­ծում: Կենտ­ րոն­նե­րը սեր­տո­րեն հա­մա­գոր­ծակ­ցում են ե­րկ­րի տն­տե­սու­թյան հետ` ան­ցկաց­նե­լով գի­տա­ժո­ղով­ներ, սե­մի­նար­ներ և ի­րա­կա­նաց­նե­լով դա­սա­խո­սու­թյուն­ներ: Սի­րին­դոր­նի մի­ջազ­գային տեխ­նո­լո­գիա­կան ի­նս­տի­տուտ (ՍՄ­ՏԻ), Թաի­լանդ ՍՄ­ՏԻ-ն Թաի­լան­դի ա­ռաջ­նա­կարգ բարձ­րա­գույն ու­սում­նա­կան հաս­տա­տու­թյունն է: Այն հիմն­վել է 12 տա­րի ա­ռաջ ե­րկ­րի սփյուռ­քի մեծ ջան­քե­րի շնոր­հիվ: Ի թիվս այ­լոց` այդ աշ­խա­տան­քում ներ­գավ­վել է ԱՄՆ-ի IBM ըն­կե­րու­թյան նախ­կին բարձ­րաս­տի­ճան պաշ­տո­նյա­նե­րից մե­կը: ՍՄ­ՏԻ-ի ա­ռա­քե­լու­թյու­նը բարձ­րար­դյու­նա­վետ և ի­նք­նիշ­խան հա­մալ­սա­րան ստեղ­ծելն էր, ո­րն այդ պա­հին ան­նա­խա­դեպ երևույթ էր Թաի­լան­դի հա­մար: Ե­րկ­րի սփյուռ­քի ներ­ կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի հետ բա­նակ­ցու­թյուն­նե­րը հան­գեց­րին նրան, որ ի­նս­տի­տու­տին շնորհ­վեց ան­կախ կար­գա­վի­ճակ: Սփյուռ­քի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը ռազ­մա­վա­րա­կան խո­րու­թյամբ օգ­տա­գոր­ծե­ցին ե­րկ­րի մա­սին ի­րենց գի­տե­լիք­նե­րը, կա­պե­րը և մշա­կու­թային ի­րա­զե­կու­թյու­նը` ի­րենց ա­ռջև դր­ված նպա­տա­կին հաս­նե­լու հա­մար: Նրանք համա­լ­սա­ րա­նի շեն­քերն ան­վա­նե­ցին Թաի­լան­դի ար­քա­յա­դուստր Սի­րին­դոր­նի ան­վամբ, որ­պես­զի ցու­ցադ­րա­բար ը­նդ­գծեն ի­րենց հնա­զան­դու­թյու­նը, սա­կայն միա­ժա­մա­նակ ի­նս­տի­տու­տի ան­կախ կա­ռա­վար­ման, ծրագ­րե­րի ը­նտ­րու­թյան և ֆի­նան­սա­վոր­ման հնա­րա­վո­րու­թյուն ստա­ցան: Աղ­բյու­րը՝ Հե­ղի­նակ­ներ: 3. Մարդ­կային ռե­սուրս­ներ | 53 Խոստումնալից պատմությունների տի­տու­ցի­ո­նալ զար­գաց­ման ա­վե­լի հա­վա­սա­ փաթեթի կազմում րակշռ­ված ա­ռա­ջարկ­ներ և, հետևա­բար, ա­վե­լի մեծ ֆի­նան­սա­կան օ­ժան­դա­կու­թյուն տրա­մադ­րել 3.47. ԱՄՆ-ի «Ivy League» հա­մալ­սա­րան­նե­ հա­մալ­սա­րան­նե­րին: Խմ­բային մր­ցակ­ցու­թյու­նը րի շր­ջա­նա­վարտ­նե­րի հա­մախմբ­ման ծրա­ հա­ճախ հան­գեց­նում է նման օգ­նու­թյան չա­փե­րի գի­րը սփյուռ­քի հա­մախմբ­ման լավ ու­ղե­նիշ է: զգա­լի ա­վե­լաց­մա­նը: Սփյուռ­քի ցան­ցե­րը սո­վո­րա­բար կա­րե­լի է հա­ մե­մա­տել հա­մալ­սա­րան­նե­րի շր­ջա­նա­վարտ­նե­ 3.49. Այդ սկզ­բուն­քի հի­ման վրա շր­ջա­նա­ րի ցան­ցե­րի հետ50: Շր­ջա­նա­վարտ­նե­րի լավ կազ­ վարտ­նե­րի ա­ռաջ­նորդ­նե­րի խմ­բե­րի ձևա­վո­րու­ մա­կերպ­ված ծրագ­րե­րը զգա­լի օ­գուտ են տա­լիս: մը սփյուռ­քի շատ հա­մայնք­նե­րի հա­մար կա­րող Ի­նչ­պես և վեն­չու­րային կա­պի­տա­լի ցան­ցե­րում, է դժ­վար լի­նել: Սփյուռ­քի շատ խմ­բե­րի ա­ռաջ­ կարևոր է ֆի­նան­սա­կան ներդր­ման գոր­ծո­նը, սա­ նորդ­նե­րը կա­մա­վո­րա­կան­ներ են (հա­ճախ քա­ղա­ կայն միակ ո­րո­շիչ գոր­ծո­նը չէ, և ֆի­նան­սա­վոր­ման քա­կան նկա­տա­ռում­նե­րով նշա­նակ­ված), ո­րոնց հետ մեկ­տեղ կարևոր­վում է ծրագ­րի հե­ռան­կա­ կար­գա­վի­ճակն ու մի­ջոց­նե­րը նրանց հնա­րա­վո­ րային նե­րու­ժը: Ա­ռա­ջա­տար հա­մալ­սա­րան­նե­րում րու­թյուն չեն տա­լիս հան­դի­սա­նա­լու խո­շոր զար­ ի­րա­կա­նաց­վող շր­ջա­նա­վարտ­նե­րի հա­ջողված գաց­ման գոր­ծըն­կեր­ներ: Սփյուռ­քի կազ­մա­կեր­պու­ ծրագ­րե­րից ստաց­վող օ­գու­տը կա­րող է մի քա­նի թյուն­նե­րի մեծ մա­սը հիմն­վել է ե­րկ­րի հա­մայն­քի ան­գամ գե­րա­զան­ցել ի­րա­կա­նաց­ման հետ կապ­ ներ­քին պա­հանջ­նե­րը բա­վա­րա­րե­լու, ոչ թե պատ­ ված ծախ­սե­րը: մա­կան հայ­րե­նի­քի զար­գաց­մա­նը նպաս­տե­լու հա­ մար: 3.48. Թեև օ­ժան­դա­կու­թյան խնդ­րան­քը հղ­ վում է բո­լոր շր­ջա­նա­վարտ­նե­րին, ի­րա­կա­նում 3.50. Ս­փյուռ­քի հա­մար լծակ­նե­րի ստեղ­ծու­մը այն ստաց­վում է չա­փա­զանց սահ­մա­նա­փակ կարևոր հնա­րա­վո­րու­թյուն­ներ է ըն­ձե­ռում, բայց ան­ձանց կող­մից: Սո­վո­րա­բար օ­ժան­դա­կու­թյան նաև կարևոր մար­տա­հրա­վեր­նե­րի աղ­բյուր 90 տո­կո­սը տրա­մադ­րում է շր­ջա­նա­վարտ­նե­րի 1 է դառ­նում: Հիմ­նա­կա­նում սփյուռ­քա­հա­յու­թյան տո­կո­սը: Հա­մալ­սա­րան­նե­րը չա­փա­զանց կա­տա­ ներգ­րա­վումն ի­րա­կա­նաց­վում է գոր­ծա­րա­րու­թյան րե­լա­գործ­վել են այդ­պի­սի շր­ջա­նա­վարտ­նե­րի խմ­ նպա­տա­կով, սո­վո­րա­կա­նից բարձր ե­կամ­տա­բե­ բե­րի հայտ­նա­բեր­ման և ան­հա­տա­կան ծրագ­րե­րի րու­թյան ա­կն­կա­լի­քով: Նման մո­տե­ցումն ըն­դու­ մի­ջո­ցով նրանց հետ կա­պե­րի պահ­պան­ման հար­ նե­լի չէ և չպետք է ի­րա­կա­նաց­վի կամ ուղ­ղորդ­վի ցում: Նրանք ման­րակր­կիտ ը­նտ­րում են շր­ջա­նա­ պե­տու­թյան կող­մից: Սա­կայն սփյուռ­քի ներգ­րավ­ վարտ­նե­րի այն կո­րի­զը, ո­րոնք հան­դի­սա­նում են մա­նը պետք է օ­ժան­դա­կել և հնա­րա­վո­րինս զար­ շր­ջա­նա­վարտ­նե­րի ամ­բողջ հա­մայն­քի մտա­վոր գաց­նել: Գրա­կա­նու­թյան մեջ այդ մո­տե­ցումն ան­ ա­ռա­ջա­տար­նե­րը, և փայ­փա­յում են նրանց հետ վա­նում են վե­րահսկ­վող խո­րա­թա­փան­ցու­թյուն, կա­պե­րը: Այդ մտա­վոր ա­ռաջ­նորդ­նե­րի դե­րը շր­ ո­րը են­թադ­րում է չծ­րագր­ված նո­րա­րա­րու­թյու­նը ջա­նա­վարտ­նե­րի հա­մախմբ­ման հար­ցում չա­փա­ խրա­խու­սող շր­ջա­նա­կի ստեղ­ծում: զանց մեծ է: Այդ կո­ զը բաղ­ րի­ կա­ցած է հա­մալ­սա­ 3.51. Վե­րահսկ­վող խո­րա­թա­փան­ցու­թյան րան­նե­րի ա­ռա­վել գնա­հա­տե­լի ա­ջա­կից­նե­րից: նպա­տա­կը սփյուռ­քի և հայ­րե­նի­քի գոր­ծա­կա­ Շր­ջա­նա­վարտ­նե­րը բարձր են գնա­հա­տում խմ­բի լու­թյուն­նե­րի կա­պե­րի ստեղ­ծումն է: Այն կա­րող ան­դամ­նե­րի մաս­նա­գի­տա­կան ո­րա­կա­վո­րում­նե­ է ի­րա­կա­նաց­վել ար­դեն ի­սկ ստեղծ­ված կա­պե­րի րը: Խմ­բի ան­դամ­նե­րի ին­տեն­սիվ շփում­նե­րը ի­րա­ զար­գաց­ման, ի­րա­կա­նաց­վող գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի կա­նաց­վում են մի շարք տար­բե­րակ­նե­րով, օ­րի­ ը­նդ­լայն­ման, գոր­ծող գոր­ծըն­կե­րու­թյան շր­ջա­նա­ նակ` խմ­բա­կային քն­նար­կում­նե­րի միջոցով, ո­րոնց կում նոր գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի ի­րա­կա­նաց­ման կամ ժա­մա­նակ ան­դամ­ներն ա­վե­լի լավ են պատ­կե­ նոր գոր­ծըն­կեր­նե­րի միջև կա­պե­րի հաս­տատ­ման րաց­նում հա­մալ­սա­րա­նի կա­րիք­նե­րը: Դա նրանց մի­ջո­ցով: հնա­րա­վո­րու­թյուն է տա­լիս ներ­կա­յաց­նե­լու ի­նս­ 3.52. Ն­ման խն­դիր­նե­րի հան­գու­ցա­լուծ­ման 50 Համալսարանների շրջանավարտների համախմբման ծրագրի քննարկումը անց է կացվել շնորհիվ Լև Ֆրայնկմանի և Ռիչարդ ճա­նա­պար­հը նո­րա­րա­րա­կան պի­լո­տային գոր­ Դիվեյնի: 54 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն ծու­նե­ու­թյան հա­մար մր­ցակ­ցային մի­ջա­վայ­րի ստեղ­ծումն է: Այն հիմն­վե­լու է տե­ղա­կան գոր­ծա­ կա­լու­թյուն­նե­րի կող­մից ո­լորտ­նե­րի ա­ռջև ծա­ռա­ ցած մար­տա­հրա­վերի լուծ­ման պրագ­մա­տիկ ճա­ նա­պարհ­նե­րի և սփյուռ­քի ցան­ցե­րի ո­րոն­ման վրա, ո­րոնք հնա­րա­վո­րու­թյուն կտան գտ­նե­լու ա­ռա­վել նպա­տա­կա­հար­մար լու­ծում­նե­րը51: Նման մր­ ցույթ­ նե­րի ըն­թաց­քում մեկ կամ մի քա­նի ե­րկր­նե­րի ան­ հատ­նե­րի և հաս­տա­տու­թյուն­նե­րի միջև ծա­վալ­վող հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյան շնոր­հիվ հնա­րա­վոր կլի­նի ի հայտ բե­րել նո­րա­րար լու­ծում­նե­րը: 3.53. Ն­ման մր­ցույթ­նե­րը պետք է հիմն­վեն հս­ տակ սկզ­բունք­նե­րի վրա: Դրան­ցում մաս­նակ­ցու­ թյան հիմ­նա­կան չա­փա­նիշ­նե­րը կլի­նեն ոչ թե ֆի­ նան­սա­կան հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րը, այլ գի­տե­լի­քը, ոչ թե սփյուռ­քա­հա­յու­թյան հայ­րե­նիք վե­րա­դառ­նա­ լը, այլ հա­մա­տեղ ծրագ­րե­րի ի­րա­կա­նա­ցու­մը, և դրանք կուղ­ղորդ­վեն ոչ թե ար­տերկ­րի նա­խա­րա­ րու­թյուն­նե­րի և սփյուռ­քի կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի, այլ ներ­պե­տա­կան ճյու­ղային նա­խա­րա­րու­թյուն­նե­ րի կող­մից: 51 Հիշեցման կարգով նշենք, որ որոնման ցանցերը սահմանվում են որպես առկա սահմանափակումների բացահայտմանն ուղղված ցանցեր, որոնք մարդիկ կամ հաստատությունները կարող են վերացնել: 3. Մարդ­կային ռե­սուրս­ներ | 55 4. Մր­ցակ­ցու­թյուն 4.1. ­Հա­յաս­տա­նյան շու­կա­նե­րում տն­տե­սա­ եր­կա­թու­ղու և ճա­նա­պար­հային են­թա­կա­ռուց­ված­ կան մր­ցակ­ցու­թյան զար­գաց­մա­նը խան­գա­ քի շա­հա­գործ­ման ո­լորտ­նե­րում խո­շո­րա­գույն ըն­ րում է շու­կայի կա­ռուց­ված­քը, սահ­մա­նա­փա­ կե­րու­թյուն­նե­րի սե­փա­կա­նա­տե­րը: կող ի­րա­վա­կան կար­գա­վո­րու­մը, վնա­սա­րար 4.2. Ա­ռողջ մր­ցակ­ցու­թյու­նը շա­հագրգ­ռում է պե­տա­կան հո­վա­նա­վո­րու­թյու­նը, ու­ժեղ պե­տա­ ըն­կե­րու­թյուն­նե­րին ար­դյու­նա­վետ և ար­տադ­ կան ձեռ­նար­կու­թյուն­նե­րի ներ­կա­յու­թյու­նը և րո­ղա­կան դառ­նա­լու նպա­տա­կով նվա­զեց­նել մր­ցակ­ցու­թյան կա­նոն­նե­րի ա­նար­դյու­նա­վետ ծախ­սե­րը և դի­մել նո­րա­րա­րու­թյան: Այն դրա­ կի­րա­ռու­մը: Ը­ ստ մր­ ցու­նա­ թյան հա­ կու­ մաշ­խար­ կան ազ­դե­ցու­թյուն է ու­նե­նում մր­ցակ­ցային գնե­րի, հային ին­ դեք­ սի (Մ­ՀԻ) հա­ կա­մե­նաշ­ հային քա­ նոր­ ո­րա­կի ա­ճի և նոր կա­տա­րե­լա­գործ­ված ծա­ռա­յու­ ղա­ քա­ կա­ թյան ար­ նու­ դյու­ նա­վե­տու­ թյան և ներ­ քին թյուն­նե­րի տե­սան­կյու­նից՝ հօ­գուտ ո­ղջ տն­տե­սու­ մր­ցակ­ ցու­թյան ուժգ­ նու­թյան տե­ սան­ նից Հա­ կյու­ թյան: Դրա հետ մեկ­ տեղ ար­ նա­ դյու­ վետ գոր­ ծող յաս­տա­ նը Ե­ԿԱ ե­ րկր­նե­րի ցու­ցա­ կում զբա­ նում ղեց­ հա­վե­լ յալ են­թա­կա­ռուց­վածք­նե­ րը (այդ թվում՝ է վեր­ ջին տե­ ղը: Նման ցածր վար­ կա­նի­շը ար­տա­ նյու­թա­տեխ­նի­կա­կան ա­պա­հո­վումն ու կո­մու­նալ ցո­լում է Հա­ յաս­տա­ նում տն­ տե­ սու­թյան դի­ նա­միզ­ ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րը) նպաս­տում են ըն­կե­րու­թյուն­ մի բա­ ցա­կա­ թյու­ յու­ նը, ո­րն իր հեր­ թին բարձր գոր­ նե­րի ար­դյու­նա­վե­տու­թյա­նը, ին­ չը մր­ցակ­ցային ծազր­ թյան և բնակ­ կու­ չու­թյան ցածր ե­ կա­ մուտ­նե­րի շու­կա­նե­րում ար­տա­ցոլ­վում է գնե­րի ի­ջեց­ման և պատ­ ճառ է դառ­ նում: Տն­տե­սու­թյան ա­ռանց­քային սպա­ռող­նե­րի հա­մար ա­վե­լի գրա­վիչ ա­ռա­ջարկ­ ո­լորտ­նե­րում մեկ կամ մի քա­նի ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի նե­րի ձևով: Փոր­ ձը ցույց է տա­ ցակ­ լիս, որ մր­ ցու­ գե­րիշ­խող դիրք զբա­ղեց­նե­լու ցու­ցա­նիշն ա­վե­լի թյան բա­րե­լավ­մա­նը միտ­ված ո­լոր­տային բա­րե­ բարձր է, քան հա­մե­մա­տե­լի այլ ե­րկր­նե­րում: Պե­ փո­խում­նե­րը և հա­կա­մե­նաշ­նոր­հային կա­նոն­նե­րի տա­կան կար­գա­վո­րումն ու կա­ռա­վա­րու­թյան կող­ ար­դյու­նա­վետ կի­րա­ռու­մը հան­գեց­նում են ար­ մից կնք­վող պայ­մա­նագ­րե­րը խո­չըն­դոտ­ներ են տադ­րո­ղա­կա­նու­թյան և սպա­ռող­նե­րի խնայո­ղու­ ա­ռա­ջաց­նում նոր ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի հա­մար շու­կա թյուն­նե­րի շո­շա­փե­լի ա­ճի52: մուտք գոր­ծե­լու հար­ցում, ի­ նչն իր հեր­ թին վնաս է հասց­նում մի շարք ո­լորտ­նե­րում մր­ցակ­ցու­թյան Հա­յաս­տա­նի Տն­տե­սա­կան մր­ցակ­ցու­թյան 4.3. ­ ծա­վալ­մա­նը, ո­րոն­ցից ա­ռա­վել կարևոր­վում են պաշտ­պա­նու­թյան պե­տա­կան հանձ­նա­ժո­ղո­ ա­վիա­ցիան, եր­կա­թու­ղին և մաս­նա­գի­տա­կան ծա­ վի (ՏՄՊՊՀ) ա­ ված է տն­ ռջև դր­ տե­սա­ կան մր­ ռա­յու­թյուն­նե­րը: Պե­տա­կան օ­ժան­դա­կու­թյունն ցակ­ցու­թյան ա­պա­հով­ման խն­դի­րը, սա­կայն ի­րա­կա­նաց­վում է հար­կային պար­տա­վո­րու­թյուն­ այդ նպա­տա­կին հաս­նե­լու ճա­նա­պար­հին նրան նե­րի հե­տաձգ­ման, կա­ռա­վա­րու­թյան սուբ­սի­դիա­ ­ ալ խո­ խան­գա­րում են մի շարք ի­նս­տի­տու­ցի­ոն նե­րի, ե­րաշ­խիք­նե­րի, վար­կե­րի տրա­մադր­ման և չըն­դոտ­ներ: ՏՄՊՊՀ-ն պա­տաս­խա­նա­տու է տն­ տո­կո­սադ­րույք­նե­րի սուբ­սի­դա­վոր­ման մի­ջո­ցով: Կա­ռա­վա­րու­թյու­նը նաև հան­դի­սա­նում է է­լեկտ­ 52 Մրցակցային քաղաքականության ազդեցության մանրամասն րաէ­ներ­գիայի ար­տադ­րու­թյան և բաշխ­ման, ջրա­ նկարագրությունը տե՛ս Kitzmuller, M. and Licetti, M. Competition Policy- Encouraging Thriving Markets for Development. Viewpoint # 331. World Bank մա­տա­կա­րար­ման, փոս­տային ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի, Group, August 2012. 4. Մր­ցակ­ցու­թյուն | 57 տե­սա­կան մր­ցակ­ցու­թյան կա­նոն­նե­րի կի­րառ­ման, քա­ղա­քա­կա­նու­թյան շր­ջա­նա­կը, ո­րը նե­րա­ռում է հա­կամր­ցակ­ցային քա­ղա­քա­կա­նու­թյան կան­խար­ ամ­բողջ տն­տե­սու­թյու­նում և ա­ռան­ձին ո­լորտ­նե­ գել­ման հա­մար, նա պետք է ա­ պա­հո­վի, որ ըն­ կե­ րում գոր­ծող ի­րա­վա­կան կար­գա­վոր­ման նոր­մե­րը, րու­թյուն­նե­րին տրա­մադր­վող պե­տա­կան օ­ժան­ տր­վում են ա­ռա­ջար­կու­թյուն­ներ և ար­վում` եզ­րա­ դա­կու­թյու­նը չվ­նա­սի մր­ցակ­ցու­թյա­նը, ի­նչ­պես նաև կա­ցու­թյուն­ներ: Այս գլ­խի հիմ­քում ըն­կած են Հա­ բա­րե­լա­վի հան­րու­թյան պատ­կե­րա­ցում­նե­րը տն­ մաշ­խար­հային բան­կի գնա­հա­տա­կան­նե­րը տն­տե­ տե­սա­կան մր­ցակ­ցու­թյան ը­նդ­հա­նուր սկզ­բունք­ սա­կան մր­ցակ­ցու­թյան վե­րա­բե­րյալ, ո­րոնք տր­ված նե­րի և դրան­ցից բխող օ­գուտ­նե­րի վե­րա­բե­րյալ, և են հատ­ կա­ պես «Մր­ցակ­ցային քա­ղա­քա­կա­նու­թյան վե­րահս­կի այդ կա­նոն­նե­րի կի­րա­ռու­մը: Այ­դու­հան­ մո­տե­ցում» և «Մր­ցակ­ցային քա­ղա­քա­կա­նու­թյան 53 դերձ, ի­րա­վա­կան դաշ­տի ո­րոշ ա­ռանձ­նա­հատ­կու­ տե­սան­կյուն»54 նյու­թե­րում: Կի­րառ­վում են ՏՀԶԿ-ի թյուն­ներ սահ­մա­նա­փա­կում են ՏՄՊՊՀ-ի գոր­ծա­ ապ­րան­քա­շու­կա­նե­րի կա­նո­նա­կար­գի (Ա­ՇԿ) հա­մար ռույթ­նե­րի ար­դյու­նա­վե­տու­թյու­նը: ՏՀԶԿ-ի կար­գա­վո­րիչ ցու­ցա­նիշ­նե­րի հար­ցա­թեր­ թի­կի հի­ման վրա մշակ­ված մե­թո­դա­բա­նա­կան ցու­ 4.4. Տն­տե­սու­թյան ո­լորտ­նե­րում մր­ցակ­ցու­թյան ցում­նե­րը: Ա­ՇԿ-ն գնա­հա­տում է ապ­րան­քա­շու­կայի խթան­մանն ուղղ­ված քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը և մր­ցակ­ցային ճյու­ղե­րում պե­տա­կան քա­ղա­քա­կա­ ար­դյու­նա­վետ մր­ցակ­ցային քա­ղա­քա­կա­նու­ նու­թյան դե­րը տն­տե­սա­կան մր­ցակ­ցու­թյան խթան­ թյան ա­պա­հո­վու­մը տն­տե­սու­թյան ար­դյու­նա­ ման կամ ար­գե­լակ­ման հար­ցում: վե­տու­թյունն է­ապ ­ ես բարձ­րաց­նե­լու հնա­րա­ վո­րու­թյուն կըն­ձե­ռեն: Ու­սում­նա­սի­րու­թյու­նում բեր­վող օ­րի­նա­կից երևում է, որ Հա­յաս­տա­նում A. Մրցակցության ցուցանիշները գներն է­ա­պես ա­վե­լի բարձր են, քան այլ հա­ մե­ մա­տե­լի ե­րկր­նե­րում: Ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի հա­մար 4.6. ­Հա­յաս­տա­նի տն­տե­սու­թյան կարևո­րա­ շու­կա մուտք գոր­ծե­լու խո­չըն­դոտ­նե­րի վե­րա­ցու­ գույն ո­լորտ­նե­րում գե­րիշ­խող դեր են զբա­ղեց­ մը և մր­ցակ­ցու­թյան սկզ­բունք­նե­րի հաս­տա­տու­մը նում սահ­մա­նա­փակ թվով ըն­կե­րու­թյուն­ներ: պետք է հան­դի­սա­նան կա­ռա­վա­րու­թյան ը­նդ­հա­ Շու­կայի կա­ռուց­ված­քը՝ ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի թիվն ու նուր քա­ղա­քա­կա­նու­թյան ան­կյու­նա­քա­րե­րը: Ապ­ մե­ծու­թյու­նը, ազ­դում է մր­ցակ­ցու­թյան աս­տի­ճա­նի րան­քա­շու­կա­նե­րի գոր­ծու­նե­ու­թյու­նը կար­գա­վո­րող վրա, թեև դրանք միակ ո­ շիչ գոր­ րո­ ծոն­ րը չեն: նե­ ի­րա­վա­կան դաշ­տի ա­զա­տա­կա­նաց­մանն ուղղ­ված Հա­յաս­տա­նի տն­տե­սու­թյան ա­ռանց­քային ո­լորտ­ մի­ջո­ցա­ռում­նե­րին զու­գա­հեռ` պետք է բա­ րե­ լա­վել նե­րում` հե­ռա­հա­ղոր­դակ­ցու­թյու­նում և տրանս­պոր­ հա­կա­մե­նաշ­նոր­հային քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­ նը և պե­ տում, ո­րոնք նաև խթա­նում են ե­րկ­րում ը­նդ­հա­նուր տա­կան օ­ժան­դա­կու­թյան շր­ջա­նակ­նե­րը:­ տն­տե­սա­կան գոր­ծու­նե­ու­թյու­նը և մր­ցակ­ցային մեծ նե­րուժ ու­նեն, գոր­ծում է ըն­դա­մե­նը մի քա­նի կամ 4.5. Այս գլ­խում դի­տարկ­վում է մր­ցակ­ցու­թյու­նը նույ­նիսկ մեկ ըն­կե­րու­թյուն (Նկար 4.1): Հա­յաս­տա­նի ապ­րանք­նե­րի և ծա­ռա­յու­թյուն­նե­ րի շու­կա­նե­րում: Այն պատ­կե­րա­ցում է ստեղ­ծում 4.7. Հա­յաս­տա­նի տն­տե­սու­թյու­նում մե­նաշ­նորհ­ ե­րկ­րում տն­տե­սա­կան մր­ցակ­ցու­թյան մա­կար­դա­ նե­րի թիվն ա­վե­լի շատ է, քան տա­րա­ծաշր­ջա­նի կի, մր­ցակ­ցու­թյան կար­գա­վոր­ման նպա­տա­կով կա­ այլ ե­րկր­նե­րում: Հա­մա­ձայն գոր­ծա­րար մի­ջա­վայ­ ռա­վա­րու­թյան կող­մից ի­րա­կա­նաց­վող ի­րա­վա­կան րի և ձեռ­նար­կու­թյուն­նե­րի գոր­ծու­նե­ու­թյան վեր­ կար­գա­վոր­ման և քա­ղա­քա­կա­նու­թյան, նե­ րա­ռյալ՝ ջին հարց­ման տվյալ­նե­րի (ԳՄՁԳՀ)` շու­կա­նե­րում մր­ցակ­ցային և հա­կա­մե­նաշ­նոր­հային շր­ջա­նա­ կենտ­րո­նաց­ման մա­կար­դա­կը բարձր է (Նկար 4.2), կի ար­դյու­նա­վե­տու­թյան մա­սին: Ա­ռա­ջին բաժ­նում և տա­րա­ծաշր­ջա­նի այլ ե­րկր­նե­րի մի­ջին 6 տո­կո­սի ներ­կա­յաց­վում է Հա­յաս­տա­նում տն­տե­սա­կան մր­ հա­մե­մատ` Հա­յաս­տա­նի շու­կա­նե­րում մե­նաշ­նորհ­ ցակ­ցու­թյան ը­նդ­հա­նուր պատ­կե­րը, ի­սկ այ­նու­ նե­րը կազ­ կոս: Ա­ մում են 19 տո­ լին, հարց­ վե­ ման մեջ հետև մի շարք ո­լորտ­նե­րում դրան խան­գա­րող ը­նդ­գրկ­ված շու­կա­նե­րի 60 տո­կոսն օ­լի­գո­պո­լիկ հան­գա­մանք­նե­րը: Դրա­նից հե­տո ներ­կա­յաց­վում 53 Competition Policy to improve the Investment Climate, 2011 (Համաշ­ խար­ է պա­րե­նային մթերք­նե­րի գնե­րի վե­րա­բե­րյալ ու­ հային բանկի ներդրումային միջավայրի մրցակցային գործելա­ կերպ): 54 Kitzmuller M. and M. Licetti, “Competition Policy: Encouraging Thriving սում­նա­սի­րու­թյու­նը: Չոր­րորդ բաժ­նում ներ­կա­յաց­ Markets for Development” Viewpoint Note Number 331, World Bank Group վում է Հա­յաս­տա­նում տն­տե­սա­կան մր­ցակ­ցու­թյան Financial and Private Sector Development Vice Presidency, August 2012. 58 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն Նկար 4.1. Ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի թի­վը տն­տե­սու­թյան յու­րա­քան­չյուր ո­լոր­տում, շու­կա­յում կամ շու­կայի հատ­վա­ծում Աղ­բյու­րը՝ Investment Across Borders, 2010. կամ մե­նաշ­նոր­հային կա­ռուց­վածք ու­նի: Հա­յաս­ հո­րի­զո­նա­կան ին­տեգր­ման պատ­ճա­ռով մր­ցակ­ տա­նի պես փոքր տն­տե­սու­թյան հա­մար ըն­կե­րու­ ցու­թյու­նը շու­կա­յում սահ­մա­նա­փակ է: թյուն­նե­րի սա­կա­վու­թյու­նը զար­մա­նա­լի չի կա­րող 4.9. Պե­տա­կան ձեռ­նար­կու­թյուն­նե­րը (ՊՁ55) հա­մար­վել, սա­կայն կան փոքր ե­րկր­նե­րի օ­րի­նակ­ և կա­ռա­վա­րու­թյան մաս­նակ­ցու­թյու­նը դեռևս ներ, որ­տեղ մե­նաշ­նորհ­ներն ա­վե­լի քիչ են, օ­րի­ առ­ կա են տն­ տե­ թյան և ցան­ սու­ ցային մի շարք նակ՝ Մա­կե­դո­նիան և Մոն­տե­նեգ­րոն: ո­լորտ­նե­րում: Կա­ռա­վա­րու­թյու­նը հան­դի­սա­նում 4.8. Ներ­քին շու­կա­յում մր­ցակ­ցու­թյան աս­տի­ է է­լեկտ­րաէ­ներ­գիայի ար­տադ­րու­թյան և մա­տա­ ճա­նի, շու­կա­յում գե­րիշ­խող դիր­քի մե­ծու­թյան կա­րար­ման, ջրա­մա­տա­կա­րար­ման, փոս­տային և մր­ցակ­ցային քա­ղա­քա­կա­նու­թյան ցու­ցա­նիշ­ ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի, եր­կա­թու­ղու և ճա­նա­պար­ նե­րով Հա­յաս­տա­նը զի­ջում է տա­րա­ծաշր­ջա­նի հային են­թա­կա­ռուց­ված­քի շա­հա­գործ­ման ո­լորտ­ այլ ե­րկր­նե­րին: Ը­ստ մր­ցու­նա­կու­թյան հա­մաշ­ նե­րում գոր­ծող ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի սե­փա­կա­նա­տե­ խար­հային ին­դեք­սի (Մ­ՀԻ)` հա­կա­մե­նաշ­նոր­հային րը (Ա­ղ յու­սակ 4.1): Հա­յաս­տա­նի ա­տո­մա­կա­յա­նը և քա­ղա­քա­կա­նու­թյան ար­դյու­նա­վե­տու­թյան և ներ­ ազ­գային ջրային հա­մա­կար­գե­րը հա­մար­վում են քին մր­ցակ­ցու­թյան ուժգ­նու­թյան տե­սան­կյու­նից ռազ­մա­վա­րա­կան նշա­նա­կու­թյան օբյեկտ­ներ56: Հա­յաս­տա­նը Ե­ԿԱ ե­րկր­նե­րի շար­քում զբա­ղեց­նում Յոթ ո­լորտ­նե­րում ազ­գային, կենտ­րո­նա­կան և տե­ է վեր­ջին տե­ղը: Թույլ մր­ցակ­ցու­թյու­նը բա­ցա­սա­ ղա­կան կա­ռա­վար­ման մար­մին­նե­րին է պատ­կա­ բար է ան­դրա­դառ­նում կար­գավոր­վող ո­լորտ­նե­րի՝ նում ա­ռն­վազն մեկ ըն­կե­րու­թյուն: կո­մու­նալ ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի և բնա­կան մե­նաշ­ 55 ՊՁ-ն այն ընկերությունն է, որտեղ կենտրոնական կամ տարած­ նորհ­նե­րի, ի­նչ­պես նաև փոք­րա­թիվ ըն­կե­րու­թյուն­ քային կառավարությունը (բացառությամբ տեղական ինքնա­ կառա­ նե­րի մաս­նակ­ցու­թյամբ ա­ռան­ձին շու­կա­նե­րի, այդ վար­ման մարմինների կամ քաղաքապետարանների) ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն՝ պետական կազմակերպության միջոցով, հան­ թվում՝ նավ­թամ­թեր­քի, շա­քա­րա­վա­զի, ցո­րե­նի և դիսանում է նման ընկերության բաժնետոմսերի կամ սեփական կա­ ծա­ղիկ­նե­րի ներ­մուծ­ման վրա: Շու­կա մուտք գոր­ պի­տալի միակ խոշորագույն սեփականատերը: Պետական ընկե­ րու­ թյուններ են հանդիսանում նաև ընկերության կարգավիճակ չունեցող, ծե­լու խո­չըն­դոտ­նե­րի, սե­փա­կա­նու­թյան կենտ­րո­ սակայն առևտրային և շուկայական գործունեություն իրականացնող նաց­ման, շու­կա­յում գե­րիշ­խող դիրք զբա­ղեց­նող պետական տնտեսվարող սուբյեկտները: ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի, ի­նչ­պես նաև ուղ­ղա­հա­յաց և 56 Տե՛ս «Էներգետիկայի մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ և ՀՀ ջրային օրենսգրքի 4-րդ հոդվածները: 4. Մր­ցակ­ցու­թյուն | 59 Նկար 4.2. Շու­կայի կա­ռուց­վածքը, 2009 թ. (շու­կա­յա­կան կշիռ­նե­րը տո­կո­սով) Աղ­բյու­րը՝ ԳՄՁԳՀ: Ա­ղ յու­սակ 4.1. Պե­տա­կան ձեռ­նար­կու­թյուն­նե­րի ներ­կա­յու­թյու­նը Ազ­գային. կենտ­րո­նա­կան կամ տե­ղա­կան իշ­խա­նու­թյուն­նե­րին է պատ­կա­նում Այո Ոչ ա­ռն­վազն մեկ ըն­կե­րու­թյուն հետևյալ ո­լորտ­նե­րում Նավ­թամ­թեր­քի ար­տադ­րու­թյուն X Հան­քար­դյու­նա­բե­րու­թյուն X Մե­տա­ղա­կան ար­տադ­րանք X Է­լեկտ­րաէ­ներ­գիայի ար­տադ­րու­թյուն, ներ­մու­ծում, հա­ղոր­դում, բաշ­խում և մա­տա­կա­րա­րում X Գա­զի ար­տադ­րու­թյուն, ներ­մու­ծում և մա­տա­կա­րա­րում X Մե­ծա­ծախ ա­ռև­տուր, ա.թ.՝ ուղևոր. ավ­տո­մե­քե­նա­ներ X Ռես­տո­րան­ներ և հյու­րա­նոց­ներ X Եր­կա­թու­ղու ուղևո­րա­տար տրանս­պորտ, բեռ­նա­փո­խադ­րում­նե­րի եր­կա­թու­ղային տրանս­պորտ, եր­ X կա­թու­ղային են­թա­կա­ռուց­ված­քի շա­հա­գոր­ծում Այլ քա­ղա­քային, քա­ղա­քա­մերձ և միջ­քա­ղա­քային մար­դա­տար տրանս­պորտ X Ճա­նա­պար­հային բեռ­նա­փո­խադ­րում X Ճա­նա­պար­հային են­թա­կա­ռուց­ված­քի շա­հա­գոր­ծում X Օ­դային տրանս­պորտ X Օ­դային տրանս­պոր­տի են­թա­կա­ռուց­ված­քի շա­հա­գոր­ծում X Հե­ռա­հա­ղոր­դակ­ցու­թյան ամ­րագր­ված գծե­րի սպա­սար­կում, ամ­րագր­ված գծե­րի ծա­ռա­յու­թյուն­ներ X Ջ­րային տրանս­պորտ, ջրային տրանս­պոր­տի են­թա­կա­ռուց­ված­քի շա­հա­գոր­ծում X Ֆի­նան­սա­կան հաս­տա­տու­թյուն­ներ (բա­ցի Կենտ­րո­նա­կան բան­կից) X Ա­պա­հո­վագ­րու­թյուն X Գե­ղար­վես­տա­կան ֆիլ­մե­րի նկա­րա­հա­նում և բաշ­խում X Ըն­դա­մե­նը 5 13 Աղ­բյու­րը՝ «EVconsulting» ըն­կե­րու­թյան կող­մից 2012 թ. Հա­յաս­տա­նում ՏՀԶԿ-ի Ա­ՇԿ ձևա­չա­փով ան­ցկաց­ված հար­ցում: 60 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն 4.10. ՊՁ-նե­րի ներ­կա­յու­թյու­նը մեծ ազ­դե­ցու­ րում բնակ­չու­թյա­նը: Մր­ցակ­ցու­թյան պա­կասն այդ թյուն է թող­նում հատ­կա­պես այն ո­լորտ­նե­րում, ճյու­ղե­րում ազ­դում է գնե­րի մա­կար­դա­կի վրա, դրա ո­րոնք սո­վո­րա­բար բաց են մր­ցակ­ցու­թյան և հետևան­քով նվա­զում է տնային տն­տե­սու­թյուն­նե­ մաս­նա­վոր հատ­վա­ծի մաս­նակ­ցու­թյան հա­մար: րի բա­րե­կե­ցու­թյու­նը, ի­նչ­պես նաև հայ­կա­կան ապ­ ՊՁ-նե­րի շու­կա­յա­կան կշի­ռը հա­մե­մա­տա­բար րանք­նե­րի մր­ցունակու­թյու­նը ար­տա­սահ­մա­նում: փոքր է, սա­կայն պե­տու­թյան ուղ­ղա­կի մաս­նակ­ցու­ Մե­նաշ­նոր­հային դիրք զբա­ղեց­նող ըն­կե­րու­թյուն­ թյու­նը գե­րա­կա­յում է ռես­տո­րա­նային և հյու­րա­նո­ նե­րի կող­մից նո­րա­րա­րու­թյան սահ­մա­նա­փա­կու­մը ցային բիզ­նե­սում, ֆի­նան­սա­կան կազ­մա­կեր­պու­ նաև բա­ցա­սա­բար է ազ­դում ե­րկ­րում տն­տե­սա­կան թյուն­նե­րում և գոր­ծա­րա­րու­թյան այլ ո­լորտ­նե­րում, ա­ճի վրա: այդ թվում՝ շի­նա­րա­րու­թյու­նում57: ՊՁ-ներն ու­ նեն նաև 50 տո­կո­սից բարձր մաս­նա­բա­ժին է­լեկտ­ Օդային տրանսպորտ58 րաէ­ներ­գիայի և եր­կա­թու­ղու ո­լորտ­նե­րի ա­ռն­ վազն մե­կա­կան հատ­ված­նե­րում: Պե­տու­թյանն են 4.13. Օ­դային ուղևո­րա­փո­խադ­րում­նե­րի ո­լոր­ պատ­ կա­ նում նաև մի շարք սնն­ դի օբյեկտ­ ներ, հյու­ տում առ­կա են մի շարք սահ­մա­նա­փա­կում­ներ, րա­նոց­ներ և ֆի­նան­սա­կան հաս­տա­տու­թյուն­ներ: ո­րոնք շա­հե­կան են հայ­կա­կան եր­կու ա­վիաըն­ կե­րու­թյուն­նե­րի՝ «Ար­մա­վիայի» և «Ատ­լան­տիս 4.11. Պե­տու­թյան մաս­նակ­ցու­թյան հետ մեկ­ եվ­րո­պա­կան ա­վիաու­ղի­նե­րի»-ի (ԱԵ­Ա) հա­մար59: տեղ ո­րոշ ո­լոր­տներում սահ­մա­նա­փակ­վում է Բա­ցա­ռու­թյամբ Ռու­սաս­տա­նի ուղ­ղու­թյամբ ի­րա­ օ­տա­րերկ­րյա սե­փա­կա­նու­թյու­նը: Օ­տա­րերկ­ կա­նաց­վող չվերթ­նե­րի, յու­րա­քան­չյուր այլ եր­կիր րյա սե­փա­կա­նու­թյան սահ­մանա­փա­կու­մը կա­րող ե­րկ­կող­մա­նի չվերթ­նե­րը թույլ են տր­վում միայն մեկ է նվա­զեց­նել ո­լորտ մուտք գոր­ծե­լու հնա­րա­վո­րու­ ա­վիաըն­կե­րու­թյան (Հա­յաս­տա­նի կող­մից «Ար­մա­ թյուն­նե­րը և բա­ցա­սա­բար ազ­դել մր­ցակ­ցու­թյան վիան» է կամ ԱԵ­Ա ըն­կե­րու­թյու­նը): Ի­նչ վե­րա­բե­րում վրա: Հա­յաս­տա­նում օ­տա­րերկ­րա­ցի­նե­րի մաս­ է Ռու­սաս­տան կա­տար­վող չվերթ­նե­րին, չորս ըն­կե­ նա­բա­ժի­նը նավ­թի և գա­զի ար­տադ­րու­թյան ու րու­թյուն սպա­սար­կում է Երևան-Մոսկ­վա չվերթ­նե­ տրանս­պոր­տի ո­լորտ­նե­րում գոր­ծող ըն­կե­րու­թյուն­ րը և ե­րեք ըն­կե­րու­թյուն` թռիչք­ներ դե­պի Ռու­սաս­ նե­րի բաժ­նե­տի­րա­կան կա­պի­տա­լում չի կա­րող տա­նի այլ քա­ղաք­ներ: գե­րա­զան­ցել 49 տո­կո­սը: Այլ ո­լորտ­նե­րում նման սահ­մա­նա­փա­կում­ներ գործ­նա­կա­նում չկան: 4.14. Ի­րա­վա­կան կար­գա­վոր­ման դաշ­տը պաշտ­ պա­նում է ներ­կա­յումս ո­լոր­տում գոր­ծող ըն­ կե­րու­թյուն­նե­րի շա­հե­րը: Քա­ղա­քա­ցիա­կան B. Մրցակցության խոչընդոտները ա­վիա­ցիայի գլ­խա­վոր վար­չու­թյու­նը (ՔԱԳՎ) այլ տնտեսության առանցքային ե­րկր­նե­րի հետ բա­նակ­ցու­թյուն­ներ է վա­րում ե­րկ­ ճյուղերում կողմ օ­դային սպա­սարկ­ման (Օ­ՍՊ) պայ­մա­նագ­ րե­րի շուրջ: Թեև շատ եր­ նե­ կր­ րի հետ կնք­ ված 4.12. Մր­ցակ­ցու­թյան խո­չըն­դոտ­նե­րը, ո­րոնք Օ­ՍՊ-նե­րով թույլ է տր­վում բազ­մա­թիվ ըն­կե­րու­ առ­կա են տար­բեր ո­լորտ­նե­րում, պայ­մա­նա­վոր­ թյուն­նե­րի գոր­ծու­նե­ու­թյուն, սա­կայն ՔԱԳՎ-ն բո­ ված են կա­ռա­վա­րու­թյան կող­մից կնք­վող պայ­ լոր չվերթ­նե­րի ի­րա­կա­նա­ցու­մը հանձ­նա­րա­րում է մա­նագ­րե­րով, գոր­ծող ըն­թա­ցա­կար­գե­րով և «Ար­մա­վիային» կամ ԱԵ­Ա-ին, ի­սկ գոր­ծըն­կեր եր­ կա­նո­նա­կար­գե­րով, մա­սամբ նաև շու­կայի կա­ կի­րը հա­մա­տե­ղու­թյան հիմ­քե­րով իր կող­մից նշա­ ռուց­ված­քի ա­ռանձ­նա­հատ­կու­թյուն­նե­րով: Այս նա­կում է չվերթ­ներ սպա­սար­կող ըն­կե­րու­թյուն: գլ­խում ներ­կա­յաց­վում են տն­տե­սու­թյան մի քա­նի 2003 թ. կա­ռա­վա­րու­թյու­նը ներդ­րու­մային պայ­մա­ ը­նտր­ված ճյու­ղեր: Այդ ճյու­ղե­րը կարևոր են Հա­յաս­ տա­նի ար­տադ­րու­թյան հա­մար, նաև ուղ­ղա­կի­ո­րեն 58 Առավել մանրամասն քննարկումը ներկայացված է 6-րդ գլխում: ապ­րանք­ներ և ծա­ռա­յու­թյուն­ներ են մա­տա­կա­րա­ 59 «Արմավիա» ընկերությունը դադարեցրել է գործունեությունը 2013 թ. ապրիլին` այս ուսումնասիրության ավարտից հետո: «Ատլանտիս եվրոպական ավիաուղիներ» ընկերությունը հանդես է գալիս որպես 57 ՊՁ են համարվում այն ընկերությունները, որոնց բաժնետիրական «Ավստրիական ավիաուղիներ» և «Չեխական ավիաուղիներ» ընկերու­ կա­պիտալում պետության մասնաբաժինը կազմում է առնվազն 50 թյունների մարկետինգային գործակալություն և ինքնուրույն չվերթներ չի տոկոս: իրականացնում: 4. Մր­ցակ­ցու­թյուն | 61 նա­գիր կն­քեց «Ար­մա­վիա» ըն­կե­րու­թյան հետ, ո­րի հնա­րա­վո­րու­թյուն է տա­լիս մա­տու­ցե­լու բազ­մապ­ շր­ջա­նա­կում նրան շնորհ­վե­ցին ազ­գային փո­խադ­ րո­ֆի­լային ծա­ռա­յությւն­ներ և սպա­սար­կել նոր ու­ րո­ղի բա­ցա­ռիկ ի­րա­վունք­ներ: Ար­դյուն­քում որևէ ղի­ներ: Մր­ցակ­ցու­թյան ո­լոր­տում հիմ­նախ­նդիր­նե­րի ե­րկ­կողմ պայ­մա­նագ­րում փո­փո­խու­թյուն ի­րա­կա­ առ­կա­յու­թյան մեկ այլ օ­րի­նակ է տրանս­պոր­տային նաց­նե­լիս ան­հրա­ժեշտ է ստա­նալ «Ար­մա­վիայի» և մաք­սային պա­հես­տա­վոր­ման ծա­ռա­յու­թյուն­ներ հա­մա­ձայ­նու­թյու­նը, ո­րը ըն­կե­րու­թյան հա­մար մա­տու­ցող «Ա­պա­վեն» բեռ­նա­փո­խադ­րող ըն­կե­րու­ ա­պա­հո­վում է պաշտ­պա­նու­թյուն և մր­ցակ­ցային թյան տե­ղա­կա­յու­մը եր­կա­թու­ղու «Երևան» կա­յա­ ա­ռա­վե­լու­թյուն­ներ է տա­լիս: րա­նում, ո­րը ըն­կե­րու­թյա­նը տե­ղա­կայ­ման ա­ռա­վե­ լու­թյուն է տա­լիս: Երկաթուղային տրանսպորտ 4.17. ՀԾԿՀ-ն պա­տաս­խա­նա­տու է սա­կագ­նե­ րի հաշ­վարկ­ման մե­թո­դա­բա­նու­թյան մշակ­ման 4.15. Չ­նա­յած ա­զատ մուտ­քի հնա­րա­վո­րու­ և հաս­տատ­ման հա­մար: Սա­կագ­նի հաշ­վար­կը թյա­նը` ե­րկ­րում գոր­ծում է ըն­դա­մե­նը մեկ եր­ նե­րա­ռում է գոր­ծառ­նային և պահ­պան­ման ծախ­ կաթգ­ծի օ­պե­րա­տոր: Այդ ըն­կե­րու­թյու­նը ռու­սա­ սե­րը, ա­մոր­տի­զա­ցիան, հիմ­նա­վոր­ված վար­կա­ կան «Հա­րավ­կով­կա­սյան եր­կա­թու­ղին» է, ո­րը վոր­ման սպա­սար­կու­մը, ա­պա­հո­վագ­րու­թյու­նը, կոն­ցե­սիայի ի­րա­վուն­քով շա­հա­գոր­ծում է հա­յաս­ հար­կե­րը և բնա­պահ­պա­նա­կան վճար­նե­րը, ի­նչ­ տա­նյան եր­կաթ­գի­ծը: Կոն­ցե­սի­ոն հա­մա­ձայ­նագ­ պես նաև ող­ջա­միտ շա­հույ­թի ա­կն­կա­լի­քը: Այդ րի հա­մա­ձայն` եր­կա­թու­ղու սպա­սարկ­ման հա­մար սկզ­բունք­նե­րի հի­ման վրա հս­տակ կա­նոն­նե­րի վճար­նե­րը սահ­մա­նում է Հան­րային ծա­ռա­յու­թյուն­ սահ­ման­ման և դրան­ցով սա­կագ­նե­րի հաշ­վարկ­ նե­րը կար­գա­վո­րող հանձ­նա­ժո­ղո­վը (ՀԾԿՀ), սա­ ման փո­խա­րեն` ՀԾԿՀ-ն հրա­պա­րա­կել է ըն­թա­ցա­ կայն հաշ­վարկ­ման մե­թոդ­ներն ու գու­մա­րի մե­ծու­ կարգ, ո­րին հա­մա­պա­տաս­խան էլ դի­տարկ­վում են թյու­նը դեռևս պաշ­տո­նա­պես չեն հրա­պա­րակ­վել: «­Հա­րավ­կով­կա­սյան եր­կա­թու­ղու» կող­մից ա­ռա­ «Եր­կա­թու­ղային տրանս­պոր­տի մա­սին» օ­րեն­քում ջարկ­վող սա­կագ­նե­րը60: սահ­ման­ված են են­թա­կա­ռուց­ված­քի շա­հա­գործ­ ման հա­մար գանձ­վող վճար­նե­րի հաշ­վարկ­ման սկզ­բունք­նե­րը, ի­նչ­պես նաև սա­կագ­նե­րի և միջ­ Գազ և էլեկտրաէներգիա նոր­դավ­ճար­նե­րի սահ­ման­ման ըն­թա­ցա­կար­գե­ 4.18. Չ­նա­յած այն հան­գա­ման­քին, որ Հա­յաս­ րի ու­ղե­ցույց­նե­րը, ո­րոն­ցում որ­պես ա­ռանց­քային տա­նի կա­ռա­վա­րու­թյու­նը մաս­նա­վոր հատ­վա­ սկզ­բունք նշ­վում է խտ­րա­կա­նու­թյան ար­գե­լու­մը: ծին թույլ է տվել ի­րա­կա­նաց­նել գա­զի ներ­մու­ Հիմ­նա­կան ապ­րանք­նե­րի ցա­մա­քային բեռ­նա­փո­ ծում և մա­տա­կա­րա­րում, այդ ո­լոր­տոմ գոր­ծում խադ­րում­նե­րի ո­լոր­տում սահ­մա­նա­փակ մր­ցակ­ է միայն մեկ ըն­կե­րու­թյուն61, ո­րը միա­ժա­մա­նակ ցու­թյունն ազ­դում է պատ­րաս­տի ապ­րանք­նե­րի ի­րա­կա­նաց­նում է գա­զի ներկ­րումն ու բաշ­խու­մը գնե­րի վրա, մաս­նա­վո­րա­պես` հա­ցի, քա­նի որ ցո­ սպա­ռող­նե­րին: Պատ­շաճ կար­գա­վոր­ման դաշ­ րե­նի փո­խադր­ման դի­մաց գանձ­վում են եր­կա­ տի առ­ յու­ կա­ թյունն այս դեպ­ քում կա­ րող է կան­ թու­ղու տրանս­պոր­տի ծա­ռա­յու­թյան ան­բա­վա­րար խել ի­րա­վա­սու­թյուն­նե­րի չա­րա­շա­հումն ու ան­ կար­գա­վոր­ված գնե­րը, և ցո­րե­նի ծա­վալ­նե­րը թույլ բա­րե­խիղճ գոր­ծե­լա­կեր­պը, ո­րը բա­ցա­սա­կան չեն տա­լիս այն փո­խադ­րել այլ տրանս­պոր­տային հետևանք­ներ կա­րող է ու­նե­նալ վերջ­նա­կան սպա­ մի­ջոց­նե­րով: ռո­ղի հա­մար, սա­կայն գոր­ծող ի­րա­վա­կան դաշ­ 4.16. Բեռ­նա­փո­խադր­ման ո­լոր­տում ուղ­ղա­հա­ տը ներ­կա­յումս չի խթա­նում նոր մաս­նա­կից­նե­րի յաց ին­տեգ­րու­մը նույն­պես բա­ցա­սա­բար կա­րող ներգ­րա­վումն այդ ո­լոր­տում: Այն գա­զա­մա­տա­կա­ է ազ­դել մր­ցակ­ցու­թան վրա: «­ Հա­րավ­կով­կա­սյան 60 Հայաստանի Հանրապետության հանրային ծառայությունները կար­ եր­կա­թու­ղի» ըն­կե­րու­թյու­նը հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյան գա­վորող հանձնաժողով, 2008 թ. դեկտեմբերի 24-ի թիվ 731-Ա որոշում: պայ­մա­նագ­րեր է կն­քել խո­շոր լաս­տա­նա­վային և 61 Հայաստանում բնական գազ չի արտադրվում: Գազի ներկրումն իրա­կանացնում է «Հայռուսգազարդ» հայ-ռուսական փակ բաժնե­ բեռ­նա­փո­խադ­րում­նե­րի ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի հետ տի­ կան ընկերությունը, որում Հայաստանի կառավարության րա­ և հան­դի­սա­նում է դրանց փա­յա­տե­րը, ին­չը նրան մասնաբաժինը կազմում է 10 տոկոս: Նախկինում այն կազմում էր 20 տոկոս, այնուհետև դրա 10 տոկոսը վաճառվեց գլխավոր բաժնետերին: 62 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն րար­ման ցանց եր­րորդ կող­մի մուտք գոր­ ծե­լու հա­ րով վա­ճառք ի­րա­կա­նաց­նող ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի վա­սար և ոչ խտ­րա­կան հնա­րա­վո­րու­թյուն չի ըն­ձե­ հա­մար` բարձր գնե­րով վա­ճառք ի­րա­կա­նաց­նող ռում: ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի հա­մե­մատ, (iii) բա­ցա­սա­բար են ան­դրա­դառ­նում ապ­րանք­նե­րի և ծա­ռա­յու­թյուն­ 4.19. Է­լեկ­տրաէ­ներ­գիայի մա­տա­կա­րար­ման նե­րի մա­տա­կա­րար­ման ը­նդ­հա­նուր ծա­վալ­նե­րի հար­ցում ան­հրա­ժեշտ են լրա­ցու­ցիչ մի­ջոց­ներ, վրա, (iv) ան­հիմն կեր­պով ու­շաց­նում են այն­պի­սի ո­րոնք հնա­րա­վո­րու­թյուն կտան զար­գաց­նե­լու ապ­րանք­նե­րի և ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի հայտն­վե­լը շու­ ար­դյու­նա­վետ է­լեկտ­րաէ­ներ­գիայի շու­կա­ներ կա­յում, ո­րոնք կգ­նա­հատ­վեն սպա­ռող­նե­րի կող­ և ա­վե­լաց­նել սպա­ռող­նե­րի ը­նտ­րու­թյուն կա­ մից (օ­րի­նակ՝ նո­րա­րա­րու­թյան կամ դի­ֆե­րենց­ման տա­րե­լու հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րը: Հա­յաս­տա­նում ար­դյունք հան­դի­սա­ցող ապ­րանք­նե­րի և ծա­ռա­յու­ գոր­ծում են բազ­մա­թիվ է­լեկտ­րաէ­ներ­գիա ար­ թյուն­նե­րի): տադ­րող ըն­կե­րու­թյուն­ներ, սա­կայն է­լեկտ­րաէ­ներ­ գիայի հա­ղոր­դումն ու բաշ­խու­մը մեկ ըն­կե­րու­թյան ձեռ­քում են: Այս ո­լոր­տում բա­ցա­կա­յում է է­լեկտ­ Նկար 4.3. Տար­բեր մաս­նա­գի­տա­կան ո­լորտ­նե­ րաէ­ներ­գիայի ման­րա­ծախ վա­ճառք ի­րա­կա­նաց­ րում պար­տա­դիր պե­տա­կան վճար­նե­րը ԵՄ-ի և նող ըն­կե­րու­թյան ը­նտ­րու­թյան հնա­րա­վո­րու­թյու­նը, ՏՀԶԿ-ի ե­րկր­նե­րում չկան նաև ա­զատ հիմ­քե­րով է­լեկտ­րաէ­ներ­գիայի մե­ծա­ծախ վա­ճառք ի­րա­կա­նաց­նող ըն­կե­րու­ Հաշվապահներ Ճարտարապետներ թյուն­ներ, այդ պատ­ճա­ռով սահ­մա­նա­փակ­վում են սպա­ռող­նե­րի ը­նտ­րու­թյան հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րը: Մանրածախ ոլորտ ­Կարևոր է ա­պա­հո­վել, որ օ­րենսդ­րա­կան կար­ գա­վոր­ման շնոր­հիվ ա­պա­գա­յում շա­րու­նակ­վի մր­ցակ­ցու­թյան զար­գա­ցու­մը: Ո­լոր­տը կար­գա­ վո­րող օ­րենք­նե­րի նոր նա­խագ­ծե­րը (մաս­նա­վո­րա­ Ճարտարագետներ Իրավաբաններ պես` «Առևտ­րի և ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի մա­սին» օ­րեն­ քում փո­փո­խու­թյուն­նե­րի նա­խա­գի­ծը և «Երևան քա­ղա­քում խո­շոր օբյեկտ­նե­րի տե­ղա­կայ­ման չա­ փա­նիշ­նե­րի սահ­ման­ման մա­սին» օ­րեն­քի նա­ խա­գի­ծը), ո­րոնք ներ­կա­յումս քն­նարկ­ման փու­լում են, ըն­դուն­վե­լու պա­րա­գա­յում կհաս­տա­տեն կար­ գա­վո­րող սահ­մա­նա­փա­կում­նե­րը ման­րա­ծախ բիզ­նե­սի զար­գաց­ման հա­մար: Այդ օ­րենք­նե­րի նա­խագ­ծե­րով նա­խա­տես­վում է հատ­կա­պես տե­ ղա­կան մար­մին­նե­րի կող­մից հա­տուկ թույլտ­վու­ թյան տրա­մադ­րում, և տա­րած­քային սահ­մա­նա­ փա­կում­ներ են սահ­ման­վում խո­շոր ա­ռևտ­րային օբյեկտ­նե­րի հա­մար: Հա­մա­ձայն ՏՀԶԿ-ի 2008 թ. զե­կույ­ցի, քա­ղա­քա­շի­նու­թյան և գո­տիա­վոր­ ման գծով օ­րենսդ­րա­կան կար­գա­վո­րումն ա­ռա­ վել լուրջ հետևանք­ներ է ու­նե­նում մր­ցակ­ցու­թյան Մասնագիտական ծառայություններ վրա, ե­րբ ի­րա­վա­կան ակ­տե­րը (i) խո­չըն­դո­տում են 4.20. ­Հա­յաս­տա­նում ո­րոշ ճար­տա­րա­պե­տա­կան նոր ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի մուտ­քը շու­կա, որ­տեղ առ­ և ճար­տա­րա­գի­տա­կան ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի հա­ կա է շու­կայի իշ­խա­նու­թյուն, (ii) ան­հա­վա­սար մր­ մար սահ­ման­ված են պար­տա­դիր նվա­զա­գույն ցակ­ցային պայ­ ման­ ներ են ստեղ­ ծում ցածր գնե­ գներ: Քա­ղա­քա­շի­նու­թյան գոր­ծըն­թա­ցի մաս­նա­ 4. Մր­ցակ­ցու­թյուն | 63 կից­նե­րի քա­ղա­քա­շի­նա­կան փաս­տաթղ­թե­րի պատ­ կշի­ռը սպա­ռո­ղա­կան զամ­բյու­ղում, (ii) հան­րային րաստ­ման գծով ծախ­սե­րը հաշ­վար­կվում են ը­ստ մտա­հո­գու­թյու­նը ապ­րան­քա­տե­սա­կի բարձր գնի սահ­ման­ված ըն­թա­ցա­կար­գի62, մինչ­ դեռ ԵՄ-ի և կա­պակ­ցու­թյամբ, (iii) տվյալ­նե­րի առ­կա­յու­թյու­ ՏՀԶԿ-ի ե­րկր­նե­րի մեծ մա­սում այդ ո­լոր­տում գնե­րի նը, (iv) տար­բեր շու­կա­նե­րը հեշտ հա­մե­մա­տե­լը, (v) կար­գա­վո­րում չի ի­րա­կա­նաց­վում (Նկար 4.3): շու­կա­յա­կան պայ­ման­նե­րի փո­փո­խա­կա­նու­թյու­նը: Ա­նց­կաց­վել է եր­կու ու­սում­նա­սի­րու­թյուն, ա­ռա­ջին՝ գնե­րի հա­մադ­րում տար­բեր ե­րկր­նե­րում, և ե­րկ­ C. Ոլորտային ուսումնասիրություն. րորդ՝ գնե­րի հա­մադ­րում Հա­յաս­տա­նի տար­բեր պարենային ապրանքների գները քա­ղաք­նե­րում: Ե­րկր­նե­րի հա­մե­մա­տու­թյան մեջ նե­րառ­ված ապ­րանք­նե­րը ներ­կա­յաց­նում են Հա­ 4.21. Այս բաժ­նում ներ­կա­յաց­վում են Հա­յաս­ յաս­տա­նում սպա­ռո­ղա­կան զամ­բյու­ղի 16.9 տո­կո­ տա­նում և տա­րա­ծաշր­ջա­նի այլ ե­րկր­նե­րում սը, ի­սկ Հա­յաս­տա­նի քա­ղաք­նե­րի՝ սպա­ռո­ղա­կան գնե­րի մա­կար­դա­կի պար­բե­րա­կան դի­տարկ­ զամ­բյու­ղի 25.6 տո­կո­սը: ման ար­դյունք­նե­րը: Պա­րե­նային մթերք­նե­րի բնա­ գա­վա­ռում վեր­ լու­ ծու­ թյան ի­րա­կա­նա­ցու­ մը պայ­ 4.24. Մի շարք շու­կա­նե­րում մր­ցակ­ցու­թյան մա­նա­վոր­ված էր հետևյալ հան­գա­մանք­նե­րով. վի­ճա­կը մտա­հո­գիչ է: Հա­յաս­տա­նում տն­տե­սա­ (i) ­բարձր գնե­րի վե­րա­բե­րյալ բո­ղոք­նե­րը հիմ­նա­ կան մր­ցակ­ցու­թյու­նը կար­գա­վո­րող հանձ­նա­ժո­ կա­նում վե­րա­բե­րում են պա­րե­նային ապ­րանք­նե­ ղո­վը, ՏՄՊՊՀ-ն ան­ց են կաց­րել շա­քա­րա­վա­զի, րին, (ii) պա­րե­նային ապ­րանք­նե­րի կշի­ռը մի­ջին ցո­րե­նի ա­լ յու­րի, արևա­ծա­ղ­կի սեր­մի, բու­սա­կան սպա­ռո­ղի զամ­բյու­ղում մեծ է` կազ­մե­լով գրե­թե յու­ղի, ձվի և կաթ­նամ­թեր­քի շու­կա­նե­րի ու­սում­ նրա կե­սը, և (iii) պատ­րաս­տի սնն­դամ­թեր­քի ար­ նա­սի­րու­թյուն, ո­րոն­ցից չորս շու­կա­նե­րի ու­սում­ դյու­նա­բե­րու­թյու­նը կարևոր տեղ է զբա­ղեց­նում նա­սի­րու­թյու­նը կա­տար­վել է ա­կն­հայտ հա­կամր­ Հա­յաս­տա­նի տն­տե­սու­թյու­նում` կազ­մե­լով ար­դյու­ ցակ­ցային գոր­ծե­լա­կեր­պի պատ­ճա­ռով: Բա­ցի նա­բե­րա­կան ար­տադ­րան­քի գրե­թե մեկ եր­րոր­դը, այդ, մա­մու­լի վեր­ջին հա­ղոր­դագ­րու­թյուն­նե­րում ի­սկ սնն­դամ­թեր­քի ման­րա­ծախ վա­ճառ­քը կազ­մում մտա­հո­գու­թյուն էր ար­տա­հայտ­վում հա­ցի, ձվի, է ը­նդ­հա­նուր ման­րա­ծախ վա­ճառ­քի 60 տո­կո­սը: տա­վա­րի մսի և շա­քա­րա­վա­զի բարձր գնե­րի վե­ րա­բե­րյալ: Ու­սում­նա­սի­րու­թյու­նում ը­նդ­գրկ­վել 4.22. է­կո­նո­մետ­րիկ վեր­լու­ծու­թյու­նը գնա­հա­ են միայն այն ապ­րան­քա­տե­սակ­նե­րը, ո­րոնց մա­ տում է, թե պա­ նային մթերք­ րե­ րի գնե­ նե­ րը Հա­ սին 2005-2010 թթ. ամ­սա­կան տվյալ­նե­րը առ­կա յաս­տա­նում ա­վե­լի բա ՞րձր են, քան հա­մե­մա­տե­ են Ա­ՊՀ բո­լոր ե­րկր­նե­րի կամ Հա­յաս­տա­նի բո­լոր րկր­ լի ե­ նե­րում, և ե­ թե այո, ա­ պա ո­ րո՞նք են դրա խո­շոր քա­ղաք­նե­րի հա­մար: Վեր­լու­ծու­թյու­նում հետևանք­նե­րը սպա­ռող­նե­րի բա­րե­կե­ցու­թյան մի­ջին հաշ­վարկ­ված գնե­րը վե­րա­բե­րում են միև­ տե­սան­կյու­նից: Վեր­լու­ծու­թյան ժա­մա­նակ հաշ­ նույն ապ­րան­քա­տե­սա­կին, ո­րը հնա­րա­վո­րու­թյուն վի է ա­ վում մեկ շն­ ռն­ չի հաշ­վով ՀՆԱ-ի, ներկր­ է տա­լիս ու­շադ­րու­թյու­նը կենտ­րո­նաց­նել հա­մե­մա­ ման ծախ­սե­րի, ապ­րան­քա­տե­սա­կի և ժա­մա­նա­ տա­բար միա­տե­սակ ապ­րան­քա­տե­սակ­նե­րի վրա` կային գոր­ծոն­նե­րի տար­բե­րու­թյուն­նե­րը: Հարկ է, նվա­զեց­նե­լով գնե­րի խտ­րա­կա­նու­թյու­նից և ապ­ սա­կայն, նշել, որ գնե­րի հա­մե­մա­տու­մը կապ­ված րան­քա­տե­սա­կի տար­բե­րու­թյու­նից բխող տար­բե­ է այն­պի­սի խն­դիր­նե­րի հետ, ի­նչ­պի­սիք են հա­մե­ րու­թյուն­նե­րը: Դի­տարկ­վող ապ­րան­քա­տե­սակ­նե­րը մա­տե­լի ապ­րան­քա­տե­սակ­նե­րի ա­ռանձ­նա­ցումն վա­ճառ­վում են տար­բեր կա­ռուց­վածք և մր­ցակ­ ու յու­րա­քան­չյուր ե­րկ­րի շու­կա­յում ներ­կա­յաց­ված ցային պայ­ման­ներ ու­նե­ցող շու­կա­նե­րում: Օ­րի­նակ՝ ապ­րանք­նե­րի բա­ցա­հայ­տու­մը: մսամ­թեր­քի ու կաթ­նամ­թեր­քի շու­կա­ներն այն­քան կենտ­րո­նա­ցած չեն, որ­քան շա­քա­րա­վա­զի­նը կամ 4.23. Այդ ի­սկ պատ­ճա­ռով ապ­րան­քա­տե­սակ­ ցո­րե­նի­նը: Շա­քա­րա­վա­զի, ցո­րե­նի ա­լ յու­րի, բրն­ նե­րի ը­նտ­րու­թյու­նը չա­փա­զանց ման­րակր­կիտ է ձի և սուր­ճի շու­կա­նե­րը կախ­ված են ներկ­րու­մից, ար­վել: Պա­րե­նային ապ­րան­քա­տե­սակ­ներն ը­նտր­ մինչ­դեռ ձուն, հա­ցը, կաթ­նամ­թեր­քը հիմ­նա­կա­նում վել են հետևյալ չա­ փա­ նե­ նիշ­ ման վրա. (i) րի հի­ ար­տադր­վում են ե­րկ­րի ներ­սում:­ 62 ՀՀ քաղաքաշինության նախարարի 2008 թ. փետրվարի 15-ի թիվ 19-Ն հրաման: 64 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն Նկար 4.4. Հա­յաս­տանում մի շարք պա­րե­նային ապ­րանք­նե­րի շու­կա­նե­րի կենտ­րո­նաց­ման մա­կար­ դակ­նե­րը, ՀՀԻ* Աղ­բյու­րը՝ ՏՄՊՊՀ և հե­ղի­նակ­նե­րի հաշ­վարկ­ներ: Շե­մե­րը` ը­ստ ԱՄՆ-ի միա­ձու­լում­նե­րի ու­ղե­ցույ­ցի (2010 թ.): * ՀՀԻ-ի մակարդակների հիման վրա (US Merger Guidelines, 2010) շուկաները սովորաբար դասակարգվում են որպես. • ոչ կենտրոնացված շուկաներ. ՀՀԻ-ին 1500-ից ցածր, • չափավոր կենտրոնացված շուկաներ. ՀՀԻ-ին 1500-ից մինչև 2500, • խիստ կենտրոնացված շուկաներ. ՀՀԻ-ին 2500-ից բարձր: Մենաշնորհների դեպքում ՀՀԻ-ն հավասար է 10,000-ի: 4.25. Ինչ­պես և ապ­րանք­նե­րի ը­նտ­րու­թյան ռում է նույն մե­թո­դա­բա­նու­թյու­նը, ին­չը նույն­պես դեպ­քում, կարևոր է ը­նտ­րել այն ե­րկր­նե­րը, նպաս­տում է գնե­րի մա­սին տե­ղե­կատ­վու­թյան հա­ ո­րոնց գնե­րի հետ հա­մե­մա­տու­թյու­նը ի­մաստ մադր­մա­նը այս վեր­լու­ծու­թյու­նում: կու­նե­նա: Տար­բեր ե­րկր­նե­րում գնե­րը կա­րող են 4.26. Կարևոր է, սա­ կայն, նշել, որ այդ ե­րկր­ տար­բեր­վել զա­նա­զան պատ­ճառ­նե­րով, այդ թվում նե­րից շա­տե­րում բա­ցա­կա­յում են կա­տա­րյալ հա­մա­պա­տաս­խան տա­րա­ծաշր­ջա­նում նույն ապ­ շու­կա­յա­կան պայ­ման­նե­րը: Դրան­ցից մի քա­նի­սը րան­քա­տե­սակ­նե­րի նկատ­մամբ պա­հան­ջար­կի և տե­ղա­կան շու­կա­նե­րում մր­ցակ­ցու­թյան ին­տեն­սի­ ա­ռա­ջար­կի տար­բե­րու­թյան պատ­ճա­ռով: Հա­յաս­ վու­թյան և հա­կա­մե­նաշ­նոր­հային քա­ղա­քա­կա­նու­ տա­ նում գնե­ րը ցածր կամ բարձր լի­ լու մա­ նե­ սին թյան ար­դյու­նա­վե­տու­թյան տե­սան­կյու­նից ետ­նա­ ո­րո­շում կա­յաց­նե­լու հա­մար նպա­տա­կա­հար­մար պահ­նե­րի շարքում են, այդ թվում՝ Ա­դր­բե­ջա­նը, է հա­մե­մա­տու­թյուն ան­ցկաց­նել այն­պի­սի ե­րկր­նե­ Վրաս­տա­նը և Տա­ջիկս­տա­նը, ո­րոնց վար­կա­նի­շը րի հետ, ո­րոնց տն­տե­սա­կան պայ­ման­նե­րը Հա­յաս­ Հա­յաս­տա­նից մի քիչ է բարձր: Հա­մադ­րե­լի ե­րկր­ տա­նից է­ա­պես չեն տար­բեր­վում: Այդ պատ­ճա­ռով նե­րում առ­կա ան­բա­րեն­պաստ տն­տե­սա­կան մի­ հա­մե­մատ­վող ե­րկր­նե­րի խմ­բում ներ­կա­յաց­ված ջա­վայ­րը նպաս­տում է բարձր գնե­րին` վկայե­լով, են Ա­ՊՀ ե­րկր­նե­րը: Այդ ե­րկր­նե­րը մի­մյանց հետ ու­ որ հաշ­վարկ­ված գնե­րի տար­բե­րու­թյու­նը կա­րող է նեն աշ­խար­հագ­րա­կան և ը­նդ­հա­նուր տն­տե­սա­ ի­րա­կան տար­բե­րու­թյու­նից ցածր լի­նել: կան կա­պեր, ուս­տի տն­տե­սա­կան խո­չըն­դոտ­նե­րի բա­ցա­կա­յու­թյան դեպ­քում կա­րե­լի է ա­կն­կա­լել, որ 4.27. Գյու­ղատն­տե­սու­թյունն ու սնն­դար­դյու­ գներն այդ ե­րկր­նե­րում կլի­­նեն նույն մա­կար­դա­ նա­բե­րու­թյու­նը կարևոր տեղ են զբա­ղեց­նում կի վրա: Սպա­ռող­նե­րի նա­խընտ­րու­թյուն­ներն այդ Հա­յաս­տա­նի տն­տե­սու­թյու­նում, ընդ որում` ե­րկ­ ե­րկր­նե­րում նույն­պես մի­մյան­ցից շատ չեն տար­ րոր­դը մե­ծա­պես կախ­ված է մի­ջազ­գային ա­ռևտ­ բեր­վում, ի­նչն էլ ա­վե­լի է նպաս­տում շու­կա­նե­րում րից: Այդ եր­կու ո­լորտ­նե­րի ը­նդ­հա­նուր կշի­ռը ՀՆԱ- գոր­ծող գնե­րի հա­մադր­մա­նը: Վեր­ջա­պես, Ա­ՊՀ ում կազ­մում է 40 տո­կոս: Հա­յաս­տա­նը պա­րե­նային ե­րկր­նե­րի մա­սին տվյալ­նե­րը վերց­վել են մեկ աղ­ մթերք­ րի զուտ ներկ­ նե­ րող է, և ներկ­ մը գրե­ րու­ թե 5 բյու­րից (Ա­ՊՀ վի­ճա­կագ­րա­կան ծա­ռա­յու­թյուն), ո­րը ան­գամ գե­րա­զան­ցում է ար­տա­հա­նու­մը: Ներկր­ ե­րկր­նե­րի մա­սին տվյալ­նե­րը հա­վա­քե­լիս կի­րա­ վող հիմ­նա­կան պա­րե­նային ապ­րանք­նե­րը հան­դի­ 4. Մր­ցակ­ցու­թյուն | 65 Ա­ղ յու­սակ 4.2. Հիմ­նա­կան շու­կա­յա­կան բնու­թագ­րիչ­նե­րը և գնե­րի հա­մադր­ման ար­դյուն­քնե­րը Գ­նե­րը Հա­յաս­տա­ Ներկր­ման Հիմ­նա­կան մաս­նակ­ցի նում Ա­ՊՀ ե­րկր­նե­րի Մր­ցա­կից­նե­րի կարևո­րու­ մաս­նա­բա­ժի­նը շու­կա­ հա­մե­մատ (2005– Ապ­րան­քա­տե­սակ թի­վը թյունը յում (տո­կոս) 2010 թթ.) Մ­սամ­թերք Տա­վա­րի, հա­վի և Մեծ Մի­ջին -. Տար­բե­րու­թյու­նը խո­զի միս վի­ճա­կագ­րա­կան կարևո­րու­թյուն չու­նի: Կաթ­նամ­թերք Կաթ, պա­նիր Հա­մե­մա­տա­ Ցածր Կթ. 44.54, Կա­թի դեպ­քում ա­վե­լի բար մեծ Կաթ­նա­շոռ. 77.5 բարձր են: Հա­ցա­հա­տի­ Ս­պի­տակ հաց, տա­ Մեծ Ցածր - Հա­ցի դեպ­քում ա­վե­լի կային ար­տադ­ րե­կա­նի հաց բարձր բարձր են, մա­ կա­ րանք (հաց, և ցածր (ա­ռա­ջին) րո­նե­ղե­նի դեպ­քում մա­կա­րո­նե­ղեն) տե­սա­կի ցո­րե­նի է­ա­կան չեն: ա­լ յու­րից, մա­կա­րո­ նե­ղեն Ցո­րե­նի ա­լ յուր Ցո­րե­նի ա­լ յուր` Փոքր Բարձր 47.3 Ցո­րե­նի ա­լ յու­րի դեպ­ բարձր և ցածր քում ա­վե­լի բարձր են: (ա­ռա­ջին) տե­սա­կի Շա­քա­րա­վազ Շա­քա­րա­վազ Փոքր (մե­նաշ­ Բարձր 99.9 Ա­վե­լի ցածր են: նորհ) Ձու Հա­վի ձու Հա­մե­մա­տա­ Ցածր 26.06 Ա­վե­լի բարձր են: բար մեծ Կեն­դա­նա­կան և Կա­րագ, արևա­ Հա­մե­մա­տա­ Բարձր Կա­րագ. 35.04 վե­ Ա­ լի բարձր են, սա­ բու­սա­կան ծա­ ծաղ­կի յուղ, ձի­ բար մեծ Արևա­ծաղ­կի և ե­գիպ­ կայն տար­բե­րու­թյու­նը գում ու­նե­ցող յուղ թապտ­ղի յուղ տա­ցո­րե­նի յուղ. 7.5 րա­ մեծ է միայն կա­ գի Ձի­թապտ­ղի յուղ. 66 դեպ­քում: Աղ­բյու­րը՝ Գոր­ րար­ ծա­ րի հար­ նե­ տեմ­ ցում 2009 թ., ՏՏՄՊՀ (հոկ­ բեր 2010 թ.), UN ComTrade, NSS. Ա­ղ յու­սակ 4.3. Գնե­րի հա­մադր­ման վեր­լու­ծու­թյուն, Հա­յաս­տան/ԱՊՀ այլ ե­րկր­ներ Փո­փո­խա­կան Ճշգրտ­ման ռեգ­րե­սիա Ճշգրտ­ման ռեգ­րե­սիա 2 Ճշգրտ­ման ռեգ­րե­սիա 3 Coeff t-stat Coeff t-stat Coeff t-stat Հա­յաս­տա­նի մո­տարկ­ման 0.1085 (**) 2.7 0.1565 (**) 2.92 0.1179 (***) 4.63 մո­դել ՆԱ մ.շ.) Log (Հ­ 0.0927 (**) 2.7 0.1158 (**) 3.17 0.0916 (***) 3.47 ման ծախս) Log (ներկր­ 0.1821 (*) 2.42 Log (տա­րա­ծու­թյու­նը դե­պի 0.0471 (**) 2.75 ծով կամ գետ) Հաշ­վար­կը նե­րա­ռում է. Տա­րե­կան ան­փո­փոխ ազ­ X X X դե­ցու­թյուն Ամ­սա­կան ան­փո­փոխ ազ­ X X X դե­ցու­թյուն Ապ­րան­քա­տե­սա­կի ան­փո­ X X X փոխ ազ­դե­ցու­թյուն Տա­րի*ա­միս ան­փո­փոխ X X X ազ­դե­ցու­թյուն­ներ Ծա­նո­թու­թյուն. (***) նշա­նա­կու­թյու­նը 99%, (**) նշա­նա­կու­թյու­նը 95%, (*) նշա­նա­կու­թյու­նը 90%. 66 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն սա­նում են սպա­ռո­ղա­կան զամ­բյու­ղում նե­րառ­ված 4.31. Գ­նե­րի տար­բե­րու­թյու­նը պայ­մա­նա­վոր­ ապ­րան­քա­տե­սակ­նե­րի հիմ­նա­կան հում­քը: Մաս­նա­ ված է ապ­րան­քա­տե­սա­կով, ընդ որում` ո­րոշ վո­րա­պես հա­ցամ­թեր­քը՝ հա­ցը, ա­լ յու­րը և մա­կա­րո­ ապ­րան­քա­տե­սակ­նե­րի հա­րա­բե­րա­կան գներն նե­ղե­նը, կազ­մում է սպա­ռո­ղա­կան զամ­բյու­ղի շուրջ ա­վե­լի բարձր են, ի­սկ մյուս­նե­րի­նը` ա­վե­լի ցածր 13 տո­կո­սը (պա­րե­նային մթեր­քի զամ­բյու­ղի շուրջ (Ա­ղ յու­սակ 4.4): Արևա­ծաղ­կի յու­ղի, տա­վա­րի մսի մեկ եր­րոր­դը): Թռչ­նի մի­սը կազ­մում է սպա­ռո­ղա­ և մա­կա­րո­նե­ղե­նի գնե­րը Հա­յաս­տա­նում վի­ճա­ կան զամ­բյու­ղի 1.84 տո­կո­սը, շա­քա­րա­վա­զը` 1.44 կագ­րա­կան ա­ռու­մով չեն տար­բեր­վում Ա­ՊՀ այլ տո­կո­սը, ի­սկ արևա­ծա­ղ­կի յու­ղը` 1.25 տո­կո­սը: ե­րկր­նե­րի գնե­րից: Այդ ար­դյունք­նե­րը ան­փո­փոխ են նաև գնե­ րի մա­ կար­դա­կի վրա ազ­ դող այլ գոր­ 4.28. Տար­բեր պա­րե­նային ապ­րանք­նե­րի շու­ ծոն­նե­րով ճշգր­տե­լուց հե­տո: կա­նե­րի կա­ռուց­ված­քը նույն­պես տար­բեր է, և այն­տեղ կա­ րող են գոր­ ծել զգա­ լի թվով մաս­ 4.32. Մի շարք գոր­ ծոն­ րի, այդ թվում շու­ նե­ նա­կից­նե­րից մինչև ըն­դա­մե­նը մեկ մաս­նա­կից: կայի պա­հան­ջար­կի, մի­ջազ­գային շու­կա­նե­րի Մսամ­թեր­քի և կաթ­նամ­թեր­քի ո­լորտ­նե­րը սպա­ հա­սա­նե­լի­ու­թյան և հար­կային բե­ռի ճշգր­տու­ սարկ­վում են հա­մե­մա­տե­լի չափ ու­նե­ցող բազ­մա­ մից հե­տո հա­մե­մա­տու­թյան ար­դյունք­նե­րը չեն թիվ մր­ցա­կից ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի կող­մից, մինչ­դեռ փոխ­վում: Մեկ շն­չին ը­նկ­նող ՀՆԱ-ն ար­տա­ցո­ ալյու­րի և շա­քա­րա­վա­զի շու­կա­նե­րում, հա­մա­պա­ լում է յու­րա­քան­չյուր ե­րկ­րում սպա­ռող­նե­րի գնո­ տաս­ խա­ նա­բար, գոր­ ծում են մեկ և եր­ կու կարևոր ղու­նա­կու­թյու­նը: Բնակ­ թյան թվով կամ ՀՆԱ-ով չու­ ըն­կե­րու­թյուն­ներ (Նկար 4.4 և Ա­ղ յու­սակ 4.2): շու­կայի մե­ծու­թյան ճշգր­տու­մը չի փո­խում այն եզ­ րա­կա­ցու­թյու­նը, որ Հա­յաս­տա­նում գներն ա­վե­ 4.30. Ընդ­հա­նուր առ­մամբ հա­մե­մատ­ված ապ­ լի բարձր են, քան Ա­ ՊՀ այլ ե­ նե­ րկր­ րում: Հաշ­վի րան­քա­տե­սակ­նե­րի գնե­րը Հա­յաս­տա­նում ա­վե­ առ­նե­լով Հա­յաս­տա­նի ծո­վային սահ­ման­ներ չու­ լի բարձր են, քան այլ Ա­ ՊՀ ե­ նե­ րկր­ րում: Մեկ նե­նա­լը և հիմ­նա­կան ջրային ու­ղի­նե­րից հե­ռա­ շն­չին ը­նկ­նող ՀՆԱ-ի, ներկր­ման ծախ­սե­րի, ապ­ վո­րու­թյու­նը` որ­պես ճշգր­տիչ գոր­ծոն կի­րառ­վել րան­քա­տե­սակ­նե­րի տար­բե­րու­թյուն­նե­րի և ժա­մա­ է բեռ­նարկ­ղե­րով (կոն­տեյ­ներ­նե­րով) բեռ­նե­րի նա­կի գոր­ծոն­նե­րի ճշգր­տու­մից հե­տո պարզ­վում է, ներկր­ման գի­նը: Հաշ­վի են ա­ռն­վել նաև աշ­խար­ որ Հա­յաս­տա­նում գնե­րը մի­ջի­նը 17 տո­կո­սով ա­վե­ հագ­րա­կան փո­փո­խա­կան­նե­րը, այդ թվում՝ հե­ լի բարձր են, քան Ա­ ՊՀ այլ ե­ նե­ րկր­ ղ յու­ րում (Ա­ սակ ռա­վո­րու­թյու­նը ծո­վից և այլ հիմ­նա­կան ջրային 4.3): Գնե­րի տար­բե­րու­թյու­նը պայ­մա­նա­վոր­ված չէ ա­վա­զան­նե­րից: Հար­կե­րի դրույ­քա­չա­փե­րի տար­ մեկ շն­չին ը­նկ­նող ՀՆԱ-ի և ներկր­ման պայ­ման­նե­ բե­րու­թյուն­նե­րը նույն­պես կա­րող են ազ­դե­ցու­թյուն րի տար­բե­րու­թյամբ: ու­նե­նալ գնե­րի մա­կար­դա­կի վրա` ա­վե­լաց­նե­լով գոր­ծառ­նային ծա­խսե­րը, այդ ի­սկ պատ­ճա­ռով ըն­ Ա­ղ յու­սակ 4.4. Մի շարք պա­րե­նային մթերք­նե­րի կե­րու­թյուն­նե­րի ը­նդ­հա­նուր հար­կային բե­ռի գնա­ գնե­րի տար­բե­րու­թյու­նը Ա­ՊՀ ե­րկր­նե­րի հա­մե­ հատ­ման հա­մար կի­րառ­վել են տար­բեր հար­կային մատ. մո­տար­կում­ներ: Հա­յաս­տա­նում գնի բարձ­րու­թյան տո­կոս (մի­ջին) 4.33. Գ­նե­րի տար­բե­րու­թյու­նը պայ­մա­նա­վոր­ Հաց 36 ված չէ հար­ կային բե­ ռով: Պա­րե­նային ապ­րանք­ Կա­րագ 23 նե­րից գանձ­վող հար­կե­րը Հա­յաս­տա­նում ա­վե­ Ձու 25 լի ցածր են, քան Ա­ ՊՀ այլ ե­ նե­ րկր­ ցի այդ, րում: Բա­ քա­նի որ ո­րոշ ե­րկր­նե­րի պա­րե­նային ապ­րանք­ Կաթ 33 նե­րի ո­լորտ­նե­րում գոր­ծում են հաս­տա­տագր­ված Տա­րե­կա­նի հաց 45 վճար­ներ, ը­նդ­հա­նուր հար­կային դրույ­քա­չա­փե­րի Հա­յաս­տա­նում գնի ցած­րու­թյան տո­կոս (մի­ջին) կի­րա­ռու­մը վեր­լու­ծու­թյան նպա­տա­կով նպա­տա­ կա­հար­մար չէ: Հար­կային բե­ռը տար­բեր է յու­րա­ Շա­քա­րա­վազ 9 քան­չյուր պա­րե­նային ապ­րան­քի հա­մար և են­թա­ Աղ­բյու­րը՝ հե­ղի­նակ­նե­րի հաշ­վարկ­ներ: կա է հար­կե­րից ա­զատ­ման տար­բեր սխե­մա­նե­րի 4. Մր­ցակ­ցու­թյուն | 67 Հա­յաս­տա­նում, Մոլ­դո­վա­յում, Բե­լա­ռու­սում և Ռու­ գնե­րից բա­ցի, ըն­կե­րու­թյուն­նե­րը ո­րո­շում­ներ են սաս­տա­նում: Մի շարք ե­րկր­նե­րում, ո­րոնց թվում կա­յաց­նում նաև այլ փո­փո­խա­կան­նե­րի վե­րա­բե­ են Հա­յաս­տա­նը, Վրաս­տա­նը և Ռու­սաս­տա­նը, րյալ: Ապ­րան­քա­տե­սա­կը գնի, ո­րա­կի, ոչ նյու­թա­ գոր­ծում են ԱԱՀ-ի շե­մեր: Հար­կային ցու­ցա­նիշ­ կան ար­ժե­քի, հա­ճա­խորդ­նե­րի սպա­սարկ­ման և նե­րը, ո­րոն­ցով կա­րե­լի է դա­տել տն­տե­սու­թյան այլ հատ­կա­նիշ­նե­րի հա­մակ­ցու­թյուն է, ո­րոնց շուրջ հարկ­ման ը­նդ­հա­նուր մա­կար­դա­կի մա­սին (ի­նչ­ ըն­կե­րու­թյուն­ներն ը­նտ­րու­թյուն են կա­տա­րում շու­ պի­սիք են Doing Business-ի ը­նդ­հա­նուր հար­կային կա­յում հա­ջո­ղու­թյամբ մր­ցակ­ցե­լու հա­մար: Այն դրույ­քա­չա­փի կամ ՀՆԱ-ում ը­նդ­հա­նուր հար­կային դեպ­քե­րում, ե­րբ կարծ­րա­ցած շու­կան սահ­մա­նա­ դրույ­քա­չա­փի և հար­կային ե­կամ­տի կշ­ռի ցու­ցա­ փա­կում է ըն­կե­րու­թյան` ճկուն գներ սահ­մա­նե­լու նիշ­նե­րը), վի­ճա­կագ­րա­կան տե­սա­նկյու­նից կա­ հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րը, վեր­ջինս կա­րող է մր­ցակ­ րող են բա­ցատ­րել Ա­ՊՀ տար­բեր ե­րկր­նե­րի գնե­րի ցել ոչ գնային փո­փո­խա­կան­նե­րի կար­գա­վոր­ման տար­բե­րու­թյուն­նե­րը: Սա­կայն ե­րբ օգ­տա­գործ­վում շնոր­հիվ: Մի ըն­կե­րու­թյուն կա­րող է ա­վե­լաց­նել է ա­վե­լի բնո­րոշ հար­կային ցու­ցա­նիշ` որ­պես ճշգր­ իր գո­վազ­դային ծախ­սե­րը, ո­րը հնա­րա­վո­րու­թյուն տող փո­փո­խա­կան, ի­նչ­պի­սին է, օ­րի­նակ, պա­րե­ կտա բարձ­րաց­նե­լու ըն­կե­րու­թյան հե­ղի­նա­կու­ նային ապ­րանք­նե­րի ո­լոր­տում ԱԱՀ-ի ի­ջեց­ված թյու­նը և նպաս­տե­լու շու­կա­յում վա­ճառ­քի ա­վե­ մա­կար­դա­կը, հար­կային բե­ռը չի պայ­մա­նա­վո­րում լաց­մա­նը, ի­սկ մյու­սը կա­րող է նույն նպա­տա­կով գնային տար­բե­րու­թյուն­նե­րը: ԱԱ­Հ-ի գոր­ծո­նով ա­ռա­ջար­կել ա­վե­լի ո­րա­կյալ հետ­վա­ճառ­քային ճշգրտ­ման դեպ­քում Հա­յաս­տա­նի գնե­րը 13-14 տո­ սպա­սար­կում, մինչ­դեռ մեկ այլ ըն­կե­րու­թյուն կա­ կո­սով ա­վե­լի բարձր են, քան Ա­ՊՀ այլ ե­րկր­նե­րում: րող է բա­րե­լա­վել ա­ռա­ջարկ­վող ապ­րան­քային Նույն ար­դյուն­քին ե­նք հան­գում շա­հու­թա­հար­ փա­թե­թը (ար­տա­քին տես­քի, փա­թե­թա­վոր­ման բա­ կը որ­պես ճշգր­տող գոր­ծոն կի­րա­ռե­լու դեպ­քում: րե­լավ­ման կամ հա­տուկ ա­ռա­ջարկ­նե­րի շնոր­հիվ): Հար­կային պար­տա­վո­րու­թյուն­նե­րի կա­տար­ման Հետևա­բար, գնե­րի մա­կար­դակն ու վար­քա­գի­ծը հա­մար ան­հրա­ժեշտ ժա­մա­նա­կը նույն­պես մեծ միշտ չէ, որ ար­տա­ցո­լում են մր­ցակ­ցու­թյան թե­ժու­ ազ­դե­ցու­թյուն չի թող­նում գնե­րի վեր­լու­ծու­թյան թյու­նը, և կա­րիք է ա­ռա­ջա­նում ան­դրա­դառ­նա­լու ար­դյունք­նե­րի վրա: շու­կա­յա­վար­ման վար­քագ­ծին: Այս եզ­րա­հան­գու­ մը հատ­կա­պես կարևոր­վում է` հաշ­վի առ­նե­լով 4.34. Գ­նե­րի վեր­լու­ծու­թյան ար­դյունք­նե­րից ՏՄՊՊՀ-ի կող­մից ի­րա­կա­նաց­վող տն­տե­սա­կան հետևում է, որ մի­ նից բարձր գնե­ ջի­ րի հետևան­ վեր­լու­ծու­թյու­նը և ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի կող­մից վար­ քով սպա­ռող­նե­րի ը­նդ­հա­նուր ե­կամ­տային կո­ վող հա­կամր­ցակ­ցային քա­ղա­քա­կա­նու­թյան ու րուս­տը տա­րե­կան կազ­մում է շուրջ 290 մի­լի­ոն կա­ռա­վա­րու­թյան մի­ջամ­տու­թյուն­նե­րի բա­ցա­սա­ դո­լար: Նույ­նիսկ են­թադ­րե­լով, որ գնե­րի ի­ջեց­ կան հետևանք­նե­րի փո­խա­րեն ու­շադ­րու­թյան սևե­ ման դեպ­քում սպա­ռող­նե­րը չեն ա­վե­լաց­նի պա­ ռու­մը գնե­րի մա­կար­դա­կի վրա: հան­ջար­կը պա­րե­նային մթերք­նե­րի նկատ­մամբ, նրանց տա­րե­կան ե­կամ­տային կո­րուս­տը մեկ շն­չի հաշ­վով կազ­ լար, այ­ մում է 87.7 դո­ չին սինքն` մեկ շն­ D. Մրցակցային քաղաքականության նկ­ ը­ նող ՀՆԱ-ի շուրջ 2.3 տո­ սը և մեկ շն­ կո­ նկ­ չին ը­ նող սպառ­ման 4.2 տո­կո­սը: շրջանակը 4.35. Սա­կայն մա­տա­կա­րար­ման շղ­թայի մա­ 4.36. Ար­դյու­նա­վետ տն­տե­սա­կան մր­ցակ­ցու­ կար­դա­կով գնե­րի և շու­կայի կա­ռուց­ված­քի վեր­ թյան քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը հա­վա­սար պայ­ լու­ծու­թյու­նը կա­րող է շփո­թեց­նող լի­նել, քա­նի ման­ներ է ա­պա­հո­վում բո­լոր ըն­կե­րու­թյուն­նե­ որ ար­դյու­նա­վետ մր­ցակ­ցու­թյու­նը պայ­մա­նա­ րի հա­մար, խրա­խու­սում նոր ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի վոր­ված է այլ գոր­ծոն­նե­րով: Ար­տադ­րա­կան մուտքը շու­կա և պատ­ժում հա­կամր­ցակ­ցային գոր­ծըն­թա­ցի տն­տե­սա­կան բնու­թագ­րիչ­նե­րը, մա­ վար­քա­գի­ծը (Նկար 4.5): Մր­ցակ­ցային քա­ղա­ տա­կա­րար­ման շղ­թայի աշ­խա­տան­քը և ըն­կե­րու­ քա­կա­նու­թյան շր­ջա­նա­կը բաղ­կա­ցած է քա­ղա­ թյուն­նե­րի ռազ­մա­վա­րա­կան վար­քա­գի­ծը կա­րող քա­կա­նու­թյան ծրագ­րե­րից և օ­րենք­նե­րից, ո­րոնք են ազ­դե­ցու­թյուն թող­նել շու­կայի կենտ­րո­նաց­ման ա­պա­հո­վում են, որ տն­տե­սա­կան մր­ցակ­ցու­թյու­նը և գնե­րի մա­կար­դա­կի կա­պի վրա: Միա­ժա­մա­նակ, չսահ­մա­նա­փակ­վի` դրա­նով ի­սկ կր­ճա­տե­լով տն­ 68 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն Նկար 4.5. Մր­ցակ­ցային քա­ղա­քա­կա­նու­թյան դե­րը Աղ­բյու­րը՝ հե­ղի­նակ­ներ: տե­սա­կան բա­րե­կե­ցու­թյու­նը: Գործ­նա­կան ա­ռու­ չա­փե­րից: Տն­տե­սա­կան մր­ցակ­ցու­թյան քա­ղա­քա­ մով մր­ցակ­ցային քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը սո­վո­ կա­նու­թյան ի­րա­կա­նա­ցու­մը կարևոր է այն դեպ­քե­ րա­բար նա­խա­տե­սում է հա­կա­մե­նաշ­նոր­հային րում, ե­րբ որևէ ըն­կե­րու­թյուն, ո­րն ու­նի զգա­լի շու­ օ­րենք­նե­րի կի­րա­ռում (որ­պես կա­նոն, գե­րիշ­խող կա­յա­կան ազ­դե­ցու­թյուն (դա նշա­նա­կում է` գնե­րը դիր­քի, հա­կամր­ցակ­ցային հա­մա­ձայ­նու­թյուն­նե­րի ո­րո­շա­կի ի­նք­նար­ժե­քային շե­մից բարձր սահ­մա­ և միա­ձու­լում­նե­րի կար­գա­վո­րու­մը), ինչ­պես նաև նե­լու կա­րո­ղու­թյուն), դրսևո­րում է հա­վա­սար մր­ ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի շու­կա մուտք գոր­ծե­լու և մր­ցակ­ ցակ­ցային դաշ­տը խարխ­լող գոր­ծե­լա­կերպ, ո­րը ցե­լու հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րի խթա­նում: Ա­ռա­ջի­նը կա­րող է բա­ցա­սա­կան հետևանք­ներ ու­նե­նալ նաև միտ­ված է դե­պի ըն­կե­րու­թյուն­նե­րը, ի­սկ ե­րկ­րոր­ սպա­ռող­նե­րի հա­մար: Տն­տե­սա­կան մր­ցակ­ցու­ դը՝ կա­ռա­վա­րու­թյան մար­մին­նե­րը: Մր­ցակ­ցային թյան քա­ղա­քա­կա­նու­թյուն ի­րա­կա­նաց­նե­լիս պետք քա­ղա­քա­կա­նու­թյան հա­ջո­ղու­թյան գրա­վա­կա­նը է հաշ­վի առ­նել շու­կայի տեխ­նո­լո­գիա­կան ա­ռանձ­ ա­պա­հո­վելն է, որ կա­ռա­վա­րու­թյան քա­ղա­քա­կա­ նա­հատ­կու­թյուն­նե­րը, քա­նի որ ո­րոշ դեպ­քե­րում, նու­թյունն ա­վե­լորդ ար­գելք­ներ չա­ռա­ջաց­նի ըն­կե­ ել­նե­լով որևէ ցան­ցի ար­տա­քին հնա­րա­վո­րու­թյուն­ րու­թյուն­նե­րի շու­կա մուտք գոր­ծե­լու հար­ցում, ի­նչ­ նե­րից, սպա­ռող­նե­րը կա­րող են նա­խընտ­րու­թյու­նը պես նաև ա­ռան­ձին ըն­կե­րու­թյուն­նե­րին շնորհ­վող տալ սա­կա­վա­թիվ ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի մաս­նակ­ցու­ ար­տո­նու­թյուն­նե­րի ար­դյուն­քում չխարխ­լի մր­ցակ­ թյամբ կենտ­րո­նաց­ված շու­կա­նե­րին: ցու­թյու­նը: 4.38. Մր­ցակ­ցային քա­ղա­քա­կա­նու­թյան շր­ 4.37. Պատ­շաճ կեր­պով ի­րա­կա­նաց­վող տն­տե­ ջա­նա­կը կա­րող է մր­ցակ­ցու­թյան խթան­ման սա­կան մր­ցակ­ցու­թյան քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը շնոր­հիվ տն­տե­սա­կան մեծ օ­գուտ­ներ բե­րել: Մր­ միտ­ված պետք է լի­նի մր­ցակ­ցային գոր­ծըն­թա­ ցակ­ցային քա­ղա­քա­կա­նու­թյան շր­ջա­նա­կի վեր­ ցի խթան­մա­նը և մի­ջոց­նե­րի ար­դար բաշխ­մա­նը լու­ծու­թյու­նը հիմն­ված է եր­կու փոխ­կա­պակց­ված խան­գա­րող հան­գա­մանք­նե­րի վե­րաց­մանն ու հե­նա­սյու­նե­րի վրա. (i) ­շու­կա­նե­րի բա­ցում մուտք կան­խար­գել­մա­նը` ան­կախ ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի գոր­ծե­լու հա­մար և մր­ցակ­ցու­թյան խթա­նում ո­լոր­ 4. Մր­ցակ­ցու­թյուն | 69 Ա­ղ յու­սակ 4.5. Հա­մա­պար­փակ մր­ցակ­ցային քա­ղա­քա­կա­նու­թյան շր­ջա­նակ Շու­կա­նե­րի բա­ցում և հա­կամր­ցակ­ցային ո­լոր­տային Տն­տե­սա­կան մր­ցակ­ցու­թյան օ­րենք­նե­րի և են­թաօ­ կար­գա­վոր­ման վե­րա­ցում րենսդ­րա­կան ակ­տե­րի կի­րար­կում Վե­րաց­նել ը­ն­կե­րու­թյուն­նե­րի թվի սահ­մա­նա­փա­կում­նե­ Կար­գա­վո­րել կար­տե­լային հա­մա­ձայ­նու­թյուն­նե­րը, րը, օ­րեն­քով սահ­ման­ված մե­նաշ­նորհ­նե­րը կամ մաս­նա­ ո­րոնք բար­ձրաց­նում են հում­քի և վերջ­նա­կան ապ­ վոր ներ­դրում­ներն ար­գե­լե­լը: րան­քի գնե­րը: Վե­րաց­նել գնե­րի և այլ շու­կա­յա­կան փո­փո­խա­կան­նե­րի Կան­խար­գե­լել հա­կամր­ցակ­ցային միա­ձու­լում­նե­րը: վե­րահս­կո­ղու­թյու­նը, ո­րը բարձ­րաց­նում է գոր­ծա­րա­րու­ թյան ռիս­կը: Ու­ժե­ղաց­նել հա­կա­մե­նաշ­նոր­հային շր­ջա­նա­կը՝ հա­ կամր­ցակ­ցային վար­քագ­ծի դեմ պայ­քա­րե­լու հա­մար: Ա­պա­հո­վել ար­դար մր­ցակ­ցային դաշ­տ բո­լոր ըն­կե­րու­ թյուն­նե­րի հա­մար: Վե­րահս­կել պե­տա­կան օգ­նու­թյու­նը հո­վա­նա­վոր­ չու­թյու­նը վեր­աց­նե­լու և մր­ցակ­ցային չե­զո­քու­թյուն ա­պա­հո­վե­լու հա­մար: Աղ­բյու­րը՝ Kitzmuller, M. and Licetti, M, “Competition Policy: Encouraging Thriving Markets for Development” Viewpoint Note Number 331, World Bank Group Financial and Private Sector Development Vice Presidency, August 2012. տում առ­կա սահ­մա­նա­փա­կում­նե­րի վե­րաց­ման 4.40. Շու­կայի բո­լոր մաս­նա­կից­նե­րի հա­մար մի­ջո­ցով և (ii) մր­ցակ­ցային քա­ղա­քա­կա­նու­թյան ան­հրա­ժեշտ է ա­պա­հո­վել հա­վա­սար մր­ցակ­ ար­դյու­նա­վետ ի­րա­կա­նա­ցում (Ա­ղ յու­սակ 4.5): Եր­ ցային պայ­ման­ներ: Մր­ցակ­ցային չե­զո­քու­թյու­ կու հե­նա­սյու­նե­րի հիմ­քում ար­դյու­նա­վետ ի­նս­տի­ նը սահ­ման­վում է այն ժա­մա­նակ, ե­րբ շու­կա­յում տու­ցի­ո­նալ կա­ռուց­վածքն է, ո­րը կա­րող է խթա­նել գոր­ծող տն­տես­վա­րող սուբյեկտ­նե­րից որևէ մե­ և ե­րաշ­խա­վո­րել ա­ռողջ շու­կա­յա­կան վար­քա­գիծ: կը չի են­թարկ­վում ա­վե­լորդ սահ­մա­նա­փա­կում­ Զար­գա­ցող ե­րկր­նե­րի փոր­ձը ցույց է տա­լիս մր­ նե­րին կամ չի օ­գտ­վում ա­վե­լորդ ա­ռա­վե­լու­թյուն­ ցակ­ցու­թյան հա­մար պա­տաս­խա­նա­տու մարմ­նի նե­րից: Մր­ցակ­ցային չե­զո­քու­թյան ա­պա­հով­ման ան­կա­խու­թյան և ի­նք­նու­րույն ո­րո­շում­նե­րի կա­յաց­ գա­ղա­փարն ի­նչ­պես քա­ղա­քա­կան, այն­պես էլ տն­ ման կարևո­րու­թյու­նը: Սպա­ռող­նե­րի պաշտ­պա­նու­ տե­սա­կան տրա­մա­բա­նու­թյուն ու­նի: Հիմ­նա­կան թյան փո­խա­րեն ու­շադ­րու­թյան սևե­ռու­մը մր­ցակ­ տն­տե­սա­կան տրա­մա­բա­նու­թյունն այն է, որ դա ցու­թյան խթան­ման ուղ­ղու­թյամբ ա­ռանց­քային դեր նպաս­տում է ամ­բողջ ե­րկ­րի տա­րած­քում ար­դյու­ է խա­ղում ը­նդ­հա­նուր ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյան նա­վե­տու­թյան բարձ­րաց­մա­նը, քա­նի որ այն դեպ­ ա­ճի հար­ցում: քե­րում, ե­րբ տն­տե­սա­կան գոր­ծա­կալ­նե­րը (ի­նչ­պես պե­տա­կան, այն­պես էլ մաս­նա­վոր) հայտն­վում 4.39. Տն­տե­սա­կան մր­ցակ­ցու­թյան քա­ղա­քա­ են ար­հես­տա­կա­նո­րեն ստեղծ­ված ան­բա­րեն­ կա­նու­թյան ի­րա­կա­նա­ցումն ու օ­րենք­նե­րի կի­ պաստ պայ­ման­նե­րում, ապ­րանք­ներն ու ծա­ռա­ րար­կու­մը կա­րող է աս­տի­ճա­նա­բար դրա­կան յու­ ներն այլևս չեն ար­ թյուն­ վում նրանց կող­ տադր­ փո­փո­խու­թյուն­ներ ա­ռա­ջաց­նել շու­կա­յում և կր­ մից, ով­քեր դա կա­րող են ա­ռա­վել ար­դյու­նա­վետ ճա­տել կենտ­րո­նա­ցու­մը: Միա­ձու­լում­նե­րի նկատ­ ա­նել: Կա­ռա­վա­րու­թյուն­նե­րը պետք է հան­դես գան մամբ ար­դյու­նա­վետ վե­րահս­կո­ղու­թյան շնոր­հիվ միաս­նա­կան կար­գա­վո­րի­չի դե­րում և ա­պա­հո­վեն, կա­րե­լի է ար­դյու­նա­վետ պայ­քար մղել մր­ցակ­ցու­ որ տն­տե­սա­կան գոր­ծա­կալ­նե­րը լի­նեն ազ­նիվ և թյու­նը խո­չըն­դո­տող կենտ­րո­նա­ցում­նե­րի դեմ: բա­րե­խիղճ, նաև այն դեպ­քե­րում, ե­րբ խոս­քը պե­ Կար­տե­լային հա­մա­ձայ­նու­թյուն­նե­րին ան­դրա­ տա­կան ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի ակ­տիվ­նե­րի մա­սին է, դառ­նա­լը և կար­գա­վո­րե­լը նույն­պես կն­պաս­տի միև­նույն ժա­մա­նակ ա­պա­հո­վեն պե­տա­կան ծա­ռա­ վնա­սա­րար հա­կամր­ցակ­ցային վար­քագ­ծի բա­ցա­ յու­թյան հար­ցում ի­րենց պար­տա­վո­րու­թյուն­նե­րի հայտ­մա­նը: Ե­թե նույ­նիսկ մր­ցակ­ցու­թյան խթան­ կա­տա­րու­մը63: մա­նը միտ­ված ի­րա­վա­կան ակ­տե­րը գոր­ծում են, դրանց պետք է օ­ժան­դա­կել մր­ցակ­ցային կա­նոն­ 63 ՏՀԶԿ (2012).“Competitive Neutrality. Maintaining a level playing field նե­րի ար­դյու­նա­վետ կի­րարկ­ման մի­ջո­ցով: between public and private business”. 70 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն 4.41. ­Պա­րե­նային ապ­րանք­նե­րի շու­կա­նե­ րին տրա­մադր­վող պե­տա­կան օ­ժան­դա­կու­թյու­նը րի գնային վեր­ ծու­ լու­ թյու­նից երևում է, որ ո­րոշ չվ­նա­սի մր­ցակ­ցու­թյու­նը, ի­նչ­պես նաև բա­րե­լա­վի շու­կա­նե­րում, որ­տեղ միայն մեկ մաս­նա­կից կա, հան­րու­թյան պատ­կե­րա­ցում­նե­րը տն­տե­սա­կան առ­ կա են ցածր գներ, մինչ­ դեռ բազ­ մա­թիվ մր­ մր­ցակ­ցու­թյան ը­նդ­հա­նուր սկզ­բունք­նե­րի և դրան­ ցա­կից ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի մաս­նակ­ցու­թյամբ ցից բխող օ­գուտ­նե­րի վե­րա­բե­րյալ և վե­րահս­կի շու­կա­նե­րում գներն ա­վե­լի բարձր են (Նկար այդ կա­նոն­նե­րի կի­րա­ռու­մը: Այ­դու­հան­դերձ, ի­րա­ 4.5): Այդ երևույ­թին կա­ րող են տր­վել մի շարք բա­ վա­կան դաշ­տի ո­րոշ ա­ռանձ­նա­հատ­կու­թյուն­նե­ր ցատ­րու­թյուն­ներ: Նշա­նա­կու­թյուն կա­րող են ու­նե­ սահ­մա­նա­փա­կում են ՏՄՊՊՀ-ի գոր­ծա­ռույթ­նե­րի նալ կա­ռուց­ված­քային խո­չըն­դոտ­նե­րը, օ­րի­նակ՝ կի­րառ­ման ար­դյու­նա­վե­տու­թյու­նը: ծա­վա­լար­դյուն­քը: Մա­տա­կա­րա­րում­նե­րի կենտ­ 4.43. 2011 թ. Հա­յաս­տա­նի Ազ­գային ժո­ղո­ րո­նա­ցու­մը հա­ճախ տե­ղի է ու­նե­նում այն շու­կա­ վը կարևոր փո­փո­խու­թյուն­նե­ր և լրա­ցում­ նե­րում, որ­տեղ ծա­վա­լար­դյունք կա: Ի­րա­կա­նում ներ կա­տա­րեց «Տն­տե­սա­կան մր­ցակ­ցու­թյան շու­կայի մեկ խո­շոր մաս­նա­կից կա­րող է պահ­պա­ պաշտ­պա­նու­թյան մա­սին» օ­րեն­քում և դրա­ նել ա­վե­լի ար­դյու­նա­վետ ծախ­սային կա­ռուց­վածք նից բխող են­թաօ­րենսդ­րա­կան ակ­տե­րում, սա­ և ա­ ռա­ջար­ կել ա­վե­լի ցածր գներ, քան շատ մաս­ կայն այդ փո­փո­խու­թյուն­նե­րը լիա­կա­տար չեն: նա­կից­ներ ու­նե­ցող շու­կան: Վերջ­նա­կան ապ­ Նոր օ­րենսդ­րա­կան դաշ­տը սահ­մա­նում է պե­տա­ րան­ քի բարձր գնե­ րը կա­ րող են բխել հում­ քային կան պաշ­տո­նյա­նե­րի կող­մից խտ­րա­կա­նու­թյան շու­կա­նե­րում առ­կա պայ­ման­նե­րից: Հա­ցամ­թեր­ դրսևոր­ման և կողմ­նա­կալ պե­տա­կան հո­վա­նա­ քի շու­կա­յում, օ­րի­նակ, գնե­րը Ա­ՊՀ այլ ե­րկր­նե­ վոր­չու­թյան դեմ պայ­քա­րի հս­տակ լիա­զո­րու­թյուն­ րի հա­մե­մատ ա­վե­լի բարձր են, չնա­յած շու­կա­յում ներ: Այ­դու­հան­դերձ, ի­րա­վա­կան դաշ­տի ո­րոշ բազ­մա­թիվ մաս­նա­կից­նե­րի ներ­կա­յու­թյա­նը: Դա ա­ռանձ­նա­հատ­կու­թյուն­ներ սահ­մա­նա­փա­կում են կա­րող է պայ­մա­նա­վոր­ված լի­նել շու­կայի բազ­ ՏՄՊՊՀ-ի գոր­ծու­նե­ու­թյան ար­դյու­նա­վե­տու­թյու­նը: մա­թիվ մաս­նա­կից­նե­րի ա­ռջև ծա­ռա­ցած նույն Մաս­նա­վո­րա­պես` շու­կա­յում գե­րիշ­խող դիրք զբա­ խն­դիր­նե­րով՝ բարձր հար­կեր կամ հում­քի բարձր ղեց­նող ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի բա­ցա­հայտ­ման, ի­նչ­ գներ: Մյուս կող­ մից` ցածր գնե­ րը միշտ չէ, որ վկա­ պես նաև պատ­ժա­մի­ջոց­նե­րի սահ­ման­ման, տն­ յում են մր­ցակ­ցային խն­դիր­նե­րի բա­ցա­կա­յու­թյան տե­սա­կան միա­վո­րում­նե­րի և կենտ­րո­նա­ցում­նե­րի մա­սին, հա­ճախ դրանք ըն­կե­րու­թյան ռազ­մա­վա­ ո­րոշ­ման, հա­կամր­ցակ­ցային քա­ղա­քա­կա­նու­թյան րա­ կան վար­ քագ­ ծի ար­ ջո, կենտ­ դյունք են: Ի վեր­ բա­ցա­հայտ­ման փո­խա­րեն ու­շադ­րու­թյու­նը հիմ­նա­ րո­նաց­ված շու­կա­նե­րում մուտ­քի խո­չըն­դոտ­նե­րի կա­նում սևեռ­վում է գնե­րի մա­կար­դա­կի վրա: Նաև` բա­ցա­կա­յու­թյան շնոր­հիվ մր­ցակ­ցու­թյան մա­կար­ ՏՄՊՊՀ-ն զուրկ է քնն­չա­կան լիա­զո­րու­թյուն­նե­ դա­կը, այ­նուա­մե­նայիվ, կա­րող է բարձր լի­նել (ո­ րից: ՏՄՊՊՀ-ի կող­մից օ­րեն­քում փո­փո­խու­թյուն­ րը, օ­րի­նակ, ամ­բողջ աշ­խար­հում բնո­րոշ է շար­ ներ կա­տա­րե­լու մա­սին ա­ռա­ջար­կը ներ­կա­յաց­վեց ժա­կան կա­պի օ­պե­րա­տոր­նե­րին), մինչ­դեռ ա­վե­լի խորհր­դա­րա­նին, ո­րը, սա­կայն, դրա հաս­տատ­ման շատ մր­ցակ­ցող մաս­նա­կից­նե­րի շու­կա­նե­րում հա­ փու­լում վե­րախմ­բագ­րեց այն, ինչի հետևան­քով կամր­ցակ­ցային վար­քագ­ծի հետևան­քով կա­րող է զգա­լի­ո­րեն պա­կա­սեց ա­ռա­ջար­կի օգ­տա­կա­րու­ ի հայտ գալ զգա­ լի գե­րիշ­խող դիրք: թյան գոր­ծա­կի­ցը: 4.42. ՏՄՊՊՀ-ին տր­ված են լիա­զո­րու­թյուն­ 4.44. Շու­կա­յում գե­րիշ­խող դիր­քի և մր­ցակ­ ներ Հա­յաս­տա­նում տն­տե­սա­կան մր­ցակ­ցու­ ցու­թյան ա­պա­հով­ման խն­դիր­նե­րը կար­գա­վո­ թյան քա­ղա­քա­կա­նու­թյան կար­գա­վոր­ման րող ի­րա­վա­կան դաշ­տը հաշ­վի չի առ­նում ժա­ հար­ցում, սա­կայն այդ ա­ռա­քե­լու­թյունն ի­րա­կա­ մա­նա­կի ըն­թաց­քում շու­կա­նե­րում ծա­վալ­վող նաց­նե­լու ճա­նա­պար­հին նա կանգ­նած է լուրջ մր­ցակ­ցու­թյան աս­տի­ճա­նի փո­փո­խու­թյու­նը: ի­նս­տի­տու­ցի­ո­նալ մար­տա­հրա­վեր­նե­րի ա­ռջև: Գե­րիշ­խող դիր­քի սահ­մա­նու­մը հիմն­ված է այն ՏՄՊՊՀ-ն պա­տաս­խա­նա­տու է տն­տե­սա­կան մր­ սկզ­բուն­քի վրա, որ ըն­կե­րու­թյու­նը կա­րող է գոր­ ցակ­ցու­թյան կա­նոն­նե­րի կի­րառ­ման, հա­կամր­ ծել մր­ցա­կից­նե­րից, սպա­ռող­նե­րից և շու­կայի այլ ցակ­ցային քա­ղա­քա­կա­նու­թյան կան­խար­գել­ման մաս­նա­կից­նե­րից ան­կախ: Հա­յաս­տա­նի օ­րեն­քում, հա­մար, պետք է ա­պա­հո­վի, որ ըն­կե­րու­թյուն­նե­ 4. Մր­ցակ­ցու­թյուն | 71 Ներ­դիր 4.1. Փո­փո­խու­թյուն­նե­րը ՀՀ «Տն­տե­սա­կան մր­ցակ­ցու­թյան պաշտ­պա­նու­թյան մա­սին» օ­րեն­քում Հոդ­ված 4. Սահ­մա­նում­ներ Տն­տես­վա­րող սուբյեկ­տի սահ­ման­ման մեջ միա­ձու­լում­նե­րի նկատ­մամբ վե­րահս­կո­ղու­թյուն ի­րա­կա­նաց­նե­լու նպա­տա­ կով դեռևս չի նե­րառ­վել ան­կա­խու­թյան գա­ղա­փա­րը: Հոդ­ված 5. Հա­կամր­ցակ­ցային հա­մա­ձայ­նու­թյուն­ներ (a) ­Հա­կամր­ցակ­ցային հա­մա­ձայ­նու­թյուն­նե­րի գնա­հատ­ման չա­փա­նիշ­նե­րը հս­տակ չեն սահ­ման­ված (հո­րի­զո­նա­կան և ուղ­ղա­հա­յաց): թե նույ­նիսկ մաս­նա­կից­նե­րից ոչ մե­կը չու­նի շու­կա­յա­կան (b) Ուղ­ղա­հա­յաց հա­մա­ձայ­նու­թյուն­ներն ա­նօ­րի­նա­կան են, ե­ իշ­խա­նու­թյուն: Հոդ­ված 6. Մե­նաշ­նորհ­ներ և գե­րիշ­խող դիրք (a) Հ­նա­րա­վոր մր­ցակ­ցու­թյան և գե­րիշ­խող դիր­քի սահ­ման­ման հա­մար ժա­մա­նա­կային չա­փա­նիշ­նե­րի բա­ցա­կա­յու­թյուն: (b) Ցածր շեմ գե­րիշ­խող դիրքը ո­րո­շե­լու հա­մար: (c) ­Գե­րիշ­խող դիր­քը ո­րոշ­վում է միայն քա­նա­կա­կան չա­փա­նիշ­նե­րով (գե­րիշ­խող դիր­քը չի կա­րող ո­րոշ­վել միայն շու­ կա­յա­կան մաս­նա­բաժ­նի հի­ման վրա): (d) ­Շու­կա­յա­կան մաս­նա­բաժ­նի հի­ման վրա գե­րիշ­խող դիր­քի ո­րոշ­ման հա­կա­սա­կան շե­մեր: Հոդ­ված 7. Գնե­րին վե­րա­բե­րող գոր­ծե­լա­կերպ (a) Օ­րեն­քում գնե­րի չհիմ­նա­վոր­ված բար­ձրա­ցու­մը դիտ­վում է որ­պես գե­րիշ­խող դիր­քի ա­պա­ցույց: (b) Օ­րեն­քում գնե­րի չհիմ­նա­վոր­ված ի­ջե­ցու­մը դիտ­վում է որ­պես գե­րիշ­խող դիր­քի ա­պա­ցույց: (c) Օ­րեն­քում գնե­րի չհիմ­նա­վոր­ված պահ­պա­նու­մը դիտ­վում է որ­պես գե­րիշ­խող դիր­քի չա­րա­շահ­ման ա­պա­ցույց: Գ­լուխ 4. Հա­մա­կենտ­րո­նա­ցում (d) Հա­մա­կենտ­րո­նաց­ման սահ­մա­նու­մը հիմն­ված չէ բա­ցար­ձա­կա­պես վե­րահսկ­ման ձևի փո­փո­խու­թյան գա­ղա­փա­րի վրա և չա­փից շատ ը­ գր­ նդ­ կուն է: (e) Բաժ­նե­տոմ­սե­րի կամ ակ­տիվ­նե­րի ձեռք ­բեր­ման դեպ­քում վա­ճա­ռո­ղը հա­մար­վում է հա­մա­կենտ­րո­նաց­ման մաս­նա­ կից: (f) Տն­տե­սա­կան հա­մա­կենտ­րո­նաց­ման մա­սին ծա­նուց­ման շե­մը սահ­ման­ված չէ: Հոդ­ված 36. Պատ­ժա­մի­ջոց­նե­րի նշա­նա­կու­մը և չա­փե­րը (a) ­Պատ­ժա­մի­ջոց­նե­րի կի­րառ­ման դեպ­քե­րի սահ­մա­նու­մը հս­տակ չէ (վար­չա­կան խախ­տում­նե­րի և հա­կամր­ցակ­ցային վար­քագ­ծի հա­մար պատ­ժա­մի­ջոց­նե­րի տա­րան­ջա­տում ար­ված չէ): (b) ­Խախ­տում­նե­րի դի­մաց պատ­ժա­մի­ջոց­նե­րը պետք է հա­մա­պա­տաս­խա­նեն դրանց լր­ջու­թյա­նը: (c) Ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի և ան­հատ­նե­րի դեմ կի­րառ­վող պատ­ժա­միջ­ոց­նե­րի միջև պետք է տա­րան­ջա­տում ար­վի: (d) Նա­խա­տես­ված չեն պատ­ժա­մի­ջոց­ներ ան­հատ­նե­րի հա­մար (թեև դրանք նա­խա­տես­ված են քրե­ա­կան օ­րեն­քում, սա­կայն կարևոր է նույն տրա­մա­բա­նու­թյու­նը կի­րա­ռել նաև այս փաս­տաթղ­թում): (e) ­Մեղ­քը խոս­տո­վա­նե­լու դեպ­քում պա­տաս­խա­նատ­վու­թյու­նից ա­զա­տե­լու մա­սին դրույթ­նե­րը (1) կի­րառ­վում են ի­նչ­պես հա­կամր­ցակ­ցային վար­քա­գիծ դրսևո­րո­ղի, այն­պես էլ կազ­մա­կերպ­չի նկատ­մամբ (մեղ­քը խոս­տո­վա­նե­լու դեպ­քում կա­րե­լի է միայն մեղ­մաց­նել հա­կամր­ցակ­ցային վար­քագի­ծ կազ­մա­կեր­պո­ղի և/­կամ դրսևո­րո­ղի նկատ­մամբ կի­րառ­ վող ֆի­նան­սա­կան պատ­ժա­մի­ջոց­նե­րը), (2) չի սահ­ման­վում, թե ա­րդյոք մեղ­քը խոս­տո­վա­նող ան­ձը կա­րո ՞ղ է պա­ ՞ղ են միայն տու­գանք­ներ և հան­ջել, որ իր ա­նու­նը չհ­րա­պա­րակ­վի, (3) չի պար­զա­բան­վում, թե ա­րդյոք օ­րեն­քով կա­րո տույ­ժեր կի­րառ­վել, թե՞ նաև հնա­րա­վոր է քրե­ա­կան գոր­ծի հա­րու­ցում գաղտ­նի հա­մա­ձայ­նու­թյուն­նե­րի մաս­նա­կից­նե­ րի, նրանց տնօ­րեն­նե­րի, պաշ­տո­նյա­նե­րի և այլ ան­ձանց նկատ­մամբ: Աղ­բյու­րը` ՀԲ-ի տն­տե­սա­կան մր­ցակ­ցու­թյան խմ­բի վեր­լու­ծու­թյուն: 72 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն սա­կայն, գե­րիշ­խող դիր­քի գնա­հա­տու­մը հիմն­ված տր­վում ան­կա­խու­թյան և հս­կո­ղու­թյան հաս­կա­ցու­ է ժա­մա­նա­կի որևէ հատ­վա­ծում ըն­կե­րու­թյան մաս­ թյուն­նե­րի հա­մա­պար­փակ սահ­մա­նում­ներ66: նա­բաժ­նի ֆիքս­ված հաշ­վար­կի վրա: Թեև շու­կա­ յա­կան մաս­նա­բաժ­նի չա­փը շու­կայի կա­ռուց­ված­քի Ա­ղ յու­սակ 4.6. Մր­ցակ­ցու­թյան մա­սին օ­րեն­ վեր­լու­ծու­թյան ա­ռա­ջին քայլն է, գե­րիշ­խող դիր­ քի կի­րառ­ման նպա­տա­կով «տն­տես­վա­րող քի գնա­հատ­ման ժա­մա­նակ այն սո­վո­րա­բար հա­ սուբյեկտ» հաս­կա­ցու­թյան սահ­ման­ման կարևո­ մալր­վում է շու­կա մուտք գոր­ծե­լու խո­չըն­դոտ­նե­րի րու­թյու­նը վեր­լու­ծու­թյամբ: Շու­կա­յա­կան մաս­նա­բա­ժին­նե­րի Օ­րեն­քի «Տն­տե­սվարող սուբյեկտ» հաս­կա­ցու­ կենտ­րո­նա­ցու­մը ա­վե­լի է կարևոր­վում, ե­թե ժա­մա­ ո­լորտ թյան սահ­ման­ման կարևո­րու­թյու­նը նա­կի ըն­թաց­քում այն մնա­ցել է ան­փո­փոխ, քա­նի Միա­ձու­ Կ­բա­ցա­հայտ­վեն հա­մա­կենտ­րո­նաց­ման դեպ­ որ մր­ցա­կից­նե­րի հա­մե­մատ գներն ա­վե­լի բարձր լում­նե­րի քե­րը, քա­նի որ հնա­րա­վոր կլի­նի հիմ­նա­վոր սահ­մա­նե­լու դեպ­քում ըն­կե­րու­թյան շու­կա­յա­կան նկատ­մամբ կեր­պով ա­պա­ցու­ցել, որ միա­ձուլ­վող կող­մե­րը մաս­նա­բա­ժի­նը ան­փո­փոխ պահ­պա­նե­լու կա­րո­ վե­րահս­կո­ մեկ տն­ տե­սվարող սուբյեկ­ տի մաս են կազ­ մում: ղու­թյուն Տն­տե­սվարող սուբյեկ­տի ճշգ­րիտ չա­փե­ ղու­թյու­նը վկա­յում է շու­կա­յա­կան իշ­խա­նու­թյան րի բա­ցա­հայտ­ման շնոր­հիվ կգ­նա­հատ­վեն մա­սին: Ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քում շու­կա­յա­կան մաս­ միա­ձուլ­ման միա­կող­մա­նի և կոոր­դի­նաց­ված նա­բաժ­նի փո­փո­խու­թյա­նը զու­գակ­ցվող բարձր հետևանք­նե­րը: (1) կենտ­րո­նա­ցու­մը մտա­հո­գու­թյան ա­վե­լի քիչ տե­ Գե­րիշ­խող Տն­տե­սվարող սուբյեկ­տի կող­մից ի­րա­կա­նաց­ ղիք է տա­լիս: Սա­կայն օ­րեն­քի ներ­կա տար­բե­րա­կը դիր­քի չա­րա­ վող գոր­ծու­նե­ու­թյան ճշգ­րիտ բա­ցա­հայտ­ման շա­հում շնոր­հիվ կգ­նա­հատ­վի վեր­ջի­նիս կող­մից շու­ հաշ­վի չի առ­նում այս դի­նա­միկ մո­տե­ցու­մը: Բա­ցի կա­յա­կան գե­րիշ­խա­նու­թյու­նը: այդ, ներ­կա գոր­ծե­լա­կեր­պում ան­տես­վում է մուտ­ Սահ­մա­ Հա­մա­ձայ­նու­թյուն­նե­րի հա­կամր­ցակ­ցային քի վտան­գի հնա­րա­վոր գոր­ծո­նը: նա­փա­կող հետևանք­նե­րը գնա­հա­տե­լու հնա­րա­վո­րու­ գոր­ծե­լա­կերպ թյուն ու­նե­նա­լու նպա­տա­կով կա­ռանձ­նաց­ (հա­կամր­ վեն տն­տես­վա­րող սուբյեկտ­նե­րը, քա­նի որ Տնտեսական խմբեր ցակ­ցային հնա­րա­վոր կլի­նի ա­պա­ցու­ցել, որ հա­մա­ձայ­ հա­մա­ձայ­նու­ նու­թյուն­նե­րը տե­ղի են ու­նե­նում միաս­նա­կան 4.45. «Տն­տե­սա­կան մր­ցակ­ցու­թյան պաշտ­պա­ թյուն­ներ) տն­տես­վա­րող սուբյեկ­տի կազ­մում: նու­թյան մա­սին» օ­րեն­քում կարևոր դրույթ­ներ Աղ­բյու­րը՝ հե­ղի­նակ­ներ: սահ­ման­վե­ցին տն­տե­սա­կան խմ­բե­րի հետ կապ­ Ծա­նո­թու­թյուն: (1) Միա­կող­մա­նի հետևանք­նե­րի թվում է ըն­կե­րու­թյուն­նե­րից որևէ ված խն­դիր­նե­րի կար­գա­վոր­ման հա­մար: Նոր մե­կի կող­մից զգա­լի շու­կա­յա­կան իշ­խա­նու­թյան դրսևոր­ման հնա­րա­վո­րու­թյու­ նը: Կոոր­դի­նաց­ված հետևանք­ներն այն հա­վա­նա­կա­նու­թյունն են, որ միա­ձու­լու­մը օ­րեն­քի 4-րդ հոդ­վա­ծում տն­տես­վա­րող սուբյեկ­ կա­րող է նպաս­տել մր­ցա­կից­նե­րի միջև գաղտ­նի հա­մա­ձայ­նու­թյուն ձեռք բե­րե­լու տի սահ­մա­նու­մը64 տա­ րած­վում է «ան­ ձանց խումբ» գոր­ծե­լա­կեր­պին: հաս­կա­ցու­թյան վրա, ո­րն իր հեր­թին սահ­ման­ վում է որ­պես «ի­րա­վա­բա­նա­կան և (կամ) ֆի­զի­ կա­կան այն­պի­սի ան­ձանց խումբ, ո­րոնք գոր­ծում 4.46. Հետևա­բար օ­րեն­քում և են­թաօ­րենսդ­ են հա­մա­ձայ­նեց­ված` ել­նե­լով ը­նդ­հա­նուր տն­տե­ րա­կան ակ­տե­րում պետք է նա­խա­տե­սել մի սա­ կան շա­ հե­րից, և (կամ) ո­րոնց նկատ­ մամբ բա­ շարք լրա­ցու­ցիչ պար­զա­բա­նում­ներ. վա­րար­վում է 14 պայ­ման­նե­րից ա­ռն­վազն մե­կը»  Տն­տեսա­կան խմ­բե­րի գոր­ծու­նե­ու­թյան կար­ (Ա­ղ յու­սակ 4.6): Այդ վեր­ջին լրա­ցու­մը վեր­ջերս է գա­վո­րում, փոխ­կապ­ված սե­փա­կա­նա­տե­րե­րի կա­տար­վել: Օ­րեն­քում փո­փո­խու­թյուն­նե­րի նա­ կող­մից ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի ուղ­ղա­կի և ա­նուղ­ խագ­ծով տն­տե­սա­կան խումբ հաս­կա­ցու­թյա­նը ղա­կի վե­րահսկ­ման գնա­հա­տում և «տն­տես­վա­ տր­վում է ա­վե­լի լավ սահ­մա­նում65, սա­ կայն չեն րող սուբյեկտ» գա­ղա­փա­րի սահ­մա­նում67: 64 Տնտեսվարող սուբյեկտը սահմանվում է որպես արտոնագրային վճար վճարող, անհատ ձեռնարկատեր, իրավաբանական անձ, այլ քում Հանձնաժողովն իրավասու է նման իավաբանական և (կամ) ֆիզի­ միավոր, նրա ներկայացուցիչ, ներկայացուցչություն կամ մասնաճյուղ, կական անձանց չհամարել տնտեսական խումբ»: անձանց խումբ կամ առևտրային ցանց: Օրենքով սահմանված 66 Այդ հասկացությունների լիարժեք սահմանում չի տրվում նաև կենտրոնացումների նպատակների համար ֆիզիկական անձինք օրենքի նախագծի այլ համապատասխան հոդվածներում (այդ թվում՝ նույնպես դիտվում են որպես տնտեսվարող սուբյեկտներ: տնտեսվարող սուբյեկտների մենաշնորհային կամ գերիշխող դիրքի և 65 Օրենքում փոփոխությունների վերջին նախագծով սահմանվում է, կենտրոնացումների խնդիրները կարգավորող հոդվածներում): որ «իրավաբանական և (կամ) ֆիզիկական անձանց միջև փաստացի 67 Ամբողջությամբ մեկ ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձի փոխկապվածության կամ վերահսկողության բացակայության դեպ­ վերահսկման տակ գտնվող ընկերությունների վերակազմավորումը 4. Մր­ցակ­ցու­թյուն | 73 Ա­ղ յու­սակ 4.7. Միա­ձու­լում­ն ե­րի վե­րահս­կո­ղու­թյան քա­ղա­քա­կա­նու­թյան մշակ­ման տար­րե­րը Բա­ղադ­րիչ­ներ Ա­ռանց­քային ո­լորտ­ներ 1. Գնա­հատ­ման • Կա­մա­վոր կամ պար­ տա­դիր նախ­ նա­ կան կամ փաս­ տա­ նու­ ցի ծա­ ցում: են­թա­կա գոր­ծարք­ տե­ • Տն­ սա­ կան հա­մա­կենտ­ րո­ նաց­ման սահ­ մա­ րահսկ­ նում. վե­ ման և վե­րահսկ­ ման փո­ նե­րի վեր­հա­նում փո­խու­թյան սահ­մա­նում, գոր­ծարք­նե­րի տե­սակ­նե­րը: • Միա­ձու­ նե­ լում­ րի մա­սին ծա­ ման շե­ նուց­ մե­ րը. փո­փո­խա­կան­նե­րը, ար­ նե­ ժեք­ րը և հաշ­ վարկ­ման մե­թոդ­նե­րը: 2. Միա­ձու­լում­նե­րի • Ժամ­ կետ­ րը. ժա­ նե­ մա­նա­կային սահ­ մա­նա­փա­ կու­ րը, փու­ մե­ լային գոր­ծըն­ թա­ վե­ ցը (ա­ լի ու­սում­նա­սի­րու­թյան պարզ և ա­վե­լի բարդ դեպ­քե­րի քն­նու­թյան փու­լե­րը): պաշ­տո­նա­կան Պա­ • ­ հանջ­ վող փաս­ տաթղ­ րը և տե­ թե­ ղե­կատ­ թյան գաղտ­ վու­ նի­ թյան պահ­ ու­ պա­նու­մը: ըն­թա­ցա­կար­գե­րի • Պար­ տա­ դիր վճար­ րը. միա­ նե­ լում կազ­ ձու­ մա­ կեր­պե­լու հա­մար պար­ տա­դիր վճար­ ներ: սահ­մա­նում • Պատ­ շաճ գոր­ ծըն­թաց. թա­փան­ ցի­կու­ թյուն, հետևո­ ղա­ կա­ թյուն, հաշ­ նու­ վետ­ ղա­ վո­ կա­ նու­թյուն: 3. Վեր­լու­ծու­թյան նա­ • Հ­ րա­ վոր հա­կամր­ ցակ­ցային հետևանք­ նե­ րի գնա­ ման չա­ հատ­ փա­ նե­ նիշ­ կող­ րը. միա­ տն­տե­սա­կան շր­ջա­ մա­նի և կոոր­դի­նաց­ված հետևանք­ներ: նա­կի սահ­մա­նում • Ար­ նա­ դյու­ տու­ վե­ նը, սպա­ թյու­ ռող­ րի հա­ նե­ մար հետևանք­ րը և հա­ նե­ կամր­ ցակ­ցային ազ­դե­ցու­թյան փոխ­հա­տու­ցու­մը: • Վ­նա­սի փոխ­ հա­տուց­ ման կամ հա­ կամր­ցակ­ցային հետևանք­ րի վե­ նե­ րաց­ման պայ­ ման­նե­րի սահ­ման­ման չա­փա­նիշ­նե­րը: 4. Ի­նս­տի­տու­ցի­ո­ • Միա­ ձու­լում­ նե­ րի ու­ նա­ սում­ սի­ րու­ թյան ան­ ման հա­ ցկաց­ մար մի­ջոց­ նե­ րի ա­պա­ վու­ հո­ մը: նալ սահ­մա­նա­փա­ • Ար­դյու­նա­վետ կի­րարկ­ման հա­ մա­ մար կազ­ կերպ­ կան կա­ չա­ ված­ ռուց­ քի օպ­ մա­ տի­ լա­ կում­նե­րի կր­ճա­ ցու­մը: տում Աղ­բյու­րը` հե­ղի­նակ­ներ:  «Տն­տե­սա­կան ան­կա­խու­թյուն» գա­ղա­փա­րի 4.47. «Տն­տե­սա­կան մր­ցակ­ցու­թյան պաշտ­ սահ­մա­նում, ո­րը նշա­նա­կում է, որ տն­տես­վա­ պա­նու­թյան մա­սին» օ­րեն­քի կի­րառ­ման նպա­ րող սուբյեկտն ի­ րա­ վա­սու և ի զո­ րու է վա­ րե­ լու տա­կով տն­տես­վա­րող սուբյեկտ­նե­րին ո­րո­շե­լու ի­նք­նու­րույն մր­ցակ­ցային ռազ­մա­վա­րու­թյուն` հա­մար ՏՄՊՊՀ-ն պետք է հնա­րա­վո­րու­թյուն պաշտ­պան­ված լի­նե­լով այլ տն­տես­վա­րող ու­նե­նա ծա­նո­թա­նա­լու ու­սում­նա­սիր­վող ըն­կե­ սուբյեկտ­նե­րի մի­ջամ­տու­թյու­նից կամ ազ­դե­ցու­ րու­թյուն­նե­րի սե­փա­կա­նա­տե­րե­րի մա­սին տե­ թյու­նից: ղե­կու­թյա­նը: Այդ նպա­տա­կով ան­հրա­ժեշտ կլի­նի ա­պա­հո­վել տե­ղե­կատ­վու­թյան փո­խա­նա­կում պե­  «­Վե­րահս­կո­ղու­թյուն» հաս­կա­ցու­թյուն. «Տն­տե­ տա­կան ռե­գիստ­րի, վար­կային ռե­գիստ­րի և Կենտ­ սա­կան մր­ցակ­ցու­թյան պաշտ­պա­նու­թյան մա­ րո­նա­կան դե­պո­զի­տա­րիայի հետ: Ցան­կա­լի կլի­նի սին» օ­րեն­քում ան­ձանց խմ­բի սահ­մա­նու­մից կն­քել փո­խըմբռն­ման հու­շա­գիր, ո­րում կսահ­ման­ հս­տակ չի հետևում, որ նման խմ­ բի առ­ կա­յու­ վեն գոր­ծըն­կեր կա­ռույց­նե­րի տրա­մադ­րու­թյան թյու­նը ո­րոշ­վում է` ել­նե­լով վե­րահս­կում ի­րա­կա­ տակ գտն­վող տե­ղե­կատ­վու­թյու­նից օ­գտ­վե­լու գոր­ նաց­նե­լու հնա­րա­վո­րու­թյու­նից: ծըն­թա­ցը կար­գա­վո­րող ըն­թա­ցա­կար­գե­րը: ինքնին համակենտրոնացում չէ: Ի տարբերություն դրա` նույն ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձի վերահսկման տակ չգտնվող ընկերությունների վերակազմավորումը պետք է դիտվի որպես համակենտրոնացում, քանի որ նման վերակազմավորումը կարող է հանգեցնել այդ ընկերությունների նկատմամբ վերահսկման բնույթի փոփոխության: 74 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն Միաձուլումների վերահսկողության րու­թյուն այլ ե­րկր­նե­րի նման գոր­ծա­կա­լու­թյուն­նե­ ընթացակարգերը րի, ՏՄՊՊՀ-ն զուրկ է քնն­չա­կան ի­րա­վա­սու­թյուն­ նե­րից, ին­չը նրան հնա­րա­վո­րու­թյուն չի տա­լիս 4.49. Միա­ձու­լում­նե­րի մա­սին ծա­նուց­ման ար­դյու­նա­վետ բա­ցա­հա­յտե­լու հա­կամր­ցակ­ցային ըն­թա­ցա­կար­գե­րը և միա­ձու­լում­նե­րի մա­սին դրսևո­րում­նե­րը: ՏՄՊՊՀ-ն ներ­կա­յումս մշա­կում ծա­նուց­ման շե­մե­րի վե­րա­նա­յու­մը հնա­րա­վո­ է ու­ղե­ցույց այդ խն­դիր­նե­րին լու­ծում տա­լու հա­ րու­թյուն կտան բա­րե­լա­վե­լու միա­ձու­լում­նե­րի մար, ո­րում, մաս­նա­վո­րա­պես, հաշ­վի են ա­ռն­վե­լու վե­րահս­կո­ղու­թյան ա­ռու­մով ի­րա­կա­նաց­վող խախտ­ման բնույ­թը, լր­ջու­թյու­նը և տևո­ղու­թյու­նը: քա­ղա­քա­կա­նու­թյան ար­դյու­նա­վե­տու­թյու­նը: Միա­ձու­լում­նե­րի ու­սում­նա­սի­րու­թյուն­նե­րը պետք 4.51. Ն­պա­տա­կա­հար­մար է, որ ՏՄՊՊՀ-ն մր­ է ի­րա­կա­նաց­նել այն­պի­սի ե­ղա­նա­կով, որ դրանց ցակ­ցային քա­ղա­քա­կա­նու­թյուն ի­րա­կա­նաց­ հետ կապ­ված ծախ­սե­րը կա­ռա­վա­րու­թյան և գոր­ նե­լիս շեշ­տը գնե­րի նկատ­մամբ վե­րահս­կո­ղու­ ծա­րար­նե­րի հա­մար լի­նեն հա­մա­չափ (Ա­ղ յու­սակ թյան փո­խա­րեն դնի շու­կա­յում մր­ցակ­ցու­թյան 4.7): Բա­վա­րար կեր­պով ծրագր­ված չլի­նե­լու դեպ­ ա­պա­հով­ման վրա: ՏՄՊՊՀ-ն նախ­կի­նում վա­ քում միա­ձու­լում­նե­րի ու­սում­նա­սի­րու­թյուն­նե­րը րում էր գե­րիշ­խող ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի հաշ­վառ­ման կա­րող են փո­խա­րի­նել ի­րա­կան հա­կամր­ցակ­ ռե­գիստր, ո­րոնց նա բա­ցա­հայ­տում է` կի­րա­ռե­լով ցային վար­քագ­ծի դրսևոր­ման դեպ­քե­րի քն­նու­թյա­ միայն շու­կա­յա­կան մաս­նա­բաժ­նի չա­փա­նի­շը68: նը` նվա­զեց­նե­լով մր­ցակ­ցու­թյան կար­գա­վոր­ման Ո­րոշ դեպ­քե­րում շու­կա­նե­րը չա­փա­զանց նեղ են դաշ­տի ար­դյու­նա­վե­տու­թյու­նը: Չա­փա­զանց ծան­ սահ­ման­ված (օ­րի­նակ՝ ֆիլտ­րով և ա­ռանց ֆիլտ­ րա­բեռ­նող տե­ղե­կատ­վա­կան պա­հանջ­նե­րը, շատ րի ծխա­խոտն ա­ռանձ­նաց­ված է եր­կու շու­կա­նե­րի, ժա­մա­նակ խլող վե­րաքն­նիչ գոր­ծըն­թաց­նե­րը, մեկ այլ օ­րի­նակ է հիմ­նա­կա­նում ե­րե­խա­նե­րի կող­ միա­ձու­լում­նե­րի ու­սում­նա­սի­րու­թյան ոչ հս­տակ և մից սպառ­վող հյու­թե­րի ա­ռանձ­նա­ցումն ա­ռան­ձին լայն ըն­թա­ցա­կար­գե­րը հան­գեց­նում են վար­չա­կան շու­կայի): Միա­ժա­մա­նակ նման հաշ­վառ­ման ռե­ ծախ­սե­րի և գոր­ծա­րար­նե­րի ռիս­կե­րի ա­վե­լաց­ման: գիստ­րը շե­ղում էր հանձ­նա­ժո­ղո­վի աշ­խա­տա­կազ­ մի ու­շադ­րու­թյու­նը հա­կամր­ցակ­ցային վար­քագ­ծի բա­ցա­հայտ­ման ա­վե­լի ար­դյու­նա­վետ մի­ջոց­նե­ Տնտեսական մրցակցության օրենքի րից և լրա­ցու­ցիչ բեռ դառ­նում ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի կիրարկումը հա­մար, ո­րոնք ստիպ­ված են հաշ­վե­տվու­թյուն­ներ 4.50. ՏՄՊՊՀ-ի տույ­ժե­րի և տու­գանք­նե­րի ներ­կա­յաց­նել: Այդ պատ­ճա­ռով կա­րող են լի­նել ու քնն­չա­կան լիա­զո­րու­թյուն­նե­րի ներ­կա շր­ դեպ­քեր, ե­րբ ՏՄՊՊՀ-ի կող­մից որ­պես գե­րիշ­խող ջա­նա­կը չա­փա­զանց սահ­մա­նա­փակ է և հնա­ դիրք զբա­ղեց­նող ո­րոշ ըն­կե­րու­թյուն­ներ մի­ջազ­ րա­վո­րու­թյուն չի տա­լիս կան­խար­գե­լե­լու հա­ գային չա­փո­րո­շիչ­նե­րով այդ­պի­սին չհա­մար­վեն, և կամր­ցակ­ցային գոր­ծե­լա­կեր­պը: Լա­վա­գույն հա­կա­ռա­կը: մի­ջազ­ գային փոր­ ձը ցույց է տա­ լիս, որ պատ­ ժա­ 4.52. Ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի կող­մից զգա­լի շու­ մի­ջոց­նե­րը խիստ հա­կամր­ցակ­ցային վար­քագ­ կա­յա­կան իշ­խա­նու­թյան դրսևո­րու­մը ո­րո­ ծի, այդ թվում՝ մր­ցա­կից­նե­րի միջև գնե­րի մա­սին լու հա­ շե­ մար, գնե­ րից բա­ ցի, պետք է հաշ­ վի պայ­մա­նա­վոր­վա­ծու­թյան և շու­կա­յա­կան իշ­խա­ ա­ռն­վեն նաև այլ գոր­ծոն­ներ: ՏՄՊՊՀ-ն պետք նու­թյան բաշխ­ման մա­սին հա­մա­ձայ­նու­թյուն­նե­րի է ո­րո­շի` ա­րդյոք տե­ղի է ու­նե­ցել հա­կամր­ցակ­ համար, ար­դյու­նա­վետ են, ե­րբ սահ­ման­վում են ցային վար­քա­գիծ` հաշ­վի առ­նե­լով շու­կա­յա­կան ըն­կե­րու­թյան շր­ջա­նա­ռու­թյան 10 տո­կո­սի չա­փով: պայ­ման­նե­րը, այդ թվում շու­կա մուտք գոր­ծե­լու Հա­յաս­տա­նում կի­րառ­վող տու­գանք­նե­րը չեն գե­ ա­զա­տու­թյունն ու շու­կա­յա­կան մր­ցակ­ցու­թյան մա­ րա­զան­ցում 100 խո­շո­րա­գույն ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի կար­դա­կը: Գնե­րի մա­կար­դա­կը կա­րող է տա­տան­ մի­ջին շր­ջա­նա­ռու­թյան 1.5 տո­կո­սը: Ա­վե­լին, խախ­ վել` կախ­ված պա­հան­ջար­կի և ա­ռա­ջար­կի պայ­ տում­նե­րի նկատ­մամբ պատ­ժա­մի­ջոց­նե­րը չեն հա­ ման­նե­րից: մա­պա­տաս­խա­նում դրանց լր­ջու­թյա­նը, ընդ որում` կար­տել­նե­րի հա­մար տու­գանք­ներն ա­վե­լի ցածր 68 ՏՄՊՊՀ-ի տեղեկացմամբ` ՀՀ կառավարությանը ներկայացված են, քան ա­վե­լի մեղմ խախ­տում­նե­րի: Ի տար­բե­ օրենքի նախագծով նախատեսվում է դադարեցնել գերիշխող ընկերությունների հաշվառման ռեգիստրի վարումը: 4. Մր­ցակ­ցու­թյուն | 75 4.53. Ցան­ կա­ ներ, որ ՏՄՊՊՀ-ն իր օ­ լի կլի­ պե­ յա­կան մր­ցակ­ցու­թյան վրա ա­ռա­ջարկ­վող օ­րենք­ րա­տիվ գոր­ծու­նե­ու­թյունն ի­րա­կա­նաց­ներ գե­ նե­րի և օ­րենսդ­րա­կան ակ­տե­րի ազ­դե­ցու­թյունն րիշ­խա­նու­թյա­նը նպաս­տող գոր­ծոն­նե­րի բա­ ու­սում­նա­սի­րե­լու հա­մար70: Այն դեպ­քե­րում, ե­րբ ցա­հայտ­ման ուղ­ղու­թյամբ, ո­րոնց մի մա­սը ա­ռա­ջարկ­վող օ­րեն­քի նա­խա­գիծն ա­ռնչ­վում է մր­ նշ­ված է գոր­ծող օ­րեն­քում: Մաս­նա­վո­րա­պես, ցակ­ցու­թյան հետ կապ­ված հար­ցե­րին, ՏՄՊՊՀ-ն 6-րդ հոդ­ վա­ ծի 2-րդ մա­ սում նշ­ված է, որ տն­ տես­ պար­տա­վոր է ու­սում­նա­սի­րել ա­ռա­ջարկ­վող օ­րեն­ վա­րող սուբյեկտն ապ­րան­քային շու­կա­յում հա­ քի նա­խագ­ծից բխող հետևանք­նե­րը և օ­րեն­քի մար­վում է գե­րիշ­խող, ե­թե տվյալ ապ­րան­քային նա­խա­գի­ծը մշա­կած մարմ­նին ներ­կա­յաց­նել եզ­ շու­կա­յում ու­նի շու­կա­յա­կան իշ­խա­նու­թյուն, հատ­ րա­կա­ցու­թյուն տն­տե­սա­կան մր­ցակ­ցու­թյան վրա կա­ պես երբ որ­ պեu ի­րաց­ նող կամ ձեռք բե­ րող չի այդ նա­խագ­ծի հնա­րա­վոր ազ­դե­ցու­թյան մա­սին: հան­դի­պում է­ա­կան մր­ցակ­ցու­թյան և (կամ) իր ֆի­ Միա­ժա­մա­նակ ՏՄՊՊՀ-ի եզ­րա­կա­ցու­թյուն­նե­րը նան­սա­կան կա­րո­ղու­թյու­նից կամ այլ հատ­կա­նիշ­ ի­րա­վա­կան ուժ չու­նեն և պար­տա­վո­րեց­նող բնույթ նե­րից ել­նե­լով` հնա­րա­վո­րու­թյուն ու­նի ո­րո­շիչ ազ­ չու­նեն: Խրա­խուս­ման հս­տակ լծակ­նե­րի բա­ցա­կա­ դե­ցու­թյուն գոր­ծել տվյալ ապ­րան­քային շու­կա­յում յու­թյու­նը սահ­մա­նա­փա­կում է շու­կա­նե­րում մր­ցակ­ ապ­րանք­նե­րի շր­ջա­նա­ռու­թյան ը­նդ­հա­նուր պայ­ ցու­թյան խթան­մանն ուղղ­ված քա­ղա­քա­կա­նու­թյան ման­ նե­րի վրա և (կամ) դուրս մղել այլ տն­ տես­ վա­ ար­դյու­նա­վե­տու­թյունն ու ազ­դե­ցու­թյու­նը: րող սուբյեկ­տին տվյալ ապ­րան­քային շու­կայից 4.55. ՏՄՊՊՀ-ն ար­ձա­նագ­րու­թյուն­ներ է և (կամ) խո­չըն­դո­տել տվյալ ապ­րան­քային շու­ ստո­րագ­րել պե­տա­կան կա­ռույց­նե­րի հետ (այդ կա մուտք գոր­ծե­լը: Ա­ղ յու­սակ 4.8-ում ներ­կա­յաց­ թվում՝ տն­տե­սու­թյան ո­լորտ­նե­րը կար­գա­վո­ ված են մի շարք այլ չա­ փա­ ներ, ո­ նիշ­ րոնց մի­ ջո­ցով րող­նե­րի), ո­րոնց նպա­տակն է նպաս­տել վեր­ հնա­րա­վոր է գնա­հա­տել գե­րիշ­խող դիրք զբա­ղեց­ ջին­նե­րիս միջև հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյանն ու նող ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի ներ­կա­յու­թյու­նը ապ­րան­ ջան­քե­րի հա­մախմբ­մա­նը, ին­չը կա­րող է շու­կա­ քային շու­կա­յում: նե­րում մր­ցակ­ցու­թյան բա­րե­լավ­ման գրա­վա­ կան դառ­նալ: Այս­պես, ՏՄՊՊՀ-ն և ՀԾԿՀ-ն, ո­ րը Մրցակցության խրախուսում հան­դի­սա­նում է է­լեկտ­րաէ­ներ­գիայի, ջրա­մա­տա­ կա­րար­ման և հե­ռահա­ղոր­դակց­ման ո­լորտ­նե­րում 4.54. ՏՄՊՊՀ-ն ո­լոր­տի կար­գա­վոր­ման հա­ հան­րային կար­գա­վո­րի­չը, կն­քել են փո­խըմբռն­ մար պա­տաս­խա­նա­տու և այլ պե­տա­կան մար­ ման հու­շա­գիր, ո­րով սահ­ման­վում է տն­տե­սա­ մին­նե­րից ան­կախ գոր­ծե­լու հնա­րա­վո­րու­թյուն­ կան մր­ցակ­ցու­թյան ը­նդ­հա­նուր շր­ջա­նա­կը, սա­ ներ չու­նի: Գոր­ծող և ա­ռա­ջարկ­վող ի­րա­վա­կան կայն դա ա­ռան­ձին շու­կա­նե­րի կար­գա­վո­րում չի ակ­տե­րի վեր­լու­ծու­թյան հա­մար նպա­տա­կա­հար­ նա­խա­տե­սում: ՏՄՊՊՀ-ն կա­րող է դի­տար­կել մար է կի­րա­ռել հա­մընդ­հա­նուր ճա­նաչ­ված որևէ նման ար­ձանագ­րու­թյուն­նե­րում հա­մա­գոր­ծակ­ մե­թո­դա­բա­նու­թյուն, օ­րի­նակ՝ ՏՀԶԿ-ի մր­ցակ­ցու­ ցու­թյան հա­տուկ ձևեր նա­խա­տե­սե­լու հնա­րա­վո­ թյան գնա­հատ­ման գոր­ծի­քա­կազ­մը69: Դեռևս սա­ րու­թյու­նը, ո­րոնք կա­րող են հան­գեց­նել շու­կա­յա­ կա­վա­թիվ են ՏՄՊՊՀ-ի կող­մից կա­ռա­վա­րու­ կան պայ­ման­նե­րի զգա­լի բա­րե­լավ­ման: Օ­րի­նակ՝ թյան այլ գե­րա­տես­չու­թյուն­նե­րին ներ­կա­յաց­ված ՏՄՊՊՀ-ն տվյալ ո­լոր­տի կար­գա­վո­րի­չի կամ պա­ եզ­րա­կա­ցու­թյուն­նե­րը ճյու­ղային մա­կար­դա­կով տաս­խա­նա­տու պե­տա­կան մարմ­նի հետ հա­մա­ հա­կամր­ցակ­ցային կար­գա­վոր­ման վե­րա­բե­րյալ: տեղ կա­րող է ի­րա­կա­նաց­նել ի­րա­վա­կան դաշ­ Ը­ստ ՏՄՊՊՀ-ի` հանձ­նա­ժո­ղո­վը բա­ցա­հայ­տում տի վեր­լու­ծու­թյուն, ո­րի ար­դյուն­քում հնա­րա­վոր է վար­վող հա­կամր­ցակ­ցային քա­ղա­քա­կա­նու­ կլի­նի ի­րա­կա­նաց­նել մր­ցակ­ցու­թյան խթան­մա­նը թյու­նը տար­բեր շա­հագր­գիռ կող­մե­րից ստաց­վող միտ­ված բա­րե­փո­խում­ներ կամ բա­րե­լա­վել կար­ գան­գատ­նե­րի հի­ման վրա (այդ թվում՝ գոր­ծա­ գա­վոր­վող ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի ո­րա­կը: Ո­րոշ ար­ րար­նե­րի միա­վո­րում­նե­րից կամ մի­ու­թյուն­նե­րից, ձա­նագ­րու­թյուն­նե­րում կա­րե­լի է հս­տա­կեց­նել ա­ռևտ­րային պա­լատ­նե­րից): «Ի­րա­վա­կան ակ­տե­րի դրանց կի­րառ­ման կա­նոն­ներն ու պայ­ման­նե­րը մա­սին» ՀՀ օ­րեն­քը շր­ջա­նակ է սահ­մա­նում շու­կա­ (օ­րի­նակ՝ փո­խա­նակ­վող տե­ղե­կատ­վու­թյան տե­ 69 http://www.oecd.org/competition/assessment-toolkit.htm. 70 Տե՛ս 2002 թ. ապրիլի 3-ի «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքը: 76 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն Ա­ղ յու­սակ 4.8. Մր­ցակ­ցու­թյան ցու­ցա­նիշ­նե­րը ո­րոշ շու­կա­նե­րում Ներկրվող Շաքարավազի մեծածավալ Հացի Ալյուրի ներկրում և բեռների ցամաքային Ցուցանիշ արտադրություն արտադրություն արտադրություն փոխադրում Բարձր (500+) Բարձր (51) Ցածր (6) Բարձր է Ընկերությունների Աճել է (2006 Նվազել է (2006 ճանապարհային թիվը թվականին 43) թ. 21) տրանսպորտում (80+), ցածր է երկաթուղ. (1) Խոշորագույն - 47.3 99.9% 67.0% մասնակցի շուկայական մասնաբաժինը Ցածր Բարձր Բարձր Բարձր Համակենտրոնացում (<100) (3459) (9980) (շուրջ 4500) Բարձր է այլ Բարձր է այլ Ցածր է այլ Բարձր է այլ երկրների երկրների երկրների երկրների համեմատ համեմատ համեմատ համեմատ Սպառողական գներ Ալյուրի գնի Միջազգային Միջազգային ասիմետրիկ գների ասիմետրիկ գների ասիմետրիկ փոխանցում փոխանցում փոխանցում հացի գնի վրա Որակ և Արտադրանքի Արտադրանքի Արտադրանքի Այլ երկրների համեմատ արտադրանքի բարձր միջին տեսականի ցածր տեսականի սպասարկման ցածր տեսականի տեսականի որակ Ուղղահայաց Ցածր Միջին Բարձր Միջին կապի վերաբերյալ մտահոգություն Բացակայում է Շուկայի որոշ Գների Հորիզոնական մասնակիցների չհիմնավորված համաձայնություններ համար մաքսային իջեցում Ցածր մաքսային արտոնությունների Մուտքը սակագներ Ռազմավարական առկայության թույլ չտալու մրցակցային վարքագիծ տպավորություն նպատակով ոլորտներում ռազմավարական (բեռնարկղեր) և բարձր ներդրումներ սակագներ մեծածավալ բեռների համար Ցածր Միջին Բարձր Ցածր` Մուտքի 2010 թ. մուտքի ճանապարհային, և խոչընդոտներ արձանագրում բարձր` երկաթուղային տրանսպորտի համար Մրցակցության Բարձր Սահմանափակ Շատ Սահմանափակ մակարդակ սահմանափակ Աղբյուրը` հեղինակներ: 4. Մր­ցակ­ցու­թյուն | 77 Ա­ղ յու­սակ 4.9. Ըն­կե­րու­թյուն­նե­րին ու­ղղա­կի և ա­նուղ­ղա­կի օ­ժան­դա­կու­թյան օ­րի­նակ­ներ Ըն­կե­րու­թյան ան­վա­նում Տն­տե­սու­թյան Պե­տա­կան օգ­նու­ Պե­տա­կան օգ­նու­ Կարևո­րու­ ո­լորտ թյան տե­սակ թյան մե­ծու­թյուն թյուն (ԱՄՆ մլն դո­լա­րով) Զան­գե­զու­րի պղն­ձա­մո­լիբ­ Սև և գու­ վոր մե­ նա­ Վար­կե­րը 2009 թ. 15.00 Վար­կե­րի դե­նային կոմ­բի­նատ տաղ­նե­րի ար­տադ­ վեր­ջի դրու­թյամբ 34%, 2009 թ. րու­թյուն «Ար­մե­նիան մո­լիբ­դեն փրո­ Մե­տա­ղա­կան ի­րե­ Վար­կե­րը 2009 թ. 15.00 Վար­կե­րի դաքշն» րի ար­տադ­րու­թյուն վեր­ջի դրու­թյամբ 34%, 2009 թ. «Ար­մա­վիա» Օ­դային փո­խադ­ Հար­կային ա­պառք­ 0.18 Հար­կային րում­ներ րը 2009 թ. վեր­ նե­ ջի ա­պառք­նե­րի դրու­թյամբ 4.48%, 2009 թ. «­Մի­կա ցե­մենտ» Ցե­մեն­տի ար­տադ­ Հար­կային ա­պառք­ 0.78 Հար­կային րու­թյուն րը 2009 թ. վեր­ նե­ ջի ա­պառք­նե­րի դրու­թյամբ 1.61%, 2009 թ. «Ա­րա­րատ ցե­մենտ» Ցե­մեն­տի ար­տադ­ Հար­կային ա­պառք­ 0.46 Հար­կային րու­թյուն րը 2009 թ. վեր­ նե­ ջի ա­պառք­նե­րի դրու­թյամբ 0.95%, 2009 թ. Աղ­բյու­րը՝ ՀՀ կա­ռա­վա­րու­թյուն, 2011 թ.: սա­կը, հա­մա­տեղ գնա­հա­տում­նե­րում մաս­նակ­ցու­ մա­նա­վոր­ված է նրանց ար­դյու­նա­վետ աշ­խա­տան­ թյան չա­փա­նիշ­նե­րը): Միա­ժա­մա­նակ` պե­տա­կան քով: գնում­նե­րի ո­լոր­տի պաշ­տո­նյա­նե­րի հետ կնք­ված 4.57. Պե­տա­կան օգ­նու­թյու­նը հատ­կաց­վում ար­ձա­նագ­րու­թյուն­նե­րը հնա­րա­վո­րու­թյուն կտան է տար­բեր ձևե­րով: Նման մի­ջոց­նե­րի թվում բա­ցա­հայ­տե­լու և վեր հա­նե­լու ան­բա­րե­խիղճ տեն­ են սուբ­սի­դա­վո­րու­մը, պարտ­քե­րի դուրսգ­րու­ դե­րային գոր­ծե­լա­կեր­պը: մը կամ կո­րուստ­նե­րի փոխ­հա­տու­ցու­մը, հար­կե­ րից ա­զա­տու­մը, կր­ճա­տու­մը կամ հար­կային և այլ Պե­տա­կան օգ­նու­թյան կար­գա­վո­րում վճարային պար­տա­վո­րու­թյուն­նե­րի հե­տաձ­գու­մը, ե­րաշ­խիք­նե­րը և ար­տո­նյալ պայ­ման­նե­րով վար­ 4.56. ­Պե­տու­թյունն ըն­կե­րու­թյուն­նե­րին տրա­ կե­րի ու դրա­մաշ­նորհ­նե­րի տրա­մադ­րու­մը: Օգ­նու­ մադ­րում է սուբ­սի­դա­վո­րում և ան­մի­ջա­կան օգ­ թյուն կա­րող է տրա­մադր­վել նաև տն­տե­սա­կան նու­թյուն: Դա ար­վում է շու­կա­յա­կան խն­դիր­նե­րի ա­ռա­վե­լու­թյուն­նե­րի ձևով, օ­րի­նակ` ըն­կե­րու­թյուն­ վե­րաց­ման, կր­թու­թյանն օ­ժան­դա­կե­լու, նո­րա­րա­ նե­րին թույլ տա­լով գնե­լ կամ վար­ձա­կա­լե­լ պե­ րու­թյու­նը խթա­նե­լու, շր­ջա­կա մի­ջա­վայ­րի պահ­ տա­կան սե­փա­կա­նու­թյուն հան­դի­սա­ցող հո­ղա­ պան­ման նպա­տա­կով է­կո­լո­գիա­պես ան­վտանգ տա­րածք­նե­րը շու­կա­յա­կա­նից ցածր գնե­րով կամ ար­տադ­րան­քի ար­տադ­րու­թյա­նը նպաս­տե­լու և ըն­կե­րու­թյուն­նե­րին են­թա­կա­ռուց­վածք­նե­րից ար­ այլ նկա­տա­ռում­նե­րից ել­նե­լով: Սա­կայն ա­ռան­ձին տո­նյալ պայ­ման­նե­րով օ­գտ­վե­լու հնա­րա­վո­րու­ ըն­կե­րու­թյուն­նե­րին տր­վող նպա­տա­կային օգ­նու­ թյուն ըն­ձե­ռե­լով71: Ը­նդ­հա­նուր մի­ջո­ցա­ռում­նե­րը թյու­նը կա­րող է հան­գեց­նել շու­կա­յա­կան մր­ցակ­ չեն դիտ­վում որ­պես պե­տա­կան օգ­նու­թյուն, քա­նի ցու­թյան զգա­լի խզում­նե­րի: Ըն­կե­րու­թյուն­նե­րին որ դրանք տա­րած­վում են բո­լոր ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի տր­վող ար­տո­նու­թյուն­նե­րը կա­րող են վնա­սել վրա` ան­կախ նրանց մե­ծու­թյու­նից, տե­ղա­կայ­ման մաս­նա­վոր հատ­վա­ծի եր­կա­րա­ժամ­կետ զար­գա­ վայ­րից կամ տն­տե­սու­թյան բնա­գա­վա­ռից: ցու­մը, քա­նի որ ար­դյուն­քում վեր­ջին­ներս հա­մե­ մա­տա­կան ա­ռա­վե­լու­թյուն են ձեռք բե­րում ի­րենց մր­ցա­կից­նե­րի նկատ­մամբ, ո­րը միշտ չէ, որ պայ­ 71 ԵՀ-ի Մրցակցության ընդհանուր տնօրինություն, 2008թ. 78 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն 4.58. Պե­տա­կան օգ­նու­թյու­նը պետք է վե­ 4.60. Հա­յաս­տա­նում պե­տա­կան օգ­նու­թյան րահս­կել, որ­պես­զի բա­ցա­սա­բար չազ­դի մր­ շր­ջա­նա­կի և նպա­տակ­նե­րի սահ­մա­նու­մը պետք ցակ­ցու­թյան վրա: Պե­տա­կան օգ­նու­թյան նկատ­ է հս­տա­կեց­վի: Նպա­տա­կա­հար­մար կլի­նի նաև մամբ վե­րահս­կո­ղու­թյու­նը սո­վո­րա­բար նե­րա­ռում պե­տա­կան օգ­նու­թյան շր­ջա­նա­կի ու նպա­տակ­նե­ է (i) պե­տա­կան օգ­նու­թյան մի­ջոց­նե­րի բա­ցա­հայտ­ րի ա­վե­լի ման­րա­մասն սահ­մա­նու­մը են­թաօ­րենսդ­ ման հա­մար հա­մա­պա­տաս­խան չա­փա­նիշ­ներ, (ii) րա­կան ակ­տե­րում: «Տն­տե­սա­կան մր­ցակ­ցու­թյան տն­տե­սու­թյան ա­ռան­ձին ո­լորտ­նե­րում պե­տա­կան պաշտ­պա­նու­թյան մա­սին» օ­րեն­քով նա­խա­տես­ օգ­նու­թյան բա­ցառ­ման կա­նոն­նե­րի կի­րա­ռում, (iii) ված է, որ պե­տա­կան օգ­նու­թյուն տրա­մադ­րե­լու մր­ցակ­ցու­թյան վրա պե­տա­կան օգ­նու­թյան հնա­ նա­խա­ձեռ­նու­թյամբ հան­դես ե­կող մար­մի­նը կամ րա­վոր ազ­դե­ցու­թյան գնա­հա­տում և (iv) կի­րարկ­ այն ստա­նալ ցան­կա­ցող տն­տես­վա­րող սուբյեկ­տը ման պայ­ման­նե­րի սահ­մա­նում: Հա­յաս­տա­նում դի­մեն ՏՄՊՊՀ-ին, որ­պես­զի ստա­նան վեր­ջի­նիս ներ­կա­յումս գոր­ծող տն­տե­սա­կան մր­ցակ­ցու­թյան նախ­նա­կան եզ­րա­կա­ցու­թյու­նը: օ­րեն­քում նա­խա­տես­ված են պե­տա­կան օգ­նու­թյան 4.61. Կա­ռա­վա­րու­թյան օ­ժան­դա­կու­թյան շա­ նկատ­մամբ վե­րահս­կո­ղու­թյան դրույթ­ներ, սա­կայն հա­ռու­նե­րի վեր­լու­ծու­թյու­նը հնա­րա­վո­րու­ դրանց շր­ջա­նա­կը պետք է լայ­նաց­նել ար­դյու­նա­ թյուն է տա­լիս կազ­մե­լու նրանց ը­նդ­հա­նուր վետ կի­րար­կումն ա­պա­հո­վե­լու հա­մար: պատ­կե­րը: Կա­ռա­վա­րու­թյան վար­կե­րի 68 տո­ 4.59. ՀՀ կա­ռա­վա­րու­թյու­նը պե­տա­կան օգ­ կո­սը տրա­մադր­վում է խո­շոր ըն­կե­րու­թյուն­նե­րին: նու­թյուն է տրա­մադ­րել մի շարք ըն­կե­րու­թյուն­ Դրանց մեջ ա­ռա­վել մեծ է եր­կու ըն­կե­րու­թյուն­ նե­րի, սա­կայն դրանց ը­նտ­րու­թյան գոր­ծըն­թա­ նե­րի մաս­նա­բա­ժի­նը: Ե­րեք այլ ըն­կե­րու­թյուն­ներ ցը հիմն­ված չէ հս­տակ չա­փա­նիշ­նե­րի վրա և զգա­լի մաս­նա­բա­ժին ու­նեն ը­նդ­հա­նուր հար­կային հնա­րա­վո­րու­թյուն չի տա­լիս գնա­հա­տե­լու ազ­ ա­պառք­նե­րում (Ա­ղ յու­սակ 4.9): դե­ցու­թյու­նը մր­ցակ­ցու­թյան վրա: Պե­տա­կան 4.62. ­Կա­րե­լի է բարձ­րաց­նել պե­տա­կան օգ­ օգ­նու­թյունն ի­րա­կա­նաց­վում է հար­կային պար­ նու­թյան և կա­ռա­վա­րու­թյան օ­ժան­դա­կու­թյան տա­վո­րու­թյուն­նե­րի հե­տաձգ­ման, կա­ռա­վա­րու­ թա­փան­ցի­կու­թյու­նը: Նույ­նիսկ այն դեպ­քե­րում, թյան սուբ­սի­դիա­նե­րի, ե­րաշ­խիք­նե­րի, վար­կե­րի ե­րբ ՀՀ կա­ռա­վա­րու­թյու­նը ո­րո­շում է ա­ջակ­ցու­թյուն տրա­մադր­ման և տո­կո­սադ­րույք­նե­րի սուբ­սի­դա­ տրա­մադ­րել տն­տե­սու­թյան որևէ ո­լոր­տի, խոր­ վոր­ման մի­ջո­ցով: Ֆի­նան­սա­կան և տեխ­նի­կա­կան հուրդ է տր­վում պե­տա­կան օգ­նու­թյու­նը տրա­մադ­ օ­ժան­դա­կու­թյու­նը կա­ռա­վա­րու­թյու­նը տրա­մադ­ րե­լիս հետևել թա­փան­ցի­կու­թյան և ա­նա­չա­ռու­թյան րում է ը­ստ սահ­ման­ված չա­փա­նիշ­նե­րի՝ գոր­ծա­ սկզ­բուն­քին: Պե­տա­կան օգ­նու­թյան ներ­կա ծրագ­ րար ծրագ­րե­րի ի­րա­կա­նաց­մա­նը նպաս­տե­լու հա­ րե­րի գույ­քագ­րու­մը, մաս­նա­վո­րա­պես` տն­տե­սու­ մար: Ծրագ­րե­րի ը­նտ­րու­թյան չա­փա­նիշ­նե­րի թվում թյան այն­պի­սի զգա­յուն ո­լորտ­նե­րում, ի­նչ­պի­սիք են (i) տա­րած­քային զար­գաց­մա­նը նպաս­տե­լը, (ii) են շի­նա­րա­րու­թյու­նը, տրանս­պոր­տը և սնն­դար­ նոր ա­շխա­տա­տե­ղեր ստեղ­ծե­լը, (iii) ար­տա­հան­ դյու­նա­բե­րութ յու­նը, հնա­րա­վո­րու­թյուն կտա վեր ման մի­տու­մը, (iv) նո­րա­րա­րա­կան մո­տե­ցում­նե­ հա­նե­լու դրանց հնա­րա­վոր ազ­դե­ցու­թյու­նը մր­ցակ­ րը, (v) աշ­խա­տա­կազ­մի ո­րա­կյալ գի­տե­լիք­նե­րը, ցու­թյան և ա­ռևտ­րի վրա: Գույ­քագ­րու­մը պետք է ու­նա­կու­թյուն­նե­րը և ըն­կե­րու­թյան բարձր տեխ­նո­ նե­րա­ռի պե­տա­կան օգ­նու­թյուն տրա­մադ­րող­նե­րի լո­գիա­կան մա­կար­դա­կը և (vi) ցածր ռիս­կը: Կա­ռա­ ցու­ցա­կը, ի­նչ­պես նաև օգ­նու­թյան չափն ու տե­սա­ վա­րու­թյան է­լեկտ­րո­նային կայ­քում տե­ղադր­ված կը և ստա­ցող­նե­րի ա­նուն­նե­րը: Կարևո­րե­լով այդ են պա­հանջ­նե­րի ցու­ցա­կը, ը­նտ­րու­թյան չա­փա­ պա­հան­ջը` ՏՄՊՊՀ-ն ձեռ­նա­մուխ է ե­ղել պե­տա­ նիշ­նե­րը և հնա­րա­վոր շա­հա­ռու­նե­րի գնա­հատ­ կան օգ­նու­թյան գույ­քագր­մա­նը, սա­կայն նա ի­րա­ ման հա­մա­կար­գը72, սա­կայն հաշ­վի չի ա­ռն­վում վա­սու չէ պա­հան­ջել պե­տա­կան մար­մին­նե­րից մր­ցակ­ցու­թյան վրա հնա­րա­վոր բա­ցա­սա­կան ազ­ ներ­կա­յաց­նե­լու այդ­պի­սի տե­ղե­կատ­վու­թյուն, ո­րը դե­ցու­թյու­նը: Օգ­նու­թյու­նը տրա­մադր­վում է շի­նա­ կա­րող է սահ­մա­նա­փա­կել պե­տա­կան օգ­նու­թյան րա­րու­թյան, լեռ­նա­մե­տա­լուր­գիայի և հան­քար­դյու­ մո­նի­թո­րին­գի հնա­րա­վո­րու­թյու­նը: նա­բե­րու­թյան ո­լոր­տի ըն­կե­րու­թյուն­նե­րին: 72 http://www.gov.am/files/docs/469.pdf 4. Մր­ցակ­ցու­թյուն | 79 Ներ­դիր 4.2. ԵՄ-ի գնա­հատ­ման մե­թո­դա­բա­նու­թյու­նը և պե­տա­կան օգ­նու­թյու­նը մր­ցակ­ցու­ նը վնա­սող չհա­մա­րե­լու չա­փա­նիշ­նե­րը թյա­ ­Պե­տա­կան օգ­նու­թյու­նը հան­րու­թյան շա­հե­րի հետ հա­մա­տե­ղե­լի­ու­թյան գնա­հատ­ման հա­մար ԵՄ-ն ան­ց է կաց­նում հա­վա­սա­րակշռ­ման թեստ: Գնա­հատ­վում են պե­տա­կան օգ­նու­թյան թե՛ դրա­կան, օ­րի­նակ՝ հան­րու­թյան ը­նդ­հա­նուր շա­հե­րից բխող նպա­տակ­նե­րին հաս­նե­լուն ծա­ռայե­լը, թե՛ բա­ցա­սա­կան կող­մե­րը, այդ թվում` մր­ցակ­ցու­թյան և ա­ռևտ­ քում, ե­ րի վրա բա­ցա­սա­կան ազ­դե­ցու­թյու­նը: Օգ­նու­թյու­նը հա­մար­վում է հա­մա­տե­ղե­լի միայն այն դեպ­ թե այն ան­հրա­ ժեշտ և հա­մա­չափ է հան­րու­թյան շա­հե­րից բխող որևէ կոնկ­րետ նպա­տա­կի հաս­նե­լու հա­մար: Ստորև ներ­կա­յաց­վում են հա­վա­սա­րակշռ­ման թես­տի հիմ­նա­կան սկզ­բունք­նե­րը. • Հան­ րային շա­ հի պատ­ շաճ սահ­ ման­ ված նպա­ տակ: Օգ­նու­թյու­նը պետք է նպա­տա­կաուղղ­ված լի­նի ը­նդ­հա­նուր շա­հից բխող պատ­շաճ սահ­ման­ված նպա­տա­կի հաս­նե­լուն (օ­րի­նակ՝ տն­տե­սա­կան ա­ճի, զբաղ­վա­ծու­թյան, հա­ սա­րա­կու­թյան հա­մախմբ­վա­ծու­թյան կամ շր­ջա­կա մի­ջա­վայ­րի պաշտ­պա­նու­թյան): Այդ նպա­տա­կով գնա­հատ­վում են օգ­նու­թյան ար­դյու­նա­վե­տու­թյու­նը (շու­կայի և նրա հետ փոխ­կապ­ված ցան­ցե­րում բաց­թո­ղում­նե­րի վե­րա­ցում, տե­ղե­կատ­վա­կան և կոոր­դի­նաց­ման հետ կապ­ված խն­դիր­նե­րի վե­րա­ցում) և սո­ցիա­լա­կան հն­չե­ղու­թյու­նը (օ­րի­ նակ՝ հաշ­ման­դամ­նե­րի հա­մար աշ­խա­ տա­տե­ղե­րի ստեղ­ծում կամ աղ­քատ շր­ջան­նե­րում ար­տադ­րու­թյան հիմ­ նում): ­ ա­ • Հ վուր պատ­ ճի մշակ­ շա­ ված գոր­ ծիք: Ստուգ­վում է, որ­պես­զի օգ­նու­թյան ծրա­գի­րը հս­տակ սահ­ման­ված լի­նի իր նպա­տա­կին հաս­նե­լու հա­մար, այդ թվում գնա­հատ­վում է նաև հա­կա­ռակ սցե­նա­րը, թե ի­ ղի կու­ նչ տե­ նա օգ­ նե­ նու­թյուն չտ­րա­մադ­րե­լու դեպ­քում: Գնա­հա­տումն ի­րա­կա­նաց­վում է հետևյալ չա­փա­նիշ­նե­րի հի­ման վրա. o Հա­մա­պա­տաս­խա­նու­թյուն. պե­տա­կան օգ­նու­թյու­նը պետք է տրա­մադր­վի այն դեպ­քե­րում, ե­րբ ը­նտր­ված գոր­ծի­քի ա­ռա­վե­լու­թյուն­նե­րը հաս­տատ­ված են և ա­կն­հայտ: o Խ­ թա­նիչ ազ­դե­ցու­թյուն. պե­տա­կան օգ­նու­թյու­նը չպետք է տրա­մադր­վի այն­պի­սի գոր­ծու­նե­ու­թյան հա­մար, ո­րը շա­հա­ռուն, միև­նույն է, նույն չա­փով կի­րա­կա­նաց­ներ նույ­նիսկ ա­ռանց դրա: o Հա­մա­չա­փու­թյուն. օգ­նու­թյան չափն ու ին­տեն­սի­վու­թյու­նը չպետք է գե­րա­զան­ցեն բա­ցա­հայտ­ված խնդ­րի վե­ րաց­ման հա­մար նվա­զա­գույն ան­հրա­ժեշ­տը: • Դ­րա­ կան և բա­ ցա­սա­ կան ազ­ դե­ ցու­ թյուն­ րի հա­ նե­ վա­ սա­ րակշ­ ռում. օգ­նու­թյան հնա­րա­վոր բա­ցա­սա­կան ազ­դե­ ցու­թյու­նը (մր­ցակ­ցու­թյան և ա­ռևտ­րի վրա) և դրա մե­ծու­թյու­նը պետք է բա­վա­րար կեր­պով չե­զո­քաց­վեն դրա­կան ազ­դե­ցու­թյան շնոր­հիվ: Այդ եր­կու տե­սա­կի ազ­դե­ցու­թյուն­նե­րը գնա­հատ­վում են ո­րա­կա­կան և, հնա­րա­վո­րու­թյան դեպ­քում, քա­նա­կա­կան ա­ռու­մով: Ը­նդ­հա­նուր եզ­րա­կա­ցու­թյու­նը կախ­ված է ա­ռա­ջարկ­վող մի­ջո­ցառ­ման մի շարք ա­ռանձ­նա­հատ­կու­թյուն­նե­րից և ա­ռան­ձին ու ման­րա­մասն գնա­հատ­վում է յու­րա­քան­չյուր դեպ­քի հա­մար: ­Ռոլ­լե­րը և ու­րիշ­նե­րը (Roller et. al., 2010) ա­ռա­ջար­կում են հետևյալ չա­փա­նիշ­նե­րը պե­տա­կան օգ­նու­թյու­նը տն­տե­սա­ կան տե­սան­կյու­նից գնա­հա­տե­լու հա­մար. մա­ • Արդյոք այն հա­ տաս­ պա­ նո խա­ ՞ւմ է պե­ տա­ կան օգ­ թյան չա­ նու­ նիշ­ փա­ րին. նե­ o Օգ­նու­թյու­նը (օ­րի­նակ՝ դրա­մաշ­նորհ­նե­րը, վար­կե­րի տո­կո­սադ­րույք­նե­րի և հար­կե­րի զի­ջու­մը, պե­տա­կան ե­րաշ­խի­քը, ըն­կե­րու­թյան բաժ­նեթղ­թե­րի ամ­բող­ջա­կան կամ մաս­նա­կի գնու­մը պե­տու­թյան կող­մից կամ ար­ ՞ւմ է պե­տա­կան տո­նյալ պայ­ման­նե­րով ապ­րանք­նե­րի և ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի մա­տա­կա­րա­րու­մը) ֆի­նան­սա­վոր­վո մի­ջոց­նե­րով: ՞ս է ըն­կե­րու­թյա­նը: o ­Ֆի­նան­սա­վո­րումն ա­ռա­վե­լու­թյուն տա­լի o ՞ հա­մար: Ֆի­նան­սա­վո­րու­մը մատ­չե­լի է միայն հա­տուկ ը­նտր­ված ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի o ՞ղ է բա­ցա­սա­բար ազ­դել մր­ցակ­ցու­թյան կամ ա­ռևտ­րի վրա: Այն կա­րո ղ յա • Տե­ րող­ ՞կ են ներդ­ նե­ րը պե­ տա­ կան օգ­ թյան ծրագ­ նու­ րի մա­ րե­ սին. o ՞ւմ են հան­րային փոր­ձաքն­նու­թյուն: Ով­քե Պե­տա­կան օգ­նու­թյան ծրագ­րերն ան­ցնո ՞ր են դրանց հիմ­նա­կան շա­ հա­ռու­նե­րը: o ՞կ է: Պե­տա­կան օգ­նու­թյան տրա­մադր­ման գոր­ծըն­թա­ցը պարզ և թա­փան­ցի նու­ • Օգ­ նը հա­ թյու­ նե­ սա­ լի՞ է շու­ կայի բո­ նա­ լոր մաս­ նե­ կից­ մար: րի հա­ յու­ • Գո­ նե թյուն ու­ ՞ն պե­ տա­ կան օգ­ թյան հա­ նու­ մա­ չա­ փու­ թյան և օ­ նա­ րի­ կա­ նու­ թյան վե­ րահսկ­ խա­ ման մե­ նիզմ­ ներ: նու­ • Օգ­ րե­ թյան ծրագ­ րը հան­ գեց­ րե կա­ ՞լ են ցան­ դյուն­ լի ար­ քի: Աղ­բյու­րը` Եվ­րո­պա­կան հանձ­նա­ժո­ղով, Roller et. al (2010 թ.) 80 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն E. Առաջարկվող կա­թու­ղային տրանս­պոր­տի դեպ­քում մուտ­քի քաղաքականություն ա­զա­տա­կա­նա­ցու­մը, պատ­շաճ սա­կագ­նային կար­գա­վո­րու­մը ոչ մր­ցակ­ցային ո­լորտ­նե­րում, 4.63. ­Սե­փա­կա­նու­թյան և մր­ցակ­ցու­թյան վեր­ ի­նչ­պի­սիք են մե­ծա­ծա­վալ բեռ­նե­րի փո­խադ­ լու­ծու­թյու­նը հնա­րա­վո­րու­թյուն տվեց բա­ցա­ րու­մը և ի­րա­վա­կան վե­րահս­կո­ղու­թյան բա­րե­ հայ­տե­լու Հա­յաս­տա­նում ա­ռողջ տն­տե­սա­կան լավ­մա­նն ուղղ­ված ի­նս­տի­տու­ցի­ո­նալ մի­ջո­ցա­ մր­ցակ­ցու­թյու­նը խո­չըն­դո­տող մի քա­նի խն­դիր­ ռում­նե­րը, կն­պաս­տեն մր­ցակ­ցային մի­ջա­վայ­րի ներ: Հաշ­վի առ­նե­լով ներ­կա շու­կայի կա­ռուց­ված­ կա­յաց­մա­նը: քը, ո­րին բնո­րոշ է կենտ­րո­նա­ցում և ուղ­ղա­հա­յաց  Վե­րաց­նել խո­չըն­դոտ­նե­րը մաս­նա­գի­տա­ ին­տեգ­րում, ի­նչ­պես նաև տն­տե­սու­թյու­նում սե­փա­ կան ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի ո­լոր­տում: Մաս­նա­ կա­նա­տի­րա­կան կա­պեր, հա­տուկ ու­շադ­րու­թյուն գի­տա­կան ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի ո­լոր­տում բա­ պետք է դարձ­նել հնա­րա­վոր հա­կամր­ցակ­ցային րե­փո­խում­նե­րը պետք է ի­րա­կա­նաց­վեն ե­րեք վար­քագ­ծի սահ­մա­նա­փակ­մա­նը և շու­կայի բո­լոր հիմ­նա­կան ուղ­ղու­թյուն­նե­րով. (i) ար­տադ­րո­ մաս­նա­կից­նե­րի հա­մար հա­վա­սար պայ­ման­նե­րի ղա­կա­նու­թյան բարձ­րա­ցում` թույլ տա­լով նոր ա­պա­հով­մա­նը: Ը­նդ­հա­նուր առ­մամբ, ա­ռա­ջար­ սուբյեկտ­նե­րին մուտք գոր­ծել ո­լորտ և մր­ցակ­ կու­թյուն­նե­րը վե­րա­բե­րում են մր­ցակ­ցու­թյան զար­ ցու­թյուն ծա­վա­լել, (ii) մր­ցակ­ցային և ար­դյու­ գաց­ման ուղ­ղու­թյամբ ի­րա­վա­կան կար­գա­վոր­մա­ նա­վետ գնային քա­ղա­քա­կա­նու­թյուն և (iii) մաս­ նը, ի­նչ­պես նաև մր­ցակ­ցային քա­ղա­քա­կա­նու­թյան նա­գի­տա­կան ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րից օ­գտ­վող­նե­րի շր­ջա­նա­կի ար­դյու­նա­վե­տու­թյան բա­րե­լավ­մանն հա­մար գնե­րի ի­ջե­ցում ամ­բողջ ե­րկ­րում: ուղղ­ված մի­ջո­ցա­ռում­նե­րին:  Բա­րե­լա­վել մր­ցա­կցու­թյու­նը գա­զի և է­լեկտ­ 4.64. Տն­տե­սու­թյան ո­լորտ­նե­րում մր­ցակ­ցու­ րաէ­ներ­գիայի շու­կա­նե­րում: Մի­ջո­ցա­ռում­նե­ թյան խթան­մանն ուղղ­ված քա­ղա­քա­կա­նու­ րի թվում են եր­ րորդ կող­ մի մուտք գոր­ լուն ծե­ թյու­նը և ար­դյու­նա­վետ մր­ցակ­ցային քա­ղա­ ուղղ­ված քա­ղա­քա­կա­նու­թյան վեր­լու­ծու­թյու­նը, քա­կա­նու­թյան ա­պա­հո­վու­մը տն­տե­սու­թյան ի­նչ­պես նաև այդ եր­կու ճյու­ղե­րում ման­րա­ծախ ար­դյու­նա­վե­տու­թյունն է­ա­պես բարձ­րաց­ ա­ռևտ­րի շու­կայի ստեղ­ծու­մը նոր ըն­կե­րու­թյուն­ նե­լու հնա­րա­վո­րու­թյուն կըն­ձե­ռեն: Չա­փա­ նե­րի կող­մից գոր­ծու­նե­ու­թյուն ծա­վա­լե­լու հա­ զանց կարևոր է շու­ կա մուտք գոր­ լու և մր­ ծե­ ցակ­ մար: ցու­թյան ա­ռու­մով խո­չըն­դոտ­նե­րի վե­րա­ցու­մը: Ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի հա­մար շու­կա մուտք գոր­ծե­  Զերծ մնալ ման­րա­ծախ ո­լոր­տում սահ­մա­ լու խո­չըն­դոտ­նե­րի վե­րա­ցու­մը և մր­ցակ­ցու­թյան նա­փա­կող օ­րենսդ­րա­կան կար­գա­վո­րու­մից: սկզ­բունք­նե­րի հաս­տա­տու­մը պետք է լի­նեն կա­ Ո­լոր­տի կար­գա­վոր­մանն ուղղ­ված ի­րա­վա­կան ռա­վա­րու­թյան ը­նդ­հա­նուր քա­ղա­քա­կա­նու­թյան փաս­տաթղ­թե­րի ըն­դուն­ման դեպ­քում դրանք ան­կյու­նա­քա­րե­րը: Ապ­րան­քա­շու­կա­նե­րի գոր­ չպետք է սահ­մա­նա­փա­կեն ման­րա­ծախ բիզ­ ծու­նե­ու­թյու­նը կար­գա­վո­րող ի­րա­վա­կան դաշ­տի նե­սի զար­գաց­ման հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րը և ա­զա­տա­կա­նաց­մանն ուղղ­ված մի­ջո­ցա­ռում­նե­ չխո­չըն­դո­տեն ո­լոր­տի ար­դյու­նա­վե­տու­թյան և րին զու­գա­հեռ` պետք է ի­րա­կա­նաց­նել հա­կա­մե­ ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյան ա­ճը, նաև նոր աշ­խա­ նաշ­նոր­հային քա­ղա­քա­կա­նու­թյան և պե­տա­կան տա­տե­ղե­րի ստեղծ­ման հնա­րա­վո­րու­թյու­նը: օ­ժան­դա­կու­թյան շր­ջա­նակ­նե­րի բա­րե­լա­վում:  Բարձ­րաց­նել մր­ցակ­ցային շր­ջա­նա­կի ար­ Ստորև ներ­կա­յաց­ված են բա­րե­փո­խում­նե­րի ուղ­ դյու­նա­վե­տու­թյու­նը: «Տն­տե­սա­կան մր­ցակ­ ղու­թյուն­նե­րը: ցու­թյան պաշտ­պա­նու­թյան մա­սին» օ­րեն­քում հա­տուկ փո­փո­խու­թյուն­նե­րը և դրա կի­րա­ռումն  Բա­րե­լա­վել տրանս­պոր­տի ո­լոր­տում մր­ցակ­ ա­պա­հո­վող են­թաօ­րենսդ­րա­կան ակ­տե­րը կա­ ցային մի­ջա­վայ­րը (ա­վիա­ցիա և եր­կա­թու­ղի): րող են ուղղ­ վել տն­տես­վա­րող սուբյեկտ, հա­ Շու­կա­յում ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի թվի սահ­մա­նա­ կամր­ցակ­ցային հա­մա­ձայ­նու­թյուն­ներ և շու­ փակ­ման վե­րա­ցու­մը, ին­չպես նաև շու­կա­յում կա­յում գե­րիշ­խող դիրք հաս­կա­ցու­թյուն­նե­րի գոր­ծող ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի ի­րա­վա­կան պաշտ­ հս­տա­կեց­մա­նը, շու­կա­յում գե­րիշ­խող ըն­կե­րու­ պա­նու­թյու­նը կխ­թա­նեն մր­ցակ­ցու­թյու­նը: Եր­ 4. Մր­ցակ­ցու­թյուն | 81 թյուն­նե­րի ներ­կա­յու­թյու­նը բա­ցա­հայ­տե­լու չա­ վրա: Պե­տա­կան օգ­նու­թյան շր­ջա­նա­կը կա­րող փա­նիշ­նե­րի մշակ­մա­նը, ՏՄՊՊՀ-ի քնն­չա­կան է հա­վա­սար մր­ցակ­ցու­թյան պայ­ման­ներ ա­պա­ լիա­զո­րու­թյուն­նե­րի ու­ժե­ղաց­մա­նը և պատ­ժա­ հո­վել ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի հա­մար` խու­սա­փե­ մի­ջոց­նե­րի կի­րառ­ման կա­ռուց­ված­քի և չա­փա­ լով պե­տա­կան մի­ջոց­նե­րով մր­ցակ­ցու­թյա­նը նիշ­նե­րի բա­րե­լավ­մա­նը: Կսահ­ման­վեն նաև վնաս հասց­նող ծրագ­րե­րի ֆի­նան­սա­վո­րու­մից, տն­տե­սվարող սուբյեկ­տի ան­կա­խու­թյուն և ո­րոնք նաև կվա­նեն նոր ներդ­րող­նե­րի մուտ­քը: նրա նկատ­մամբ վե­րահս­կո­ղու­թյուն հաս­կա­ Այդ մո­տեց­ման շնոր­հիվ պե­տա­կան օգ­նու­թյու­ ցու­թյուն­նե­րը: Գնե­րի տա­տա­նում­նե­րի վրա նը կն­պա­տա­կաուղղ­վի տն­տե­սու­թյան հա­մար հիմ­նա­կան ու­շադ­րու­թյու­նը կենտ­րո­նաց­նե­լու ռազ­մա­վա­րա­կան նշա­նա­կու­թյան նպա­տակ­ փո­ խա­ րեն ՏՄՊՊՀ-ն պետք է ա­ վե­լի շատ ան­ նե­րի ի­րա­կա­նաց­մա­նը, ի­նչ­պի­սիք են հե­տա­զո­ դրա­դառ­նա շու­կա մուտք գոր­ծե­լու և մր­ցակ­ցու­ տու­թյուն­ներն ու նո­րա­րա­րու­թյու­նը, ռիս­կային թյան ի­րա­կան և հնա­րա­վոր խո­չըն­դոտ­նե­րին: կա­պի­տա­լը, ու­սու­ցու­մը, վե­րա­կանգն­վող է­ներ­ գե­տի­կան, հար­մար­վո­ղա­կա­նու­թյու­նը կլի­մա­  Հե­տա­մուտ լի­նել շա­հե­րի պաշտ­պա­նու­թյան յա­կան փո­փո­խու­թյուն­նե­րին և շր­ջա­կա մի­ջա­ և քա­րոզ­չա­կան գոր­ծու­նե­ու­թյա­նը և այդ վայ­րի պաշտ­պա­նու­թյան մի­ջո­ցա­ռում­նե­րը: հար­ցե­րում ՏՄՊՊՀ-ի ի­րա­վա­սու­թյուն­նե­րի Պե­տա­կան օգ­նու­թյան հաշ­վա­ռումն ու գույ­քագ­ ամ­րապնդ­մա­նը. դա հնա­րա­վո­րու­թյուն կտա րու­մը հնա­րա­վո­րու­թյուն կտան ա­պա­հո­վե­լու մի­ջամ­տե­լու կա­ռա­վա­րու­թյան այն­պի­սի քայ­ պե­տա­կան մի­ջոց­նե­րի օգ­տա­գործ­ման թա­փան­ լե­րին և կար­գա­վոր­մա­նը, ո­րոնք վնա­սում ցի­կու­թյունն ու վե­րահս­կե­լի­ու­թյու­նը: են մր­ցակ­ցու­թյան զար­գա­ցու­մը: ՏՄՊՊՀ-ի լիա­զո­րու­թյուն­նե­րի ը­նդ­լայն­ման շնոր­հիվ նա ի  Բարձ­րաց­նել տվյալ­նե­րի թա­փան­ցի­կու­ զո­րու կլի­նի վե­րաց­նե­լու մր­ցակ­ցու­թյան հնա­ թյունն ու մատ­չե­լի­ու­թյու­նը` ա­պա­հո­վե­լով րա­վոր սահ­մա­նա­փա­կում­նե­րը (այդ թվում՝ են­ շու­կայի մաս­նա­կից­նե­րի ազ­նիվ մր­ցակ­ցու­ թա­կա­ռուց­վածք­նե­րի և մաս­նա­գի­տա­կան ծա­ թյու­նը և կան­խե­լով շու­կայի խզում­նե­րը: ռա­յու­թյուն­նե­րի) տն­տե­սու­թյան ա­ռանց­քային Սկզբ­նա­կան փու­լում կարևո­րա­գույն նշա­նա­ ո­լորտ­նե­րում ու պե­տա­կան գնում­նե­րի գոր­ծըն­ կու­թյուն ու­նի թա­փան­ցի­կու­թյան և տվյալ­նե­ թա­ցում և ա­պա­հո­վե­լու շու­կա­նե­րում տն­տե­սա­ րի մատ­չե­լի­ու­թյան ա­պա­հո­վու­մը՝ մր­ցակ­ցային կան մր­ցակ­ցու­թյու­նը: ՏՄՊՊՀ-ն նաև կա­րող քա­ղա­քա­կա­նու­թյան վար­ման և պե­տա­կան է օգ­նել բա­ցա­հայ­տե­լու տն­տե­սա­կան մր­ցակ­ օգ­նու­թյան նկատ­մամբ վե­րահս­կո­ղու­թյան ցու­թյան կա­նոն­նե­րի կի­րա­ռու­մից խու­սա­փե­ ա­պա­հով­ման հա­մար: ՏՄՊՊՀ-ն կա­րող է լու դեպ­քե­րը` բարձ­րաց­նե­լով կա­ռա­վա­րու­թյան ա­ռանց­քային դեր խա­ղալ կա­ռա­վա­րու­թյան գոր­ծա­կա­լու­թյուն­նե­րի և օ­րենս­դիր մար­մին­նե­ մի­ջամ­տու­թյան հա­կամր­ցակ­ցային ազ­դե­ցու­ րի ի­րա­զե­կու­թյու­նը ո­րոշ ի­րա­վա­կան դրույթ­նե­ թյան մա­սին հան­րային ի­րա­զեկ­ման բարձ­րաց­ րի հա­կամր­ցակ­ցային հետևանք­նե­րի մա­սին: ման հար­ցում` պար­բե­րա­բար հրա­պա­րա­կե­լով Տն­տե­սու­թյան ո­լորտ­նե­րի գոր­ծու­նե­ու­թյու­նը այդ խնդ­րի վե­րա­բե­րյալ իր տե­սա­կետ­ներն ու կար­գա­վո­րող այլ պե­տա­կան մար­մին­նե­րի հետ եզ­րա­հան­գում­նե­րը: Նման բա­րե­փո­խում­նե­րը սերտ հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյու­նը հնա­րա­վո­րու­ կա­պա­հո­վեն ա­վե­լի կան­խա­տե­սե­լի և թա­փան­ թյուն կտա խու­սա­փե­լու ի­րա­վա­սու­թյուն­նե­րի ցիկ գոր­ծա­րար մի­ջա­վայ­րի ձևա­վո­րու­մը: Միջ­ հա­մընկ­նու­մից մր­ցակ­ցու­թյան ո­լոր­տում և ա­վե­ նա­ժամ­կետ հե­ռան­կա­րում Հա­յաս­տա­նի կա­ռա­ լի ար­դյու­նա­վետ կի­րա­ռե­լու մր­ցակ­ցային կար­ վա­րու­թյու­նը կա­րող է իր գնա­հա­տա­կա­նը տալ գա­վո­րու­մը: հա­մա­պար­փակ ի­րա­վա­կան դաշ­տի բո­վան­դա­ կու­թյան և կի­րառ­ման ար­դյունք­նե­րի մա­սին, դա  Ու­ժե­ղաց­նել պե­տա­կան օ­ժան­դա­կու­թյան հնա­րա­վո­րու­թյուն կտա ա­պա­հո­վե­լու մր­ցակ­ տրա­մադր­ման և կի­րարկ­ման հար­ցե­րը կար­ ցային չե­զո­քու­թյուն շու­կայի բո­լոր մաս­նա­կից­ գա­վո­րող ի­րա­վա­կան դրույթ­նե­րը, ին­չը հնա­ նե­րի նկատ­մամբ: Ա­ռան­ձին ըն­կե­րու­թյուն­նե­րին րա­վո­րու­թյուն կտա նվա­զեց­նե­լու դրանց տրա­մադր­վող ար­տո­նու­թյուն­նե­րի մա­սին տե­ խա­թա­րող ազ­դե­ցու­թյու­նը մր­ցակ­ցու­թյան 82 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն ղե­կատ­վա­կան հրա­պա­րա­կայ­նու­թյու­նը կխ­թա­ նի մր­ցակ­ցու­թյու­նը: Հա­յաս­տա­նի տն­տե­սու­թյան հա­մար հատ­կա­պես կարևոր­վում է ըն­կե­րու­ թյուն­նե­րի մա­կար­դա­կով ե­րեք տե­սա­կի տե­ղե­ կատ­վու­թյան հրա­պա­րա­կու­մը` ֆի­նան­սա­կան տե­ղե­կատ­վու­թյուն, ոչ ֆի­նան­սա­կան բա­ցա­հայ­ տում­ներ և ա­ռևտ­րային տվյալ­ներ: 4. Մր­ցակ­ցու­թյուն | 83 ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ 5. Ցա­մա­քային կապ 5.1. ­Ծո­վային սահ­ման­նե­րից զուրկ Հա­յաս­ գոր­ծակ­ցել հարևան ե­րկր­նե­րի հետ և կն­քել տա­նը շատ տար­բե­րակ­ներ չու­նի նաև ցա­մա­ ա­ռևտ­րի խթան­մանն ուղղ­ված մի­ջազ­գային քային բեռ­նա­փո­խադ­րում­նե­րի ի­րա­կա­նաց­ման պայ­մա­նագ­րեր: Ե­րկ­կողմ ա­ռևտ­րային հա­մա­ հա­ մար, ընդ որում` են­թա­կա­ռուց­ված­քային և ձայ­նագ­րե­րը կա­րող են ա­րա­գաց­նել ա­ռև­տուրն ի­րա­վա­կան դաշ­տում առ­կա խն­դիր­ներն ա­վե­ ու կր­ճա­տել ա­ռևտ­րային ծախ­սե­րը, հատ­կա­պես` լաց­նում են ար­տա­հան­ման ժա­մա­նակն ու ծախ­ Ի­րա­նի հետ, մինչ­դեռ բա­նակ­ցու­թյուն­նե­րը Վրաս­ սը: Թուր­ քիայի և Ա­ դր­բե­ջա­նի հետ ցա­ մա­ քային տա­նի հետ կա­րող են կենտ­րո­նա­նալ ճա­նա­պարհ­ սահ­ ման­նե­րի փակ լի­ նե­լու պատ­ ճա­ ռով ե­ րկ­րից նե­րի թո­ղու­նա­կու­թյան բա­րե­լավ­ման և Փո­թի նա­ ապ­ րանք­ նե­րի ար­տա­ հա­նու­մը հնա­ րա­վոր է միայն վա­հանգս­տում Հա­յաս­տա­նի հա­մար ա­ռան­ձին սի­ հյու­ սից Վրաս­ տա­նի տա­ րան­ ցիկ մի­ ջանցք­ նե­ տեր­մի­նա­լի բաց­ման շուրջ: Այդ ո­լոր­տին ա­ վող ռնչ­ րով և հա­ րա­վից` Ի­րա­նի տա­ րած­քով: Հյու­սի­սային բո­լոր մի­ջազ­գային կոն­վեն­ցիա­նե­րի վա­վե­րա­ցու­ ու­ղին տա­նում է դե­պի Սև ծով, ի­սկ հա­րա­վայի­նը` մը կա­վե­լաց­նի Հա­յաս­տա­նի լծակ­նե­րը տա­րան­ցիկ դե­պի Պար­սից ծոց և Հնդ­ կա­ կան օվ­կիա­նոս: Եր­ ա­ռևտ­րի գոր­ծըն­կեր­նե­րի նկատ­մամբ: Մաս­նա­վո­ կու դեպ­ քում էլ Հա­ յաս­տա­ նի լեռ­ նային ռե­ ե­ լի­ ֆը րա­պես «Ծո­վային սահ­ման­ներ չու­նե­ցող ե­րկր­նե­րի լրա­ցու­ցիչ դժ­ րու­ վա­ թյուն­ներ է ստեղ­ ծում, և ձմ­ ռա­ տա­րան­ցիկ ա­ռևտ­րի մա­սին» ՄԱԿ-ի կոն­վեն­ցիան նը ճա­ նա­պարհ­ նե­րը դառ­ նում են ա­ նան­ ցա­ նե­լի: ստո­րագ­րե­լու դեպ­քում Հա­յաս­տա­նը հնա­րա­վո­ Ռու­սաս­տա­նի և Վրաս­տա­նի միջև Վե­րին Լար­սի րու­թյուն կս­տա­նա ա­վե­լի լավ պաշտ­պա­նե­լու իր սահ­մա­նա­կե­տը ձմ­ռա­նը փակ­վում է, սա­կայն նույ­ ի­րա­վունք­նե­րը բեռ­նե­րի ան­վճար տա­րան­ցիկ փո­ նիսկ ամ­ռա­նը թույլ չի տր­վում ակ­ցի­զային հար­կով խադր­ման հար­ցում: հարկ­վող ապ­րանք­նե­րի փո­խադ­րու­մը: Ի­րա­նը, իր 5.3. Նա­խորդ ու­սում­նա­սի­րու­թյուն­նե­րում հեր­թին, ար­գե­լում է իր տա­րած­քով Հա­յաս­տա­ բազ­ միցս նշ­վել է, որ ա­ ռևտ­ րի խթան­ մանն ուղղ­ նի հա­մար կարևոր նշա­նա­կու­թյուն ու­նե­ցող եր­կու ված մի­ջո­ցա­ռում­ներն է­ա­կան նշա­նա­կու­թյուն ապ­րան­քա­տե­սա­կի՝ ծխա­խո­տի և կո­նյա­կի ար­ կա­րող են ու­նե­նալ ար­տա­հան­ման տե­ սան­ տա­հա­նու­մը և ճա­նա­պար­հային հարկ է գան­ձում կյու­նից նույ­նիսկ ներ­կա աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­ հայ­կա­կան բեռ­նա­տար­նե­րից: Փաս­ տո­րեն Հա­ կան սահ­մա­նա­փա­կում­նե­րի պայ­ման­նե­րում: յաս­տա­նի ա­ռևտ­րի հիմ­նա­կան մասն ի­րա­կա­նաց­ Հա­յաս­տա­նից ար­տա­հան­վող ար­տադ­րան­քի մր­ վում է սև­ծո­վյան լաս­տա­նա­վե­րի մի­ջո­ցով, թե­ պետ ցու­նա­կու­թյան բա­րե­լավ­ման կարևոր խն­դիր­նե­ դրանք հա­ մար­վում են ոչ հու­ լի և բարձր գներ սա­ րից է հա­մաշ­խար­հային շու­կա­նե­րի հետ կա­պող են սահ­մա­նում: ա­ռևտ­րային մի­ջանցք­նե­րի տրանս­պոր­տային և 5.2. գա­ Չ­նա­յած այն հան­ ման­ յաս­ քին, որ Հա­ նյու­թա­տեխ­նի­կա­կան ա­պա­հով­ման պայ­ման­նե­րի տա­նը չի կա­րող փո­խել իր աշ­խար­հագ­րա­կան բա­րե­լա­վու­մը: Շե­պո­տի­լոն (Shepotylo, 2011) իր աշ­ դիր­քը, ի­սկ աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան խն­դիր­նե­ խա­տու­ թյու­նում բե­րում է այն փաս­ տար­ կը, որ բա­ րի լու­ծու­մը ժա­մա­նակ է պա­հան­ջում, կա­ռա­ րե­լավ­ման նպա­տա­կով ի­րա­կա­նաց­վող նույ­նիսկ վա­րու­թյու­նը կա­րող է ա­վե­լի ակ­տիվ հա­մա­ ոչ այն­ քան մեծ քայ­ րը կա­ լե­ րող էին 2000-07 թթ. 5. Ցա­մա­քային կապ | 85 Նկար 5.1. Ապ­րան­քային ա­ռև­տու­րը` ը­ստ տրանս­պոր­տի տե­սա­կի, 2011 թ. Աղ­բյու­րը՝ ՀՀ մաք­սային ծա­ռա­յու­թյուն: հան­գեց­նել Հա­յաս­տա­նի ար­տա­հան­ման 58 տո­կո­ ցիչ­նե­րի հետ 2012 թ. փետր­վար-հու­նիս ա­միս­նե­րի սի ա­ճի73: Ջեն­ նը և Թա­ սե­ ռը (Jensen and Tarr, 2011) ըն­թաց­քում ան­ցկաց­ված հար­ցազ­րույց­նե­րը: Հաշ­ պես նշում են, որ ա­ նույն­ ռևտ­ րի խթա­ նումն ա­վե­ վի է ա­ վել և օգ­ ռն­ տա­ վել է նաև ՀԲ-ի ա­ռևտ­րի գործ­ լի մեծ օ­գուտ կտար Հա­յաս­տա­նի տն­տե­սու­թյա­նը, և տրանս­պոր­տի խթան­ման գոր­ծի­քա­կազ­մը: քան նույ­նիսկ ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի ո­լոր­տի ա­զա­տա­ կա­նա­ցումն ու մի­ջազ­գային ու ներ­պե­տա­կան չա­ փո­րո­շիչ­նե­րի հա­մա­պա­տաս­խա­նե­ցու­մը: A. Տարանցիկ բեռնափոխադրում 5.4. Այս գլ­խում ո­րոշ ա­ռա­ջարկ­ներ են ար­ 5.5. Չ­նա­յած աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան մար­ վում Հա­յաս­տա­նի ցա­մա­քային կա­պի բա­րե­ տա­հրա­վեր­նե­րին` Հա­յաս­տա­նից ապ­րանք­նե­րի լավ­ման ուղ­ղու­թյամբ: Ա­ռա­ջին բաժ­նում ներ­կա­ ար­տա­հան­ման ա­վե­լի քան 80 տո­կոսն ի­րա­կա­ յաց­վում է ներ­կա տա­րան­ցիկ բեռ­նա­փո­խադր­ման նաց­վում է ցա­մա­քային ճա­նա­պար­հով: Հա­յաս­ ի­րա­վի­ճա­կը: Ե­րկ­րոր­դում ար­վում է Հա­յաս­տա­նի տա­նյան ապ­րանք­նե­րի ար­տա­հան­ման շուրջ 32 հյու­սիս-հա­րավ տա­րան­ցիկ ու­ղու տար­բե­րակ­նե­ տո­կոսն ի­րա­կա­նաց­վում է բեռ­նա­տար մե­քե­նա­ րի հա­մե­մա­տա­կան գնա­հա­տում: Եր­րոր­դում ա­ռա­ նե­րով (Նկար 5.1), ի­սկ եր­կա­թու­ղով դե­պի Վրաս­ ջարկ­վում են տա­րան­ցիկ բեռնա­փո­խադ­րում­նե­ տան ար­տա­հան­վում է ապ­րանք­նե­րի 40 տո­կո­սը, րի բա­րե­լավ­մանն ուղղ­ված քա­ղա­քա­կա­նու­թյան հիմ­նա­կա­նում հում­քի՝ քա­րի և լեռ­նա­մե­տա­լուր­ հնա­րա­վոր ուղ­ղու­թյուն­նե­րը: Այս զե­ ցում ար­ կույ­ գիա­կան ար­տադ­րան­քի տես­քով: Բարձր լար­ման ված եզ­րա­կա­ցու­թյուն­նե­րի և մեկ­նա­բա­նու­թյուն­ է­լեկտ­րա­հա­ղորդ­ման գծե­րով է­լեկ­տրաէ­ներ­գիայի նե­րի հիմ­քում ըն­կած են ար­տա­հա­նող ըն­կե­րու­ ար­տա­հա­նու­մը կազ­մում է ար­տա­հան­ման շուրջ 8 թյուն­նե­րի, բեռ­նա­փո­խադ­րող ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի, տո­կո­սը: Օ­դային տրանս­պորտն օգ­տա­գործ­վում է ավ­տոտ­րանս­պոր­տային ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի և կա­ սահ­մա­նա­փակ և քա­շի հա­մե­մատ բարձր ար­ժեք ռա­վա­րու­թյան գե­րա­տես­չու­թյուն­նե­րի ներ­կա­յա­ցու­ ու­նե­ցող ապ­րանք­նե­րի ար­տա­հան­ման հա­մար, ի­նչ­պի­սիք են թարմ մր­գե­րը, ա­դա­ման­դը և ոս­կեր­ 73 Այդ աշխատանքում առևտրային սցենարները մի դեպքում չա­կան ար­տադ­րան­քը, կազ­մե­լով ը­նդ­հա­նուր ար­ համեմատվում են 2000-10 թթ. իրական տրանսպորտային ծախսերի, մյուս դեպքում` 2000 թ. արտահանման համար պահանջվող տա­հան­ման շուրջ 19 տո­կո­սը: փաստաթղթերի և ժամանակի զգալի կրճատման շնորհիվ ակնկալվող ավելի ցածր տրանսպորտային ծախսերի հետ: Առևտրի խթանմանն 5.6. Ար­տա­հան­ման հա­մար պա­հանջ­վող ուղղված բարեփոխումները, որոնց սկիզբը դրվեց 2000 թ., իրական ժա­մա­նակն ու դրա­նից բխող ծախ­սե­րը սեր­ տեսք ստացան 2010 թ.: Արդյունքում արձանագրված ձեռքբերումներից կարելի է նշել տեքստիլ արտադրանքի արտահանման 150 տոկոս աճը: տո­րեն փոխ­կապ­ված են, սա­կայն տա­րա­ծաշր­ 86 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն Նկար 5.2. Հա­յաս­տա­նի ա­ռևտ­րի և տրանս­պոր­տի բա­րե­լավ­ման ցու­ցա­նիշ­նե­րը, 2007-2012 թթ. ա. Ար­տա­հան­ման ժա­մա­նակ/­ծախս, 2012 թ. բ. Նյու­թա­տեխ­նիկ. մա­տակ. ին­դեքս ցա­ Աղ­բյու­րը՝ ՀԲ-ի Doing Business-ի ցու­ նե­ նիշ­ րը, 2012 թ., World Bank LPI, 2012. ջա­նի այլ ե­րկր­նե­րի հա­մե­մատ` ծախ­սերն ա­վե­ ե­րկր­նե­րին, ար­տա­հա­նու­մից բխող ծախ­սե­րը Հա­ լի բարձր են: Ծո­վային սահ­ման­ներ չու­նե­ցող այլ յաս­տա­նում ա­վե­լի բարձր են, սա­կայն նույ­նը չի ե­րկր­նե­րի և նույ­նիսկ Եվ­րո­պայի և Կենտ­րո­նա­կան կա­րե­լի ա­սել ար­տա­հան­ման հա­մար պա­հանջ­վող Ա­սիայի մի շարք ծո­վային սահ­ման­ներ ու­նե­ցող ժա­մա­նա­կին (Նկար 5.2-ի «ա» վան­դակ): Ը­նդ­հա­ ե­րկր­նե­րի հա­մե­մա­տու­թյամբ` Հա­յաս­տա­նում բեռ­ նուր առ­մամբ, Հա­յաս­տա­նի ար­տա­հան­ման նյու­ նա­փո­խադր­ման հետ կապ­ված ծախ­սերն ա­վե­լի թա­տեխ­նի­կա­կան ա­պա­հով­ման պատ­կե­րը բա­ ցածր են, չնա­ յած լեռ­ լի­ նային ռե­ ե­ֆին և վատ ճա­ րե­լավ­վում է, ո­րի մա­սին վկա­յում են մի­ջազ­գային նա­պարհ­նե­րին74: Ծո­վային սահ­ման­ներ չու­նե­ցող օ­պե­րա­տոր­նե­րի շր­ջա­նում ան­ցկաց­ված հարց­ման Ե­ԿԱ տա­րա­ծաշր­ջա­նի բո­լոր ե­րկր­նե­րի հա­մե­մա­ ար­դյունք­նե­րը: Այդ ա­ռու­մով Հա­յաս­տա­նի վար­կա­ տու­թյամբ` Հա­յաս­տա­նի ար­տահան­ման ծախ­սերն նի­շը բա­ րե­լավ­ ղից 2010 թ. վել է և 2007 թ. 131-րդ տե­ ա­վե­լի ցածր են, ի­սկ ար­տա­հան­ման հա­մար ժա­ հա­ սել է 100-րդ տե­ ղին (Նկար 5.2-ի «բ» վան­ դակ): մա­նա­կի ծախ­սը` ա­վե­լի փոքր: Ի­նչ վե­րա­բե­րում է Այդ ցու­ցա­նի­շի հե­տա­գա բա­րե­լավ­ման հնա­րա­վո­ տա­րա­ծաշր­ջա­նի ծո­վային սահ­ման­ներ ու­նե­ցող րու­թյուն­նե­րը դեռևս սպառ­ված չեն, միա­ժա­մա­նակ դա վկա­յում է վեր­ջին տա­րի­նե­րի ա­ռա­ջըն­թա­ցի 74 Վերջիններս հաշվարկվում են ապրանքները պահեստում բեռնարկղերի մեջ տեղադրելուց մինչև նավահանգստից դրանց մա­սին: փոխադրումն ընկած ժամանակահատվածի համար: 5. Ցա­մա­քային կապ | 87 B. Ցամաքային տարանցիկ ներկր­վող և այն­տեղ ար­տա­հան­վող ապ­րանք­նե­ բեռնափոխադրման տարբերակները րի դեպ­քում: Ի­րա­կա­նում հա­րա­վային ճա­նա­պար­ հով ե­րթևե­կու­թյունն այն­քան սահ­մա­նա­փակ է, որ բեռ­նա­փո­խադ­րող­նե­րը հիմ­նա­կա­նում այն լավ չեն Ա­ղ յու­սակ 5.1. Հա­յաս­տա­նի ա­ռևտ­րային գոր­ ճա­նա­չում: Դրա պատ­ճառ­նե­րը կներ­կա­յաց­վեն ծըն­կեր­նե­րը` ը­ստ տա­րա­ծաշր­ջա­նի, 2010 թ. այս գլ­խի հե­տա­գա մա­սե­րում: (տո­կոս) 5.8. Գո­յու­թյուն ու­նի Հա­յաս­տա­նից դե­ Ար­տա­հան­ Ներկր­ման ման կշիռ կշիռ պի հա­ րավ և արևելք գտն­ վող ե­ րկր­նե­րի հետ ա­ռևտ­րի ա­վե­լաց­ման մեծ նե­րուժ: Ա­ղ յու­սակ Հյու­սի­սային շու­կա­ներ 89 68 5.2-ում ներ­կա­յաց­ված են Հա­յաս­տա­նի և հա­մա­ ԵՄ27 54 30 պա­տաս­խան ա­ռևտ­րային գոր­ծըն­կեր­նե­րի ա­պա­ Ռու­սաս­տան 18 26 խո­շո­րաց­ված ա­ռևտ­րային կշիռ­նե­րի հի­ման վրա հաշ­վարկ­ված ե­րկ­կողմ ա­ռևտ­րի փոխլ­րաց­ման Հյու­սի­սային Ա­մե­րի­կա 13 4 ին­դեքս­նե­րը: Վրաս­տա­նը և Ի­րա­նը նե­րառ­ված են, Թուր­քիա 0 7 քա­նի որ նրանք տա­ րան­ցիկ գոր­ ծըն­կեր են և պո­ Վ­րաս­տան 3 1 տեն­ցիալ ա­ռևտ­րային գոր­ծըն­կեր: Չի­նաս­տա­նը Հա­րա­վային և արևե­ 10 31 և Հնդ­կաս­տա­նը հա­մաշ­խար­հային տն­տե­սա­կան լյան շու­կա­ներ ա­ճի եր­կու ա­ռա­ջա­տար­ներն են և հան­դի­սա­նում են ա­ռևտ­րի ը­նդ­լայն­ման պո­տեն­ցիալ աղ­բյուր­ներ: Արևե­լ յան Ա­սիա 4 19 Այլ ար­տա­հա­նող ե­րկր­նե­րի հա­մե­մատ` Հա­յաս­ ջին Արևելք և Հյու­ Մի­ 5 9 տա­նի ար­տա­հա­նու­մը ոչ այն­քան փոխլ­րաց­նող է, սիս. Աֆ­րի­կա սա­կան այս­տեղ կան կարևոր տար­բե­րու­թյուն­ներ: Հա­րա­վային Ա­սիա 0 2 Մաս­նա­վո­րա­պես, Հա­յաս­տանն ա­վե­լի փոխլ­րաց­ Կենտ­րո­նա­կան Ա­սիա 1 1 նող բնույթ ու­ նի Հնդ­կաս­տա­նի և Չի­նաս­տա­նի, Աղ­բյու­րը` UN Comtrade տվյալ­նե­րի հի­ման վրա հաշ­վարկ­ներ: քան Գեր­ մա­նիայի և Ռու­ սաս­տա­ նի հետ, թեև ներ­ կա­յումս Գեր­մա­նիայի և Ռու­սաս­տա­նի կշի­ռը Հա­ յաս­տա­ նի ա­ռևտ­րում շատ ա­ վե­լի մեծ է: Կարևոր է նաև նշել, որ այդ ե­ րկր­ րից բա­ նե­ ցի, Ի­րա­նի ներկր­ 5.7. Հա­յաս­տա­նի տա­րան­ցիկ բեռ­նա­փո­ ման կա­ռուց­ված­քը նվա­զա­գույնն է հա­մա­պա­տաս­ խադր­ման եր­կու տար­բե­րակ­նե­րը՝ Վրաս­տանն խա­նում Հա­յաս­տա­նի ար­տա­հան­ման կա­ռուց­ված­ ու Ի­ րա­ նը, մուտք են բա­ ցում դե­պի եր­ կու չա­ քին, ին­ չը սահ­մա­նա­փա­կում է ա­ռև­տու­րը եր­կու փա­զանց տար­բեր շու­կա­ներ: Ո­ւս­տի մի­ջանց­ հարևան ե­րկր­նե­րի միջև: Այ­նուա­մե­նայ­նիվ, հա­վա­ քի ը­նտ­րու­թյան հար­ցում գլ­խա­վոր գոր­ծո­նը ար­ նա­կա­ թյու­ նու­ նը մեծ է, որ Ի­րա­նը կա­րող է ծա­ռայել տա­հան­ման շու­կայի աշ­խար­հագ­րա­կան դիրքն է: որ­պես Հա­յաս­տա­նի ապ­րանք­նե­րի ար­տա­հան­ Հա­յաս­տա­նյան ար­տա­հան­ման մեծ մա­սը գնում է ման տա­րան­ցիկ եր­կիր կամ Հա­յաս­տա­նը կա­ րող է հյու­սի­սային և ա­րևմ­տյան ե­րկր­ներ, ուս­տի Վրաս­ հան­դի­սա­նալ Ռու­սաս­տա­նից և Վրաս­տա­նից դե­ տա­նի ճա­նա­պար­հը շատ ա­վե­լի մեծ նշա­նա­կու­ պի Ի­րան ներկր­վող ապ­րանք­նե­րի տա­րան­ցիկ եր­ թյուն ու­նի Հա­յաս­տա­նի հա­մար (Ա­ղ յու­սակ 5.1): կիր: Ար­տա­ հան­ման միայն 10 տո­ կոսն է ուղղ­վում Արևե­ լյան Ա­ սիա, Մի­ ջին Արևելք և Հյու­ սային Աֆ­ սի­ րի­ կա, Հա­րա­վային և Կենտ­րո­նա­կան Ա­սիա, հետևա­ Տարանցիկ բեռնափոխադրումը բար Ի­րա­նի ճա­նա­պարհն այն­քան ին­տեն­սիվ Վրաստանի տարածքով չի օգ­տա­գործ­վում (Ա­ղ յու­սակ 5.1): Սա­կայն շատ 5.9. Առևտ­րա­կան գոր­ծու­նե­ու­թյամբ զբաղ­ դեպ­քե­րում, ե­րբ նույ­նիսկ հա­րա­վային մի­ջանց­ վող ըն­կե­րու­թյուն­ներն ը­նդ­հա­նուր առ­մամբ քով բեռ­նա­փո­խադ­րումն ա­վե­լի ձեռն­տու է, դա դրա­կան են գնա­հա­տում Վրաս­տա­նի նա­վա­ տե­ղի չի ու­նե­նում, ան­գամ ա­սիա­կան ե­րկր­նե­րից հան­գիստ­նե­րից ապ­րանք­նե­րի փո­խադր­ման 88 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն Ա­ղ յու­սակ 5.2. Ա­ռևտ­րային փոխլ­րաց­ման ին­դեքս, Հա­յաս­տան և ը­նտր­ված ա­ռևտ­րային գոր­ծըն­կեր­ ներ, 2008-10 թթ. Ներկ­րող­ներ Հա­յաս­տան Գեր­մա­նիա Ռու­սաս­տան Չի­նաս­տան Հնդ­կաս­տան Ի­րան Վ­րաս­տան Ար­տա­հա­նող­ներ Հա­յաս­տան 6.45 5.99 6.59 9.39 4.47 6.36 Գեր­մա­նիա 36.91 55.99 37.42 27.50 47.29 42.60 Ռու­սաս­տան 25.86 24.72 26.65 40.36 15.36 25.64 Չի­նաս­տան 27.15 43.84 40.23 24.95 34.65 30.59 Հնդ­կաս­տան 29.92 30.21 27.10 23.79 29.10 34.18 Ի­րան 7.02 14.15 4.49 22.28 35.05 6.38 Վ­րաս­տան 15.98 15.67 15.33 12.07 10.79 12.62 Աղ­բյու­րը` UN Comtrade տվյալ­նե­րի հի­ման վրա հաշ­վարկ­ներ, Ի­րա­նի հա­մար օգ­տա­գործ­վող տվյալ­ներ : ­ Ծա­նո­թու­թյուն: Մասշ­տա­բը` 0-100, ա­վե­լի բարձր ին­դեքսն ար­տա­ցո­լում է ա­վե­լի մեծ փոխլ­րա­ցում, HS վեց­նիշ մա­կար­դա­կով ա­ռևտ­րի կա­ռուց­ված­քի հի­ման վրա: ի­րա­վի­ճա­կը: Որ­պես դրա ա­պա­ցույց` վկա­յա­կոչ­ կա­պե­լու և հա­յաս­տա­նյան ար­տա­հա­նում­նե­րի վում են սահ­մա­նա­կե­տե­րի են­թա­կա­ռուց­ված­քի, բազ­մա­զա­նեց­ման ա­պա­հով­ման հար­ցե­րում: Հա­ մաք­սատ­նե­րի աշ­խա­տան­քի և ճա­նա­պարհ­նե­ յաս­տա­նի ա­ռևտ­րային ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի հա­մար րի վի­ճա­կի բա­րե­լա­վումն ու ա­պօ­րի­նի գանձ­վող Փո­թին այն նա­ վա­հան­գիստն է, ո­րի հետ նրանք վճար­նե­րի վե­րա­ցու­մը: Հա­յաս­տա­նից Վրաս­տա­նի ա­ռա­վել շատ են ա­ռնչ­վում, հետևա­բար Փո­թիի հիմ­նա­կան նա­վա­հան­գիստ Փո­թի կա­րե­լի է հաս­ ճա­նա­պար­հը նրանց հա­մար ա­ռաջ­նային կարևո­ նել Վրաս­տա­նի տա­րած­քով ան­ցնող եր­կու այ­ րու­թյուն ու­նի: Այդ ա­ռու­մով առ­կա խն­դիր­նե­րը լընտ­րան­քային ճա­նա­պարհ­նե­րին կա­ռուց­ված վե­րա­բե­րում են ի­նչ­պես ծախ­սե­րին, այն­պես էլ սահ­մա­նա­կե­տե­րի մի­ջով: Դե­պի Ռու­սա­ս­տան ապ­ ծախս­վող ժա­մա­նա­կին և բեռ­նա­փո­խադ­րում­նե­րի րանք­նե­րի մի մա­սը փո­խադր­վում է Վե­րին Լար­սի հու­սա­լի­ու­թյա­նը, հատ­կա­պես` ձմ­ռա­նը կամ ե­ղա­ ճա­նա­պար­հով, ի­սկ մյուս մա­սը` լաս­տա­նա­վե­րով, նա­կային վատ պայ­ման­նե­րի շր­ջա­նում: Բայց նաև ո­րոնք մեկ­նում են Փո­թիի նա­վա­հանգս­տից: նա­վա­հան­գիս­տը չի սպա­սար­կում խո­շոր նա­վերի, այդ ի­սկ պատ­ճա­ռով ըն­կե­րու­թյուն­նե­րը ստիպ­ված 5.10. Վ­րաս­տա­նի նա­վա­հան­գիստ Փո­թին չո­ են օ­գտ­վել Ստամ­բու­լից ե­կող փոքր ֆի­դե­րային րա­բեռ­նե­րի հիմ­նա­կան մուտ­քի և ել­քի կետն է: նա­վե­րից և լաս­տա­նա­վե­րից: Ներ­կա­յումս ներդ­ Փո­թին գտն­վում է Կենտ­րո­նա­կան Ա­սիայից դե­պի րում­ներ են ար­վում Փո­թիի ար­դիա­կա­նաց­ման և Ա­րևմ­տյան Եվ­րո­պա տա­նող ա­մե­նա­կարճ ճա­նա­ հզո­րու­թյուն­նե­րի ա­վե­լաց­ման հա­մար: Ֆի­դե­րային պար­հի վրա և ար­դյու­նա­վետ եր­կա­թու­ղային, ցա­ նա­վե­րի բարձր գնե­ րից բա­ ցի, մեկ այլ խն­ դիր է մա­քային և ծո­վային տրանս­պոր­տի են­թա­կա­ռուց­ Ստամ­բու­լի գեր­ծան­րա­բեռն­ված են­թա­կա­ռուց­ վածք­ներ ու­նի: Փո­թին մե­ծու­թյամբ գե­րա­զան­ցում ված­քը, ո­րի պատ­ճա­ռով լար­ված շր­ջա­նում բեռ­ է Վրաս­տա­նի մեկ այլ խո­շոր սև­ծո­վյան նա­վա­ նա­փո­խադ­րում­նե­րը կա­րող են հե­տաձգ­վել մինչև հանգս­տին` Բա­թու­մին, և ի տար­բե­րու­թյուն վեր­ջի­ եր­կու շա­ բաթ, մինչև կհաս­ նի հեր­ թիի հետ թը: Փո­ նիս, ո­րից հիմ­նա­կա­նում ի­րա­կա­նաց­վում է նավ­թի կապ­ված ծախ­սե­րից բա­ցի, այլ ծախ­սե­րը կա­րող և նավ­թամ­թեր­քի փո­խադ­րում, հան­դի­սա­նում է ու­ են կազ­մել ար­տա­հան­ման ը­նդ­հա­նուր ծախ­սի նի­վեր­սալ նա­վա­հան­գիստ: Ո­ւս­տի ա­ռանց­քային շուրջ 80 տո­կո­սը (Ա­ղ յու­սակ 5.3): դեր ու­նի Հա­յաս­տա­նն ար­տա­քին շու­կա­նե­րի հետ 5. Ցա­մա­քային կապ | 89 Ա­ղ յու­սակ 5.3. Երևա­նից Մոսկ­վա մեկ բեռ­նա­տա­ կը: Գոր­ծում են բեռ­նա­տար ավ­տո­մե­քե­նա­ներ րով բեռ­նա­փո­խադ­րում ի­րա­կա­նաց­նե­լու ծախ­սը փո­խադ­րող 8 լաս­տա­նա­վեր, ո­րոն­ցից յու­րա­քան­ (Փո­թիի նա­վա­հան­գս­տով) չյու­րը կա­րող է բեռ­նել 20-25 բեռ­նա­տար: Լաս­տա­ (ԱՄՆ դո­լա­րով) նա­վե­րով բեռ­նա­փո­խադ­րու­մը մեծ խն­դիր է բարձր Երևան-Փո­թի (ցա­մա­քային ծախս) 1000 գնե­րի և ցածր հու­սա­լի­ու­թյան պատ­ճա­ռով: Ձևա­կեր­պում­ներ 130 5.13. Վ­րաս­տա­նի և Ռու­սաս­տա­նի միջև գտն­ Վա­ռե­լիք 500 վող Վե­րին Լար­սի սահ­մա­նա­կե­տով ակ­ցի­ զային ապ­րանք­նե­րի (Հա­յաս­տա­նի կո­նյա­կի) Աշ­խա­տա­վարձ/օ­րա­պա­հիկ 270 բեռ­նա­փո­խադ­րում թույլ չի տր­վում, ի­սկ ձմ­ Նա­վա­հանգս­տի վճար­ներ 100 ռանն այն չի գոր­ ծում: Դա սահ­մա­նա­փա­կում է Փո­թի-Նո­վո­ռո­սիյսկ (Սև ծո­վի լաս­տա­նավ) 2100 ցա­մա­քային ճա­նա­պար­հի հնա­րա­վո­րություն­նե­ Նո­վո­ռո­սիյսկ-Մոսկ­վա (Ռու­սաս­տա­նի տա­ 1500 րը սև­ծո­վյան լաս­տա­նա­վային հա­մա­կար­գի այ­ րածք) լընտ­րանք հան­դես գա­լու հա­մար: Վե­րին Լար­սով Երևա­նից դե­պի Մոսկ­վա ար­տա­հա­նու­մը գրե­թե 30 Ըն­դա­մե­նը 4600 տո­կո­սով ա­վե­լի է­ժան է, քան Փո­թիի նա­վա­հանգս­ Աղ­բյու­րը` հար­ցազ­րույց­նե­րի մաս­նա­կից­ներ: տից` լաս­տա­նա­վե­րի գնե­րի և ժա­մա­նա­կային 5.11. ­Տա­րան­ցիկ բեռ­նա­փո­խադ­րու­մը Վրաս­ խն­դիր­նե­րի պատ­ճա­ռով: Սա­կայն վրա­ցա­կան տա­նի տա­րած­քով բա­րե­լավ­վում է: Դա նկա­ ըն­կե­րու­թյան հետ միայն մեկ հայ­կա­կան բեռ­նա­ տե­լի է են­թա­կա­ռուց­վածք­նե­րի, մաք­սա­տան աշ­ փո­խադ­րող ըն­կե­րու­թյուն ձմ­ռան ա­միս­նե­րին ճա­ խա­տան­քի, ճա­նա­պար­հային պայ­ման­նե­րի և նա­պար­հը մաք­րե­լու մա­սին պայ­մա­նա­գիր ու­նի: ա­պօ­րի­նի վճա­րում­նե­րի կր­ճատ­ման տե­սան­կյու­ նից: Զգա­լի ա­ռա­ջըն­թաց կա սահ­մա­նա­կե­տե­ Տարանցիկ բեռնափոխադրումը Իրանի րի աշ­խա­տան­քում: Մաք­սային ծա­ռա­յու­թյուն­ներն տարածքով աս­տի­ճա­նա­բար բա­րե­լա­վել են ներկր­ման ըն­թա­ ցա­կար­գե­րը, այդ թվում՝ մաք­սային հս­կո­ղու­թյան 5.14. ­Տա­րան­ցիկ բեռ­նա­փո­խադ­րու­մը Ի­րա­նի և մաք­սա­զեր­ծում­նե­րի, հա­մա­կարգ­չային տեխ­նի­ տա­րած­քով հղի է մեծ մար­տա­հրա­վեր­նե­րով: Այդ կայի, ռիս­կե­րի կա­ռա­վար­ման և հետ­մաք­սա­զերծ­ ճա­նա­պար­հը նա­խընտ­րե­լու ցան­կու­թյան վրա բա­ ման գոր­ծըն­թաց­նե­րի հս­տա­կեց­ման ա­ռու­մով: ցա­սա­բար են ազ­դում մի շարք գոր­ծոն­ներ, ո­րոնց Միաս­նա­կա­նաց­ված սահ­մա­նային կա­ռա­վար­ թվում է Հա­յաս­տա­նի գլ­խա­վոր ա­ռևտ­րային գոր­ մանն ուղղ­ված ծրագ­րե­րը կն­պաս­տեն, որ սահ­ ծըն­կեր ե­րկր­նե­րի աշ­խար­հագ­րա­կան դիր­քը, Հա­ մա­նի եր­կու կող­մե­րում գոր­ծող կա­ռա­վա­րու­թյան յաս­տա­նի հա­րա­վային մա­սի լեռ­նային ռե­լի­ե­ֆը, գե­րա­տես­չու­թյուն­ներն ա­վե­լի ներ­դաշ­նակ հա­մա­ մինչև Բան­դար Ա­բաս նա­վա­հան­գիստ ըն­կած տա­ գոր­ծակ­ցեն մի­մյանց հետ: րած­քը, ի­նչ­պես նաև Հա­յաս­տա­նից ար­տա­հան­վող ո­րոշ հիմ­նա­կան ապ­րան­քա­տե­սակ­նե­րի՝ ո­գե­լից 5.12. Հա­յաս­տա­նյան բեռ­նա­փո­խադ­րում­ խմիչք­նե­րի և ծխա­խո­տի ար­տա­հան­ման ար­գե­լումն նե­րի հիմ­նա­կան մասն ի­րա­կա­նաց­վում է ի­րա­նա­կան կող­մից: Հա­յաս­տա­նի բեռ­նա­տար­նե­րը լաս­տա­նա­վե­րով Փո­թիի և Բա­թու­մի նա­վա­ հա­մե­մա­տա­կան ան­շա­հե­կան վի­ճա­կում են հայ­կա­ հան­գիստ­նե­րից: Դրանք ի­րա­կա­նաց­վում են կան բեռ­նա­տար ավ­տո­մե­քե­նա­նե­րից գանձ­վող ճա­ բազ­մա­մո­դու­լային բեռն­ման և բեռ­նա­թափ­ման նա­պար­հային հար­կի (այն մի­ջի­նը կազ­մում է մոտ ծա­ռա­յու­թյուն­ներ մա­տու­ցող սև­ծո­վյան ըն­կե­րու­ 600 դո­ լար և հաշ­ վարկ­վում է քա­ շի ու տա­րա­ծու­ թյուն­նե­րի կող­մից (Քար­տեզ 5.1): Լաս­տա­նա­վե­րը թյան հի­ման վրա) և ի­րա­նա­կան բեռ­նա­տար­նե­րին բեռ­նա­փո­խադ­րում­ներ են ի­րա­կա­նաց­նում Թուր­ տր­վող վա­ռե­լի­քի սուբ­սի­դա­վոր­ման պատ­ճա­ռով, քիայի, Ո­ւկ­րաի­նայի, Ռու­սաս­տա­նի և Վրաս­տա­նի ո­րն էլ ա­ռևտ­րային ըն­կե­րու­թյուն­նե­րին ստի­պում է նա­վա­հան­գիստ­նե­րի միջև: Ա­ռա­վել մեծ է Փո­թիից բեռ­նա­փո­խադ­րում­ներն ի­րա­կա­նաց­նել ի­րա­նա­կան դե­պի Նո­վո­ռո­սիյսկ (Ռու­սաս­տան) և Ի­լի­չովսկ փո­խադ­րա­մի­ջոց­նե­րով: Ի­րա­նա­կան բեռ­նա­փո­խա­ (Ո­ւկ­րաի­նա) մեկ­նող լաս­տա­նա­վե­րի պա­հան­ջար­ դրող ըն­կե­րություն­նե­րի հետ հա­մա­գոր­ծակ­ցե­լը 90 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն Ա­ղ յու­սակ 5.4. Մեկ բեռն­ված բեռ­նա­տա­րի սպա­սարկ­ման մի­ջին ծախ­սը (ԱՄՆ դո­լա­րով) Ա­ռաք­ման նա­վա­հան­ Ժա­ման­ման Ս­պա­սարկ­ման Ս­պա­սարկ­ման սա­կա­գին ակ­ցի­ գիստ նա­վա­հան­գիստ սա­կա­գին զային ապ­րանք­նե­րի հա­մար Փո­թի (Վ­րաս­տան) Նո­վո­ռո­սիյսկ 2,000 2,500 (Ռու­սաս­տան) Փո­թի (Վ­րաս­տան) Կերչ, Ի­լի­չովսկ 1,700 1,700 (Ո­ւկ­րաի­նա) Հու­շա­գիր. ­Նո­վո­ռո­սիյսկ ­Սամ­սուն (Թուր­քիա) (Ռու­սաս­տան) 800 800 Զոն­գուլ­դակ (Թուր­քիա) Կերչ, Ի­լի­չովսկ 1,000 1,000 (Ո­ւկ­րաի­նա) Աղ­բյու­րը` ICHR (2011) կապ­ված է այ­ն­պիսի խն­դիր­նե­րի հետ, ի­նչ­պի­սիք ե­նք ըն­դու­նում Չի­նաս­տա­նից ստան­դարտ բեռ­ են բեռ­նա­փո­խադ­րում­նե­րի բարձր և ա­նակն­կալ նարկ­ղե­րով ի­րա­կա­նաց­վող ներկր­ման գի­նը: սա­կագ­նե­րը, ան­հրա­ժեշտ պա­հին բեռ­նա­տար մե­ քե­նա­նե­րի բա­ցա­կա­յու­թյու­նը և ա­ռաք­ման տևո­ Ա­ղ յու­սակ 5.5. Չի­նաս­տա­նից դե­պի Երևան ղու­թյան ան­կան­խա­տե­սե­լի­ու­թյու­նը: Մյուս կող­մից` ներկր­ման գի­նը (Բան­դար Ա­բաս Բան­դար Ա­բաս նա­վա­հանգս­տում գոր­ծող գնե­ նավահանգստով), 20’ և 40’ բեռ­ նարկ­ղեր, 2012 րը բա­վա­կա­նին ցածր են, ի­սկ թո­ղու­նա­կու­թյու­նը` (ԱՄՆ դո­լա­րով) բարձր: Ծով Ցա­մաք Ըն­դա­մե­նը Փո­թի 20’ 1,600 3,400 5,000 4,000 Վրաստանի և Իրանի տարանցիկ ճանապարհները 40’ 2,000 3,400 5,400 6,500 Աղ­բյու­րը` հար­ցազ­րույց­նե­րի մաս­նա­կից­ներ: 5.15. Վ­րաս­տա­նի և Ի­րա­նի տա­րան­ցիկ ճա­ նա­պարհ­նե­րի հա­մե­մա­տա­կան վեր­լու­ծու­թյու­նը 5.16. Չ­նա­յած այն հան­գա­ման­քին, որ Բան­ հեշտ խն­դիր չէ մի քա­նի գոր­ծոն­նե­րի պատ­ճա­ դար Ա­բա­սից դե­պի Չի­նաս­տան տա­րա­ծու­ ռով: Հա­յաս­տա­նից ար­տա­հան­վող ապ­րանք­նե­րի թյունն ա­ լի կարճ է, քան Վրաս­ վե­ տա­նից, սա­ ծա­վալն ի­նք­նին փոքր է, քա­նի որ ար­տա­հան­ման կայն տա­րան­ցիկ ճա­նա­պար­հը միշտ չէ, որ կշի­ռը չի գե­րա­զան­ցում ՀՆԱ-ի 20 տո­կո­սը: Այդ ա­վե­լի է­ժան է: Ի­նչ­պես երևում է օ­րի­նա­կից պատ­ճա­ռով շատ տրանս­պոր­տային և բեռ­նա­փո­ (Ա­ղ յու­սակ 5.5), 20 ֆու­տա­նոց բեռ­նարկ­ղի ներկ­ խադ­րում ի­րա­կա­նաց­նող ըն­կե­րու­թյուն­ներ ու­շադ­ րումն Ի­րա­նի տա­րած­քով կար­ժե­նա շուրջ 5,000 րու­թյու­նը կենտ­րո­նաց­նում են միայն ներկր­ման ԱՄՆ դո­լար, այ­նինչ Փո­թի­ով այն կար­ժե­նա շուրջ վրա: Բա­ցի այդ, տա­րան­ցիկ ճա­նա­պար­հով ի­րա­ 4,000 ԱՄՆ դո­ լար: Դա ու­շագ­րավ է աշ­խար­հագ­ կա­նաց­վող ար­տա­հա­նու­մը ը­նդ­հա­նուր ար­տա­ րու­թյան տե­սան­կյու­նից. հարց­ման մաս­նա­կից­նե­ հան­ ման կե­ սին էլ չի հաս­նում: Ի վեր­ջո, ի­նչ­պես րը նշել են, որ տա­րան­ցիկ փո­խադ­րու­մը Բան­դար ար­դեն նշ­վել է, ցա­մա­քային ճա­նա­պար­հով ի­րա­ Ա­բա­սով մոտ եր­կու շա­բաթ ա­վե­լի ա­րագ է կա­ կա­նաց­վող ար­տա­հան­ման հիմ­նա­կան ծա­վալն տար­վում, քան Վրաս­տա­նի Փո­թի նա­վա­հանգս­ ան­ ցնում է ոչ թե Ի­ րա­նով, այլ Վրաս­ տա­ նով, այդ տով: Բան­դար Ա­բա­սով ար­տա­հան­ման ա­վե­լի պատ­ճա­ռով դժ­վար է հա­րա­վային ճա­նա­պար­հին բարձր ծախ­սը պայ­մա­նա­վոր­ված է գոր­ծա­րա­րու­ ծա­նոթ բեռ­նա­փո­խադ­րող ըն­կե­րու­թյուն­ներ գտ­նել: թյան հա­մար ար­հես­տա­կա­նո­րեն ստեղծ­վող խո­ Ո­ւս­տի այդ եր­կու տա­րան­ցիկ փո­խադր­ման տար­ չըն­դոտ­նե­րով, ո­րի պատ­ճա­ռով գոր­ծա­րար­նե­րը բե­րակ­նե­րը հա­մե­մա­տե­լու հա­մար որ­պես հիմք ստիպ­ված են ա­պօ­րի­նի վճար­ներ կա­տա­րել, և 5. Ցա­մա­քային կապ | 91 այն հան­գա­ման­քով, որ ա­ռևտ­րի փոքր ծա­վալ­նե­ տուր­քերն ու ԱԱՀ-ն: Շու­կայի կար­գա­վո­րումն այն րի և Հա­յաս­տա­նի սահ­մա­նին հայ­կա­կան բեռ­նա­ գոր­ծոն­նե­րից է, ո­րոնք ազ­դում են մր­ցակ­ցու­թյան և տար­նե­րով փո­խադր­վող ապ­րանք­նե­րը ի­րա­նա­ բարձր գնե­րի վրա: Ար­տա­հա­նող­ներն ի­րենց հեր­ կան բեռ­նա­տար­ներ տե­ղա­փո­խե­լու պատ­ճա­ռով թին բո­ղո­քում են բեռ­նա­փո­խադ­րող ըն­կե­րու­թյուն­ դրանք հա­ճախ ստիպ­ված են դա­տարկ վե­րա­դառ­ նե­րի կող­մից սահ­ման­վող բարձր սա­կագ­նե­րից: նալ: Մեծ բեռ­նարկ­ղե­րի դեպ­քում Ի­րա­նի ծո­վային 5.18. Բեռ­նա­փո­խադ­րող ըն­կե­րու­թյուն­նե­րը բեռ­նա­փո­խադր­ման շատ ա­վե­լի ցածր սա­կագ­ մա­տու­ցում են Հա­յաս­տա­նի ըն­կե­րու­թյուն­նե­ նե­րը փոխ­հա­տու­ցում են նշ­ված վե­րա­դիր ծախ­ րի կող­մից պա­հանջ­վող ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի մեծ սե­րը, ո­րի շնոր­հիվ Ի­րա­նի ճա­նա­պարհն ա­վե­լի մա­սը, սա­կայն այդ ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րը կա­րող մր­ցու­նակ է դառ­նում. 40 ֆու­տա­նոց բեռ­նարկղն են ա­վե­լի լայն և ո­րա­կյալ լի­նել: Հա­մաշ­խար­ ա­վե­լի է­ժան է փո­խադ­րել Ի­րա­նի, քան Վրաս­տա­ հային բան­կի նյու­թա­տեխ­նի­կա­կան ա­պա­հով­ման նի տա­րած­քով: Ո­րոշ հան­գա­մանք­ներ վկա­յում են ին­դեք­սի գնա­հատ­մամբ` Հա­յաս­տա­նի վար­կա­նի­շը Փո­թիի հա­մե­մա­տա­կան ա­ռա­վե­լու­թյուն­նե­րի ա­ճի բա­վա­ կա­նին բարձր է և 155 ե­ նե­ րկր­ րի թվում զբա­ հա­վա­նա­կա­նու­թյան մա­սին, այդ թվում՝ Փո­թի­ում ղեց­նում է 79-րդ տե­ղը: Ա­ռա­քող ըն­կե­րու­թյուն­ներն ա­զատ տն­տե­սա­կան գո­տի ստեղ­ծե­լը, Վրաս­տա­ աս­տի­ճա­նա­բար փոր­ձում են սե­փա­կան ու­ժե­րով նի տա­րած­քով տա­րան­ցիկ բեռ­նա­փո­խադ­րում­ ի­րա­կա­նաց­նել բեռ­նա­փո­խադ­րում­նե­րը, ոչ թե նե­րի հետ կապ­ված խն­դիր­նե­րի մեղ­մա­ցու­մը և պատ­վի­րել այլ բեռ­նա­փո­խադ­րող ըն­կե­րու­թյուն­ Ի­րա­նի նկատ­մամբ կի­րառ­վող պատ­ժա­մի­ջոց­ նե­րի: նե­րի հետևանք­նե­րը: Այդ պատ­ժա­մի­ջոց­նե­րը, մի շարք այլ հան­գա­ման­քնե­րի հետ մեկ­տեղ (բեռ­նա­ 5.19. Տար­բեր ար­տադ­րող­նե­րի ա­ռաք­վող փո­խադ­րում­նե­րը չա­պա­հո­վագ­րե­լը, մի­ջազ­գային բեռ­նե­րը հազ­վա­դեպ են միա­վոր­վում մեկ խո­ ա­ռաք­ման ու­ղի­նե­րի սահ­մա­նա­փակ մատ­չե­լի­ու­ շոր ա­ռաք­ման հա­մար: Փոքր ար­տադ­րա­կան ըն­ թյու­նը և ի­րա­նա­կան բան­կե­րի հետ աշ­խա­տե­լու կե­րու­թյուն­նե­րի կող­մից ար­տադր­վող շատ ապ­ ան­հնա­րի­նու­թյու­նը) ստի­պում են բեռ­նա­փո­խադ­ րան­քա­տե­սակ­ներ, օ­րի­նակ՝ ար­հես­տա­գոր­ծա­կան րող ըն­կե­րու­թյուն­նե­րին հրա­ժար­վել Ի­րա­նի տա­ ի­րեր ու տեքս­տիլ ար­տադ­րանք, ո­րոնք գործ­նա­ րած­քով բեռ­նա­փո­խադ­րում­ներ ի­րա­կա­նաց­նե­լուց: կա­նում կա­րող էին ար­տա­հան­վել ՓՄՁ-նե­րի կող­ մից, ներ­կա­յումս զրկ­ված են այդ հնա­րա­վո­րու­թյու­ նից, քա­նի որ նման փոքր ծա­վալ­նե­րի ա­ռաք­ման C. Նյութատեխնիկական ի­նք­նար­ժե­քը շատ բարձր է: Փոքր ծա­վա­լը հնա­ ապահովում և բեռնափոխադրման րա­վո­րու­թյուն չի տա­լիս հա­մախմ­բե­լու ապ­րան­քը, ծառայություններ ո­րով­հետև նման դեպ­քե­րում ան­հրա­ժեշտ ծա­վա­լի ա­ռաք­վող բեռ­ներ հա­վա­քե­լը եր­կար ժա­մա­նակ է 5.17. ­Հա­յաս­տա­նի բեռ­նա­փո­խադ­րում­նե­րի ո­լոր­ պա­հան­ջում, ո­րի ըն­թաց­քում ան­հրա­ժեշտ է վճա­ տում գոր­ ծում են 2-3 խո­ շոր և մի քա­ նի ա­ վե­ րել բեռ­նա­տար մե­քե­նա­նե­րի պա­րա­պուր­դի հա­ լի փոքր ըն­կե­րու­թյուն­ներ: Գոր­ծու­նե­ու­թյուն են մար: Մաք­սային կա­նոն­նե­րը նույն­պես չեն նպաս­ ծա­վա­լում նաև օ­տա­րերկ­րյա ըն­կե­րու­թյուն­նե­րը, տում, որ բեռ­նա­փո­խադ­րող ըն­կե­րու­թյուն­նե­րը մաս­նա­վո­րա­պես` վրա­ցա­կան, թուր­քա­կան և ի­րա­ բեռ­նա­ռա­քիչ­նե­րին մա­տու­ցեն մաք­սային գոր­ծա­ նա­կան: Հայ­կա­կան բեռ­նա­փո­խադ­րող ըն­կե­րու­ կա­լի ծա­ռա­յու­թյուն­ներ, քա­նի որ ըն­կե­րու­թյու­նը թյուն­նե­րի կող­մից մա­տուց­վող ծա­ռա­յու­թյուն­նե­ պար­տա­վոր է մա­քսային հայ­տա­րա­րագ­րում նշել րի ի­նք­նար­ ժե­ րին նպաս­ քը բարձր է, ո­ տում է նաև բեռ­նա­տար ավ­տո­մե­քե­նայի տվյալ­նե­րը և ներ­կա բեռ­նա­փո­խադ­րում­նե­րի սահ­մա­նա­փակ ծա­վա­լը: գտն­վել բեռ­նա­տա­րի մեկ­նե­լու պա­հին: Բեռ­նա­փո­խադ­րող ըն­կե­րու­թյուն­նե­րը գան­գատ­ վում են, որ նոր մե­ քե­ նա­ներ ձեռք բե­ րե­ լը դժ­ վար 5.20. Նյու­թա­տեխ­նի­կա­կան ա­ռաք­ման եր­կու է: Նրանք նշում են հատ­ կա­պես բան­ կային ֆի­ նան­ խո­շոր կենտ­րոն­նե­րը կա­րող են նպաս­տել ա­ռա­ սա­վո­րում ստա­նա­լու հետ կապ­ված խն­դիր­նե­րը, քում­նե­րի հա­մախմբ­մա­նը և սպա­սարկ­ման մա­ քա­նի որ տո­կո­սադ­րույ­քը կա­րող է կազ­մել մինչև կար­դա­կի բա­րե­լավ­մա­նը մի­ջազ­գային նյու­թա­ 15 տո­ կոս, ի­նչ­ պես նաև այն, որ բարձր են մաք­ սա­ տեխ­նի­կա­կան ա­պա­հով­ման ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի 92 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն հետ հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյան շնոր­հիվ: Սպաս­վում փո­խադ­րող­ներն ու­նեն մաք­սային պա­հեստ­նե­ է, որ 2015 թ. «Զ­վարթ­նոց» օ­դա­նա­վա­կա­յա­նում րից օ­գտ­վե­լու նույն ի­րա­վունք­նե­րը, ի­նչ ապ­րանք կգոր­ծի Երևան քա­ղա­քի նյու­թա­տեխ­նի­կա­կան ներկ­րող­նե­րը: Ա­զատ տա­րան­ցիկ փո­խադր­ման ա­պա­հով­ման հան­գույ­ցը, թեև դեռ ան­հրա­ժեշտ են ի­րա­վուն­քը ո­րոշ ռազ­մա­վա­րա­կան ո­լորտ­նե­րում, ներդ­րում­ներ եր­կաթգ­ծի և ճա­նա­պար­հային են­ նե­րա­ռյալ՝ ա­ռող­ջա­պա­հու­թյան և ազ­գային ան­ թա­կա­ռուց­վածք­նե­րում: Ա­զատ տն­տե­սա­կան գո­ վտան­գու­թյան, են­թա­կա է բա­նակ­ցու­թյուն­նե­րի, տու ծրագ­րով թարմ մր­գի նոր սառ­նա­րա­նային ընդ որում` այն կա­ րող է ար­գել­վել` ել­նե­լով «ազ­ պա­հեստ­նե­րի կա­ռուց­ման շնոր­հիվ Երևա­նի օ­դա­ գային ան­վտան­գու­թյան» նկա­տա­ռում­նե­րից: Թեև նա­վա­կա­յա­նը բա­րե­լա­վել է իր կա­րո­ղու­թյուն­նե­րը պե­տա­կան պաշ­տո­նյա­նե­րի շր­ջա­նում ո­րոշ թերա­ նյու­թա­տեխ­նի­կա­կան ա­պա­հով­ման հար­ցում: Մեկ հա­վա­տու­թյուն կա, որ կոն­վեն­ցիայի ստո­րագ­ այլ նյու­թա­տեխ­նի­կա­կան ա­պա­հով­ման հան­գույց րու­մը որևէ ար­դյունք չի բե­րի, այն վա­վե­րաց­նե­լու կս­տեղծ­վի Գյում­րի քա­ղա­քի մո­տա­կայ­քում գտն­ դեպ­քում Հա­յաս­տա­նի հա­մար ա­վե­լի լավ հնա­րա­ վող «Ա­խու­րյան» եր­կաթգ­ծի կա­յա­րա­նում: վո­րու­թյուն­ներ կա­րող են ստեղծվել ապ­րանք­նե­րի ա­զատ տա­րան­ցիկ փո­խադր­ման հար­ցում ե­րկ­րի ի­րա­վունք­նե­րը պաշտ­պա­նե­լու հա­մար: Հա­յաս­ D. Առաջարկվող տա­նը, սա­կայն, միա­ցել է ՄԱԿ-ի Ծո­վային օ­րեն­քի քաղաքականություն կոն­վեն­ցիային, ո­րով նույն­պես ե­րաշ­խա­վոր­վում է ա­զատ տա­րան­ցիկ փո­խադ­րում­նե­րի ի­րա­վուն­ 5.21. Երկ­կողմ տա­րան­ցիկ բեռ­նա­փո­խադր­ քը: Վրաս­տա­նը վա­վե­րաց­րել է այդ եր­կու կոն­վեն­ ման պայ­մա­նագ­րե­րը կա­րող են բա­րե­լա­վել ցիա­նե­րը, մինչ­դեռ Ի­րա­նը դա չի ա­րել: ի­րա­վի­ճա­կը: Ի­րա­նի տա­րած­քով ան­ցնող հայ­ կա­կան բեռ­նա­տար­նե­րից գանձ­վող բարձր ճա­նա­ 5.23. Վ­րաս­տա­նի տա­րած­քով ան­ցնող տա­ պար­հային վճա­րը զգա­լի­ո­րեն ա­վե­լաց­նում է ծախ­ րան­ցիկ ճա­նա­պար­հի բա­րե­լավ­ման ար­դյուն­ սե­րը: Հա­յաս­տա­նի և Վրաս­տա­նի հա­մա­ձայ­նագ­րի քում Հա­յաս­տանն է­ա­պես կշա­հի: Այդ ա­ռու­մով հա­մա­ձայն` փո­խա­դարձ հիմ­քե­րով բեռ­նա­փո­խադ­ հնա­րա­վոր է ի­րա­կա­նաց­նել դե­պի Բա­թու­մի նա­ րող­նե­րից չեն գանձ­վում տա­րան­ցիկ փո­խադր­ման վա­հան­գիստ տա­նող մայ­րու­ղու կա­պի­տալ վե­ վճար­ներ և ճա­նա­պար­հային հար­կեր, թեև ո­րոշ րա­նո­րո­գում, որ­պես­զի այն այ­լընտ­րանք դառ­նա բեռ­նա­փո­խադ­րող ըն­կե­րու­թյուն­ներ նշում են, որ Փո­թիի նա­վա­հանգս­տին, նաև ստեղ­ծել Ռու­սաս­ այդ մո­տե­ցու­մը հա­վա­սա­րա­չափ չի կի­րառ­վում: տա­նի սահ­մա­նը հա­տող Վե­րին Լարսի ճա­նա­ Հա­յաս­տա­նի կա­ռա­վա­րու­թյու­նը կա­րող է բա­նակ­ պար­հի մաքր­ման ծա­ռա­յու­թյուն­ներ, ո­րոնք հնա­ ցու­թյուն­ներ վա­րել Ի­րա­նի հետ, որ­պես­զի ի­ջեց­վի րա­վո­րու­թյուն կտան տա­րին բո­լոր շա­հա­գոր­ծել ի­րա­նա­կան բեռ­նա­տար­նե­րից գանձ­վող ճա­նա­ այն, ի­նչ­պես նաև Հա­յաս­տա­նի հա­մար բա­ցել պար­հային հար­կը: ա­ռան­ձին ա­ռևտ­րային տա­ղա­վար Փո­թիի նա­վա­ հանգս­տում: Վրա­ցա­կան կող­մի հետ բա­նակ­ցու­ 5.22. Բո­լոր գոր­ծող մի­ջազ­գային կոն­վեն­ թյուն­ներ կա­րե­լի է վա­րել նաև սև­ծո­վյան լաս­տա­ ցիա­նե­րի ստո­րագր­ման դեպ­քում Հա­յաս­տա­ նա­վե­րի հու­սա­լի­ու­թյան բարձ­րաց­ման և դրանց նը կա­ րող է լրա­ ցիչ լծակ­ ցու­ ներ ձեռք բե­ րել իր սա­կագ­նե­րի ի­ջեց­ման շուրջ: Թեև Բա­քու-Թ­բի­լի­ տա­րան­ցիկ ա­ռևտ­րի գոր­ծըն­կեր­նե­րի նկատ­ սի-Կարս նոր եր­կա­թու­ղին շր­ջան­ցում է Հա­յաս­ մամբ: Հա­յաս­տանն այն փոք­րա­թիվ ծո­վային սահ­ տա­նը, մոտ ա­պա­գա­յում շա­հա­գործ­ման հանձ­ ման չու­նե­ցող ե­րկր­նե­րից է, ո­րոնք չեն ստո­րագ­րել նե­լուց հե­տո այն կա­ րող է նոր տա­ րան­ ղի ցիկ ու­ «Ծո­վային սահ­ման­ներ չու­նե­ցող ե­րկր­նե­րի տա­ ա­պա­հո­վել Հա­յաս­տա­նի հա­մար, այն դեպ­քում, րան­ցիկ ա­ռևտ­րի մա­սին» կոն­վեն­ցիան: Այս կոն­ ե­թե հայ­կա­կան բեռ­նա­փո­խադ­րող­ներն ի­րենց վեն­ցիան ստո­րագ­րած ե­րկր­ներն օ­գտ­վում են «ա­ ա­ռա­քում­ներն ի­րա­կա­նաց­նեն Վրաս­տա­նի Ա­խալ­ զատ տա­րան­ցիկ փո­խադ­րում­նե­րի» ի­րա­վուն­քից, քա­լա­քի շր­ջա­նով: ընդ որում` հա­մա­ձայ­նագ­րով նաև սահ­ման­վում է, որ տա­րան­ցիկ ապ­րանք­նե­րը են­թա­կա չեն որևէ մաք­սա­տուր­քի կամ հա­տուկ հար­կե­րի և դրանց ­ 5. Ցա­մա­քային կապ | 93 դային կապ 6. Օ­ 6.1. ­Հա­յաս­ տա­ նի օ­դային կապն ան­բա­վա­րար րի՝ «Ար­մա­վիայի» և «Ատ­լան­տիս» եվ­րո­պա­կան է, ո­րը ցա­մա­քային կա­պի սահ­մա­նա­փակ հնա­ ա­վիաու­ղի­նե­րի» շա­հե­րը: Սահ­մա­նա­փա­կում­ներն րա­վո­րու­թյուն­նե­րի հետ մեկ­տեղ էլ ա­վե­լի է ա­վե­լաց­նում են գնե­րը ուղևոր­նե­րի և բեռ­նա­ռա­ սրում ար­տա­քին կա­պի հար­ցում ե­րկ­րի ա­ռջև քիչ­նե­րի հա­մար: ծա­ռա­ցած խն­դիր­նե­րը: Չվերթ­նե­րը Հա­յաս­տա­ 6.3. Այս գլ­խում դի­տարկ­վում են ա­վիա­ցի­ոն նից դե­պի ար­տեր­կիր և հա­կա­ռակ ուղ­ղու­թյամբ քա­ղա­քա­կա­նու­թյունն ու դրա ար­դյունք­նե­րը հարևան Վրաս­տա­նի հա­մե­մատ շատ ա­վե­լի թանկ և ա­ռա­ջարկ­վում օ­դային կա­պի բա­րե­լավ­ման են: Բարձր ի­նք­նար­ժե­քի և սահ­մա­նա­փակ ճկու­ տար­բե­րակ­նե­ր: Այդ նպա­ տա­կով նախ և ա­ ռաջ նու­թյան պատ­ճա­ռով էլ ա­վե­լի են բարձ­րա­նում գնա­հա­տում ե­նք ի­նս­տի­տու­ցի­ո­նալ շր­ջա­նա­կը և ուղևոր­նե­րի և բեռ­նե­րի փո­խադր­ման գնե­րը, ի­սկ գոր­ծա­րար մի­ջա­վայ­րը, այ­նու­հետև հա­մադ­րում մարդ­կանց և ապ­րանք­նե­րի փո­խադր­ման հնա­րա­ ե­նք Հա­յաս­տա­նի ա­վիա­ցիայի վի­ճա­կը տա­րա­ վո­րու­թյուն­նե­րի կո­րուս­տը բա­ցա­սա­բար է ան­դրա­ ծաշր­ջա­նի այլ ե­րկր­նե­րի հետ և չոր­րորդ բաժ­նում դառ­նում ե­րկ­րի ը­նդ­հա­նուր տն­տե­սու­թյան վրա:­ հաշ­վար­կում ե­նք ոչ ա­զա­տա­կան մի­ջա­վայ­րի ազ­ 6.2. Ո­լոր­տում մր­ցակ­ցու­թյան խթան­ման շնոր­ դե­ցու­թյան տն­տե­սա­կան հետևանք­նե­րը բնակ­ հիվ Հա­ յաս­տա­ նի կա­ռա­վա­րու­թյու­նը կա­րող է չու­թյան հա­մար: Վեր­ջին բաժ­նում տր­վում են ա­րա­գո­րեն բա­րե­լա­վել ե­րկ­րի օ­դային կա­պը: ո­լոր­տում ի­րա­կա­նաց­վող քա­ղա­քա­կա­նու­թյան բա­ Մի­ջազ­գային փոր­ձը ցույց է տա­լիս, որ ա­զա­տա­ րե­լավ­ման ա­ռա­ջարկ­ներ: կա­նա­ցումն է­ա­պես նպաս­տում է օ­դային փո­խադ­ րում­նե­րին, դրա շնոր­ հիվ զգա­լի­ո­րեն ա­վե­լա­նում է նաև ՀՆԱ-ի ա­ճը: Ո­ւղևո­րա­փո­խադ­րում­նե­րի ա­ճն A. Ինստիտուցիոնալ շրջանակը ամ­րապն­ դում է գոր­ծա­րար կա­պե­րը, ա­ռա­ջաց­նում է նոր գա­ղա­փար­ներ, նոր ա­ռևտ­րային ո­լորտ­ներ է 6.4. Ա­վիա­ցիայի ո­լոր­տի ոչ ա­զա­տա­կան մի­ բա­ցում, այդ թվում՝ ա­ րագ փչա­ ցող գյու­ ղատն­ տե­ ջա­վայ­րի հիմ­նա­կան պատ­ճա­ռը պե­տու­թյան սա­կան ար­տադ­ րան­քի համար, և խթա­ նում է զբո­ մի­ջամ­տու­թյունն է: Ներ­կա­յումս ո­լոր­տում կա­ սաշր­ջու­թյու­նը: Հա­յաս­տա­նի և ար­տա­քին աշ­խար­ յաց­վող բո­լոր ո­րո­շում­նե­րը, մո­նի­թո­րինգն ու կար­ հի օ­դային կա­պը թույլ է ո­լոր­տում ի­րա­կա­նաց­վող գա­վո­րու­մը կենտ­րո­նաց­ված են մեկ գոր­ծա­կա­ ոչ ա­զա­տա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թյան հետևան­քով: լու­թյու­նում՝ Քա­ղա­քա­կան ա­վիա­ցիայի գլ­խա­վոր Ի­րա­կա­նում Հա­ յաս­ տա­ նի ա­վիա­ցի­ոն քա­ղա­քա­կա­ վար­չու­թյու­նում (ՔԱԳՎ): Ի­րա­կա­նում այն հան­դես նու­թյամբ նա­խա­տես­վում են սահ­մա­նա­փա­կում­ է գա­լիս և՛ քա­ղա­քա­կա­նու­թյուն մշա­կո­ղի, և՛ այն ներ հզո­րու­թյուն­նե­րի (թույլ տր­ված չվերթ­ նե­րի և ի­րա­կա­նաց­նո­ղի դե­րում: Վար­չու­թյու­նը բա­նակ­ նս­տա­տե­ղե­րի քա­նա­կի), ի­նչ­պես նաև եր­կիրն այլ ցում է Օ­ՍՊ-նե­րի կնք­ման հար­ցե­րի շուրջ, ո­րո­շում, ե­րկր­նե­րի հետ կա­պող ա­վիաըն­կե­րու­թյուն­նե­րի թե որ հայ­կա­կան ըն­կե­րու­թյունն է ի­րա­կա­նաց­ գծով: Ոչ ա­զա­տա­կան մի­ջա­վայ­րը պաշտ­պա­նում նե­լու չվերթ­նե­րը, և սահ­մա­նում է ա­վիաըն­կե­րու­ է եր­կու մաս­նա­վոր տե­ղա­կան ըն­կե­րու­թյուն­նե­ թյուն­նե­րի շու­կա մուտք գոր­ծե­լու կա­նոն­նե­րը (հա­ դային կապ 6. Օ­ | 95 ճա­խա­կա­նու­թյու­նը, ար­տո­նագր­ված չվերթ­նե­րի Q. Գործարար միջավայր թի­վը և այլն): Վար­չու­թյու­նը նաև ի­րա­կա­նաց­նում է տեխ­նի­կա­կան կար­գա­վո­րի­չի գոր­ծա­ռույթ­նե­րը 6.7. ­Մի­ջազ­գային օ­դային փո­խադ­րում­նե­ (լի­ցեն­զա­վո­րում, մո­նի­թո­րինգ, ան­վտան­գու­թյան րը սո­վո­րա­բար ի­րա­կա­նաց­վում են ե­րկ­կողմ և ա­պա­հո­վու­թյան կա­նոն­նե­րի կա­տար­ման նկատ­ օ­դային սպա­սարկ­ման պայ­մա­նագ­րե­րի հի­ մամբ հս­կո­ղու­թյուն), ի­նչ­պես նաև պա­տաս­խա­ ման վրա (Օ­ ՍՊ): Վեր­ջին­ներս կար­գա­վո­րում են նա­տու է 2001 թ. Երևա­նի օ­դա­նա­վա­կա­յա­նի սպա­ օ­դային ծա­ռայու­թյուն­նե­րի մա­տու­ցու­մը և սահ­մա­ սարկ­ման հա­մար կազ­մա­կերպ­ված մր­ցույ­թում նում շու­կա մուտք գոր­ծե­լու պայ­ման­նե­րը եր­կու հաղ­թած ըն­կե­րու­թյան հետ կնք­ված պայ­մա­նագ­րի ե­րկր­նե­րի փո­խա­դար­ձու­թյան սկզ­բուն­քով: Պայ­ կա­ռա­վար­ման հա­մար: ման­նե­րը սո­վո­րա­բար նա­խա­տե­սում են. 6.5. 2001 թ. հե­տո օ­դա­նա­վա­կա­յա­նի են­թա­  ­Մեկ կամ բազ­մա­կի ա­վիաու­ղի­նե­րի շա­հա­ կա­ռուց­վածքն է­ապ ­ ես բա­րե­լավ­վել է: 1991-2001 գոր­ծում. ը­ստ այդմ ո­րոշ­վում է սպա­սարկ­վող թթ. Հա­յաս­տա­նի ա­վիա­ցիայի ո­լոր­տում ներ­դրում­ ա­վիաու­ղի­նե­րի թի­վը: Մեկ ուղ­ղու­թյամբ Օ­ՍՊ- նե­րի մա­ կար­դա­կը չն­ չին էր: Սա­կայն 2001 թ. դեկ­ ներն ար­գե­լում են մր­ցակ­ցու­թյունն ա­վիաըն­կե­ տեմ­բե­րին 30 տար­վա ժամ­կե­տով կնք­վեց Երևա­ րու­թյուն­նե­րի միջև: նի «Զ­վարթ­նոց» մի­ջազ­գային օ­դա­նա­վա­կա­յա­նի  Չ­վեր­թնե­րի նշա­նակ­ման քա­ղաք­նե­րը, ը­ստ կոն­ցե­սի­ոն կա­ռա­վար­ման պայ­մա­նա­գիր ար­գեն­ ո­րոնց` ո­րոշ­վում են ա­ռան­ձին ա­վիաըն­կե­րու­ տի­նա­ կան Corporacion America Company (CAC) ըն­ թյուն­ներն ու օ­դա­նա­վա­կա­յան­նե­րը: կե­րու­թյան հետ, ո­րը մի շարք ե­րկր­նե­րում օ­դա­նա­  Ծա­վալ­նե­րը. սո­վո­րա­բար նշ­վում են չվերթ­նե­րի վա­կա­յան­նե­րի շա­հա­գոր­ծում է ի­րա­կա­նաց­նում: ա­ռա­վե­լա­գույն հա­ճա­խա­կա­նու­թյու­նը, նս­տա­ Պայ­մա­նագ­րի հա­մա­ձայն` այդ ըն­կե­րու­թյու­նը տե­ղե­րի քա­նա­կը կամ ի­նք­նա­թի­ռի ա­ռա­վե­լա­ ներդ­րում ա­րեց նոր տեր­մի­նա­լի կա­ռուց­ման հա­ գույն տա­րո­ղու­թյու­նը: մար, ո­րը բաց­վեց 2002 թվա­կա­նին:  Գ­նե­րի սահ­ման­ման հար­ցում ա­վիաըն­կե­րու­ 6.6. Եր­կու ա­վիաըն­կե­րու­թյուն` «Ար­մա­վիան» թյուն­նե­րի հայե­ցո­ղու­թյան սահ­մա­նը և սե­փա­ և ԱԵ­Ա-ն ի­րա­կա­նաց­նում են չվերթ­ներ Հա­ կա­նու­թյան սահ­մա­նա­փա­կում­նե­րը: յաս­տա­նից դե­պի ար­տեր­կիր և հա­կա­ռակ ուղ­ ղու­թյամբ: Ա­ռա­ջի­նը հա­մար­վում է պաշ­տո­նա­ 6.8. Յու­րա­քան­չյուր շու­կա­յում սահ­մա­նա­փա­ կան ազ­գային փո­խադ­րո­ղը: Այն իր մե­ծա­քա­նակ կում­նե­րի մա­կար­դա­կը տար­բեր է: Գնե­ րի տար­ ի­նք­նա­թի­ռային նա­վա­տոր­մով ի­րա­կա­նաց­նում բե­րու­թյուն­ներն էլ ա­վե­լի են շփո­թեց­նում Հա­յաս­ է բազ­մա­թիվ չվերթ­ներ տար­բեր ուղ­ղու­թյուն­նե­ տա­նում տար­վող ա­վիա­ցի­ոն քա­ղա­քա­կա­նու­թյան րով: Ի տար­բե­րու­թյուն սրան` ԱԵ­Ա ըն­կե­րու­թյու­նը մա­սին պատ­կե­րա­ցում­նե­րը: Հիմ­նա­կան ու­ղի­նե­րը սե­փա­կան կամ վար­ձա­կա­լած ի­նք­նա­թիռ­ներ չու­ շա­հա­գործ­վում են հետևյալ պայ­ման­նե­րով. նի, փո­խա­րե­նը` ի­րա­կա­նաց­նում է «Ավստ­րիա­կան  ­Ռու­սաս­տա­նի շու­կան կազ­մում է Հա­յաս­տա­ ա­վիաու­ղի­ներ» և «­Չե­խա­կան ա­վիաու­ղի­ներ» ըն­ նի ուղևո­րա­փո­խադր­ման ա­վե­լի քան 50 տո­ կե­րու­թյուն­նե­րի դե­պի Վի­են­նա և Պրա­հա չվերթ­ կո­սը: Այն թերևս միակն է, ո­ր ի­րա­կա­նաց­վում նե­րի տոմ­սե­րի վա­ճառ­քը: «Ար­մա­վիան» խա­ղում է մր­ցակ­ցային հի­մունք­նե­րով: Մինչև 2007 թ. է ոչ պաշ­ տո­ նա­կան, բայց կարևոր դեր ա­ վիա­ թույ­լատր­վող սահ­մա­նա­չա­փե­րը կար­գա­վոր­ ցիայի ո­լոր­տում ի­րա­կա­նաց­վող քա­ղա­քա­կա­նու­ վում էին ը­ստ տա­րե­կան կտր­ված­քով նս­տա­ թյան հար­ցում, ի­նչ­պես նաև մաս­նակ­ցում է օ­դային տե­ղե­րի ա­ռա­վե­լա­գույն թվի, ընդ որում` այդ սպա­սարկ­ման ե­րկ­կողմ պայ­մա­նագ­րե­րի շուրջ թի­վը պար­բե­րա­բար ճշգրտ­վում էր` հաշ­վի բա­նակ­ցու­թյուն­նե­րին: Հա­յաս­տա­նի տա­րած­քով առ­նե­լով պա­հան­ջար­կի կան­խա­տե­սում­նե­րը: ի­րա­կա­նաց­վող չվերթ­նե­րի վե­րահս­կո­ղու­թյունն Այ­նուա­մե­նայ­նիվ վեր­ջերս դա փո­խա­րին­վեց ի­րա­կա­նաց­վում է այլ ան­կախ պե­տա­կան ըն­կե­րու­ շա­բա­թա­կան չվերթ­նե­րի սահ­մա­նա­փակ­ման թյան կող­մից: չա­փա­նի­շով: Ներ­կա­յումս սահ­մա­նա­փա­կում­ նե­րը սահ­ման­ված են մի­ջան­կյալ հիմ­քե­րով՝ 96 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն թույլ տա­լով շա­բա­թա­կան ա­ռա­վե­լա­գույ­նը 49  2012 թ. BMI ըն­ րու­ կե­ մից դեպի Հա­ թյան կող­ յաս­ թռիչք և յու­րա­քան­չյուր կող­մից ե­րեք ի­նք­նա­թիռ տան չվերթ­նե­րի դա­դա­րե­ցու­մից հե­տո Միա­ Երևան-Մոսկ­վա եր­թու­ղու հա­մար: Մյուս եր­ ցյալ Թա­գա­վո­րու­թյան որևէ ա­վիաըն­կե­րու­ թու­ղի­նե­րի սպա­սարկ­ման հա­մար թույլ է տր­ թյուն այլևս չօգտ­վեց Հա­յաս­տա­նի և Միա­ցյալ վում մինչև ե­րեք ըն­կե­րու­թյուն, ի­սկ թռիչք­նե­րի Թա­գա­վո­րու­թյան միջև կնք­ված ե­րկ­կողմ պայ­ հա­ճա­խա­կա­նու­թյու­նը չի սահ­մա­նա­փակ­վում: մա­նագ­րի հա­մա­ձայն հատ­կաց­ված յոթ թռիչ­քի Ռու­սաս­տանն ա­ռա­ջար­կել է վե­րաց­նել բո­լոր հա­ճա­խա­կա­նու­թյու­նից: սահ­մա­նա­փա­կում­նե­րը (այդ թվում՝ թռիչք­նե­  Մ­նա­ցած եր­թու­ղի­նե­րը սպա­սարկ­վում են մեկ րի հա­ճա­խա­կա­նու­թյան, սպա­սարկ­վող եր­թու­ ըն­կե­ թյան կող­ րու­ մից: Դրանց թվում են Ստամ­ ղի­նե­րի և ժա­ման­ման օ­դա­նա­վա­կա­յան­նե­րի բու­լը, Բեյ­րու­թը, Թեհ­րա­նը և մյուս­նե­րը: գծով): Դա մերժ­ վել էր ՔԱԳՎ-ի կող­ մից, ո­րը հան­դես է ե­կել հան­դի­պա­կաց ա­ռա­ջար­կով, 6.9. Փաս­տո­րեն եր­թու­ղի­նե­րի հիմ­նա­կան այն է` կր­ճա­տել թռիչք­նե­րի հա­ճա­խա­կանու­ մա­սը սպա­սարկ­վում է մեկ ըն­կե­րու­թյան կող­ թյունն ու ա­վիաըն­կե­րու­թյուն­նե­րի քա­նա­կը: մից: Մի շարք ե­րկ­կողմ պայ­մա­նագ­րե­րով նա­ խա­տես­վում է մի քա­նի ա­վիաըն­կե­րու­թյուն­նե­րի  Ավստ­ րիայի և Չե­ խիայի հետ կնք­ ված Օ­ ՍՊ-նե­ գոր­ծու­նե­ու­թյուն ծա­վա­լե­լու հնա­րա­վո­րու­թյուն, րում սահ­ ման­ րա­ ված է, որ յու­ քան­չյուր կողմ շա­ սա­կայն եր­թու­ղի­նե­րի մեծ մա­սը մինչ այժմ սպա­ բա­թա­կան ի­րա­կա­նաց­նում է ա­ռա­վե­լա­գույ­նը սարկ­վում է ըն­դա­մե­նը մեկ ար­տա­սահ­մա­նյան և չորս չվերթ, թեև «­Չե­խա­կան ա­վիաու­ղի­ներ» մեկ հայ­կա­կան ա­վիաըն­կե­րու­թյան կող­մից: Միակ, և «Ավստ­րիա­կան ա­վիաու­ղի­ներ» ըն­կե­րու­ բայց և կարևոր բա­ցա­ռու­թյու­նը Ռու­սաս­տանն է, թյուն­ րը ներ­ նե­ կա­յումս 5 կամ 6 չվերթ են ի­ րա­ որ­տեղ բազ­մա­թիվ ըն­կե­րու­թյուն­ներ մր­ցակ­ցում են կա­նաց­նում, ո­րոնց հա­մար ՔԱԳՎ-ից հա­տուկ ուղևոր­նե­րի և բեռ­նե­րի օ­դային փո­խադր­ման հա­ թույլտ­վու­թյուն ու­նեն: «Ար­մա­վիան» զի­ջել է մար: Նման ոչ ա­զա­տա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­ այդ ուղ­ղու­թյուն­նե­րը ԱԵ­Ա-ին: Քա­նի որ ԱԵ­ նը մա­սամբ պայ­մա­նա­վոր­ված է «Ար­մա­վիայի» և Ա-ն սե­փա­կան ի­նք­նա­թիռ­ներ չու­նի, հան­դես կա­ռա­վա­րու­թյան կն­քած ներդ­րու­մային պայ­մա­ է գա­լիս մար­կե­տին­գային գոր­ծա­կա­լի դե­րում` նագ­րով, ո­րով վեր­ջի­նիս հա­մար նա­խա­տես­ված վա­ճա­ռե­լով ֆիքս­ված քա­նա­կով ա­վիա­տոմ­ է ո­րո­շա­կի պաշտ­պա­նու­թյուն մր­ցա­կից ըն­կե­րու­ սեր «­Չե­խա­կան ա­վիաու­ղի­ներ» և «Ավստ­րիա­ թյուն­նե­րից76: Թռիչ­քային ծա­վալ­նե­րի սահ­մա­նա­ կան ա­վիաու­ղի­ներ» ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի կող­մից փա­կում­նե­րը պաշտ­պա­նում են մաս­նա­վոր «ազ­ ի­րա­կա­նաց­վող չվերթ­նե­րի հա­մար (այս­պես գային փո­խադ­րո­ղին» և ԱԵ­Ա ըն­կե­րու­թյա­նը` ի կոչ­ված՝ block-spacing): վնաս Հա­յաս­տա­նից մեկ­նող և Հա­յաս­տան ժա­մա­  Ֆ­րան­սիայի հետ Օ­ՍՊ-ով նա­խա­տես­վում է շա­ նող ուղևոր­նե­րի: Այս գոր­ծե­լա­կեր­պը գե­րա­կա է բա­թա­կան 4 թռիչք յու­րա­քան­չյուր կող­մի հա­ Օ­ՍՊ-նե­րի ա­վե­լի ա­զա­տա­կան դրույթ­նե­րի նկատ­ մար, ո­րոնք «Air France» ըն­կե­րու­թյու­նը թեժ մամբ: շր­ջա­նում լի­ո­վին ի­րա­կա­նաց­նում է: «Ար­մա­ վիան» «Air France»-ի հետ շա­ բա­ կան եր­ թա­ կու թռիչք էր ի­րա­կա­նաց­նում դե­պի Փա­րիզ, սա­ R. Հայաստանի օդային կապի կայն վեր­ջերս այդ պրակ­տի­կան դա­դա­րեց­ համեմատական վերլուծություն վեց75: 75 Հարկ է նշել, որ Հայաստանի և Եվրոմիության միջև հորիզոնական համաձայնության շնորհիվ վերանայվեցին ԵՄ-ի երկրների հետ Երթուղիները բոլոր երկկողմանի պայմանագրերը և նախատեսվեց, որ ցանկացած մասնակից պետություն կարող է թռիչքներ իրականացնելու համար 6.10. Երևա­նի օ­դա­նա­վա­կա­յա­նից թռիչք­նե­ նշանակել ԵՄ-ի` ցանկացած ավիաընկերություն, այն պայմանով, րը հիմ­նա­կա­նում ի­րա­կա­նաց­վում են դե­պի եվ­ որ վերջինս ուղղակիորեն կամ կոլեկտիվ սեփականությամբ պատկանում է ԵՄ-ի երկրներին և ղեկավարվում է նրանց կամ նրանց րա­սիա­կան քա­ղաք­ներ: Ի­ պես երևում է 6.1 նչ­ քաղաքացիների կամ Նորվեգիայի, Լիխտենշտեյնի, Շվեյցարիայի, նկա­րից, եվ­րա­սիա­կան շու­կայի կշի­ռը Երևա­նից Իսլանդիայի կամ նրանց քաղաքացիների կողմից: ԵՄ-ի և Հայաստանի Հանրապետության միջև պայմանագիր օդային սպասարկման հետ կապված որոշ խնդիրների մասին՝ OJ L 50, 21.2.2009, p. 22–29. 76 Պայմանագիրը չի հրապարակվել, ուստի դրա դրույթները հայտնի չեն: դային կապ 6. Օ­ | 97 Նկար 6.1. Նս­տա­տե­ղե­րի բաշ­խու­մը Երևա­նից ի­րա­կա­նաց­վող չվերթ­նե­րով Նշանակման տարածաշրջան Նշանակման երկիր Շուկա Ավիաընկերություն Աղ­բյու­րը` DIIO տվյալ­ներ (հու­նիս, 2012 թ.), հե­ղի­նակ­նե­րի հաշ­վարկ­ներ: Ծա­նո­թու­թյուն: 2012 թ. հոկ­տեմ­բե­րին BMI ըն­կե­րու­թյու­նը դա­դա­րեց­րել է Երևան-Լոն­դոն չվերթ­նե­րը: ի­րա­կա­նաց­վող բո­լոր չվերթ­նե­րում կազ­մում է 71 շա­բա­թա­կան եր­կու թռիչ­քի հա­ճա­խա­կա­նու­թյամբ տո­կոս, ի­սկ չվերթ­նե­րը դե­պի Ա­րևմ­տյան Եվ­րո­ (Երևա­նից ար­տագ­նա չվերթ­նե­րի մոտ 70 տո­կո­ պայի ե­րկր­ներ` մեկ քա­ռոր­դը, մնա­ցած թռիչք­ներն սը), ի­սկ չորս ուղ­ղու­թյուն­ներ` օ­րա­կան ա­ռն­վազն րա­ էլ ի­ կա­նաց­ պի Մի­ վում են դե­ ջին Արևելք (7 տո­ մեկ չվեր­թով (Ռոս­տով, Կրաս­նո­դար, Մի­նե­րալ­ կոս): Նս­տա­տե­ղե­րի մեծ մա­սը նա­խա­տես­ված է նի­ե Վո­դի շա­բա­թա­կան 7-13 թռիչք­նե­րի հա­ճա­ դե­պի Ռու­սաս­տան թռիչք­նե­րի հա­մար (69 տո­կոս): խա­կա­նու­թյամբ), ի­սկ մեկ ուղ­ղու­թյուն՝ օ­րա­կան 45 սպա­սարկ­վող եր­թու­ղի­նե­րից ա­ռա­վել մեծ կշի­ եր­կու և ա­վե­լի թվով չվերթ­նե­րով (Մոսկ­վա): Այն ռը Ռու­սաս­տա­նի մայ­րա­քա­ղա­քինն է: Մոսկ­վայի քա­ղաք­նե­րից, որ­տեղ օ­րա­կան ի­րա­կա­նաց­վում է ե­րեք օ­դա­նա­վա­կա­յան­նե­րում վայ­րէջք է կա­տա­ ա­ վազն մեկ չվերթ, միայն Մոսկ­ ռն­ վան է հա­ մար­ րում Երևա­նից մեկ­նող ուղևոր­նե­րի գրե­թե կե­սը: վում այլ ուղ­ղու­թյուն­նե­րի հետ միա­ցում ա­պա­հո­ Երևա­նից թռիչք­ներ ի­րա­կա­նաց­նող 25 ա­վիաըն­ վող հան­գույց օ­դա­նա­վա­կա­յան: Երևա­նից Մոսկ­վա կե­րու­թյուն­նե­րից «Ար­մա­վիային» են պատ­կա­նում օ­րա­կան 10 թռիչք է ի­րա­կա­նաց­վում: BMI ըն­կե­րու­ ա­ռա­վե­լա­գույն թվով նս­տա­տե­ղեր (շուրջ մեկ եր­ թյան գոր­ծու­նե­ու­թյու­նը Հա­յաս­տա­նում դա­դա­րե­ րոր­դը): լուց հե­տո, ո­րի հետևան­քով եր­կի­րը զրկ­վեց Լոն­ դո­նի «­Հիթ­րոու» օ­դա­նա­վա­կա­յա­նի հետ կա­պի 6.11. Երևա­նը չվերրթ­նե­րի ը­նտ­րու­թյան լայն հնա­րա­վո­րու­թյու­նից, Երևա­նի հետ թռիչք­ներ ու­ հնա­րա­վո­րու­թյուն­ներ և բա­վա­րար ճկու­նու­ նե­ցող մյուս խո­շոր միակցե­լիու­թյուն ա­պա­հո­վող թյուն չի ա­պա­հո­վում (Նկար 6.2): Շուրջ 30 ուղ­ օ­դա­նա­վա­կա­յան­ներն են Փա­րի­զի Շառլ դը Գո­լի ղու­թյուն­ներ սպա­սարկ­վում են ա­ռա­վե­լա­գույ­նը 98 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն Նկար 6.2. Չվերթ­նե­րի թի­վը` ը­ստ Երևա­նից կա­տար­վող թռիչք­նե­րի հա­ճա­խա­կա­նու­թյան (ձա­խից բա­ցար­ձակ թվե­րով, ա­ջից` որ­պես ը­նդ­հա­նոր չվերթ­նե­րի տո­կոս), 2000-12 թթ. Աղ­բյու­րը` DIIO տվյալ­ներ (մարտ, 2000 թ. և հու­ նիս, 2012 թ.): ան­վան օ­դա­նա­վա­կա­յա­նը, Ֆրանկ­ֆուր­տի օ­դա­ թյան տե­սան­կյու­նից Երևա­նը զի­ջում է հարևան նա­վա­կա­յա­նը և Ստամ­բու­լի Ա­թա­թուր­քի ան­վան ե­րկր­նե­րի մայ­րա­քա­ղաք­նե­րին: Ա­ՊՀ ե­րկր­նե­ օ­դա­նա­վա­կա­յա­նը, որ­տե­ղից, սա­կայն, ոչ թեժ շր­ րի մայ­րա­քա­ղաք­նե­րի թվում Երևա­նում ա­մե­նա­ ջա­նում թռիչք­ներ են ի­րա­կա­նաց­վում շա­բա­թա­կան ցածր չվեր­թային ճկու­նու­թյունն է, ո­րը ո­րոշ­վում է ըն­դա­մե­նը մեկ կամ եր­կու ան­գամ: Վեր­ջերս Հռո­ շա­բա­թա­կան եր­կու կամ ա­վե­լի քիչ չվերթ­նե­րով մից դե­պի Երևա­ն բաց­ված եր­թու­ղին նույն­պես շա­ ուղ­ղու­թյուն­նե­րի (ներ­կա­յաց­վող օ­րի­նա­կում Երևա­ բա­թա­կան եր­կու ան­գամ է ի­րա­կա­նաց­վում: նի հա­ մար այն ա­ մե­նա­բարձրն է) և օ­ րա­ կան եր­ կու կամ ա­վե­լի շատ չվերթ­նե­րով ուղ­ղու­թյուն­նե­րի 6.12. Դե­պի ար­տեր­կիր և հա­կա­ռակ ուղ­ղու­ (ներ­կա­յաց­վող օ­րի­նա­կում Երևա­նի հա­մար այն թյամբ ի­րա­կա­նաց­վող չվերթ­նե­րի ճկու­նու­ ա­մե­նա­ցածրն է, տե՛ս Նկար 6.3) կշիռ­նե­րի հի­ման Նկար 6.3. Չվերթ­նե­րի թի­վը Ա­ՊՀ ե­րկր­նե­րի մայ­րա­քա­ղաք­նե­րից` ը­ստ հա­ճա­խա­կա­նու­թյան (որ­պես ը­նդ­հա­նուր չվերթ­նե­րի տո­կոս), 2000-12 թթ. Աղ­բյու­րը՝ հե­ղի­նակ­ներ, DIIO-ի տվյալ­նե­րի հի­ման վրա (հու­նիս, 2012 թ.) : դային կապ 6. Օ­ | 99 վրա: Ա­վե­լին, Երևա­նից թռիչք­ներ ի­րա­կա­նաց­նող բաշխ­ված ներկր­ման և ար­տա­հան­ման միջև: Դրա ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի կող­մից ա­ռա­ջարկ­վող տար­բե­ հետևան­քով «Զ­վարթ­նոց» օ­դա­նա­վա­կա­յա­նի րակ­նե­րը սահ­մա­նա­փակ են, միակ բա­ցա­ռու­թյունն ա­վիա­բեռ­նե­րի սպա­սարկ­ման նոր հա­մա­կար­գե­ այն է, որ չորս ըն­կե­րու­թյուն­ներ ի­րա­կա­նաց­նում են րի հզո­րու­թյունն օգ­տա­գործ­վում է ա­ռա­վե­լա­գույ­ չվերթ­ներ դե­պի Մոսկ­վա և ևս ե­րեք ըն­կե­րու­թյուն­ նը 25 տո­կո­սով: Ա­վիա­բեռ­նե­րի շուրջ 80 տո­կո­ ներ` դե­պի Ռու­սաս­տա­նի այլ քա­ղաք­ներ (Ռոս­տով, սը փո­խադր­վում է ուղևո­րային ի­նք­նա­թիռ­նե­րով Սո­չի և Մի­նե­րալ­նի­ե Վո­դի): Միա­ժա­մա­նակ` շու­ և միայն 20 տո­կո­սը` բեռ­նային ի­նք­նա­թիռ­նե­րով: կայի 70 տո­կո­սը սպա­սարկ­վում է ա­ռա­վել­ա­գույ­նը Հա­յաս­տա­նից օ­դային ճա­նա­պար­հով ար­տա­հան­ մեկ կամ եր­կու ա­վիաըն­կե­րու­թյուն­նե­րի կող­մից: վող ապ­րանք­նե­րի ա­վե­լի քան 55 տո­կո­սը ներ­կա­ ԱՄՆ ՄԶԳ-ի հա­ մա­ ռա­ ձայն (2011 թ.)` ա­ վել հա­գեց­ յաց­նում են 10-ից ա­վե­լի քիչ ապ­րան­քա­տե­սակ­ ված ուղ­ղու­թյուն­նե­րով չվերթ­ներ ի­րա­կա­նաց­նե­ ներ: Դրանք են կեն­դա­նի խեց­գե­տի­նը (ը­նդ­հա­նուր լու հա­մար մր­ցակ­ցու­թյան մա­կար­դա­կը նույ­նիսկ օ­դային ճա­նա­պար­հով ար­տա­հան­ման 25 տո­կոս), ա­վե­լի ցածր կա­րող է լի­նել, ին­չը պայ­մա­նա­վոր­ մր­գե­րը (16 տո­կոս) և սա­ռեց­ված ձկ­նամ­թեր­քը (5 ված է «Ար­մա­վիայի» նկատ­մամբ բա­րեն­պաստ տո­կոս): Ապ­րանք­նե­րի մոտ 55 տո­կո­սը ար­տա­հան­ դիր­քո­րոշ­ման պատ­ճա­ռով: Օ­դային սպա­սարկ­ման վում է Մոսկ­վա, ի­սկ 18 տո­կո­սը` Եվ­րո­պա: Մինչ­դեռ պայ­մա­նագ­րե­րում (Օ­ՍՊ) սպա­սարկ­ման թույ­լատ­ օ­դային ճա­նա­պար­հով ներկր­վող բեռ­նե­րի 45 տո­ րե­լի ծա­վալ­նե­րը ար­հես­տա­կա­նո­րեն բաշխ­ված են կո­սը գա­լիս է Եվ­րո­պայից (այս թի­վը նե­րա­ռում է ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի միջև, ի­սկ կոդ-շե­րի­գի և տոմ­ նաև բո­լոր ուղ­ղու­թյուն­նե­րով տա­րան­ցիկ բեռ­նա­ սե­րի ամ­րագր­ման հար­ցե­րը կար­գա­վո­րող ա­ռևտ­ փո­խադ­րում­նե­րը), ի­սկ Մոսկ­վայից գա­լիս է միայն րային հա­մա­ձայ­նագ­րե­րը նպաս­տում են առ­կա մոտ 30 տո­կո­սը: վի­ճա­կի պահ­պան­մա­նը և նվա­զեց­նում մր­ցակ­ցու­ 6.14. Սահ­մա­նա­փակ է նաև տա­րան­ցիկ բեռ­ թյու­նը: նա­փո­խադ­րու­մը: Եվ­րո­պայից տա­րածաշր­ջա­նի 6.13. Երևա­նում սպա­սարկ­վող ա­վիա­բեռ­նե­ այլ ուղ­ղու­թյուն­նե­րով տա­րե­կան փո­խադր­վում է րի ծա­վա­լը նույն­պես հա­մե­մա­տա­բար փոքր է: մոտ 140 տոն­նա բեռ (Ֆ­րանկ­ֆուր­տից Թբի­լի­սի և 2011 թ. ը­նդ­հա­նուր ա­վիա­բեռ­նե­րի ծա­վա­լը կազ­մել Աշ­գա­բադ): Հիմ­նա­կան ապ­րանք­նե­րը հա­մա­կարգ­ է 9,500 տոն­նա, ո­րը մո­տա­վո­րա­պես հա­վա­սար է չային տեխ­նի­կա և պա­րա­գա­ներ են (ը­նդ­հա­նուր Նկար 6.4. Նվա­զա­գույն ու­ղե­վար­ձե­րը Երևա­նից ու Թբի­լի­սիից (ձա­խից) և դե­պի Երևան ու Թբի­լի­սի (ա­ջից) Ու­ղիղ և ան­վայ­րէջք չվերթ­ներ (դո­լար/կմ) Աղ­բյու­րը` հե­ղի­նակ­նե­րի հաշ­վարկ­նե­րը 2012 թ. նոյեմ­բե­րի 3-րդ շա­բա­թի տվյալ­նե­րի հի­ման վրա: Ծա­նո­թու­թյուն: Ու­ղե­վար­ձե­րում նե­րառ­ված չեն օ­դային և ան­վտան­գու­թյան ծա­ռա­յու­թյան հա­մար վճար­նե­րը և հար­կե­րը: 100 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն Նկար 6.5. Նվա­զա­գույն ու­ղե­վար­ձե­րը Երևա­նից, Թբի­լի­սիից, Բաք­վից և Ալ­մա­թիից Ու­ղիղ և ան­վայ­րէջք չվերթ­ներ (դո­լար/կմ) Աղ­բյու­րը` հե­ղի­նակ­նե­րի հաշ­վարկ­նե­րը 2012 թ. նոյեմ­բե­րի 3-րդ շա­բա­թի տվյալ­նե­րի հի­ման վրա: Ծա­նո­թու­թյուն: Ու­ղե­վար­ձե­րում նե­րառ­ված չեն օ­դային և ան­վտան­գու­թյան ծա­ռա­յու­թյան հա­մար վճար­նե­րը և հար­կե­րը: տա­րան­ցիկ բեռ­նա­փո­խադր­ման 25 տո­կոս), պա­ տու­ցում են ճա­նա­պար­հային ֆի­դե­ռի ծա­ռա­յու­ հես­տա­մա­սեր (25 տո­կոս) և այլ խո­շո­րաց­ված ապ­ թյուն դե­պի Թբի­լի­սի և հա­կա­ռակ ուղ­ղու­թյամբ` րանք­ներ (16 տո­կոս): Ո­րոշ օ­դային բեռ­նա­փո­խադ­ կապ ա­պա­հո­վե­լով ի­րենց տա­րա­ծաշր­ջա­նային րիչ­ներ նշում են, որ Մոսկ­վա­յում մաք­սա­զերծ­ման և այլ մի­ջազ­գային ցան­ցե­րի հետ: Մեր տե­ղե­կու­ ձգձ­գում­նե­րի պատ­ճա­ռով Երևա­նը` որ­պես տա­ թյուն­նե­րի հա­մա­ձայն` օ­դային բեռ­նա­փո­խադր­ման րան­ցիկ բեռ­նա­փո­խադր­ման կետ, ա­վե­լի գրա­վիչ է ո­լոր­տում ի­րա­վա­կան խո­չըն­դոտ­ներ չկան: դառ­նում Ռու­սաս­տա­նի Սի­բիր և Հե­ռա­վոր Արևելք ներկր­վող ապ­րանք­նե­րի հա­մար, թեև սպա­սարկ­ Մրցակցություն վող ծա­ վալ­ րը դեռևս փոքր են: նե­ 6.16. Ուղե­վարձը Երևա­նում զգա­լի­ո­րեն ա­վե­ 6.15. Կա­նո­նա­վոր բեռ­նա­փո­խադր­ման չվերթ­ լի բարձր է, քան Թբի­ սի­ լի­ ում: Կա­տար­վել է Հա­ նե­ր դե­պի Երևան ի­րա­կա­նաց­վում են միայն յաս­տա­նի մայ­րա­քա­ղա­քից 47 ու­ղիղ և ան­վայ­րէջք «Air Armenia» և «Air Cargo Germany» (ACG) ըն­ չվերթ­նե­րի և Վրաս­տա­նի 28 չվերթ­նե­րի ուղե­ կե­րու­թյուն­նե­րի կող­մից: «Air Armenia»-ն հայ­ վարձե­րի հա­մե­մա­տա­կան վեր­լու­ծու­թյուն, ո­րոնք կա­կան ըն­կե­րու­թյուն է, ո­րը շա­բա­թա­կան եր­կու կազ­մում են յու­րա­քան­չյուր ուղ­ղու­թյամբ թռիչք­նե­ չվերթ է ի­րա­կա­նաց­նում Երևա­նի և Ֆրանկ­ֆուր­տի րի 99 տո­կո­սը: Հա­մե­մա­տու­թյու­նը Վրաս­տա­նի հետ միջև (Ան­տո­նով-12 ի­նք­նա­թի­ռով), ի­սկ «Air Cargo օգ­տա­ կար է այն ա­ մով, որ կա­ ռու­ րող է ցույց տալ Germany» ըն­կե­րու­թյու­նը շա­բա­թա­կան մեկ չվերթ ա­վե­լի ա­զա­տա­կան ա­վիա­ցի­ոն քա­ղա­քա­կա­նու­ է ի­րա­կա­նաց­նում Բոինգ 747-400 բեռ­նա­տար ի­նք­ թյան ազ­դե­ցու­թյու­նը ա­վիա­տոմ­սե­րի գնե­րի վրա նա­թի­ռով: Ոչ կա­նո­նա­վոր բեռ­նա­տար չվերթ­ներ ե­րթևե­կու­թյան հա­ման­ման կա­ռուց­վածք ու­նե­ցող են ի­րա­կա­նաց­վում նաև դե­պի Կենտ­րո­նա­կան ուղ­ղու­թյուն­նե­րով: Ի տար­բե­րու­թյուն Հա­յաս­տա­ Ա­սիայի քա­ղաք­ներ՝ Աշ­գա­բադ, Դու­շան­բե և Ակ­ նի` Վրաս­տա­նը ըն­կե­րու­թյուն­նե­րին հատ­կաց­վող տաու: Այլ օ­դային բեռ­նա­փո­խադր­մամբ զբաղ­վող չվերթ­նե­րի քա­նա­կի և ուղ­ղու­թյուն­նե­րի հար­ցում ըն­կե­ թյուն­ րու­ ներ, այդ թվում՝ «Cargolux», «Silk Way սահ­մա­նա­փա­կում­ներ չի կի­րա­ռում: Հա­մե­մա­տու­ Airlines» և «Coyne Airways» ըն­կե­րու­թյուն­նե­րը մա­ նը վկա­ թյու­ յում է, որ նույն ուղ­ թյուն­ ղու­ րով և նույն նե­ դային կապ 6. Օ­ | 101 Նկար 6.6. Ա­վիաըն­կե­րու­թյուն­նե­րի կող­մից Airbus A320-200 օ­դա­նա­վի թռիչ­քից թռիչք ժա­մա­նա­կա­ հատ­վա­ծի հա­մար վճար­նե­րը (ԱՄՆ դո­լա­րով) ա. Ա­ռանց վա­ռե­լի­քի հա­մար ծախ­սի բ. Վա­ռե­լի­քի հա­մար ծախ­սով Աղ­բյու­րը` հե­ղի­նակ­նե­րի հաշ­վարկ­նե­րը 2012 թ. նոյեմ­բե­րի 3-րդ շա­բա­թի տվյալ­նե­րի հի­ման վրա: Ծա­նո­թու­թյուն: Ու­ղե­վար­ձե­րում նե­րառ­ված չեն օ­դային և ան­վտան­գու­թյան ծա­ռա­յու­թյան հա­մար վճար­նե­րը և հար­կե­րը: կի­լո­մետ­րա­ժի հի­ման վրա հաշ­վարկ­ված նույ­նիսկ րի հա­մե­մատ, գնե­րը Երևա­նում դար­ձյալ ա­վե­ ա­մե­նա­ցածր ուղե­վարձե­րը Երևա­նում, որ­պես կա­ լի բարձր են (Նկար 6.5): Միակցե­ լիու­ պա­ թյուն ա­ նոն, ա­ վե­լի բարձր են, քան Թբի­ սի­ լի­ ում (Նկար 6.4): հո­վող չվերթ­նե­րի դեպ­քում հաշ­վի է ա­ռն­վել 1900 կի­լո­մետր տի­պիկ տա­րա­ծու­թյան հա­մար մեկ միայն ցա­մա­քային խո­շոր հան­գույց­նե­րի մի­ջո­ կի­լո­մետ­րի հաշ­վով մի­ջին ե­կամ­տա­բե­րու­թյու­նը ցով միակցե­լիու­թյու­նը Հյու­սի­սային Ա­մե­րի­կայի, Երևա­նում կազ­մում է 0.20 դո­լար, ի­սկ Թբի­լի­սի­ում` Եվ­րո­պայի և Ա­սիայի քա­ղաք­նե­րի հետ (օ­րի­նակ` 0.13-0.15 դո­լար, ո­րի ար­դյուն­քում դե­պի Հա­յաս­տա­ «Air France»-ի միակցե­լիու­թյան չվերթ­նե­րը Փա­ նի մայ­րա­քա­ղաք և հա­կա­ռակ ուղ­ղու­թյամբ թռիչք­ րի­զից կամ «Turkish Airlines»-ի չվերթ­ նե­րը Ստամ­ նե­րի տոմ­սե­րի գի­նը ի­նք­նար­ժե­քից բարձր է 33-50 բու­լից): Արդյունք­նե­րը վկա­յում են, որ ան­վայ­րէջք տո­կո­սով: Հա­մե­մա­տու­թյուն­նե­րը ի­րա­կա­նաց­վել են չվերթ­նե­րի հա­մե­մատ` միակցե­լիու­թյան չվերթ­նե­ տար­վա տար­բեր շր­ջան­նե­րում (փետր­վար/­մարտ րի ե­կամ­տա­բե­րու­թյունն ա­վե­լի տա­տա­նո­ղա­կան և մայիս): Ա­ լին, ե­ վե­ րբ տոմ­սի զուտ գնին ա­ վե­լաց­ և ցածր է: Չնա­ յած այլ ե­ նե­ րկր­ րի հետ միակցե­ լիու­ վում են ուղևոր­նե­րից գանձ­վող տար­բեր պար­տա­ թյան հիմ­նա­կան հան­գույց­նե­րի հետ կա­պի հաս­ դիր վճար­ներն ու հար­կե­րը (ս­պա­սարկ­ման ծա­ռա­ տատ­ման հար­ցում մր­ցակ­ցու­թյան ա­ճին, մի­ջին յու­թյուն­նե­րի հա­մար վճար­նե­րը, օ­դի հար­կը և այլն), ուղե­վարձե­րը Երևա­նում շա­րու­նա­կում են Թբի­լի­ եր­կու դեպ­քում էլ ը­նդ­հա­նուր ա­րդյունք­նե­րը մնում սիից ա­ լի բարձր մնալ, թեև զգա­ վե­ ո­ լի­ րեն ցածր է են ան­փո­փոխ: նաև տե­ղա­կան ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի զուտ շա­հույ­թը (200 մղոն/ժ-ը գե­րա­զան­ցող ստան­դարտ չվեր­թի 6.17. Հա­մե­մա­տա­կան վեր­լու­ծու­թյուն է կա­ հա­մար այն կազ­ մում է մոտ 10 տո­կոս): տար­վել նաև Ա­ՊՀ այլ ե­րկր­նե­րի և չվերթ­նե­րի հա­մար, ո­րի ար­դյունք­նե­րը է­ա­պես չեն տար­ 6.18. Եվ­րա­սիա­կան օ­դա­նա­վա­կա­յան­նե­ բեր­վում: Ա­ՊՀ այլ մայ­րա­քա­ղաք­նե­րից, օ­րի­նակ՝ րում, այդ թվում՝ Երևա­նի օ­դա­նա­վա­կա­յա­նում Բաք­վից և Ալ­մա­թիից ի­րա­կա­նաց­վող չվերթ­նե­ ա­վիաըն­կե­րու­թյուն­նե­րի և ուղևոր­նե­րի ծախ­ 102 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն Նկար 6.7. Airbus A320-200 օ­դա­նա­վի ուղևոր­նե­րի կող­մից կա­տար­վող վճար­նե­րը (թ­ռիչ­քից թռիչք հաշ­վար­կով) (ԱՄՆ դո­լա­րով) ա. Օ­դա­նա­վա­կա­յա­նի կող­մից գանձ­վող, ա­ռանց բ. Պե­տա­կան տուր­քե­րը և հար­կե­րը նե­րա­ռյալ պե­տա­կան տուր­քե­րի և հար­կե­րի Աղ­բյու­րը՝ հե­ղի­նակ­նե­րի հաշ­վարկ­ներ, ICAO-ի և IATA-ի «Օ­դա­նա­վա­կա­յան­նե­րի վճար­նե­րի ձեռ­նար­կի» և «Աե­րո­նա­վի­գա­ցի­ոն վճար­նե­րի ձեռ­նար­կի» հի­ման վրա: սե­րի հա­մադր­ման նպա­տա­կով կա­տար­վել է պա­սարկ­ման և վա­ռե­լի­քի հա­մար ծախ­սե­րը77: Հա­ են­թա­կա­ռուց­ված­քային և այլ վճար­նե­րի հա­մե­ մե­մա­տու­թյուն­ներն ի­րա­կա­նաց­վել են մեկ ուղևո­ մա­տա­կան վեր­լու­ծու­թյուն: Այդ վճար­նե­րը կա­րե­ րի (հ­նա­րա­վո­րու­թյան դեպ­քում) և Airbus A320-200 լի է բա­ժա­նել եր­կու լայն խմ­բի՝ կար­գա­վոր­վող և օ­դա­նա­վի հա­մար թռիչ­քից մինչև հա­ջորդ թռիչքն չկար­գա­վոր­վող վճար­ներ: Սո­վո­րա­բար ա­ռա­ջին ը­նկ­նող սո­վո­րա­կան ժա­մա­նա­կի տևո­ղու­թյան խմ­բում նե­րառ­վում են օ­դա­նա­վի վայ­րէջ­քի, կա­ հաշ­վար­կով (Նկար 6.6): յա­նա­տե­ղի վճար­նե­րը, աե­րո­նա­վի­գա­ցի­ոն սպա­ 6.19. Երևա­նի օ­դա­նա­վա­կա­յա­նում մեկ թռիչ­ սարկ­ման հա­մար վճար­նե­րը (Երևա­նին մո­տե­ցող քից մինչև հա­ջորդն ըն­կած ժա­մա­նա­կա­հատ­ կամ հե­ռա­ցող կամ Հա­յաս­տա­նի օ­դային տա­րած­ նե­ վա­ծում ա­վիաըն­կե­րու­թյուն­նե­րի ու­ ցած ծախ­ քով ուղևոր­վող ի­նք­նա­թիռ­նե­րի հա­մար օ­դային սե­րը հա­մե­մա­տե­լի են Թբի­լի­սիի և Բաք­վի հետ, ե­րթևե­կու­թյան հս­կո­ղու­թյան ծա­ռա­յու­թյուն­ներ) սա­կայն ա­վե­լի բարձր են, քան այլ եվ­րո­պա­կան կամ են­թա­կա­ռուց­վածք­նե­րին ա­ռնչ­վող ցան­կա­ ցած այլ վճար­ներ (վայ­րէջ­քի կա­մուրջ­նե­րի օգ­տա­ 77 Հաշվի առնելով, որ դրույքաչափերը ծառայության առանձ­ նահատ­ կությունների պատճառով կարող են տատանվել, անհրաժեշտ է գոր­ծում, օ­դերևու­թա­բա­նա­կան ծա­ռա­յու­թյուն­ներ սահմանել որոշ ընդհանուր ելակետային պայմաններ, օրինակ՝ օդա­ և այլն): Դրանք ը­ գր­ նդ­ կում են նաև ուղևոր­ նե­րի նա­վի չափը (որը սովորաբար որոշվում է վերթիռի պահին առավե­ բո­լոր վճա­րում­նե­րը օ­դա­նա­վա­կա­յան­նե­րի հա­մա­ լագույն տարողության հիման վրա), ժամանակը (կայանատեղի վճարի հաշվարկի համար հիմք է ընդունվում թռիչքից թռիչք ընկած ժամա­ կար­գե­րից և տեր­մի­նալ­նե­րից օ­գտ­վե­լու հա­մար, նակը, իսկ ուշ գիշերային վճարների համար` օրվա ժամանակը) կամ ան­վտան­գու­թյան վճար­նե­րը կամ այլ տուր­քե­րը, ուղևորների թիվը (ցանկացած վճար, որը հաշվարկվում է օդանավ նստող ուղևորների թվի հիման վրա): Ըստ այդ սկզբունքների ո­րոնք գանձ­վում են ուղևոր­նե­րից ա­վիաըն­կե­րու­ համադրումների սցենարը հիմնված էր Airbus 320-200 օդանավի թյան կամ օ­դա­նա­վա­կա­յա­նի կող­մից: Չկար­գա­ շահագործումը (առավելագույն թողունակությունը 77 տոննա) 60 տոկոս բեռնվածության գործակցով (ենթադրելով 164 հնարավոր ուղևորներից վոր­վող վճար­նե­րը ուղևոր­նե­րից և օ­դա­նա­վե­րից 100-ի առկայությունը) օրվա ցերեկային ժամերին և թռիչքից թռիչք տևող գանձ­վող բեռ­նա­թափ­ման վճար­ներն են, տեխս­ 2 ժամ ժամանակը: դային կապ 6. Օ­ | 103 Նկար 6.8. Airbus A320-200 օ­դա­նա­վի հա­մար ը­նդ­հա­նուր վճար­նե­րը (թ­ռիչ­քից թռիչք հաշ­վար­կով) (ԱՄՆ դո­լա­րով) ա. Առանց վա­ռե­լի­քային ծախ­սե­րի բ. Վա­ռե­լի­քային ծախ­սե­րը նե­րա­ռյալ Աղ­բյու­րը՝ հե­ղի­նակ­նե­րի հաշ­վարկ­ներ, ICAO-ի և IATA-ի «Օ­դա­նա­վա­կա­յան­նե­րի վճար­նե­րի ձեռ­նար­կի» և «Աե­րո­նա­վի­գա­ցի­ոն վճար­նե­րի ձեռ­նար­կի» հի­ման վրա: օ­դա­նա­վա­կա­յան­նե­րում: Բեր­ված օ­րի­նա­կում է, քան Բաք­ լար), և 30 տո­ վում (391 դո­ կո­սով ա­ լի վե­ Երևա­նի օ­դա­նա­վա­կա­յա­նը` 5,000 դո­լար ծախ­սի բարձր է, քան օ­ րի­նա­կի մի­ ջին 455 դո­լա­րը: Աե­րո­ ը­նդ­հա­նուր գու­մա­րով, տեղ է զբա­ղեց­նում Բաք­ նա­վի­գա­ցի­ոն ծախ­սե­րը Հա­ տա­ յաս­ նում կազ­մում վից հե­տո, որ­պես եր­րորդ ա­մե­նա­թանկ օ­դա­նա­ են 204 դո­ լար, ո­րը զգա­ ո­ լի­ րեն ցածր է մի­ ջին ցու­ վա­կա­յան, ընդ որում` նրան ան­մի­ջա­պես հետևում ցա­նի­շից, մոտ է Թբի­լի­սիի ցու­ցա­նի­շին (182 դո­լար) են Թբի­ սին (շուրջ 4,400 դո­ լի­ լար) և Մինս­ կը (4,100 և շատ ա­ վե­լի ցածր է, քան Բաք­ վում (274 դո­լար): դո­լար): Ա­վիաըն­կե­րու­թյուն­նե­րի հա­մար գներն Ցա­մա­քային սպա­սարկ­ման ծախ­սը Երևա­նում մոտ ա­մե­նից թանկն են Կիևում, կազ­ մում են 5,730 դո­ է տա­րա­ծաշր­ջա­նի մի­ջի­նին. ի­նչ­պես և Թբի­լի­սի­ լար: Ի­նչ վե­րա­բե­րում է ը­նդ­հա­նուր ծախ­սի ա­ռան­ ում, մեկ թռիչ­քից մինչև հա­ ջորդն ըն­ կած ժա­ մա­ նա­ ձին բա­ղա­դիչ­նե­րին, վայ­րէջ­քի ծախ­սը Երևա­նում կա­հատ­վա­ծի հա­մար այն կազ­մում է 2100 դո­լար թան­կու­թյամբ ե­րկ­րորդն է (5.8 դո­լար մեկ տոն­նա և շատ չի տար­բեր­վում նաև Բաք­վի ցու­ցա­նի­շից բե­ռի դի­մաց յու­րա­քան­չյուր վայ­րէջ­քի հա­մար, ընդ (շուրջ 2590 դո­ լար): Սա­կայն 2012 թ. հու­ սի դրու­ նի­ որում` յու­րա­քան­չյուր նոր վեր­թիռ այդ գու­մարն թյամբ` վա­ռե­լի­քի գնի թան­կու­թյան տե­սան­կյու­նից ա­վե­լաց­նում է մինչև 1,135 դո­լար)` գե­րա­զան­ցե­լով Երևա­նը զբա­ղեց­նում էր եր­րորդ տե­ղը (1,394 դո­ Թբի­լի­սիին և Բաք­ վին, հա­մա­պա­տաս­խա­նա­բար, լար մեկ տոն­ նայի հա­ մար), ո­ ա­ րը է­ պես ազ­ դում է 30 և 95 տո­կո­սով: Օ­դա­նա­վի Երևա­նին մո­տե­նա­լու ը­նդ­հա­նուր ծախ­սի մե­ծու­թյան վրա: հետ կապ­ ված ծախ­ սե­րը կազ­ մում են 590 դո­լար (6 6.20. Օ­դա­նա­վա­կա­յա­նում ուղևոր­նե­րից դո­լար 1 տոն­ նա քա­ շի հա­ մար), ո­րը մոտ է Թբի­ լի­ գանձ­ վող վճար­ րը Երևա­ նե­ նում շատ չեն տար­ սիի ցու­ցա­նի­շին (578 դո­լար), սա­կայն ա­վե­լի թանկ բեր­վում տա­րա­ծաշր­ջա­նի այլ օ­դա­նա­վա­կա­ 104 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն յան­նե­րի գու­մա­րից, ե­թե հաշ­վի չառն­վեն պե­ նույնն են մնում79: Են­թադ­րե­լով, որ Հա­յաս­տա­նում տա­կան տուր­քե­րը: Պե­տու­թյու­նը Հա­ յաս­տա­նից ուղևոր­նե­ րի թի­ վը մնում է ան­ փո­փոխ, այդ ծախ­ մեկ­նող ուղևոր­ րից գան­ նե­ ձում է 10 հա­ զար ՀՀ սային բա­ղադ­րիչ­նե­րի կշի­ռը մի­ջին և հե­ռա­վոր դրամ (մոտ 25 ԱՄՆ դո­ լար) պե­ տա­ կան տուրք տա­րա­ծու­թյան թռիչ­քի ուղե­վարձում, հա­մա­պա­ «երկ­րի օ­դային տա­րած­քը լքե­լու հա­մար»: Այն տաս­խա­նա­բար, կազ­մում է 10-13 տո­կոս (օ­դային կապ­ված չէ են­թա­կա­ռուց­ված­քի վե­րա­կանգն­ման տուր­քը նե­րա­ռյալ)80: Օ­դային տուր­քը հաշ­վարկ­նե­ ծախ­սե­րի կամ օ­պե­րա­տո­րի կող­մից մա­տուց­վող րում չընդգր­կե­լու դեպ­քում ուղևոր­նե­րից գանձ­վող ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի հետ, այլ գանձ­վում է ա­վիաըն­ վճար­նե­րի և տուր­քե­րի գու­մա­րը տա­տան­վում է կե­րու­թյուն­նե­րի կող­մից և նե­րառ­ված է ա­վիա­տոմ­ ուղե­վարձի 6-10 տո­կո­սի սահ­ման­նե­րում: սի վերջ­նա­կան գնի մեջ: Նմա­նա­տիպ վճար­ներ 6.22. Անհ­րա­ժեշտ է հս­տա­կեց­նել օ­դա­նա­ գոր­ ծում են նաև Բաք­ վում և Կիևում որ­ պես քա­ վա­կա­յա­նի կոն­ցե­սի­ոն կա­ռա­վար­ման տն­ ղա­քա­ցիա­կան ա­վիա­ցիայի հարկ (1.5 դո­ լար մեկ տե­սա­կան կար­գա­վոր­ման ի­նս­տի­տու­ցի­ո­նալ ուղևո­ րի հա­մար) կամ պե­ տա­ կան հարկ (2 դո­ լար շր­ջա­նա­կը: ՔԱԳՎ-ն հան­դի­սա­նում է ա­վիաըն­ մեկ ուղևո­րի հա­մար): Օ­դի տուր­քը հաշ­վարկ­նե­ կե­րու­թյուն­նե­րից և ուղևոր­նե­րից գանձ­վող վճար­ րում չընդգր­կե­լու դեպ­քում կս­տաց­վի, որ Երևա­նի նե­րի հաս­տատ­ման, ի­նչ­պես նաև օ­պե­րա­տո­րի` օ­դա­նա­վա­կա­յա­նում ուղևոր­նե­րից գանձ­վող ը­նդ­ օ­դա­նա­վա­կա­յա­նի կոն­ցե­սի­ոն պայ­մա­նագ­րի պայ­ հա­նուր վճա­ րը շատ մոտ է այլ քա­ ղաք­նե­ մա­ րի գու­ ման­նե­րին հա­մա­պա­տաս­խա­նե­լու հս­կո­ղու­թյան րին, այդ թվում՝ Թբի­ սիի, և գրե­ լի­ թե 50 տո­ սով կո­ հա­մար պա­տաս­խա­նա­տու պաշ­տո­նա­կան մար­ ա­վե­ ժան է, քան Բաք­ լի է­ վում (Նկար 6.7) : Սա­կայն 78 մի­նը, բա­ցի այդ, նրան տր­ված են տն­տե­սա­կան օ­դի տուրքն ը­նդ­գր­կե­լու դեպ­քում Երևա­նի օ­դա­նա­ կար­գա­վո­րի­չի լիա­զո­րու­թյուն­ներ: Օ­դա­նա­վա­կա­ վա­կա­յա­նում ուղևոր­նե­րի ծախ­սե­րը գե­րա­զան­ցում յա­նի կող­մից սահ­ման­վող գնե­րի կար­գա­վոր­ման են 5000 դո­լա­րի սահ­մա­նը և այդ ա­ռու­մով մո­տե­ նպա­տա­կով 2004 թ. ստեղծ­ված միչ­գե­րա­տես­չա­ նում են տա­րա­ծաշր­ջա­նի ա­մե­նա­թանկ օ­դա­նա­ կան հանձ­նա­ժո­ղո­վը պետք է պայ­մա­նագ­րին հա­ վա­կա­յա­նը հա­մար­վող Բաք­վի օ­դա­նա­վա­կա­յա­նի մա­պա­տաս­խան օ­պե­րա­տո­րի կող­մից կոն­ցե­սի­ոն մա­կար­դա­կին, նաև 75 տո­կո­սով գե­րա­զան­ցում են ա­ռա­ջարկ­վող բո­լոր գնային փո­փո­խու­թյուն­նե­րի օ­րի­նա­կի մի­ջի­նը: և ճշգր­տում­նե­րի մո­նի­թո­րինգ ի­րա­կա­նաց­ներ, սա­ 6.21. Օ­դա­նա­վա­կա­յա­նում ուղևոր­նե­րից և կայն տեխ­նի­կա­կան փոր­ձաքն­նու­թյուն ան­ցկաց­նե­ ա­վիաըն­կե­րու­թյուն­նե­րից գանձ­վող ը­նդ­հա­նուր լու հար­ցում այդ հանձ­նա­ժո­ղո­վի լիա­զո­րու­թյուն­ գու­մա­րը Երևա­նում, այ­նուա­մե­նայ­նիվ, ա­վե­ նե­րը հս­տակ սահ­ման­ված չեն: Հանձ­նա­ժո­ղո­վը լի բարձր է, քան տա­ րա­ծաշր­ջա­նի այլ օ­ դա­ ղե­կա­վա­րում է ՔԱԳՎ-ի պե­տը: Նա­խա­տես­ված նա­վա­կա­յան­նե­րի մեծ մա­սում: Ի­նչ­պես երևում չեն են­թա­կա­ռուց­վածք­ներն օգ­տա­գոր­ծող­նե­րի է 6.8 նկա­ րից, վա­ռե­լի­քային ծախ­սե­րը կազ­մում հա­մար խորհր­դատ­վու­թյան և նրանց բո­ղոք­նե­ են ը­նդ­հա­նուր գու­մա­րի հիմ­նա­կան մա­սը: Պե­ րին ար­ձա­գանք­ման բա­վա­րար մե­խա­նիզմ­ներ, տա­կան օ­դային տա­րած­քը լքե­լու հա­մար տուր­քի ան­հրա­ժեշտ է նաև հս­տա­կեց­նել օ­ժան­դակ ծա­ հետ միա­սին այդ եր­կու բա­ղադ­րիչ­նե­րը կազ­մում 79 «Հայաստանի օդային փոխադրումների ոլորտի մրցունակությունը», են, այլ օ­դա­նա­վա­կա­յան­նե­րի հա­մե­մատ, Հա­յաս­ ԱՄՆ ՄԶԳ, 2008 թ.: Այս երկու ուսումնասիրությունների արդյունքների տա­նում օ­դային ճա­նա­պար­հոր­դու­թյան հա­վե­ որոշ ոչ այնքան մեծ տարբերությունները պայմանավորված են վառե­ լիքի գնի (որը շուկայական պայմաններում արագորեն փոփոխվում է) լա­ծախ­սի գե­րակ­շիռ մա­սը: ԱՄՆ ՄԶԳ-ի կող­մից և ցամաքային սպասարկման գնի տարբերությամբ: Վերջինիս դեպ­ 2011 թ. ան­ցկաց­ված ու­սում­նա­սի­րու­թյու­նը ցույց քում ավիաընկերությունները սովորաբար զեղչային պայմաններով պայմանագիր են ստորագրում տարբեր սպասարկող ընկերությունների է տա­լիս, որ Արևե­լ յան և Ա­րևմ­տյան Եվ­րո­պայի հետ, հետևաբար հաշվարկներում որպես հիմք ընդունված գները տար­բեր խմ­բե­րի ե­րկր­նե­րի օ­դա­նա­վա­կա­յան­նե­րի կարող են որոշ չափով չհամընկնել իրական գների հետ: Տարբեր օդանավերում նստատեղերի տարբեր փոխդասավորությունը նույն­ հետ հա­մադ­րե­լու դեպ­քում ար­դյունք­նե­րը գրե­թե պես կարող է ազդել ցամաքային սպասարկման գնի վրա: Նման դեպքերում հիմնվում ենք օդանավակայանների կողմից պաշտոնապես հրապա­ րակված կամ օդանավակայանների և ավիաընկերությունների 78 Մեկ ուղևորից գանձվում է 2 եվրոյին համարժեք գումար որպես ներկայացուցիչների հետ խորհրդակցությունների ժամանակ նրանց անվտանգության վճար, 18 եվրոյին համարժեք գումար` օդանա­ կողմից ներկայացված տվյալների վրա: վակայանում սպասարկման համար և 3 դոլարին համարժեք գումար` 80 Երկկողմ ուղևորության ուղե­վարձի հիման վրա, համապատաս­ գրանցման ծառայությունների համար: խանաբար` 3500 և 2000 կիլոմետր տարածությամբ թռիչքների համար: դային կապ 6. Օ­ | 105 ռա­յու­թյուն­նե­րի տն­տե­սա­կան կար­գա­վոր­ման Ներ­դիր 6.1. Միակցե­լիու­թյան թռիչք­նե­րի ի­րա­վա­կան դաշ­տը և դրա­նով ա­վե­լի մեծ տեղ հիմ­նա­կան չա­փո­րո­շիչ­նե­րը հատ­կաց­նել «Տն­տե­սա­կան մր­ցակ­ցու­թյան պաշտ­ պա­նու­թյան մա­սին» օ­րեն­քին և դրա կի­րարկ­մա­նը: • Ժա­ ման­ման և մեկ­ նե­ նե­ լու թռիչք­ րի միջև պետք է ա­պա­հով­վի նվա­զա­գույն ժա­մա­նա­կային տար­ բե­րու­թյու­նը: Դա ար­ վում է այն նպա­ տա­ կով, որ ուղևոր­նե­րը կա­րո­ղա­նան ժա­մա­նել տա­րան­ցիկ Տարանցիկ երթևեկության հանգույցի օ­դա­նա­վա­կա­յան և ան­ցնեն ի­րենց տեր­մի­նա­լը, ներուժը ի­նչ­պես նաև նրանց բեռ­նե­րը մյուս ի­նք­նա­թիռ տե­ ղա­փո­խե­լու հա­մար: Նման նվա­զա­գույն ժա­մա­նա­ 6.23. Տա­րա­ծաշր­ջա­նի այլ օ­դա­նա­վա­կա­յան­ կային տար­բե­րու­թյունն ան­վան­վում է նվա­զա­գույն միակցե­լիու­թյան ժա­մա­նակ (ՆՄԺ), ո­րը կախ­ված նե­րի հա­մե­մա­տու­ թյամբ` Երևա­նի օ­դա­նա­վա­ է մի շարք գոր­ ծոն­նե­րից: Դրանց մի մա­ սը կապ­ ված կա­յա­նի տա­րան­ցիկ հան­գույց հան­դի­սա­նա­լու է են­թա­կա­ռուց­ված­քային խն­դիր­նե­րի հետ, օ­րի­ նե­րու­ժը գնա­հա­տե­լու հա­մար կա­րե­լի է օգ­տա­ նակ` հաշ­վի է ա­ռն­վում տեր­մի­նալ­նե­րի միջև ըն­ կած տա­րա­ծու­թյու­նը, ու­ղե­բեռ­նե­րի տե­ղա­փոխ­ման գոր­ծել ցան­ցային կա­պի ա­պա­հով­ման ցու­ցա­ ա­րա­գու­թյու­նը, ան­վտան­գու­թյան նկա­տա­ռում­նե­ նիշ­նե­րը: Երևա­նից ու­ղիղ թռիչք­նե­րի` նա­խորդ րից բխող լրա­ցու­ցիչ ժա­մա­նա­կի պա­հան­ջը և այլն: բա­ժին­նե­րում կա­տար­ված վեր­լու­ծու­թյու­նը հիմն­ Սո­վո­րա­բար ՆՄԺ-ի կա­նոն­նե­րի բար­դու­թյու­նը ուղ­ ղա­կի­ո­րեն կախ­ված է հան­գույ­ցի մե­ծու­թյու­նից, ո­րի ված էր այն­տե­ղից ի­րա­կա­նաց­վող թռիչք­նե­րի քա­ վառ օ­րի­նակ­նե­րից է Փա­րի­զի Շառլ դը Գո­լի ան­վան նա­կի և հա­ճա­խա­կա­նու­թյան ցու­ցա­նիշ­նե­րի վրա` օ­դա­նա­վա­կա­յա­նը, որ­տեղ գոր­ծում են չա­փա­զանց խիստ ՆՄԺ կա­նոն­ներ: Թեև մաս­նա­գի­տաց­ված ը­ստ նշա­նակ­ման օ­դա­նա­վա­կա­յա­նի: Կա­պի ա­պա­ գրա­կա­նու­թյան մեջ հան­գույ­ցի միակցե­լիու­թյան հով­ման աս­տի­ճա­նը գնա­հա­տե­լու հա­մար կի­րառ­ հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րի գնա­հատ­ման հա­մար օգ­ վող այլ մո­տե­ցում­նե­րում հիմ­նա­կան չա­փա­նիշ­ տա­գործ­վում են ՆՄԺ-ի մի­ջի­նաց­ված ցու­ցա­նիշ­ներ (90 րո­պե` ե­րկ­րի ներ­սում կա­տար­վող և եր­կու ժամ` ներն են հա­մա­պա­տաս­խան ցան­ցի կենտ­րո­նա­կան մի­ջազ­գային թռիչք­նե­րի հա­մար), մեր հաշ­վար­կում հան­գույ­ցը և ուղևոր­նե­րի ու բեռ­նե­րի սպա­սարկ­ օգ­տա­գոր­ծել ե­նք ի­րա­կան ՆՄԺ-ի կա­նոն­նե­րը օ­րի­ ման հար­ցում նրա կա­րո­ղու­թյուն­նե­րը: Մաս­նա­գի­ նա­կում դի­տարկ­ված բո­լոր ա­վիաըն­կե­րու­թյուն­նե­րի և օ­դա­նա­վա­կա­յան­նե­րի հա­մար: տա­կան գրա­կա­նու­թյան մեջ` վեր­ջին աշ­խա­տու­ • Մեկ­նե­ լու և նշա­ նակ­ ման օ­ դա­նա­վա­կա­յան­նե­րի թյուն­նե­րում, այն սահ­ման­վում է որ­պես հան­գույ­ցի միջև ըն­կած մեծ շր­ջա­նա­կից շե­ղու­մը չա­փե­լու հա­ միակցե­լիու­թյուն81: մար կի­րառ­վում է եր­թու­ղայ­նաց­ման գոր­ծոն, ո­րը հնա­րա­վո­րու­թյուն է տա­լիս ա­ռանց զգա­լի լրա­ցու­ ցիչ գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի հաշ­վար­կե­լու միաց­վող եր­թու­ղի­նե­րի միջև ըն­կած տա­րա­ծու­թյու­նը: Սո­վո­ րա­բար ան­վայ­րէջք թռիչք­նե­րի դեպ­քում այն չի գե­ 81 Հակառակը նշված չլինելու դեպքում հանգույց եզրույթը համապա­ րա­զան­ցում մեծ շր­ջա­նա­կի եր­կա­րու­թյան 30 տո­կո­ տաս­ խանում է գրականության մեջ ընդունված սահմանմանը (տե՛ս սը: Burghouwt 2007; Holloway 2009): Ավիաընկերության կողմից սպա­ • Կի­րառ­ վում է նաև ա­ռա­վե­լա­գույն միակցե­լիու­ սարկ­ վող ցանցի տարածքային կառուցվածքը կարող է բացա­ հայտել թյան ժա­մա­նակ (Ա­ՄԺ) գոր­ծո­նը, ո­րը հնա­րա­ նրա գործունեության ընդհանուր պատկերը: Հանգուցային ցան­ վո­րու­թյուն է տա­լիս հաշ­վարկ­նե­րում չնե­րա­ռել ցերի «շառավղային» ձևը լրացնում են ժամանակի չափայնությամբ, միակցե­լիու­թյան այն տար­բե­րակ­նե­րը, ո­րոնք քանի որ նրանք առաջանում են ոչ միայն (տարածքային) ցանցի մրցակ­ցային չեն և ուղևոր­նե­րի հա­մար ան­հար­մար ծրագրման, այլև թռիչքների պլա­ նա­վորման վերաբերյալ կայացվող են: որո­շումների շնորհիվ: Այդպիսի հան­ գույցներում մանրակրկիտ կեր­ Աղ­բյու­րը` Boostma (1997), Burghouwt (2007) և Goedeking (2011): պով կազմվում և կոորդինացվում է ներգնա և արտագնա չվերթ­ ների ժամանակացույցը, որը հնարա­ վո­ թյուն է տալիս տարան­ րու­ ցիկ ուղևոր­ ների համար ապահովել միակցե­ լիու­ թյան լայն հնա­ րավորություններ: 6.24. Օ­դա­նա­վա­կա­յա­նային հան­գույ­ցի միակցե­ Մյուս կողմից` գծային կամ աս­ ճանա­ տի­­ ցանց կառուցվածքներն ավելի են համապատասխանում կե­ տից կետ տեղափոխող ավիաընկերությունների լիու­թյան կա­րո­ղու­թյուն­նե­րը կա­րե­լի է բնու­ բիզնես մոդելին, որը մինչ 1970 թ. օրենսդրական դաշտի փոփոխությունը թագ­րել եր­կու ամ­փոփ ցու­ցա­նիշ­նե­րի մի­ջո­ցով. րա­ գե­ կա­ յում էր ավիափոխադրման շուկաներում, ինչպես նաև համ­ ցան­ցի տա­րած­քային հա­մա­կենտ­րո­նա­ցում ընկնում է ցածրարժեք կամ տարածաշրջանային թռիչքներ իրա­ կա­ նաց­ նող ավիա­ ընկե­ րությունների շահերի հետ: Դա, իհարկե, չի նշա­ նա­ կում, և թռիչք­նե­րի ի­րա­կա­նաց­ման ժա­մա­նա­կային որ շառավ­ ղային ցանցային կառուցվածք ունեցող բոլոր ավիա­ ըն­կե­ կոոր­դի­նա­ցում82: Ցան­ցի տա­րած­քային հա­մա­ թյուններն անխտիր առնչվում են հանգուցային կենտ­ րու­ ներին կամ րոն­ կետից կետ սկզբունքով գործողներն ընդհան­ րապես չեն մաս­ նակցում կենտ­րո­նա­ցու­մը ներ­կա­յաց­նե­լու հա­մար սո­վո­րա­ տարան­ ցիկ երթևեկությանը: Վերջին հաշվով, դա կախված է ընկե­ բար կի­րառ­վում է Ֆրի­մա­նի մի­ջա­կայ­քի կենտ­րո­ րության գործարարության սկզբունքներից` արդյոք այն միտված է հատ­ վա­ծայի ՞ն (կետից կետ), թե ՞ ճանապարհորդությունների (հանգու­ ցա­յին) սպասարկման: 82 Nijkamp et al 2007. 106 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն Ա­ղ յու­սակ 6.1. Ա­ՊՀ ե­րկր­նե­րում մի շարք ա­վիաըն­կե­րու­թյուն­նե­րի տե­ղա­կայ­ման վայ­րը և գոր­ծու­նե­ ու­թյան ծա­վա­լը Ա­վիաըն­կե­րու­թյուն Եր­կիր Տե­ղա­կայ­ման վայր Ամ­սա­կան Ա­ՆՄ* Աե­­րոս­վիտ Ուկ­րաի­նա Կիև (KBP) 574.7 Էյր Աս­տա­նա Ղա­զախս­տան Ալ­մա­թի(ALA)*/ Աս­տա­նա (TSE) 527.9 Թուրք­մե­նիս­տան էյր­լայնս Թուրք­մենստ. Աշ­գա­բադ (ASB) 138.2 Բե­լա­վիա Բե­լա­ռուս Մինսկ (MSQ) 127.3 Ա­ԶԱԼ Ադր­բե­ջան Բա­քու (GYD) 213.0 Ջե­որջիան էյր­լայնս Վ­րաս­տան Թ­բի­լի­սի (TBS) 28.0 Ուզ­բեկս­տան էյր­լայնս Ուզ­բեկստ. Տաշ­քենտ (TAS) 462.0 Ար­մա­վիա Հա­յաս­տան Երևան (EVN) 94.3 * Առ­կա նս­տա­տեղ/մ­ղոն:­ Աղ­բյու­րը` հե­ղի­նակ­ներ: նաց­ման ին­դեք­սը (1979 թ.)83: Գործ­նա­կա­նում զուտ նաց­ման ա­վե­լի բարձր մա­կար­դա­կը վկա­յում է ուղ­ շա­ռավ­ղային ցան­ցե­րը միակցե­լիու­թյան տե­սան­ ղա­կի միա­ցում­նե­րի ա­պա­հով­ման հար­ցում ա­վե­լի կյու­նից ա­վե­լի լայն հնա­րա­վո­րու­թյուն են ըն­ձե­ բարձր կա­րո­ղու­թյուն­նե­րի և օ­դա­նա­վա­կա­յա­նի` որ­ ռում ա­վիաընկ­ե­րու­թյուն­նե­րին, ո­րով­հետև դրան­ պես միակցե­լիու­թյան հան­գույ­ցի ա­վե­լի մեծ նե­րու­ ցում առ­կա է ա­ռա­վե­լա­գույն թվով միակցե­լիու­թյան ժի մա­սին: Տար­բեր ա­վիա­փո­խադ­րող­նե­րի միջև հնա­րա­վո­րու­թյուն` ա­ռանց լրա­ցու­ցիչ թռիչք­նե­րի: հա­մե­մա­տու­թյուն կա­տա­րե­լու հա­մար ը­նտր­վել են Միա­ժա­մա­նակ ա­վիաըն­կե­րու­թյուն­նե­րի չվա­ցու­ տա­րա­ծաշր­ջա­նի 8 ա­ռան­ձին օ­դա­նա­վա­կա­յան- ցակ­նե­րը կազ­մե­լու գոր­ծե­լա­կեր­պը բնու­թագ­րե­լու ավիաըն­կե­րու­թյուն զույ­գեր, ի­նչ­պես նաև Եվ­րո­ հա­մար կի­րառ­վում են այլ ցու­ցա­նիշ­ներ84: Դրանց պայի այլ քա­ղաք­նե­րը ներ­կա­յաց­նող 7 այլ զույ­գեր հիմ­քում ըն­կած է օ­դա­նա­վա­կա­յան­նե­րի կող­մից (Ա­ղ յու­սակ 6.1): ա­ռա­ջարկ­վող մր­ցու­նակ միակցե­լիու­թյան թռիչք­ 6.25. «Ար­մա­վիան» «­Բե­լա­վիայի» հետ մեկ­տեղ նե­րի քա­նա­կի հաշ­վար­կը, այն պայ­մա­նով, որ ու­նի ա­ռա­վել հա­մա­կենտ­րո­նաց­ված տա­րած­ դրանք հա­մա­պա­տաս­խա­նում են մի շարք գոր­ծառ­ քային կա­ռուց­վածք, քա­նի որ ճա­ռա­գայթ­նե­րի նային և գործ­նա­կան կա­նոն­նե­րի (տե՛ս վե­րը, Ներ­ միջև ըն­կած որևէ ուղ­ղու­թյուն չի սպա­սար­կում: դիր 6.1): Ե­ րբ հաշ­վարկ­ վում են բո­լոր նման գոր­ Ի հա­կադ­րու­թյուն` «Air Astana» ըն­կե­րու­թյու­նը տա­ ծող ա­ռա­ջարկ­նե­րը, դրան­ցից ը­նտր­վում են միայն րա­ծաշր­ջա­նում ա­մե­նա­ցածր տա­րած­քային հա­ միաց­ված ցան­ցում ի­րա­կա­նաց­վող­նե­րը, ո­րոնք, մա­կենտ­րո­նա­ցումն ու­նի, քա­նի որ թռիչք­ներ է ի­րենց հեր­թին, ճշգրտ­վում են միաց­նող չվերթ­նե­ ի­րա­կա­նաց­նում թե ՛ Ալ­մա­թիի, թե՛ Աս­տա­նայի օ­դա­ րի ա­ռա­վե­լա­գույն հնա­րա­վոր քա­նա­կով, ո­րն այդ նա­վա­կա­յան­նե­րից: Ի­նչ վե­րա­բե­րում է այն­պի­սի օ­դա­նա­վա­կա­յա­նում կա­րող է ա­պա­հո­վել յու­րա­ ա­վան­դա­կան ա­վիաըն­կե­րու­թյուն­նե­րին, ի­նչ­պի­ քան­չյուր ա­ռան­ձին ա­վիաըն­կե­րու­թյուն: Դա հնա­ սին է, օ­րի­նակ, «­Լուֆ­թան­զան», ա­պա նրանց ցածր րա­վո­րու­թյուն է տա­լիս հաշ­վի չառ­նե­լու ցան­ցի տա­րած­քային հա­մա­կենտ­րո­նա­ցու­մը բա­ցատր­վում մե­ծու­թյան ազ­դե­ցու­թյու­նը85: Ժա­մա­նա­կի կոոր­դի­ 83 Ի տարբերություն զուտ շառավղային կազմաձևի` Ֆրիմանի ինդեքսը հնարավոր առավելագույն թիվը հաշվարկվում է n!/(n-2)! բանաձևով, չափում է «ցանցի անհավասարության կամ փոփոխականության» որում «n»-ն այդ օդանավակայանից բացի, այլ ուղղությունների աստիճանը` սահմանելով առավելագույն հնարավոր արժեքը զուտ թիվն է: Մեկ հանգույցով և A, B, C և D ճառագայթներով ցանցի շառավղային կազմաձևի համար (որը հավասար է 1-ի), իսկ կետից կետ դեպքում կարելի է հաշվարկել 12 միակցե­ թյան ուղղությունների լիու­ թռիչքային ցանցի համար` 0 արժեքը: տարբերակներ: Հետևաբար, հանգույցում միայն 3 միակցե­ թյան լիու­ 84 Տե՛ս Burghouwt 2007, Boostma 1997, Nijkamp et al 2007. առաջարկների առկայության դեպքում (որոնք միացնում են A-B, C-D և 85 Որևէ միակցե­ թյան հանգույցից սպասարկվող ուղղությունների լիու­ B-D ուղղությունները) չվացուցակի կոորդինացման ինդեքսը կկազմի 1/3: դային կապ 6. Օ­ | 107 է եր­կա­կի հան­գու­ցային կա­ռուց­ված­քով (Ֆ­րանկ­ է եվ­րո­պա­կան ա­վիաըն­կե­րու­թյուն­նե­րին, նրանց ֆուրտ և Մյուն­խեն): Մյուս կող­մից` տա­րա­ծաշր­ջա­նի ցածր տա­րած­քային հա­մա­կենտ­րո­նա­ցու­մը կա­րե­լի այլ ա­վիաըն­կե­րու­թյուն­նե­րի հա­մե­մատ` «Ար­մա­վիա­ է բա­ցատ­րել եր­կա­կի հան­գու­ցային կա­ռուց­ված­քով յում» չվա­ցու­ցա­կի կոոր­դի­նա­ցումն ա­ռա­վել ցածր (օ­րի­նակ` «Lufthansa» ըն­կե­րու­թյու­նը սպա­սար­կում է աս­տի­ճա­նի է, դա վկա­յում է, որ Երևա­նի օ­դա­նա­ Ֆրանկ­ֆուր­տի և Մյուն­խե­նի օ­դա­նա­վա­կա­յան­նե­րը, վա­կա­յա­նի չափ­ե­րի հա­մե­մատ` այն­տե­ղից ի­րա­կա­ ցածր գնե­րով թռիչք­ներ ի­րա­կա­նաց­նող ա­վիաըն­ նաց­վող ու­ղիղ միակցե­լիու­թյան թռիչք­նե­րի թի­վը կե­րու­թյուն­նե­րը գոր­ծում են կե­տից կետ թռիչք­ներ մեծ չի կա­ նել, ո­ րող լի­ րը լրա­ ցու­ցիչ ա­ պա­ ցույց է այն կա­տա­րե­լու սկզ­բուն­քով): Բա­ցի այդ, տա­րա­ծաշր­ ի­րո­ղու­թյան, որ միայն կե­տից կետ թռիչք­նե­րի ի­րա­ ջա­նի այլ ա­վիաըն­կե­րու­թյուն­նե­րի և եվ­րո­պա­կան կա­նաց­ման սկզ­բուն­քով գոր­ծող և թռիչք­նե­րը ցածր հան­գույց­նե­րը հա­ջո­ղու­թյամբ սպա­սար­կող ա­վան­ գնե­րով ի­րա­կա­նաց­նող եվ­րո­պա­կան ա­վիաըն­կե­ դա­կան ա­վիաըն­կե­րու­թյուն­նե­րի հա­մե­մատ, «Ար­ րու­թյուն­ներն ու­նեն չվա­ցու­ցա­կի կոոր­դի­նաց­ման մա­վիան» չվա­ցու­ցա­կի կոոր­դի­նաց­ման ա­մե­նա­ ա­վե­ լի ցածր մա­ կար­ դակ («Easyjet», «Ryanair» և «Air ցածր մա­ կար­ դակն ու­ րը վկա­ նի, ո­ սին, յում է այն մա­ Berlin»): Նման ռազ­մա­վա­րու­թյու­նը որևէ բա­ցա­ որ Երևա­նի օ­դա­նա­վա­կա­յա­նի չափ­ե­րի պա­րա­գա­ սա­կան հետևանք չու­նի, և աշ­խար­հում բազ­մա­թիվ յում այն­տե­ղից ի­րա­կա­նաց­վող ու­ղիղ միակցե­լիու­ հա­ջո­ղակ ա­վիաըն­կե­րու­թյուն­ներ ի­րենց գոր­ծու­ թյան թռիչք­ նե­րի թի­վը մեծ չի կա­ րող լի­նել: Միայն նե­ու­թյու­նում չեն հիմն­վում միակցե­լիու­թյան ցանց ցածր գնե­րով թռիչք­ներ ի­րա­կա­նաց­նող եվ­րո­պա­ ստեղ­ծե­լու գա­ղա­փա­րի վրա, սա­կայն նման պայ­ կան ա­վիաըն­կե­րու­թյուն­նե­րը («Easyjet», «Ryanair» և ման­նե­րում Երևա­նի օ­դա­նա­վա­կա­յա­նի միակցե­ «Air Berlin»), ո­ նես մո­ րոնց բիզ­ դե­լը հիմն­ ված է հատ­ լիու­թյան հան­գույց դառ­նա­լու հնա­րա­վո­րու­թյուն­ վա­ծային սպա­սարկ­ման վրա, ու­նեն ա­վե­լի ցածր նե­րը նվա­զա­գույն են: Գործ­նա­կա­նում տա­րան­ցիկ չվա­ցու­ցա­կի կոոր­դի­նա­ցում: Սա­կայն նման ռազ­ ուղևոր­նե­րը «Զ­վարթ­նոց» օ­դա­նա­վա­կա­յա­նի ը­նդ­ մա­վա­րու­թյու­նը որևէ բա­ցա­սա­կան հետևանք չի հա­նուր ուղևո­րային ե­րթևե­կու­թյան 0.2 տո­կոսն էլ չեն պա­րու­նա­կում, և աշ­խար­հում բազ­մա­թիվ հա­ջո­ղակ կազ­մում, ո­րն այդ ո­լոր­տի չա­փա­նիշ­նե­րով չն­չին թիվ ա­վիաըն­կե­րու­թյուն­ներ ի­րենց գոր­ծու­նե­ու­թյու­նում է86: Ո­լոր­տում ի­րա­կա­նաց­վող ոչ ա­զա­տա­կան քա­ղա­ չեն հիմն­վում միակցե­լիու­թյան ցանց ստեղ­ծե­լու գա­ քա­կա­նու­թյու­նը և ա­վիաըն­կե­րու­թյուն­նե­րի և ուղևոր­ ղա­փա­րի վրա: Գործ­նա­կա­նում տա­րան­ցիկ ուղևոր­ նե­րի հա­մար հա­մե­մա­տա­բար բարձր գներն ա­վե­լի նե­րը կազ­մում են «Զ­վարթ­նոց» օ­դա­նա­վա­կա­յա­նի են վա­տաց­նում ի­րա­վի­ճակն այդ հար­ցում: ը­նդ­հա­նուր ուղևո­րային ե­րթևե­կու­թյան 0.2 տո­կո­սից էլ քիչ87: 6.26. Ներ­կա պայ­ման­նե­րում Երևա­նը միակցե­ լիու­թյան հան­գույց դառ­նա­լու հա­մար սահ­մա­ 6.27. Երևա­նի օ­դա­նա­վա­կա­յա­նի` միակցե­լիու­ նա­փակ հնա­րա­վո­րու­թյուն­ներ ու­նի: Նախ պետք թյան տա­րա­ծաշր­ջա­նային հան­գույց դառ­նա­ է նշել, որ «Ար­մա­վիա» ըն­կե­րու­թյու­նը օ­րի­նա­կում լու ցան­կու­թյա­նը կա­րող է խան­գա­րել նաև եր­ ներ­կա­յաց­ված ա­վիաըն­կե­րու­թյուն­նե­րից ա­ռա­վել կու այլ հան­գա­մանք: Մի կող­մից` «Զ­վարթ­նոց» հա­մա­կենտ­րո­նաց­ված տա­րած­քային կա­ռուց­վածք օ­դա­նա­վա­կա­յա­նի ե­րկ­կողմ ե­րթևե­կու­թյան ներ­կա ու­նի (Նկար 6.9): Ա­վիաըն­կե­րու­թյան կող­մից սպա­ ցածր մա­կար­դա­կը հա­մա­պա­տաս­խան հիմք չի սարկ­ վող ցան­ ցը զուտ շա­ ռավ­ղային է և չի սպա­ սար­ ստեղ­ծում տոմ­սե­րի ար­ժե­քի նվա­զեց­ման հա­մար, կում ճա­ռա­գայթ­նե­րի միջև ըն­կած ուղ­ղու­թյուն­նե­րը: քա­նի որ ուղ­ղու­թյուն­նե­րը միաց­նող չվերթ­նե­րը Մինչ­դեռ «Air Astana» ըն­կե­րու­թյունն օ­րի­նա­կում նշ­ սո­վո­րա­բար ի­րա­կա­նաց­վում են զեղ­չային գնե­ ված ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի շար­քում ա­մե­նա­ցածր տա­ րով՝ ու­ղիղ չվերթ­նե­րի ուղևոր­նե­րին գրա­վե­լու հա­ րած­քային հա­մա­կենտ­րո­նա­ցումն ու­նի, քա­նի որ մար88: Բա­ցի այդ, չվերթ­նե­րի ուղ­ղու­թյու­նը պետք է թռիչք­ներ է ի­րա­կա­նաց­նում թե ՛ Ալ­մա­թիի, թե ՛ Աս­ լի­նի այն­պի­սին, որ միակցե­լիու­թյու­նը չա­փա­զանց տա­նայի օ­դա­նա­վա­կա­յան­նե­րից: Ի­նչ վե­րա­բե­րում 87 Օրինակ` «Air Astana», «Icelandair» և LOT ավիաընկերությունների 86 Օրինակ` «Air Astana», «Icelandair» և LOT ավիաընկերությունների տարանցիկ երթևեկությունը կազմում է, համապատասխանաբար, 20, 39 տարանցիկ երթևեկությունը կազմում է, համապատասխանաբար, 20, 39 և 45 տոկոս, որը հավասար է, համապատասխանաբար, 2.0, 0.6 և 1.4 և 45 տոկոս, որը հավասար է, համապատասխանաբար, 2.0, 0.6 և 1.4 մլն մեկնող և ժամանող ուղևորի (տարբեր տարիների տվյալներ, որոնք մլն մեկնող և ժամանող ուղևորի (տարբեր տարիների տվյալներ, որոնք վերցված են ոլորտին վերաբերող զանազան հրապարակումներից): վերցված են ոլորտին առնչվող զանազան հրապարակումներից): 88 Տե՛ս Holloway 2009: 108 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն շատ չա­վե­լաց­նի ուղևոր­նե­րի ը­նդ­հա­նուր ճա­նա­ խադր­ման հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րի կո­րուս­տը պար­հոր­դու­թյան տա­րա­ծու­թյու­նը, հատ­կա­պես` բա­ցա­սա­բար է ան­դրա­դառ­նում ե­րկ­րի տն­տե­ կարճ և մի­ջին տա­րա­ծու­թյան թռիչք­նե­րի դեպ­քում: սու­թյան ա­ճի վրա: Այս բաժ­նում դի­տարկ­վում է Ներ­կա­յումս «Ար­մա­վիայի» սպա­սարկ­ման ցան­ ա­վիաըն­կե­րու­թյուն­նե­րի թվի սահ­մա­նա­փակ­ման ցի կա­ռուց­ված­քը հիմ­նա­կա­նում միտ­ված է դե­պի ազ­դե­ցու­թյու­նը գնե­րի վրա և բարձր գնե­րի ան­ Ռու­սաս­տա­նի քա­ղաք­նե­րը, և Հա­րա­վային Ա­սիայի դրա­դար­ձը գոր­ծու­նե­ու­թյան ծա­վալ­նե­րի վրա: ե­րկր­ներ կա­տար­վող թռիչք­նե­րը շատ քիչ ե­ն89:­ 6.29. Գ­նե­րի վրա օ­դային փո­խադ­րում­նե­ րի ո­լոր­տի ա­զա­տա­կա­նաց­ման ազ­դե­ցու­թյու­ Նկար 6.9. Ա­ՊՀ ա­վիաըն­կե­րու­թյուն­նե­րի գոր­ նը հաշ­վար­կե­լիս ան­հրա­ժեշտ է եր­կու տար­րի ծու­նե­ու­թյան տա­րած­քային հա­մա­կենտ­րո­նա­ առ­կա­յու­թյուն: Ա­ռա­ջի­նը գնա­գո­յաց­ման հա­վա­ ցու­մը և չվա­ցու­ցա­կի (ժա­մա­նա­կի) կոոր­դի­նա­ սա­րումն է, ո­րը հաշ­վի է առ­նում շու­կա­յա­կան իշ­ ցու­մը խա­նու­թյան և եր­թու­ղի­նե­րի հա­մա­կենտ­րո­նաց­ման ազ­դե­ցու­թյուն­նե­րը գնե­րի վրա, ի­նչ­պես նաև այլ բա­ցատ­րա­կան փո­փո­խա­կան­ներ, ո­րոնք, մաս­ նա­վո­րա­պես, ար­տա­ցո­լում են ա­վիաըն­կե­րու­ թյուն­նե­րի ծախ­սե­րը, շու­կա­յա­կան պա­հան­ջար­կը բնու­թագ­րող ցու­ցա­նիշ­նե­րը և մա­տուց­վող ծա­ռա­ յու­թյուն­նե­րի ո­րա­կը: Ե­րկ­րորդ` գնե­րի մա­կար­դա­կի փո­փո­խու­թյան հնա­րա­վոր ազ­դե­ցու­թյու­նը ե­րթևե­ կու­թյան ծա­վա­լի վրա կան­խա­տե­սե­լու հա­մար ան­ հրա­ժեշտ է գնային պա­հան­ջար­կի ա­ռաձ­գա­կա­նու­ թյան սե­փա­կան գոր­ծի­քա­կազմ: 6.30. Երևա­ նի հետ օ­ դային կապ ու­ նե­ցող ուղ­ ղու­թյուն­նե­րի հա­մար գնային ա­ռաձ­գա­կա­նու­ թյու­նը հաշ­վար­կե­լու հա­մար օգ­տա­գործ­վում է եր­կու ցու­ցա­նիշ: Ա­ռա­ջին` տե­ղա­կան և հե­ռա­վոր մի­ջազ­գային չվերթ­նե­րի միջև տա­րած­քային տար­ բե­րու­թյու­նը հաշ­վի առ­նե­լու նպա­տա­կով հաշ­ վարկ­վում է ա­ռաձ­գա­կա­նու­թյան միաս­նա­կան գոր­ծա­կի­ցը` ը­ստ չվերթ­նե­րի հե­ռա­վո­րու­թյան հի­ Աղ­բյու­րը` հե­ղի­նակ­նե­րի հաշ­վարկ­ներ: ման վրա կազմ­ված խմ­բե­րի: Ե­րկ­րորդ` հետևե­լով ­Ծա­նո­թու­թյուն: «Iberia», «Lufthansa», «Air France», «British Hsiao-ի (1986) օ­րի­նա­կին, ը­ստ պատ­վիր­ված տոմ­ Airways», «Air France», «Easyjet», «Ryanair» և «Air Berlin» սե­րի դա­սե­րի ա­ռաձ­գա­կա­նու­թյու­նը ար­տա­ցո­լե­ ա­վիաըն­կե­րու­թյուն­նե­րի 2004 թ. տվյա­լային կե­տե­րի լու հա­մար կի­րառ­վում է փո­փո­խա­կան գոր­ծակ­ցի աղ­բյու­րը՝ Nijkamp et al (2007 թ.): գոր­ծա­ռու­թային ձևա­չափ, ո­րը հնա­րա­վո­րու­թյուն է տա­լիս հաշ­վի առ­նե­լու տար­բե­րու­թյու­նը գոր­ծուղ­ ման և զբո­սաշր­ջու­թյան կամ «մ­տե­րիմ­նե­րին ու բա­րե­կամ­նե­րին այ­ցե­լու­թյան» նպա­տա­կով ի­րա­ S. Ազատականացման հնարավոր կա­նաց­վող թռիչք­նե­րի և գնե­րի նկատ­մամբ դրանց հետևանքները զգա­յու­նու­թյան մա­կար­դա­կի միջև: Ցան­կա­ցած էն­ 6.28. ­Բարձր ի­նք­նար­ժե­քի և սահ­մա­նա­փակ դո­գեն ան­հա­մա­չա­փու­թյուն բա­ցա­ռե­լու նպա­տա­ ճկու­նու­թյան պատ­ճա­ռով էլ ա­վե­լի են բարձ­ կով այդ նույն ցու­ցա­նիշ­նե­րը վեր­լուծ­վում են գոր­ րա­նում ուղևոր­նե­րի և բեռ­նե­րի փո­խադր­ման ծի­քային փո­փո­խա­կան­նե­րի կի­րառ­մամբ: գնե­րը, ի­սկ մարդ­կանց և ապ­րանք­նե­րի փո­ 6.31. Հաշ­վար­կում ա­ռաձ­գա­կա­նու­թյան միջ­ նա­գի­ծը փոքր և մի­ջին հե­ռա­վո­րու­թյան թռիչ­ 89 Տե՛ս Goedeking 2011: դային կապ 6. Օ­ | 109 քային մայ­րու­ղի­նե­րի հա­մար կազ­մում է 1.15, ու­նի գնե­րի փո­փո­խու­թյան նկատ­մամբ: Հա­կա­ռակ ի­սկ մեծ հե­ռա­վո­րու­թյան թռիչ­քային մայ­րու­ղի­ դրան` է­կո­նոմ դա­սի ա­վիա­տոմ­սե­րի ա­ռաձ­գա­կա­ նե­րի հա­մար՝ 0.85: A6.1 և A6.2 ա­ղ յու­սակ­նե­րում նու­թյու­նը (որ­տեղ նե­րառ­ված են զբո­սաշր­ջու­թյան ներ­կա­յաց­ված են ա­ռա­ջին խմ­բի ցու­ցա­նի­շի ար­ և բա­րե­կամ­նե­րին այ­ցե­լե­լու նպա­տա­կով ճա­նա­ դյունք­նե­րը մի­ջին (2600 մղո­ նից քիչ) և մեծ հե­ ռա­ պար­հորդ­ողնե­րը) տա­տան­վում է -1.4-ի և -1.7-ի վո­րու­թյան (2600 մղո­նը գե­րա­զան­ցող) թռիչ­քային մի­ջա­կայ­ ջին վեր­ քում: Հարկ է նշել, որ այս վեր­ լու­ մայ­րու­ղի­նե­րի հա­մար: Մի­ջին հե­ռա­վո­րու­թյան ծու­թյու­նը կա­տար­վել է ամ­բող­ջա­կան տվյալ­նե­րի մայ­րու­ղային թռիչք­նե­րի (Ա­ղ յու­սակ A6.1) դեպ­քում շտե­մա­րա­նի և մեծ հե­ռա­վո­րու­թյան մայ­րու­ղային ա­ռաձ­գա­կա­նու­թյան բո­լոր ցու­ցա­նիշ­ներն ու­նեն թռիչք­նե­րի հի­ման վրա: Թեև է­կո­նոմ դա­սին վե­ ա­կն­կալ­վող մե­ծու­թյուն­ներ, ո­րոնք վի­ճա­կա­գրո­ րա­բե­րող ա­ռաձ­գա­կա­նու­թյու­նը մնում է վե­րոն­ րեն զգա­ լի են և տա­ տան­ վում են -1.04-ից -1.37-ի շյալ սահ­ման­նե­րում, բիզ­նես դա­սի գոր­ծա­կից­նե­րը մի­ջա­կայ­քում: Մեծ հե­ռա­վո­րու­թյան մայ­րու­ղային շատ դեպ­քե­րում վի­ճա­կա­գրո­րեն զգա­լի չեն: թռիչք­նե­րի (Ա­ղ յու­սակ A6.2) դեպ­քում ա­ռաձ­գա­կա­ 6.33. Էն­դո­գե­նու­թյան գոր­ծակ­ցով ճշգրտ­ման նու­թյան ցու­ցա­նիշ­նե­րը տա­տան­վում են -0.67-ից դեպ­քում ար­դյուն­քը մնում է ան­փո­փոխ: Գնե­ -0.79-ի մի­ջա­կայ­քում, ո­րն այս դեպ­քում վի­ճա­ րի էն­դո­գեն ան­հա­մա­չա­փու­թյու­նը հաշվի առ­նե­ կա­գրո­րեն զգա­լի է: Ա­ռաձ­գա­կա­նու­թյան գոր­ծա­ լու նպա­տա­կով ի­րա­կա­նաց­վում է գոր­ծի­քային կից­նե­րի մե­ծու­թյուն­նե­րը տար­բեր ճշգ­րտում­նե­րի փո­փո­խա­կա­նի մո­դե­լի ար­դյունք­նե­րով ճշգր­տում ար­ քում մնում են գրե­ դյուն­ թե ան­փո­ փոխ: Այդ ար­ րառ­ (Ա­ղ յու­սակ A6.4)91: Կի­ կու գոր­ վել է եր­ ծիք` մեկ դյունք­նե­րը հա­մա­պա­տաս­խա­նում են այլ աղ­բյուր­ շն­չի հաշ­վով հա­մա­խառն ներ­քին ար­դյունք և օ­դա­ նե­րի տե­սա­կան և փորձ­նա­կան եզ­րա­հան­գում­նե­ նա­վա­կա­յան­նե­րի աշ­խար­հագ­րա­կան հե­ռա­վո­ րին, ո­րոնք վկա­յա­կոչ­ված են Ջիլ­լե­նի և ու­րիշ­նե­րի րու­թյուն92: Ար­դյունք­նե­րից երևում է, որ կի­րառ­վող (Gillen et al. 2003) աշ­խա­տու­թյու­նում:90 Ա­ռաձ­գա­ ցու­ցա­նի­շից կախ­ված ա­ռաձ­գա­կա­նու­թյան գոր­ծա­ կա­նու­թյան 254 հաշ­վարկ­նե­րի ու­սում­նա­սի­րու­թյան կի­ցը տա­տան­վում է -0.88 և -1.6-ի մի­ջա­կայ­քում: ար­ քում պարզ­ դյուն­ վել է, որ կարճ և մի­ ջին հե­ռա­ Միա­ժա­մա­նակ` այն վար­կա­ծը, որ ա­վիա­տոմ­սե­ վո­րու­թյան մայ­րու­ղային թռիչք­նե­րի ա­ռաձ­գա­կա­ րի գի­նը բո­լոր դեպ­քե­րում էլ էկ­զո­գեն է (կախ­ված նու­թյան միջ­ նա­գի­ծը կազ­ սկ մեծ հե­ մում է 1.15, ի­ է ար­տա­քին գոր­ծոն­նե­րից), չի կա­րող հերք­վել93: ռա­վո­րու­թյան մայ­րու­ղային թռիչք­նե­րի­նը՝ 0.85: Ա­վե­լին, F-վի­ճա­կագ­րու­թյու­նից հետևում է, որ 6.32. Այս ար­դյուն­քը հաս­տատ­վում է ամ­ գոր­ծիք­նե­րը բա­վա­կա­նին ա­մուր են: րագր­ված տոմ­սերի ը­ստ խմ­բե­րի ռեգ­րե­սի­ոն վեր­լու­ծու­թյամբ: A6.3 ա­ղ յու­սա­կում ներ­կա­յաց­ Ավիատոմսերի գները կանխորոշող ված են ը­ստ խմ­բե­րի ամ­րագր­ված տոմ­սե­րի տար­ գործոնները բե­րու­թյու­նը հաշ­վի առ­նե­լու նպա­տա­կով ի­րա­ կա­նաց­ված փո­փո­խա­կան գոր­ծակ­ցի մո­դե­լի 6.34. ­Հաշ­վարկ­նե­րը ցույց են տա­լիս, որ ե­թե ռեգ­րե­սի­ոն վեր­լու­ծու­թյան ար­դյունք­նե­րը (է­կո­նոմ որևէ շու­կա­յում հա­մա­կենտ­րո­նա­ցու­մը կի­սով և բիզ­նես դա­սի ա­վիա­տոմ­սեր): Եր­կու­սից բա­ցի, չափ կր­ճատ­վում է, է­կո­նոմ դա­սի տոմ­սե­րի գի­նը մնա­ցած բո­լոր գոր­ծա­կից­նե­րը վի­ճա­կագ­րո­րեն կա­րող է մի­ջի­նը նվա­զել 20-28 տո­կո­սով: Ա­ղ յու­ զգա­ լի են, ընդ որում` դրանց մե­ ծու­ նը կան­ թյու­ խա­ սակ A6.5-ում ներ­կա­յաց­ված են ա­վիա­տոմ­սե­րի տե­սե­լի էր: Սե­փա­կան գնի ա­ռաձ­գա­կա­նու­թյու­նը գնե­րը կան­խո­րո­շող բո­լոր գոր­ծոն­նե­րի հաշ­վարկ­ ա­վե­լի բարձր դա­սի ամ­րագր­ված ա­վիա­տոմ­սե­րի նե­րը Երևա­նից կա­տար­վող մի շարք չվերթ­նե­րի հա­մար -0.37-ից -0.65-ի մի­ ջա­կայ­քում է, ո­րը հա­ հա­մար: Եր­թու­ղայ­նաց­ման մա­կար­դա­կով հա­մա­ մա­պա­տաս­խա­նում է այն ի­րո­ղու­թյա­նը, որ գոր­ կենտ­րո­նաց­ման գոր­ծա­կի­ցը բո­լոր դեպ­քե­րի հա­ ծուղ­ման նպա­տա­կով ի­նք­նա­թի­ռով ե­րթևե­կող­ նե­րի պա­հան­ջարկն ա­վե­լի ցածր զգա­յու­նու­թյուն 91 Ավիատոմսերի պահանջարկի առաձգականության էնդոգեն խնդիրներին ավելի մանրամասն ծանոթանալու համար տե՛ս Gillen et al (2008): 90 Չվերթների պահանջարկի առաձգականությունը հաշվարկելու 92 Ավիատոմսերի պահանջարկի առաձգականությունը հաշվարկելու մեթոդաբանությանը ծանոթանալու համար տե՛ս Oum, Waters and Yong գործիքների ընտրության վերաբերյալ տե՛ս Intervistas 2006թ.: (1990): 93 Որը երևում է 5 տոկոս զգալիությամբ chi(2) p-արժեքից: 110 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն մար էլ վի­ճա­կա­գրո­րեն զգա­լի է և բո­լոր ճշգր­տում­ մինչև 1.4 տո­կո­սով: Բրաթթ­ լի (Brattle, 2002) կող­ նե­րից հե­տո ան­փո­փոխ, տա­տան­վե­լով 0.44-0.63-ի մից կի­րառ­վող մե­թո­դա­բա­նու­թյու­նը հնա­րա­վո­րու­ մի­ջա­կայ­քում: Ե­րկ­րորդ ցու­ցա­նիշն ար­տա­ցո­լում է թյուն է տա­լիս հաշ­վար­կե­լու ա­զա­տա­կա­նաց­ված շու­կայի հա­մա­կենտ­րո­նաց­ման մա­կար­դա­կի ազ­ շու­կայից բխող ը­նդ­հա­նուր տն­տե­սա­կան օ­գու­տը դե­ցու­թյան տա­բե­րու­թյու­նը` ը­ստ պատ­վիր­ված ուղևոր­նե­րի հա­մար: Ման­րա­մաս­նեց­ման մա­կար­ տոմ­սե­րի դա­սե­րի (հա­վա­սա­րում­ներ 5-7)՝ փո­փո­ դա­կից կախ­ված` եր­թու­ղի­նե­րի և ա­վիա­տոմ­սե­ խա­կան գոր­ծակ­ցի գոր­ծա­ռու­թային ձևա­չաի կի­ րի դա­սե­րի հա­մար կա­րող են կի­րառ­վել տար­բեր րառ­ մամբ (Hsiao 1986): Է­ կո­նոմ և բիզ­ նես դա­ սի ա­ռաձ­գա­կա­նու­թյուն­ներ: Թեև այդ դեպ­քում կա­ ա­վիա­տոմ­սե­րի հա­մար Հեր­ֆին­դա­լի գոր­ծա­կից­ րե­լի է ու­նե­նալ ա­զա­տա­կա­նաց­ման հնա­րա­վոր նե­րը վի­ճա­կա­գրո­րեն զգա­լի են և տա­տան­վում են հետևանք­նե­րի ա­վե­լի տե­սա­նե­լի պատ­կեր, սա­ 0.52-0.63 մի­ջա­կայ­քում` գե­րա­զան­ցե­լով այլ հա­ կայն նման մո­ ցու­ տե­ մը պա­ հան­ջում է նաև ուղևոր­ ման­ման դեպ­քե­րում ար­ձա­նագր­ված մե­ծու­թյուն­ նե­րի ե­րթևե­կու­թյան վե­րա­բե­րյալ լրա­ցու­ցիչ են­ նե­րը (Borenstein 1989): Հեր­ֆին­դա­լի գոր­ծա­կի­ցը թադ­րու­թյուն­ներ, ո­րոնք կա­րող են ան­բա­վա­րար զեղ­չով վա­ճառ­վող է­կո­նոմ դա­սի ա­վիա­տոմ­սե­րի ճշգր­տու­թյուն ու­նե­նալ: Են­թադ­րե­լով, որ գնե­րի նկատ­մամբ կի­րա­ռե­լու դեպ­քում պատ­կե­րը լրիվ ը­նդ­հա­նուր կր­ճա­տու­մը կկազ­մի 25 տո­կոս, ի­սկ հա­կա­ռակն է: Վեր­ջա­պես, նշա­նակ­ման օ­դա­նա­ գնե­րի ա­ռաձ­գա­կա­նու­թյու­նը` -0.9-ից մինչև -1.08, վա­կա­յա­նում շու­կա­յա­կան գե­րիշ­խող դիր­քը հաշ­ սպա­ռող­նե­րի հա­մար ա­ռա­ջա­ցած տն­տե­սա­կան վի առ­նե­լու նպա­տա­կով կի­րառ­վում է ե­րրորդ ցու­ օ­գու­տը հնա­րա­վո­րու­թյուն կտա 1.4 տո­կո­սով ա­վե­ ցա­նի­շը: Եր­թու­ղայ­նաց­ման հա­մա­կենտ­րո­նաց­ման լաց­նե­լու ե­րկ­րի ՀՆԱ-ն: Այդ ա­ռու­մով ա­ռա­ջա­ցած գոր­ծակ­ցի մե­ծու­թյուն­նե­րը հիմ­նա­կա­նում մնում տն­տե­սա­կան օ­գուտն ա­ռա­վել ցածր կլի­նի Ռու­ են ան­փո­փոխ` բա­ցա­ռու­թյամբ զեղ­չով վա­ճառ­ սաս­տա­նի ուղ­ղու­թյամբ ի­րա­կա­նաց­վող չվերթ­ վող է­կո­նոմ դա­սի ա­վիա­տոմ­սե­րի դեպ­քում, որ­տեղ նե­րի դեպ­քում, ո­րով­հետև այդ չվերթ­նե­րի շու­կան դրանք ա­ լի զգա­ վե­ լի և մեծ են դառ­ նում: Միև­նույն ար­դեն ի­սկ գոր­ծում է մր­ցակ­ցային պայ­ման­նե­րում ժա­մա­նակ հա­մա­կենտ­րո­նա­ցում/­գին հա­րա­բե­րու­ և ա­զա­տա­կա­նա­ցումն այն­տեղ է­ա­կան փո­փո­խու­ թյու­նում էն­դո­գեն (ար­տա­ծին) հետևանք­նե­րը բա­ թյուն­նե­րի չի հան­գեց­նի:­ ցա­ռե­լու նպա­տա­կով հաշ­վարկ­վել է գոր­ծի­քային փո­փո­խա­կան­նե­րի մո­դե­լը (որ­տեղ որ­պես գոր­ծիք օգ­տա­գործ­վել են Հեր­ֆին­դա­լի ին­դեք­սի հա­պաղ­ T. Առաջարկվող ման փո­փո­խա­կան­նե­րը), ո­րի հե­ղի­նակ­ներն ե­ն՝ քաղաքականություն Evans, Froeb and Werden (1993): Թեև ար­ ներն դյունք­ այս­տեղ չեն հրա­պա­րակ­վում, միաս­նա­կան OLS 6.36. ­Գոյու­թյուն ու­նեն մի շարք էմ­պի­րիկ ու­ (սո­վո­րա­կան նվա­զա­գույն քա­ռա­կու­սի­ներ) մո­դե­լի սում­նա­սի­րու­թյուն­ներ, ո­րոնց շնոր­հիվ բա­ հա­մե­մատ` գոր­ծա­կից­նե­րի նշա­նի, զգա­լի­ու­թյան և ցա­հայտ­վել և ներ­կա­յաց­վել են ա­վիա­ցիայի մե­ծու­թյան տե­սան­կյու­նից որևէ է­ակ­ ան տար­բե­րու­ ո­րոր­տում ա­զա­տա­կա­նաց­ման դրա­կան ար­ թյուն­ներ չեն նկատ­վել: Հաշ­վարկ­ված գոր­ծա­կից­ դյունք­նե­րը: Էմ­պի­րիկ և վեր­լու­ծա­կան աշ­խա­ նե­րի օգ­նու­թյամբ կա­տար­ված նմա­նա­կում­նե­րը տան­քը մեծ դրա­կան կապ է բա­ցա­հայ­տում օ­դային ցույց են տա­լիս, որ որևէ շու­կա­յում հա­մա­կենտ­րո­ տրանս­պոր­տի ա­զա­տա­կա­նաց­ման և ե­րթևե­կու­ նա­ցու­մը կի­սով չա­փ կր­ճա­տե­լու դեպ­քում է­կո­նոմ թյան ա­ճի միջև: Օ­դային տրանս­պոր­տի ո­լոր­տում դա­սի տոմ­սե­րի գի­նը կա­րող է մի­ջի­նը նվա­զել 20- ա­վե­լի բաց քա­ղա­քա­կա­նու­թյան ազ­դե­ցու­թյու­նը 28 տո­կո­սով94: ուղևո­րային հոս­քի, զբո­սաշր­ջու­թյան և նոր աշ­ խա­տա­տե­ղե­րի ստեղծ­ման ա­ճի վրա ցու­ցադ­ 6.35. Գ­նե­րի 25 տո­կո­սով կր­ճատ­ման ար­ րե­լու հա­մար կի­րառ­վում են զա­նա­զան մե­թո­ դյուն­քում ե­րկ­րի ՀՆԱ-ն կա­րող է ա­վե­լա­նալ դա­բա­նու­թյուն­ներ և տվյալ­նե­րի շտե­մա­րան­ներ: Մի շարք գործ­նա­կան ո­ւսում­նա­սի­րու­թյուն­նե­րի 94 Ենթադրելով, որ նշանակման օդանավակայանում համապատաս­ խան ընկերության շուկայական մասնաբաժնում որևէ էական փոփո­ և նմա­նակ­ման մտա­վար­ժանք­նե­րի հիմ­քում ըն­ խություն տեղի չի ունենա և ավիատոմսերի գները որոշվում են ազատ կած է 1990-ա­կան­նե­րի սկզբին տե­ղի ու­նե­ցած շուկայական սկզբունքով (առանց մասնակիցների միջև գաղտնի համա­ ա­զա­տա­կա­նա­ցու­մից և կա­ռուց­ված­քային բա­րե­ ձայ­նության և պետության միջամտության): դային կապ 6. Օ­ | 111 փո­խում­նե­րից բխող փոր­ձը: Պե­տության կող­մից  ի­րա­վա­կան կար­գա­վո­րում և քա­ղա­քա­կա­նու­ խս­տո­րեն կար­գա­վոր­վող մի­ջա­վայ­րում, որ­տեղ թյան ի­րա­կա­նաց­ման հա­մար պա­տաս­խա­ ա­ռա­ջարկն ար­հես­տա­կա­նո­րեն սահ­մա­նա­փակ­ նատ­վու­թյուն կրող մար­մին­նե­րի ան­կա­խու­թյան վում է, սպա­սարկ­վող ծա­վալ­նե­րի և չվերթ­ներ ա­պա­հո­վում կար­գա­վոր­վող սուբյեկտ­նե­րի մի­ ի­րա­կա­նաց­նող­նե­րի հար­ցե­րում առ­կա սահ­մա­ ջամ­տու­թյու­նից, նա­փա­կում­նե­րի վե­րաց­ման ար­դյունք­նե­րը վճ­ռո­  ո­լոր­տում խորհր­դատ­վու­թյան և բո­ղոք­նե­րին րոշ դեր կա­ րող են ու­ նալ օ­ նե­ դային տրանս­ պոր­ ար­ձա­գանք­ման մե­խա­նիզմ­նե­րի մշա­կում, տի հա­մար: Կշա­հա­գործ­վեն նոր ուղ­ղու­թյուն­ներ, սպա­ռող­նե­րի հա­մար կա­վե­լա­նան նս­տա­տե­ղե­րը,  կա­րո­ղու­թյուն­նե­րի զար­գա­ցում, ո­րը հնա­րա­վո­ և կա­ճի թռ­րիչք­նե­րի հա­ճա­խա­կա­նու­թյու­նը, մր­ րու­թյուն կտա օ­րենս­դիր մարմ­նին ա­վե­լի ար­ ցակ­ցու­թյան ա­ճի պայ­ման­նե­րում կն­վա­զեն ա­վիա­ դյու­նա­վետ վե­րահս­կե­լու բո­լոր պայ­մա­նա­վոր­ տոմ­սե­րի գնե­րը: Պի­եռ­մար­տի­նին և Ռու­սո­վան վա­ծու­թյուն­նե­րի, նե­րա­ռյալ՝ օ­դա­նա­վա­կա­յա­նի (Piermartini և Rousova, 2008) կա­տա­ րել են տար­ բեր կոն­ցե­սի­ոն կա­ռա­վար­ման պայ­մա­նագ­րի ի­րա­ ե­րկր­նե­րի հա­մե­մա­տա­կան վեր­լու­ծու­թյուն, փոր­ կա­նաց­ման ըն­թաց­քը: ձել են հայտ­նա­բե­րել ա­վիա­ցիայի ո­լոր­տում սահ­ 6.38. Ա­վիա­ցի­ոն քա­ղա­քա­կա­նու­թյան դի­ մա­նա­փակ­ված գոր­ծա­րար մի­ջա­վայ­րի և ուղևոր­ տար­կու­մը պետք է հան­գեց­նի ո­լոր­տում նոր նե­րի քա­նա­կի կա­պը: Ար­դյունք­նե­րը վկա­յում են, մշակ­ված ռազ­մա­վա­րու­թյան ի­րա­կա­նաց­մա­նը: որ ա­զա­տա­կա­նու­թյան աս­տի­ճա­նը 25 պեր­ցեն­տի­ Ա­նհ­րա­ժեշտ է վե­րա­նայել ներ­կա ի­նս­տի­տու­ցի­ո­ լից 75 պեր­ցեն­տի­լի հասց­նե­լու դեպ­քում ուղ­ղա­կի նալ կա­ռուց­ված­քը, ո­րով­հետև այն չի նպաս­տում օ­դային կապ ու­նե­ցող ե­րկր­նե­րի միջև ուղևո­րային ա­վիա­ցի­ոն ո­լոր­տի զար­գաց­մա­նը: Կա­ռա­վա­րու­ ե­րթևե­կու­թյան ծա­վալ­ներն ա­ճում են շուրջ 30 թյու­նը պետք է հրա­պա­րա­կի հս­տակ քա­ղա­քա­կան տո­կո­սով: Ի­նչ վե­րա­բե­րում է օ­դային բեռ­նա­փո­ հայ­տա­րա­րու­թյուն, ո­րում կար­տա­հայ­տի, որ ձեռ­ խադ­րում­նե­րին, Միկ­կոն և Սե­րեբ­րիս­կին (Micco և նա­մուխ է լի­նե­լու ա­վիաըն­կե­րու­թյուն­նե­րի մր­ցակ­ Serebrisky, 2006) ԱՄՆ-ի ներկր­ ման մա­ սին տվյալ­ ցու­թյան բարձ­րաց­մա­նը և Հա­յաս­տա­նի միակցե­ նե­րի հի­ման վրա հա­մե­մա­տում են օ­դային բեռ­ լիու­թյան բա­րե­լավ­մա­նը: Միև­նույն ժա­մա­նակ նոր նա­փո­խադ­րում­նե­րի սա­կագ­նե­րը: Նրանց կող­մից ռազ­մա­վա­րա­կան ծրա­գի­րը պետք է հս­տակ տա­ կա­տար­ված հաշ­վարկ­նե­րը ցույց են տա­լիս, որ րան­ջա­տի քա­ղա­քա­կա­նու­թյան մշակ­ման, ի­րա­կա­ բաց օ­դային տա­րած­քի մա­սին կնք­ված հա­մա­ նաց­ման, մո­նի­թո­րին­գի և կի­րարկ­ման պար­տա­ ձայ­նա­գի­րը հնա­րա­վո­րու­թյուն է տա­լիս 9 տո­կո­ կա­նու­թյուն­նե­րը: Գոր­ծա­ռույթ­նե­րի զու­գոր­դումն սով կր­ճա­տե­լու սա­կագ­նե­րը և մի­ջի­նը 7 տո­կո­սով ու ո­րո­շում­նե­րի կա­յաց­ման հա­մա­կենտ­րո­նա­ցու­մը ա­վե­լաց­նում է օ­դային բեռ­նա­փո­խադ­րում­նե­րի ՔԱԳՎ-ում վնաս են հասց­նում ժո­ղովր­դա­վա­րա­ ծա­վա­լը (գ­րա­կա­նու­թյան ա­վե­լի լայն ցան­կը ներ­ կան վե­րահս­կո­ղու­թյա­նը, գոր­ծա­րար մի­ջա­վայ­ կա­յաց­ված է 6.2 հա­վել­վա­ծում): րի պար­զու­թյա­նը և ար­դյու­նա­վետ կա­ռա­վար­մա­ նը: Պետք է ու­ժե­ղաց­նել օ­դա­նա­վա­կա­յան­նե­րի 6.37. Ա­վիա­ցիայի ո­լոր­տի ա­զա­տա­կա­նա­ցու­մը և ա­վիաըն­կե­րու­թյուն­նե­րի կող­մից սահ­ման­վող կխ­թա­նի Հա­յաս­տա­նում ուղևոր­նե­րի և բեռ­նե­րի պայ­ման­նե­րի և գանձ­վող վճար­նե­րի նկատ­մամբ օ­դային փո­խադ­րու­մը, ի­նչ­պես նաև կն­պաս­տի վե­րահս­կո­ղու­թյուն ի­րա­կա­նաց­նե­լու հա­մար ան­ տն­տե­սա­կան ա­ճին: Ո­լորտն ա­զա­տա­կա­նաց­նե­լու հրա­ժեշտ տեխ­նի­կա­կան կա­րո­ղու­թյուն­նե­րը: հա­մար ան­հրա­ժեշտ է` Օ­դա­նա­վա­կա­յա­նի հար­ցում ան­հրա­ժեշտ է նաև ան­դրա­դառ­նալ օ­ժան­դակ ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի աշ­ խա­տան­քը կար­գա­վո­րող ի­րա­վա­կան դաշ­տին:  ­նոր քա­ղա­քա­կա­նու­թյան մա­սին հռ­չա­կա­գիր, ո­րով կա­ռա­վա­րու­թյու­նը կհաս­տա­տի մր­ցակ­ ցային դաշտ ստեղ­ծե­լու քա­ղա­քա­կան կամ­քը,  քա­ղա­քա­կա­նու­թյան մշակ­ման և ի­րա­կա­նաց­ ման հս­տակ տա­րան­ջա­տում, 112 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն ­Հա­վել­ված 6.1 Ռեգ­րե­սի­ոն վեր­լու­ծու­թյան ար­դյունք­նե­րը Ա­ղ յու­սակ A 6.1. Միաս­նա­կան OLS ռեգ­րե­սիայի ար­դյունք­նե­րը, ը­նդ­հա­նուր ուղե­վարձե­րի ա­ռաձ­գա­ կա­նու­թյու­նը (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) lpax lpax lpax Lpax lpax lpax lpax lfare -1.043 -1.040 -1.095 -1.098 -1.099 -1.372 -1.103 (7.89)** (7.87)** (8.53)** (8.50)** (8.55)** (10.41)** (8.53)** lrate -9.423 -9.436 -9.471 -31.629 -9.467 -34.200 -31.459 (1.86) (1.87) (1.94) (1.39) (1.93) (1.41) (1.38) lpop_total 2.361 8.951 1.011 8.940 0.359 0.965 (1.32) (4.09)** (6.61)** (4.08)** (2.51)* (5.99)** lweo_gdpcusd 4.314 (4.92)** lweo_econ 4.293 -0.088 -0.086 (4.89)** (0.87) (0.91) lweo_busi 4.376 (4.96)** ldist 28.261 28.251 (6.75)** (6.74)** Constant 68.945 33.444 -103.836 -18.157 -104.172 223.839 -18.393 (2.12)* (0.79) (2.10)* (0.12) (2.10)* (1.42) (0.12) Observations 355 355 355 355 355 355 355 R-squared 0.59 0.60 0.62 0.74 0.62 0.70 0.74 DUMMY VARIABLES YEAR YES YES YES YES YES YES YES QUARTER YES YES YES YES YES YES YES MARKET YES YES YES YES YES YES YES YEAR-QUARTER YES YES YES YES YES YES YES FARE CLASS YES YES YES YES YES YES YES YR-Q-ORG NO NO NO NO YES YES YES DISTANCE (Miles) MED MED MED MED MED MED MED Աղ­բյու­րը՝ հե­ղի­նակ­ներ: դային կապ 6. Օ­ | 113 ­Ա­ղ յու­սակ A 6.1. Միաս­նա­կան OLS ռեգ­րե­սիայի ար­դյունք­նե­րը, ը­նդ­հա­նուր ուղե­վարձե­րի ա­ռաձ­գա­ կա­նու­թյու­նը (շա­րու­նա­կու­թյուն) (8) (9) (10) (11) (12) (13) (14) lpax lpax lpax lpax lpax lpax lpax lfare -0.673 -0.673 -0.686 -0.796 -0.796 -0.796 -0.782 (5.46)** (5.45)** (5.55)** (5.71)** (5.71)** (5.71)** (5.61)** lrate -2.457 -2.479 -2.323 3.004 3.004 3.004 3.277 (0.45) (0.45) (0.42) (0.10) (0.10) (0.10) (0.11) lpop_total 12.214 7.597 0.516 0.516 0.516 0.567 (0.59) (0.36) (1.09) (1.09) (1.09) (1.20) lweo_gdpcusd lweo_econ 2.743 -1.142 -1.142 -1.142 (0.63) (1.38) (1.38) (1.38) lweo_busi 3.882 (0.88) ldist Constant 23.271 -180.193 -127.485 -9.661 -9.661 -9.661 -23.200 (0.66) (0.52) (0.37) (0.05) (0.05) (0.05) (0.12) Observations 423 423 423 423 423 423 423 R-squared 0.35 0.35 0.35 0.39 0.39 0.39 0.39 DUMMY VARIABLES YEAR YES YES YES YES YES YES YES QUARTER YES YES YES YES YES YES YES MARKET YES YES YES YES YES YES YES YEAR-QUARTER YES YES YES YES YES YES YES FARE CLASS YES YES YES YES YES YES YES YR-Q-ORG NO NO NO NO YES YES YES DISTANCE (Miles) LONG LONG LONG LONG LONG LONG LONG Աղ­բյու­րը՝ հե­ղի­նակ­ներ: 114 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն ­Ա­ղ յու­սակ A 6.3. Միաս­նա­կան OLS ռեգ­րե­սիայի ար­դյունք­նե­րը, է­կո­նոմ և բիզ­նես դա­սի տոմ­սե­րի գնե­րի ա­ռաձ­գա­կա­նու­թյու­նը (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) lpax lpax lpax lpax lpax lpax lpax lfare_economy -1.453 -1.452 -1.487 -1.414 -1.540 -1.757 -1.450 (9.48)** (9.49)** (10.03)** (9.70)** (10.13)** (11.70)** (9.72)** lfare_busi -0.372 -0.361 -0.443 -0.587 -0.333 -0.652 -0.511 (1.97)* (1.92) (2.42)* (3.38)** (1.69) (3.32)** (2.75)** lrate -9.974 -9.994 -10.003 -32.703 -10.095 -35.864 -33.080 (2.03)* (2.04)* (2.11)* (1.48) (2.14)* (1.53) (1.50) lpop_total 2.607 8.901 0.965 8.917 0.478 1.021 (1.51) (4.20)** (6.47)** (4.21)** (3.41)** (6.50)** lweo_gdpcusd 4.128 (4.85)** lweo_busi 3.965 (4.63)** ldist 26.371 26.129 (6.43)** (6.37)** Constant 68.616 29.404 -101.765 0.695 -100.719 228.263 3.567 (2.18)* (0.72) (2.12)* (0.00) (2.11)* (1.50) (0.02) Observations 355 355 355 355 355 355 355 R-squared 0.62 0.62 0.65 0.75 0.65 0.72 0.76 DUMMY VARIABLES YEAR YES YES YES YES YES YES YES QUARTER YES YES YES YES YES YES YES MARKET YES YES YES YES YES YES YES YEAR-QUARTER YES YES YES YES YES YES YES FARE CLASS YES YES YES YES YES YES YES YR-Q-ORG NO NO NO YES YES YES NO DISTANCE (Miles) MED MED MED MED MED MED MED Աղ­բյու­րը՝ հե­ղի­նակ­ներ: դային կապ 6. Օ­ | 115 ­Ա­ղ յու­սակ A 6.4. Գոր­ծի­քային փո­փո­խա­կան­նե­րի ռեգ­րե­սիայի ար­դյունք­ները, ը­նդ­հա­նուր ա­վիա­ տոմ­սե­րի ա­ռաձ­գա­կա­նու­թյու­նը   1 2 3 4   lpax lpax lpax lpax lfare -0.899 -0.857 -1.082 -1.6 (4.35)** -1.61 (4.38)** -1.68 lpop 0.631 0.637 0.628 0.565 (10.50)** (6.99)** (11.92)** (4.80)** ldist -0.045 0.541 -0.09 -0.65 Constant -0.836 -0.822 0.258 0.121 -0.48 -0.47 -0.13 -0.06 Observations 570 570 822 822 Chi(2) p-value 0.5 0.8 0.06 0.23 Robust F 62.6 14.6 85.6 8.4 DUMMY VARIABLES YEAR YES YES YES YES QUARTER YES YES YES YES MARKET NO NO NO NO YEAR-QUARTER YES YES YES YES FARE CLASS YES YES YES YES YR-Q-MKT NO NO NO NO Instruments: # carrier # carrier GDP GDP   GDP GDP     Աղ­բյու­րը՝ հե­ղի­նակ­ներ: Ա­ղ յու­սակ A 6.5. Միաս­նա­կան OLS ռեգ­րե­սիայի ար­դյունք­նե­րը, ա­վիա­տոմ­սե­րի ա­ռաձ­գա­կա­նու­թյու­ նը` ը­ստ շու­կայի   1 2 3 4 lfare_busi 0.344 0.386 0.354   (9.34)** (6.83)** (6.93)** (org==BRU)*lfare_busi 0.392 (6.60)** (org==CDG)*lfare_busi 0.291 (5.04)** (org==DXB)*lfare_busi 0.18 (3.20)** 116 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն   1 2 3 4 (org==FCO)*lfare_busi 0.287 (4.96)** (org==FRA)*lfare_busi 0.211 (3.82)** (org==LHR)*lfare_busi 0.651 (9.38)** (org==MOW)*lfare_busi 0.436 (4.89)** (org==PRG)*lfare_busi 0.266 (3.74)** (org==VIE)*lfare_busi 0.461 (7.61)** (org==BRU)*lfare -1.31 -1.288 -1.626 (4.04)** (3.52)** (4.37)** (org==CDG)*lfare -0.962 -0.916 -0.907 (3.91)** (3.31)** (3.38)** (org==DXB)*lfare -0.616 -0.546 -0.562 (1.36) (1.4) (1.28) (org==FCO)*lfare -0.418 -0.443 -0.384 (1.43) (1.36) (1.36) (org==FRA)*lfare -0.757 -0.734 -0.53 (3.02)** (2.62)** (2.04)* (org==LHR)*lfare -1.376 -1.415 -2.721 (6.03)** (5.29)** (8.23)** (org==MOW)*lfare -1.286 -1.306 -1.33 (5.49)** (6.58)** (5.87)** (org==PRG)*lfare -1.578 -1.607 -1.332 (5.66)** (6.74)** (4.34)** (org==VIE)*lfare -1.29 -1.292 -1.724 (5.01)** (5.72)** (6.01)** Lrate -8.456 -10.366 -6.598 -9.007 (2.33)* (2.22)* -1.24 (2.57)* lpop_total 3.272 1.596 3.248 -2.018 (3.08)** (2.33)* (2.90)** (1.57) lweo_econ -0.311 0.008 -4.833 (0.29) (0.08) (4.27)** lweo_busi -0.257 1.755 -4.482 (0.24) (2.20)* (3.90)** Observations 822 366 456 822 R-squared 0.56 0.7 0.43 0.6 Աղ­բյու­րը՝ հե­ղի­նակ­ներ: դային կապ 6. Օ­ | 117 Ա­ղ յու­սակ A 6.6. Միաս­նա­կան OLS ռեգ­րե­սիայի ար­դյունք­նե­րը, ա­վիա­տոմ­սե­րի գնե­րը կան­խո­րո­շող գոր­ծոն­նե­րը (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) lfare lfare lfare lfare lfare lfare lfare lfare lfare ldist -10.058 -10.058 0.365 0.341 -10.027 -10.027 0.367 0.344 1.125 (396.55)** (396.55)** (0.73) (0.68) (556.27)** (556.27)** (0.73) (0.68) (4.42)** lhhi 0.445 0.445 0.439 0.635 (2.85)* (2.85)* (3.53)** (4.93)** lweo_gdpcusd 2.163 2.556 0.083 0.036 2.160 2.551 0.085 0.039 0.856 (50.54)** (64.83)** (1.37) (0.80) (48.05)** (60.14)** (1.45) (0.87) (2.49)* lpop_total -0.444 -0.442 (111.55)** (145.05)** lhhi_coach 0.525 0.525 0.518 0.714 0.572 (3.35)* (3.35)* (3.24)* (4.17)** (6.55)** lhhi_disc 0.170 0.170 0.163 0.359 0.399 (1.46) (1.46) (1.18) (1.84) (5.41)** lhhi_busi 0.637 0.637 0.633 0.829 1.054 (2.61)* (2.61)* (3.91)** (11.05)** (7.10)** ls_coach 0.067 (4.45)** ls_disc 0.001 (0.03) ls_busi 0.082 (3.71)* Constant 71.456 60.258 -1.548 -2.586 69.493 58.173 -3.480 -4.370 -19.418 (96.11)** (65.05)** (0.51) (0.99) (41.35)** (33.18)** (0.92) (1.28) (3.49)* Observations 537 537 537 537 537 537 537 537 394 R-squared 0.64 0.64 0.60 0.59 0.65 0.65 0.62 0.61 0.62 DUMMY VARIABLES BOOKING YES YES YES YES YES YES YES YES YES CLASS YEAR YES YES YES YES YES YES YES YES YES QUARTER YES YES YES NO YES YES YES NO NO DESTINATION YES YES NO NO YES YES NO NO NO YEAR-Q-DEST YES YES YES YES YES YES YES YES YES Աղ­բյու­րը` հե­ղի­նակ­ներ: 118 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն Է­կո­նո­մետ­րիկ մո­դել­ներ ­ նպա­տա­կով, հա­վա­սա­րումն ը­նդ­գր­կում է հա­մա­ պա­տաս­խան եր­թու­ղում գոր­ծող բո­լոր ա­վիաըն­ Գ­նային ա­ռա­ջին հա­վա­սա­րու­մը հաշ­վարկ­վում է կե­րու­թյուն­նե­րի ա­ռա­վե­լա­գույն շու­կա­յա­կան կշի­ Բո­րենս­տեյ­նի (Borenstein, 1989) և Բրուկ­նե­րի, Դյե­ ռը (նշ­ված հոդ­ ված­ րից բա­ նե­ ցի, տե՛ս նաև Stavins րի և Սփիլ­ րի (Brueckner, Dyer and Spiller, 1992) լե­ 1996): կող­մից մշակ­ված հիմ­նա­կան ֆունկ­ցի­ո­նալ ձևին հա­մա­պա­տաս­խան` կի­րա­ռե­լով միաս­նա­կան OLS ռեգ­րե­սիա: Յու­րա­քան­չյուր դի­տար­կում նե­րա­ռում է հա­մա­պա­տաս­խան ա­վիա­տոմ­սե­րի դա­սի հա­ մար ուղևոր­նե­րի կող­մից վճար­ված մի­ջին գի­նը, ի­նչ­պես նաև այդ ուղևոր­նե­րի ը­նդ­հա­նուր թի­վը յու­ րա­քան­չյուր տար­վա/ե­ռամ­սյա­կի և եր­թու­ղու հա­ մար: Ստաց­վող ցու­ցա­նի­շը ը­նդ­գր­կում է շու­կայի ­Սե­փա­կան գնե­րի ա­ռաձ­գա­կա­նու­թյու­նը հաշ­վար­ պա­հան­ջար­կը բնու­թագ­րող մի շարք փո­փո­խա­ կե­լու հա­մար կի­րառ­վում է գրա­կա­նու­թյու­նում կան­ներ (հե­ռա­վո­րու­թյուն, ե­կա­մուտ, բնակ­չու­թյան հա­ճախ օգ­տա­գործ­վող տոմ­սե­րի պա­հան­ջար­ զանգ­ված), ի­նչ­պես նաև գոր­ծոն­ներ, ո­րոնք հնա­ կի գծային լո­գա­րիթ­մի ֆունկ­ցի­ո­նալ ձևը (տե՛ս րա­վո­րու­թյուն են տա­լիս գնա­հա­տե­լու շու­կա­յա­ րա­ Intervistas 2006; Gillen et al 2003)` կի­ լով միաս­ ռե­ կան իշ­խա­նու­թյու­նը (հա­մա­կենտ­րո­նա­ցու­մը` ը­ստ նա­կան OLS ռեգ­րե­սիայի մո­տե­ցու­մը: Այս դեպ­քում եր­թու­ղու և ը­ստ օ­դա­նա­վա­կա­յա­նի, ո­րը ո­րոշ­ կա­խյալ փո­փո­խա­կանն ուղևոր­նե­րի հոսքն է` ը­ստ վում է այդ եր­թու­ղին սպա­սար­կող յու­րա­քան­չյուր եր­թու­ղու, ա­վիա­տոմ­սե­րի դա­սի և տար­վա ե­ղա­ ա­վիաըն­կե­րու­թյան կշի­ռով): Այս կոնկ­րետ մո­դե­լով նա­կի, ի­սկ ուղե­վարձե­րի գոր­ծա­կի­ցը դիտ­վում է հաշ­վարկ­վում է շու­կայի (եր­թու­ղու) հա­մա­կենտ­րո­ որ­պես ա­ռաձ­գա­կա­նու­թյուն: Ստորև ներ­կա­յաց­վող նաց­ման միաս­նա­կան գոր­ծա­կից (HHI բա­նաձևով հա­վա­սա­րու­մը ար­տա­ցո­լում է որ­պես ճշգր­տիչ­ներ հաշ­վարկ­ված գոր­ծա­կից): Օգ­տա­գործ­վում են կի­րառ­վող այլ փո­փո­խա­կան­ներ` հնա­րա­վո­րու­ տար­բեր փորձ­նա­կան փո­փո­խա­կան­ներ, ո­րոնց թյուն տա­լով հաշ­վի առ­նել տոմ­սե­րի պա­հան­ջար­ մի­ջո­ցով ճշգրտ­վում են շու­կային բնո­րոշ ան­նկա­ կը, այդ թվում բո­լոր ան­նկա­տե­լի գոր­ծոն­նե­րը և տե­լի գոր­ծոն­նե­րը, տոմ­սե­րի տար­բեր դա­սե­րի ազ­ հա­մա­պա­տաս­խան եր­թու­ղին, ի­նչ­պես և նա­խորդ դե­ցու­թյու­նը, ի­նչ­պես նաև սե­զո­նային ցն­ցում­նե­րը դեպ­քե­րում: և ա­ռանձ­նա­հա­տուկ ժա­մա­նա­կային ցն­ցում­նե­րը: ­Հա­ման­ման մո­տե­ցում է փո­փո­խա­կան գոր­ծակ­ ­Կի­րառ­վում է ե­րկ­րորդ ցու­ցա­նի­շը, ո­րը հնա­րա­ ցի կի­րա­ռու­մը` ը­ստ տոմ­սե­րի դա­սե­րի սե­փա­կան վո­րու­թյուն է տա­լիս ար­տա­ցո­լե­լու շու­կայի հա­մա­ գնե­րի ա­ռաձ­գա­կա­նու­թյունն ար­տա­ցո­լե­լու հա­ կենտ­րո­նաց­ման ազ­դե­ցու­թյու­նը ա­վիա­տոմ­սե­րի մար, որ­տեղ յու­րա­քան­չյուր ուղե­վարձի նկատ­ գնե­րի վրա` ը­ստ տոմ­սե­րի դա­սե­րի, օգ­տա­գոր­ծե­ մամբ կի­րառ­վում է փորձ­նա­կան փո­փո­խա­կան: լով փո­փո­խա­կան գօր­ծա­կից­նե­րի մո­դե­լը (Hsiao Հարկ է նշել, որ DCLASS ը­նդ­հա­նուր փո­փո­խա­կա­ 1986 թ.): Ա­վիա­տոմ­սե­րի յու­րա­քան­չյուր դա­սի հա­ նը ամ­բող­ջու­թյամբ հա­մար­ժեք է տոմ­սե­րի դա­սե­րի մար ա­ռան­ձին ռեգ­րե­սի­ոն վեր­լու­ծու­թյուն­նե­րի փորձ­նա­կան փո­փո­խա­կան­նե­րին (DECON, DDISC փո­խա­րեն, յու­րա­քան­չյուր դա­սի տոմ­սե­րի փորձ­ և DBUSI) և ամ­ րագր­ ված է նման ձևա­ փով միայն չա­ նա­կան փո­փո­խա­կա­նի նկատ­մամբ կի­րառ­վում է ի­րա­զեկ­ման նպա­տա­կով: Հեր­ֆին­դա­լի ին­դեք­սը, ի­նչ­պես որ դա ներ­կա­յաց­ ված է ստորև բեր­ վող հա­ վա­սար­ման մեջ: Այ­ նու­ հետև, օ­դա­նա­վա­կա­յա­նում շու­կա­յա­կան իշ­խա­նու­ թյու­նից բխող բո­լոր հետևանք­նե­րը հաշ­վի առ­նե­լու դային կապ 6. Օ­ | 119  Բա­ցա­հայտ­ման խն­դիր: Որ­ պես կա­ նոն, պա­ հան­ջար­կի ա­ռաձ­գա­կա­նու­թյու­նը գնա­հա­տե­լու հա­մար հաշ­վարկ­վում են միայն պա­հան­ջար­ կի ֆունկ­ցիա­նե­րը: Սա­կայն, ի­նչ­պես հայտ­նի է, պա­հան­ջար­կի ֆունկ­ցիան կազ­մում է ի­նչ­պես ա­ռա­ջար­կի, այն­պես էլ պա­հան­ջար­կի ֆունկ­ Այժմ, ե­րբ ներ­կա­յաց­վե­ցին բո­լոր մո­դել­նե­րը, ցիա­նե­րից բաղ­կա­ցած հա­մըն­թաց հա­վա­սա­ կարևոր է ան­դրա­դառ­նալ գո­յու­թյուն ու­նե­ցող հաշ­ րում­նե­րի հա­մա­կար­գի մի մա­սը: Ո­ւս­տի զուտ վար­կային և տվյալ­նե­րին վե­րա­բե­րող մի շարք պա­հան­ջար­կի հա­վա­սար­ման կի­րա­ռու­մը կազ­ հար­ցե­րի, ո­րոնք կա­րող են ազ­դե­ցու­թյուն թող­նել դի հաշ­վար­կի ար­դյունք­նե­րի ճշգր­տու­թյան աս­ հաշ­վար­կի վրա: Այդ նպա­տա­կով օգ­տա­գործ­վել է տի­ճա­նի վրա: Բա­ցա­հայտ­ման խն­դի­րը կա­րե­ հետևյա­ լը (ը­ ստ` Oum, Waters և Yong, 1990). լի է ցու­ցադ­րել` նկա­րագ­րե­լով, օ­րի­նակ, այն գոր­ծըն­թա­ցը, ո­րով միա­ժա­մա­նակ ո­րոշ­վում է  ­Միջ­ճյու­ղային մր­ցակ­ցու­թյուն: Օ­դային ճա­նա­ ուղե­վարձը և ճա­նա­պար­հոր­դու­թյու­նը մեկ­նում- պար­հոր­դու­թյան պա­հան­ջար­կի վրա ազ­դե­ ժա­մա­նում շու­կա­յում: Գոր­ծըն­թա­ցի ամ­բող­ ցու­թյուն կա­րող են թող­նել փո­խադր­ման այլ ջա­կան մո­դե­լա­վոր­ման հա­մար ան­հրա­ժեշտ ճյու­ղե­րում գնե­րի և սպա­սարկ­ման ո­րա­կի փո­ է հա­մա­կար­գով ստա­նալ ի­նչ­պես ա­ռա­ջար­կի, փո­խու­թյուն­նե­րը: Փոքր հե­ռա­վո­րու­թյան եր­ այն­պես էլ պա­հան­ջար­կի քա­նա­կա­կան հաշ­ թու­ղի­նե­րի (շու­կա­նե­րի) դեպ­քում ցան­կա­ցած վար­կը: Ե­թե նախ­կի­նում ա­ռա­ջար­կի կո­րը շեղ­ մո­դե­լում պետք է նե­րառ­վեն ցա­մա­քային և եր­ վում էր այն­պի­սի փո­փո­խու­թյուն­նե­րի ար­դյուն­ կա­թու­ղու տոմ­սե­րի հա­մա­պա­տաս­խան ուղե­ քում, ին­պի­սիք էին, օ­րի­նակ, ար­տադ­րու­թյունն վարձի ու սպա­սարկ­ման տվյալ­նե­րը: Հա­կա­ռակ ու ծախ­սը, ի­սկ պա­հան­ջար­կի կորն ան­փո­փոխ դեպ­քում կտու­ժի մո­դե­լի ա­ռաձ­գա­կա­նու­թյու­նը: էր մնում, ներ­ կա դեպ­ քում հաշ­ վար­կի հատ­ Օ­րի­նակ, ե­թե տե­ղի է ու­նե­նում և՛ ա­վիա­տոմ­ ման կե­տե­րը հնա­րա­վո­րու­թյուն են տա­լիս բա­ սե­րի, և՛ ցա­մա­քային փո­խադր­ման ուղե­վարձի ցա­հայ­տե­լու նաև պա­հան­ջար­կի ֆունկ­ցիան: փո­փո­խու­թյուն, ա­պա վեր­ջինս հաշ­վար­կում Միև­նույն ժա­մա­նակ, ե­թե բնակ­չու­թյան ե­կամ­ չնե­րա­ռե­լու դեպ­քում օ­դային ուղե­վարձի ա­ռաձ­ տի ա­ճի ար­դյուն­քում պա­հան­ջար­կի կո­րը շեղ­ գա­կա­նու­թյու­նը կգե­րագ­նա­հատ­վի: վում է, ի­սկ ա­ռա­ջար­կի­նը մնում է ան­փո­փոխ,  Շու­կայի խո­շո­րա­ցում: Խո­շո­րաց­ման աս­տի­ հատ­ման կե­տե­րը հնա­րա­վո­րու­թյուն են տա­լիս ճա­նի ա­ճին զու­գա­հեռ ա­ռաձ­գա­կա­նու­թյան բա­ցա­հայ­տե­լու նաև ա­ռա­ջար­կի ֆունկ­ցիան: փո­փո­խա­կա­նու­թյու­նը հաշ­վարկ­նե­րում նվա­ Ա­ռա­վել հա­վա­նա­կան ար­դյուն­քը, սա­կայն, եր­ զում է: Դրա պատ­ ճառն այն է, որ խո­ շո­ րաց­ կու կո­ րի շար­ րե­ ժումն է. դրա շնոր­հիվ ձևա­ վոր­ ման պատ­ճա­ռով մի­ջի­նաց­վում են ա­ռանձ­ վում է ուղե­վարձի կա­ռուց­վածք, ո­րի հատ­ման նա­պես բո­վան­դա­կու­թյա­նը վե­րա­բե­րող ո­րոշ քա­նա­կա­կան կե­տերն ա­ռանց լրա­ցու­ցիչ տե­ղե­ ներ­քին փո­փո­խա­կան­ներ: Հաշ­վի առ­նե­լով, որ կու­թյան հնա­րա­վո­րու­թյուն չեն տա տա­րան­ջա­ օ­դային ճա­նա­պար­հոր­դու­թյան շու­կայի հատ­ տե­լու պա­հան­ջար­կի և ա­ռա­ջար­կի կո­րե­րը կամ ված­ներն ի­րենց է­ու­թյամբ, մր­ցակ­ցու­թյան մա­ հաշ­վար­կել դրան­ցից յու­րա­քան­չյու­րի պա­րա­ կար­դա­կով և ճա­նա­պար­հոր­դու­թյան գե­րիշ­խող մետ­րե­րը: նպա­տա­կի տե­սան­կյու­նից կա­րող են մի­մյան­  Մի­ջո­լոր­տային տվյալ­ներ: Եր­կար ժամ­կե­տում ցից է­ա­պես տար­բեր­վել, ագ­րե­գաց­ման մի­ջո­ ո­րոշ ա­րա­գա­մաշ ապ­րանք­նե­րի և ծա­ռա­յու­թյուն­ ցով փո­փո­խա­կա­նու­թյան մի­ջի­նա­ցու­մը որ­պես նե­րի պա­հան­ջա­կի ա­ռաձ­գա­կա­նու­թյու­նը` բա­ դրա­կան գոր­ծոն հա­մա­րե­լը սխալ կլի­նի: Թեև ցար­ձակ ար­տա­հայ­տու­թյամբ, ա­վե­լի բարձր է, նման հաշ­վարկ­նե­րում շե­ղում­նե­րի մա­կար­դա­ քան կարճ ժամ­ կե­տում: Դա տե­ ղի է ու­նե­ նում, կը հա­մե­մա­տա­բար ցածր կլի­նի, սա­կայն հա­ ո­րով­հետև եր­կար ժամ­կե­տում ա­ռա­ջա­նում են մե­մա­տա­բար ա­վե­լի ցածր կլի­նի նաև ա­ռան­ձին փո­խա­րին­ման շատ տար­բե­րակ­ներ, ո­րոնց մի­ եր­թու­ղի­նե­րի ու­ղե­ծախ­սի փո­փո­խու­թյան ազ­ ջո­ցով հնա­րա­վոր է խու­սա­փել գնե­րի թան­կա­ դե­ցու­թյան հաշ­վար­կի ճշգր­տու­թյու­նը: 120 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն ցու­մից կամ սպա­սարկ­ման ո­րա­կի վատ­թա­րա­ Ուղե­վարձե­րը հաշ­վար­կե­լու հա­մար տվյալ­նե­րը նե­ ցու­մից: Փո­խա­րին­ման տար­բե­րակ­ներն ա­վե­լի րա­ռում են եր­կու է­կո­նոմ դա­սի բո­լոր ա­վիա­տոմ­ շատ այդ­պի­սի փո­փո­խու­թյուն­նե­րից խու­սա­փե­լու սե­րը (սո­վո­րա­կան և զեղ­չով), բիզ­նես և ա­ռա­ջին հնա­րա­վո­րու­թյուն­ներ են ստեղ­ծում: Մինջև վեր­ դա­սը (թեև վեր­ջի­նը հաշ­վարկ­նե­րում չի օգ­տա­ ջերս տվյալ­նե­րը ներ­կա­յաց­վում էին մի­ջո­լոր­ գործ­վել), ո­րոնք ստաց­վել են CRS հա­մա­կար­գից տային կամ ժա­մա­նա­կա­շա­րային տես­քով, թեև (հա­մա­կարգ­չային ամ­րագր­ման հա­մա­կարգ) և բա­ հնա­րա­վոր է դրանք ներ­կա­յաց­նել պա­նե­լային ցա­ռում է բո­լոր հար­կե­րը: Չեն կի­րառ­վում նա­խա- տես­քով: Պա­նե­լը մի­ջո­լոր­տային և ժա­մա­նա­կա­ CRS մե­թոդ­նե­րը, օ­րի­նակ՝ ա­վիաըն­կե­րու­թյան գրա­ շա­րային տվյալների հա­մադ­րու­թյունն է, օ­րի­ սե­նյակ այ­ցե­լե­լը, ո­րն ըն­դուն­ված է Հա­յաս­տա­նում, նակ՝ մի քա­նի տա­րի­նե­րի տար­բեր եր­թու­ղի­նե­րի ի­նչ­պես նաև հետ-CRS մե­թոդ­նե­րը, օ­րի­նակ՝ ուղ­ղա­ մա­սին տե­ղե­կատ­վու­թյու­նը պա­նել է: Մի­ջո­լոր­ կի գնում ին­տեր­նե­տից: տային տե­ղե­կատ­վու­թյու­նը սո­վո­րա­բար ար­տա­ ցո­լում է կար­ճա­ժամ­կետ ա­ռաձ­գա­կա­նու­թյու­նը, մինչ­դեռ ժա­մա­նա­կա­շա­րե­րը՝ եր­կա­րա­ժամ­կետ: Այլ փո­փո­խա­կան­ներ Ժա­մա­նա­կա­շա­րային տվյալ­նե­րի բո­վան­դա­կած տե­ղե­կատ­վու­թյունն ար­տա­ցո­լում է, օ­րի­նակ, Բ­նակ­չու­թյան և մեկ շն­չի հաշ­վար­կով ՀՆԱ-ի շու­կա­նե­րում տե­ղի ու­նե­ցող փո­փո­խու­թյուն­նե­ փո­փո­խա­կան­նե­րը վերց­ված են Ա­ՄՀ-ի World րը, ե­կամ­տի ա­ճը, մր­ցակ­ցու­թյան պայ­ման­նե­րի Economic Outlook տվյալ­նե­րի շտե­մա­րա­նից: Հա­ փո­փո­խու­թյուն­նե­րը: Քա­ղա­քա­կա­նու­թյան փո­ մա­կենտ­րո­նաց­ման և շու­կա­յա­կան մաս­նա­բաժ­նի փո­խու­թյուն­ներն ար­տա­ցոլ­վում են եր­կա­րա­ փո­փո­խա­կան­նե­րը կա­ռուց­վել են ա­վիաըն­կե­րու­ ժամ­կետ ա­ռաձ­գա­կա­նու­թյան մի­ջո­ցով, քա­նի թյուն­նե­րի գոր­ծու­նե­ու­թյան ծա­վալ­նե­րի մա­սին DIIO որ դրանց ազ­դե­ցու­թյու­նը մո­դե­լա­վոր­վում է եր­ տվյալ­նե­րի հի­ման վրա բո­լոր հա­մա­պա­տաս­խան կա­րա­ժամ­կետ կտր­ված­քով: Կար­ճա­ժամ­կետ շր­ջան­նե­րի հա­մար: Չվերթ­նե­րի մեկ­նար­կային և ա­ռաձ­գա­կա­նու­թյու­նը կարևոր է, ե­րբ դի­տարկ­ ա­վար­տա­կան կե­տե­րի միջև տա­րա­ծու­թյուն­նե­րը վում է ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի մր­ցու­նա­կու­թյան մա­ նույն­պես վերց­ված են այդ աղ­բյու­րից: կար­դա­կը տն­տե­սու­թյան բարձր դի­նա­միկ և մր­ ցակ­ցային ո­լորտ­նե­րում: ­Փո­փո­խա­կան­ներ Տ­վյալ­նե­րի կազ­մը­ FARE. Երևա­նից դե­պի հա­մա­պա­տաս­խան շու­կաi Ուղե­վարձ և ուղևոր­նե­րի հոսք ե­րկ­կող­մա­նի չվեր­թի մի­ջին ուղե­վարձ, k դա­սի տոմ­սի ամ­րագր­ման հա­մար, տա­րե­կան և ե­ռամ­ Տ­վյալ­նե­րը նե­րա­ռում են CRS Երևա­նի հետ օ­դային սյա­կային j կապ ու­նե­ցող 13 քա­ղաք­նե­րի MIDT հա­մա­կարգ­ չային ծրագ­րով հաշ­վարկ­ված ուղե­վարձերն ու PAX. Ո­ւղևոր­նե­րի հոս­քը Երևա­նից դե­պի հա­մա­պա­ ուղևո­րա­հոս­քե­րը: Դրանք են Բրյու­սե­լը, Փա­րի­զը, տաս­խան շու­կաi, k դա­սի տոմ­սի ամ­րագր­ման հա­ Դյու­սել­դոր­ֆը, Դու­բայը, Հռո­մը, Ֆրանկ­ֆուր­տը, մար, տա­րե­կան և ե­ռամ­սյա­կային j Նյու Յոր­քը, Լոն­դո­նի «­Հիթ­րոու» օ­դա­նա­վա­կա­ HHI. Հեր­ֆին­դա­լի հա­մա­կենտ­րո­նաց­ման ին­դեք­սը յա­նը, Մոսկ­վայի «­Դո­մո­դե­դո­վո» և «­Շե­րե­մետևո» i-շու­կայի, տա­րե­կան և ե­ռամ­սյա­կային j (HHI=10000 օ­դա­նա­վա­կա­յան­նե­րը, Պրա­հան և Վի­են­նան (2002 նշա­նա­կում է, որ շու­կա­յում գոր­ծում է մեկ օ­պե­րա­ թ. մար­ տի և 2005 թ. ապ­ լի միջև ըն­ րի­ կած ժա­ մա­ տոր) նա­կա­հատ­վա­ծում): Այդ ուղ­ղու­թյուն­նե­րի ը­նտ­ րու­թյան հիմ­քում դրանց ա­ռա­վե­լա­գույն մաս­ SHARE. Երևա­ նի և i-շու­կայի միջև գոր­ծող բո­լոր նա­բա­ժինն է Երևա­նից կա­տար­վող ան­կան­գառ ա­վիաըն­կե­րու­թյուն­նե­րի ա­ռա­վե­լա­գույն կշիռ­ը շու­ թռիչք­նե­րում` բա­ցա­ռե­լով 1400 կի­լո­մետ­րից կարճ կա­յում, տա­րե­կան և ե­ռամ­սյա­կային j հե­ռա­վո­րու­թյամբ չվերթ­նե­րը` ար­դյունք­նե­րի միա­ տար­րու­թյու­նը պահ­պա­նե­լու հա­մար: դային կապ 6. Օ­ | 121 DISTANCE. Տա­րա­ծու­թյու­նը Երևա­նի և i-շու­կայի միջև կի­լո­մետ­րով POPULATION. Հա­յաս­տա­նի բնակ­չու­թյան և i-շու­ կայի ը­նդ­հա­նուր զանգ­վա­ծը (ն­մա­նակ­ված ե­րկ­րի ը­նդ­հա­նուր բնակ­չու­թյամբ), տա­րե­կան և ե­ռամ­սյա­ կային j GDP. Մեկ շն­չի հաշ­վար­կով Հա­յաս­տա­նի բնակ­ չու­թյան և i-շու­կայի ը­նդ­հա­նուր ըն­թա­ցիկ ՀՆԱ-ն (ԱՄՆ դո­լա­րով), տա­րե­կան և ե­ռամ­սյա­կային j FX. ՀՀ դրա­մի և i-շու­կայի ար­ժույ­թի փո­խար­ժե­քը, տա­րե­կան և ե­ռամ­սյա­կային j DECON, DDISC, DBUSI. Է­կո­նոմ, զեղ­չով և բիզ­նես դա­սի ուղևոր­նե­րի թվի/ուղե­վարձի փորձ­նա­կան փո­փո­խա­կան DCLASS. Է­ նոմ, զեղ­ կո­ չով և բիզ­նես դա­սի ուղևոր­ նե­րի k հատ­ված­նե­րի փորձ­նա­կան փո­փո­խա­կան DTIME. Տա­րի/ե­ռամ­սյակ j փորձ­նա­կան ար­ժեք DDESTINATION. i-շու­կայի փորձ­նա­կան ար­ժեք DYEARDEST. Տա­րի/ե­ռամ­սյակ –շու­կայի փորձ­նա­ կան ար­ժեք 122 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն ­Հա­վել­ված 6.2. Օ­դային տրանս­պոր­տի ա­զա­տա­կա­նաց­ման հար­ցում ո­րոշ ու­սում­նաս­ի­րու­թյուն­նե­րի ամ­փո­փում Author Tested Effects/ Methodology Results Hummels et al ԱՄՆ-ի ­Բաց օ­դային տա­րած­քի Ա­զա­տա­կա­նաց­մա­նը հետևող ե­րեք տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում (2010) հա­մա­ձայ­նու­թյան ազ­դե­ցու­թյու­նը նոր բաց­ված եր­թու­ղի­նե­րում ե­րթևե­կու­թյան ա­ճը կազ­մել է ուղևո­րային հոս­քի վրա (Difference 6 տո­կոս և 3-րդ տար­ վա ա­ վար­ տին մո­տե­ կո­ ցել է 9 տո­ սի: in Difference մե­թո­դով հաշ­վարկ­ Ա­ճի տեմ­պե­րը նոր բաց­ված եր­թու­ղի­նե­րում 3-րդ տար­վա­ ված): նից հե­տո գե­րա­զան­ցել են 7.2%-ը: Piermartini and Ա­զա­տա­կա­նաց­ման ազ­դե­ցու­ Ա­զա­տա­կա­նու­թյան աս­տի­ճա­նը 25 պեր­ցեն­տի­լից 75 պեր­ Rousova (2008) թյու­նը ուղևոր­նե­րի հոս­քի վրա` ցեն­տի­լի հասց­նե­լու դեպ­քում ուղ­ղա­կի օ­դային կապ ու­նե­ կի­րա­ռե­լով հա­վա­քա­կան ա­զա­տա­ ցող ե­րկր­նե­րի միջև ուղևո­րային ե­րթևե­կու­թյան ծա­վալ­ կա­նաց­ման ին­դեք­սը որ­պես ան­ ներն ա­ճում են շուրջ 30 տո­կո­սով: Ազ­դե­ցու­թյունն ա­վե­լի է կախ փո­փո­խա­կան (WTO/QUASAR մե­ծա­նում ծո­վեզ­րյա նա­վագ­նա­ցու­թյան, Սահ­մա­նադ­րու­ տվյալ­նե­րի շտե­մա­րան): թյան 7-րդ կե­տի, ծա­վալ­նե­րի հար­ցում սահ­մա­նա­փա­կում­ նե­րի վե­րաց­ման և բազ­մա­կի ա­վիաու­ղի­ներ սպա­սար­կե­լու թույլտ­վու­թյան դեպ­քում: Warnock-Smith and Երկր­նե­րի զույ­գե­րի հա­մադր­ Ա­վե­լի ա­զա­տա­կան` ե­րկ­կողմ հա­մա­ձայ­նագ­րե­րի և շու­ Morrell (2008) ման հի­ման վրա ու­սում­նա­սի­րու­ կայի հա­գեց­վա­ծու­թյան, ե­րթևե­կու­թյան ու թո­ղու­նա­կու­ թյուն­ներ (Կա­րի­բյան ա­վա­զան/ թյան ա­ճի միջև, ո­րը վկա­յում է ա­զա­տա­կա­նաց­ման և ԱՄՆ): Ու­սում­նա­սի­րու­թյու­նում տա­րա­ծաշր­ջա­նում զբո­սաշր­ջու­թյան ա­ճի միջև կա­պի դի­տարկ­վում է ա­զա­տա­կա­նաց­ առ­կա­յու­թյան մա­սին: Դրա­կան վի­ճա­կագ­րա­կան կապ ման ազ­դե­ցու­թյու­նը ուղևո­րային ա­զա­տա­կա­նաց­ման և ուղևո­րա­հոս­քի/ս­պա­սարկ­ման ծա­ ե­րթևե­կու­թյան վրա (US DOT T-100 վալ­նե­րի միջև. նոր ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի մուտ­քը շու­կա հան­ տվյալ­նե­րի բա­զայի հի­ման վրա): գեց­նում է մր­ցակ­ցու­թյան ու ար­դյու­նա­վե­տու­թյան ա­ճի: Micco and Serebrisky Բաց օ­դային տա­րած­քի հա­մա­ձայ­ Բաց օ­դային տա­րած­քի մա­սին հա­մա­ձայ­նու­թյուն ստո­ (2006) նու­թյան ազ­դե­ցու­թյու­նը օ­դային րագ­րե­լուց 3 տա­րի հե­տո բեռ­նա­փո­խադ­րում­նե­րի գի­նը բեռ­նա­փո­խադր­ման մի­ջին ծա­վալ­ իջ­նում է մի­ջի­նը 9 տո­կո­սով, և ը­նդ­հա­նուր ներկր­ման մեջ րի ա­ նե­ ճի վրա ԱՄՆ-ի ներկր­ ման 7 տո­կո­սով ա­վե­լա­նում է օ­դային բեռ­նա­փո­խադ­րում­նե­րի մա­սին տվյալ­նե­րի հի­ման վրա: կշի­ռը (զար­գա­ցած և մի­ջին ե­կամ­տով ե­րկր­նե­րի վե­րին սանդ­ղա­կում): Clougherty, Dresner Երկ­կողմ սպա­սարկ­ման և մա­սամբ Երկ­կողմ սպա­սար­կու­մը կա­րող է ա­վե­լաց­նել կա­նա­ and Oum (2001) ա­զա­տա­կա­նաց­ված Օ­ՍՊ-նե­րի դա­կան ա­վիաըն­կե­րու­թյուն­նե­րի կող­մից սպա­սարկ­վող դրա­կան ազ­դե­ցու­թյու­նը Կա­նա­ ուղևոր­նե­րի թի­վը տա­րե­կան մինչև 280,000 մար­դով, ի­սկ դայի օ­դային ե­րթևե­կու­թյան վրա, օ­տա­րերկ­րյա ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի հա­մար այդ թի­վը կկազ­մի 33 ե­րկ­կողմ շու­կա­նե­րի մա­սին մինչև 270,000 ուղևոր: Ա­զա­տա­կա­նաց­ված ե­րկ­կողմ պայ­ պա­նե­լային տվյալ­նե­րի հի­ման մա­նագ­րե­րի շնոր­հիվ ը­նդ­հա­նուր օ­դային ե­րթևե­կու­թյու­նը վրա: տա­րե­կան կա­րող է ա­վե­լա­նալ 240,000 ուղևո­րով: Oluwakoya (2011) Ի­րա­վա­կան դաշ­տի ա­զա­տա­կա­ Բեռ­նա­փո­խադ­րում­նե­րի և ուղևո­րա­փո­խադ­րում­նե­րի ծա­ նաց­ման ազ­դե­ցու­թյու­նը Նի­գե­ վա­լը 2000-2004 թթ. ըն­թաց­քում տա­րե­կան ա­ճել է, հա­մա­ րիայի տրանս­պոր­տի ո­լոր­տում: պա­տաս­խա­նա­բար, 54 և 9.4 տո­կո­սով: Փաս­տաթղ­թե­րի ու­սում­նա­սի­րու­ թյան հի­ման վրա: դային կապ 6. Օ­ | 123 Author Tested Effects/ Methodology Results Button (1998) Ի­րա­վա­կան դաշ­տի ա­զա­տա­կա­ 1978 թ. ա­վիա­ցիայի ո­լոր­տի ա­զա­տա­կա­նաց­ման մա­ նաց­ման ազ­դե­ցու­թյու­նը ԱՄՆ-ում սին օ­րենքն ըն­դու­նե­լուց հե­տո ԱՄՆ-ի ներ­քին շու­կա­յում 1978 թ. օ­րեն­քի ստո­րագ­րու­մից ուղևոր­նե­րի թիվն ա­ճեց 55 տո­կո­սով, հա­սույ­թը ուղևոր/ հե­տո: Փաս­տաթղ­թե­րի ու­սում­նա­ մ­ղոն հաշ­վար­կով ա­ճեց ա­վե­լի քան 60 տո­կո­սով, 32 տո­ սի­րու­թյան հի­ման վրա: կո­սով ա­վե­լա­ցավ զբաղ­վա­ծու­թյու­նը ո­լոր­տում: Ո­ւղևո­ րու­թյան ի­րա­կան ար­ժե­քը հիմ­նա­կան եր­թու­ղի­նե­րում նվա­զեց շուրջ 17 տո­կո­սով: Օ­դային ուղևոր­նե­րի հա­մար ը­նդ­հա­նուր տա­րե­կան օ­գու­տը 1978-1998 թթ. կազ­ մեց շուրջ 12.4 մլրդ դո­լար (1998 թ. դո­լա­րի հաշ­վար­կով) շնոր­ հիվ ուղե­վարձե­րի ի­ջեց­ման և ևս 10.3 մլրդ դո­ լար` թռիչք­ նե­րի տևո­ղու­թյան կր­ճատ­ման շնոր­հիվ: INTERVISTAS (2006) ԱՄՆ/­Միա­ցյալ Թա­գա­վո­րու­թյուն, Երկր­նե­րի միջև օ­դային սպա­սարկ­ման պայ­մա­նագ­րե­րի ԵՄ ե­րկր­նե­րի ներ­սում, Ա­րա­բա­ ա­զա­տա­կա­նաց­ման ար­դյուն­քում ուղևոր­նե­րի թվի ա­ճը կան Միա­ցյալ Է­մի­րաթ­ներ/­Միա­ մի­ջի­նը կազ­մում է 12-35 տո­կոս, ո­րը զգա­լի­ո­րեն ա­վե­լի ցյալ Թա­գա­վո­րու­թյուն և Գեր­մա­ բարձր է, քան ա­զա­տա­կա­նաց­մա­նը նա­խոր­դող տա­րի­նե­ նիա, Ա­վստ­րա­լիա/­Նոր Զե­լան­դիա րին: Մի շարք դեպ­քե­րում ա­ճը մինչ ա­զա­տա­կա­նաց­ման և Մա­լայ­զիա/­Թաի­լանդ շու­կա­նե­րի մա­կար­դա­կը գե­րա­զան­ցել է 50 տո­կո­սով, ի­սկ ո­րոշ դեպ­ ա­զա­տա­կա­նաց­ման ազ­դե­ցու­ քե­րում նույ­նիսկ կազ­մել է 100 տո­կոս: թյու­նը ուղևոր­նե­րի թվի ա­ճի վրա: Փաս­տաթղ­թե­րի ու­սում­նա­սի­րու­ թյան հի­ ման վրա: CAA Միա­ցյալ Թա­գա­վո­րու­թյուն /Հնդ­ Դե­լի-Մում­բայ/ Լոն­դո­նի «­Հիթ­րոու» օ­դա­նա­վա­կա­յան կաս­տան ա­վիա­փո­խադ­րում­նե­րի և Հնդ­կաս­տա­նի ու ՄԹ-ի այլ հիմ­նա­կան եր­թու­ղի­նե­րի ա­զա­տա­կա­նաց­ման ար­դյուն­քը: ու­ղեևոր­նե­րի թվի շե­մը 2004-2006 թթ. ա­ վե­լի քան ե­ռա­ Փաս­տաթղ­թե­րի ու­սում­նա­սի­րու­ պատկ­վեց: Հնդ­կաս­տա­նի և ՄԹ-ի միջև ուղ­ ղա­կի չվերթ­ ման վրա: թյան հի­ նե­րի թի­վը շա­բա­թա­կան 34-ից հա­սավ 112-ի: Ծա­ռա­յու­ թյուն­նե­րի ա­ճն ա­պա­հով­վեց թե՛ ար­դեն ի­սկ շու­կա­յում գոր­ծող ա­վիաըն­կե­րու­թյուն­նե­րի (British Airways, Virgin և Air India), թե՛ նոր ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի կող­մից: 2004-2006 թթ. ու­ղիղ չվերթ­նե­րի ուղևոր­նե­րի թիվն ա­վե­լի քան կրկ­նա­ պատկ­վեց և 87,000-ի փո­խա­րեն կազ­մեց 181,000: Սպա­ սարկ­ման ծա­վալ­նե­րի և մր­ցակ­ցու­թյան ա­ճը հան­գեց­րեց ՄԹ-ի և Հնդ­կաս­տա­նի միջև թռիչք­նե­րի գնե­րի զգա­լի կր­ճատ­ման: ComMark Trust Ա­վիա­փո­խադ­րում­նե­րի ո­լոր­տի Ա­զա­տա­կա­նաց­ման ար­դյուն­քում Նայ­րո­բի-Յո­հան­նես­ (2006) ա­զա­տա­կա­նաց­ման ազ­դե­ցու­ բուրգ եր­թու­ղու ուղևոր­նե­րի ամ­սա­կան հոս­քը 2000- թյու­նը աֆ­րի­կյան ե­րկր­նե­րում: 2004 թթ. ա­վե­լա­ցավ 69 տո­կո­սով: 1990-ա­կան­նե­րին և Փաս­տաթղ­թե­րի, է­կո­նո­մետ­րիկ և 2000-ա­կան­նե­րի սկզբ­նե­րին Հա­րա­վաֆ­րի­կյան Հան­րա­ վի­ճա­կագ­րա­կան տվյալ­նե­րի ու­ պե­տու­թյան ներ­քին եր­թու­ղի­նե­րում ուղևոր­նե­րի հոսքն սում­նա­սի­րու­թյան հի­ման վրա: ա­վե­լա­ցավ ա­վե­լի քան 80 տո­կո­սով: Ա­զա­տա­կա­նաց­ման ար­դյուն­քում շու­կա մուտք գոր­ծե­ցին եր­կու ցածր գնե­րով սպա­սար­կող ա­վիաըն­կե­րու­թյուն­ներ: Հա­րա­վաֆ­րի­կյան զար­գաց­ման հա­մայն­քի (SADC) 12 մաս­նա­կից պե­տու­թյուն­ նե­րի 56 եր­թու­ղի­նե­րի մա­սին է­կո­նո­մետ­րիկ տվյալ­նե­րը ցույց են տա­լիս, որ ա­զա­տա­կա­նաց­ված եր­թու­ղի­նե­րում ուղե­վարձը 18 տո­ կո­սով ա­ լի ցածր է: 1999-2004 թթ. վե­ սպա­սար­կվող ուղևոր­նե­րի շե­մի ա­զա­տա­կա­նա­ցու­մը Յո­ հան­նես­բուր­գի և SADC ե­րկր­նե­րի 16 եր­թու­ղի­նե­րում վկա­ յում է, որ ա­զա­տա­կա­նաց­ված ե­րկ­կողմ պայ­մա­նագ­րեր ստո­րագ­րած ե­րկր­նե­րի միջև ուղևո­րա­հոս­քը ա­վե­լա­ցել է մի­ջի­նը 23 տո­կո­սով, ի­սկ այդ պայ­մա­նագ­րե­րով նա­խա­ տես­ված սպա­սարկ­ման ծա­վալ­նե­րի կր­ճա­տու­մը ա­վե­լա­ ցել է մի­ջի­նը 12 տո­կո­սով: 124 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն Author Tested Effects/ Methodology Results Dresner and 1976-1981 թթ. ԱՄՆ-ում ա­ զա­ Ա­զա­տա­կա­նաց­ված ե­րկ­կողմ պայ­մա­նագ­րե­րը նպաս­ Tretheway (1992) տա­կա­նաց­ման ազ­դե­ցու­թյու­նը տե­ցին է­կո­նոմ դա­սի ա­վիա­տոմ­սե­րի գնե­րի զգա­լի մի­ջազ­գային եր­թու­ղի­նե­րի ուղե­ կր­ճատ­մա­նը, ընդ որում` մր­ցակ­ցային եր­թու­ղի­նե­րում վարձե­րի վրա: վարձե­ ուղե­ կո­ րը 35 տո­ սով ա­ լի ցածր էին, քան ոչ մր­ վե­ ցակ­ցային­նե­րում: Maillebiau and Ա­զա­տա­կա­նաց­ման ազ­դե­ցու­ Ա­զա­տա­կա­նա­ցումն ա­վե­լաց­րել է ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի Hansen (1995) թյու­նը ա­նդ­րատ­լան­տյան օ­դային մատ­չե­լի­ու­թյու­նը (ո­րը չափ­վում է դե­պի գոր­ծըն­կեր ե­րկր­ փո­խադ­րում­նե­րի վրա ԱՄՆ-ի, նե­րի քա­ղաք­ներն ան­կան­գառ չվերթ­նե­րով ե­րթևե­կող ՄԹ-ի, Ֆրան­սիայի, Ա­րևմ­տյան ուղևոր­նե­րի թվի տա­րե­կան ա­ճի հի­ման վրա) 55 տո­կո­ Գեր­մա­նիայի, Նի­դեռ­լանդ­նե­րի և սով, ե­կամ­տա­բե­րու­թյան ցու­ցա­նի­շը 35 տո­կոսով ա­վե­լի տա­ Ի­ լիայի միջև 1970-1989 թթ.: ցածր է: Dresner and Windle ԱՄՆ-ի մա­սամբ ա­զա­տա­կա­ ԱՄՆ-ի ա­զա­տա­կա­նաց­ված պայ­մա­նագ­րե­րը, մա­սամբ (1992) նաց­ված պայ­մա­նագ­րե­րի ազ­ ա­զա­տա­կա­նաց­ված ե­րկ­կողմ պայ­մա­նագ­րե­րի հա­մե­ դե­ցու­թյու­նը 1976-1987 թթ. ա­զա­ մատ, հնա­րա­վո­րու­թյուն տվե­ցին 11 տո­կո­սով ա­վե­լաց­նե­լու տա­կա­նաց­ված պայ­մա­նագ­րե­րի ուղևոր­նե­րի հոս­քը: հա­մե­մատ: դային կապ 6. Օ­ | 125 ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ 7. ­Տե­ղե­կատ­վա­կան և հա­ղոր­դակ­ցության տեխ­նո­լո­գիա­ներ (ՏՀՏ) 7.1. ­Հա­յաս­տա­նի ՏՀՏ ո­լոր­տը վեր­ջին տա­ պի են­թա­կա­ռուց­ված­քը և ՏՀՏ-նե­րի վրա հիմն­ված րի­նե­րին ա­րագ ա­ռա­ջըն­թաց է ապ­րել: Ո­լոր­տի ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րը հա­մար­վում են ներ­քին ար­տադ­ մե­ծու­թյու­նը դեռ հա­մե­մա­տա­բար փոքր է, սա­կայն րո­ղա­կա­նու­թյան, մր­ցու­նա­կու­թյան, աշ­խա­տա­տե­ նրա ա­րագ զար­գա­ցումն ու հե­ռան­կար­նե­րը գրա­ ղե­րի ստեղծ­ման և տն­տե­սու­թյան բազ­մա­զա­նեց­ման վում են օ­տա­րերկ­րյա ներդ­րող­նե­րին: Ո­լոր­տում (դի­վեր­սի­ֆի­կաց­ման) հիմ­նա­կան խթան­նե­րը, ո­րոնք ստեղծ­վում են նոր աշ­խա­տա­տե­ղեր, ընդ որում` կա­րող են նպաս­տել տա­րա­ծաշր­ջա­նային ա­ռևտ­ աշ­խա­տող­նե­րի 35 տո­կո­սը կա­նայք են: ՏՀՏ-ի րի, օ­տա­րերկ­րյա ուղ­ղա­կի ներդ­րում­նե­րի և տա­րա­ ո­լոր­տի զար­գաց­ման հա­մար կարևոր դեր խա­ղա­ ծաշր­ջա­նային տն­տե­սա­կան ին­տեգր­մա­նը:. ցող մի շարք ցու­ ցա­ նե­ նիշ­ րի, այդ թվում բարձ­ րա­ 7.3. ՏՀՏ ո­ լորտն ա­ ռանց­ քային դեր պետք է գույն կր­թու­թյուն ու­նե­ցող մաս­նա­գետ­նե­րի թվի և խա­ղա հա­մաշ­խար­հային տն­տե­սու­թյու­նում Հա­ չա­փա­զանց մր­ցու­նակ ի­նք­նար­ժե­քային բա­զայի յաս­տա­նի տն­տե­սու­թյան նե­րառ­ման հա­մար: տե­սան­կյու­նից Հա­յաս­տա­նը հա­մե­մա­տա­կան Այն հս­կա­յա­կան նե­րուժ ու­նի, ո­րի ի­րաց­ման հա­ ա­ռա­վե­լու­թյուն ու­նի: ՏՀՏ ո­լորտն ը­նդ­հա­նուր առ­ մար ան­հրա­ժեշտ են հե­տա­գա ներդ­րում­ներ ո­լոր­ մամբ կա­րող է բնու­թագր­վել որ­պես հա­մե­մա­տա­ տում: Դրանք ե­րաշ­խա­վո­րե­լու հա­մար ան­հրա­ բար կա­յա­ցած, ո­րը հե­տա­գա ը­նդ­լայն­ման հնա­ ժեշտ են օ­տա­րերկ­րյա և տե­ղա­կան ներդ­րող­նե­րի րա­վո­րու­թյուն­ներ է ա­ռա­ջաց­նում: Միա­ժա­մա­նակ վս­տա­հու­թյան ամ­րապնդ­մա­նը միտ­ված բա­րե­փո­ Հա­յաս­տանն ու­նի մի շարք հա­մե­մա­տա­կան թե­ խում­ներ: Այդ ա­մե­նին կա­րե­լի է հաս­նել շնոր­հիվ րու­թյուն­ներ, ո­րոնք հնա­րա­վո­րու­թյուն չեն տա­ ի­րա­վա­կան դաշ­տի ձևա­վոր­ման և ար­դյու­նա­վետ լիս օ­գտ­վե­լու ՏՀՏ ո­լոր­տի ամ­բողջ նե­րու­ժից: Այդ կի­րարկ­ման, մաս­նա­վո­րա­պես` մտա­վոր սե­փա­կա­ թե­րու­թյուն­ներն են հե­ռա­հա­ղոր­դակց­ման ո­լոր­տի նու­թյան և տվյալ­նե­րի գաղտ­նի­ու­թյան ա­պա­հով­ մե­նաշ­նոր­հային կա­ռուց­ված­քը, միակցե­լիու­թյան ման, ի­նչ­պես նաև գոր­ծա­րա­րու­թյան ո­լորտ­նե­րում ան­բա­վա­րար մա­կար­դա­կը, գրա­սե­նյա­կային տա­ ըն­ձեռ­վող հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րի մա­սին օ­տա­ րածք­նե­րի փոք­րու­թյու­նը, ի­նչ­պես նաև ե­րկ­րի ը­նդ­ րերկ­րա­ցի ներդ­րող­նե­րի ի­րա­զեկ­ման բա­րե­լավ­ հա­նուր բարձր ռիս­կային պրո­ֆի­լը: ման մի­ջո­ցով: Միա­ժա­մա­նակ ան­հրա­ժեշտ են նոր 7.2. Շատ ե­րկր­նե­րում ՏՀՏ ո­լոր­տը հան­դի­ ջան­քեր տն­տե­սա­կան ա­ճի խո­չըն­դոտ­նե­րի վե­ սա­ցել է ա­ճի շար­ժիչ ու­ժը: 2000-2009 թթ. ՏՀԶԿ րաց­ման ուղ­ղու­թյամբ` բարձ­րաց­նե­լով մր­ցակ­ցու­ ե­րկր­նե­րում ներդ­րում­նե­րը ՏՀՏ ո­լոր­տում ա­վե­լի մեծ թյան մա­կար­դա­կը հե­ռա­հա­ղոր­դակ­ցու­թյան շու­ նշա­նա­կու­թյուն ու­նե­ցան տն­տե­սա­կան ա­ճի հա­մար, կա­յում, ներդ­նե­լով ա­վե­լի բա­րեն­պաստ հար­կային քան այլ ո­լորտ­նե­րի ներդ­րում­նե­րը95: Տն­տե­սա­գի­ ռե­ժիմ և բա­րե­լա­վե­լով աշ­խա­տու­ժի գի­տե­լիք­ներն տա­կան գրա­կա­նու­թյան մեջ նշ­ված են բազ­մա­թիվ ու ու­նա­կու­թյուն­նե­րը` դրանք հա­մա­պա­տաս­խա­ ճա­նա­պարհ­ներ, ո­րոնց մի­ջո­ցով ՏՀՏ ո­լոր­տը կա­ նեց­նե­լով ա­րագ զար­գա­ցող ո­լոր­տի կա­րիք­նե­րին: րող է ազ­դե­ցու­թյուն թող­նել տն­տե­սա­կան ա­ճի և ին­ 7.4. Այս գլ­խում տր­վում է Հա­յաս­տա­նում տեգր­ման վրա: Մաս­նա­վո­րա­պես լայ­նա­շերտ կա­ ՏՀՏ ո­լոր­տի հե­տա­գա ը­նդ­լայն­ման գնա­հա­ 95 ՏՀԶԿ, 2011թ. տա­կա­նը, բա­ցա­հայտ­վում են մի շարք թե­րու­ 7. Տե­ղե­կատ­վա­կան և հա­ղոր­դակ­ցության տեխ­նո­լո­գիա­ներ (ՏՀՏ) | 127 թյուն­ ներ ու թույլ կող­ մեր: Ա­ռա­ջին բաժ­նում տա­հան­ման հետ: ՏՏ ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի մեծ ներ­կա­յաց­վում է ո­լոր­տի ը­նդ­հա­նուր պատ­կե­րը: մա­սը մաս­նա­գի­տա­նում է ին­տեր­նե­տային ծա­ռա­ Ե­րկ­րոր­դում դի­տարկ­վում են ո­լոր­տում հե­տա­գա յու­թյուն­նե­րի, է­լեկտ­րո­նային կայ­քե­րի մշակ­ման և ա­ճի հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րը` կի­րա­ռե­լով Հա­մաշ­ ՏՏ խորհր­դատ­վու­թյան բնա­գա­վառ­նե­րում: 2010 խար­ հային բան­ կի և McKinsey & Co ըն­ րու­ կե­ թյան թ. ին­տեր­նե­տային ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի կշի­ռը ո­լոր­ կող­մից հա­մա­տեղ մշակ­ված շր­ջա­նային պատ­ տի ը­նդ­հա­նուր ե­կամ­տում կազ­մել է ա­վե­լի քան 34 րաստ­վա­ծու­թյան ին­դեք­սը (Շ­ՊԻ): Հա­մե­մատ­վում տո­կոս: Տե­ղա­կան ըն­կե­րու­թյուն­ներն ա­վե­լի ակ­տի­ են Հա­յաս­տա­նի ցու­ցա­նիշ­նե­րը Հնդ­կաս­տա­նի վո­րեն են ներգ­րավ­վում տեխնիկայի, հա­մա­կար­ (հա­մաշ­խար­հային շու­կայի ա­ռա­ջա­տար), ԱՄՆ-ի գե­րի մշակ­ման, հե­տա­զո­տա­կան և զար­գաց­ման (խո­շո­րա­գույն շու­կա) և Ին­դո­նե­զիայի (ու­սում­նա­ աշ­խա­տանք­նե­րում: 2010 թ. տե­ղա­կան շու­կայի մե­ սիր­ված եր­կիր) ցու­ցա­նիշ­նե­րի հետ` որ­պես եր­կու ծու­թյու­նը կազ­մեց 91 մլն դո­լար, ի­սկ ծրագ­րային հիմ­նա­կան նպա­տա­կային շու­կա­ներ հա­մա­րե­լով ա­պա­հով­ման և ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի շր­ջա­նա­ռու­ ԱՄՆ-ն ու Ռու­սաս­տա­նը: Եր­րորդ բաժ­նում ներ­կա­ թյու­նը` 150 մլն դո­լար: Ո­լոր­տում ի­րա­կա­նաց­վող յաց­վում են ա­ռա­ջարկ­վող բա­րե­փո­խում­նե­րը: ներդ­րում­նե­րի մեծ մա­սը գա­լիս է Հյու­սի­սային Ա­մե­րի­կայից: 7.7. Ո­ լոր­տում նաև ստեղծ­ վում են նոր աշ­ A. Հայաստանի ՏՏ խա­տա­տե­ղեր, ո­րոնց զգա­լի մա­սը զբա­ղեց­ ծառայությունների ոլորտը նում են կա­ նայք: 2008-10 թթ. ո­լոր­տում ներգ­րավ­ ված էր շուրջ 5,000 մաս­ նա­գետ, ո­ րոնց 83 տո­կո­սը Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների տեխ­նի­կա­կան մաս­նա­գետ­ներ էին, ի­սկ 17 տո­կո­սը` ոլորտի կարգավիճակը Հայաստանում բիզ­նե­սի և կա­ռա­վար­ման մաս­նա­գետ­ներ: Ու­շագ­ րավ է, որ աշ­խա­տու­ժի 53 տո­կո­սը աշ­խա­տում է 7.5. ­Հա­յաս­տա­նը տա­րա­ծաշր­ջա­նում ա­վան­ օ­տա­րերկ­րյա ըն­կե­րու­թյուն­նե­րում, ի­սկ ը­նդ­հա­ դա­բար հան­դես է ե­կել ա­ռա­ջա­տա­րի դիր­քե­ նուր թվի 35 տո­ կո­սը կազ­մում են կա­ նայք: ՏՏ մաս­ րում տեխ­նո­լո­գիա­կան հե­տա­զո­տու­թյուն­նե­րի նա­գետ­նե­րի մի­ջին ամ­սա­կան վար­ձատ­րու­թյու­ և զար­գաց­ման հար­ցե­րում: 1991 թ. սկ­ սած` ո­լոր­ նը կազ­մում է 1,200-1,500 ա­մե­րի­կյան դո­լար, ո­րը տում հիմ­նա­կան ու­շադ­րու­թյու­նը սևեռ­ված է ե­ղել ե­րկ­րի մի­ջին աշ­խա­տա­վար­ձից 4-5 ան­գամ ա­վե­լի ծրագ­րային ա­պա­հով­ման և կի­րա­ռա­կան ծրագ­րե­ բարձր է96: րի, աշ­խա­տանք­նե­րի պատ­վի­րակ­ման, ՏՏ հեն­քով ի­րա­կա­նաց­վող ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի և հե­ռա­հա­ղոր­ 7.8. ՏՏ ո­լորտն ու­նի իր մաս­նա­բա­ժի­նը ե­րկ­ դակց­ման են­թա­կա­ռուց­վածք­նե­րի ար­դիա­կա­նաց­ րի ար­ տա­ հա­ նման մեջ, թե­ պետ ոչ այն­ քան մեծ: մա­նը: 2000-ա­կան­նե­րի սկզբ­նե­րում ՏՏ ո­լոր­տը 2010 թ. ո­լոր­տի կշի­ռը ը­նդ­հա­նուր ար­տա­հան­ման սկ­սեց բուռն զար­գա­նալ, ե­րբ կա­ռա­վա­րու­թյունն մեջ կազ­ մեց 8.5 տո­ կոս, ո­ րի 82 տո­ սը օ­ կո­ տա­ ը­նդ­գր­կեց այն ե­րկ­րի տն­տե­սա­կան զար­գաց­ման րերկ­րյա ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի մաս­նա­բա­ժինն էր: Ար­ գե­րա­կա ուղ­ղու­թյուն­նե­րի շար­քը: Ներ­կա­յումս տա­ հան­ման հիմ­ նա­ կան մասն ուղղ­ վում է ԱՄՆ և ո­լոր­տում գոր­ծող ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի գրե­թե 80 տո­ Կա­նա­դա (70 տո­կոս), 19 տո­կո­սը` Եվ­րո­պա, մոտ 8 կո­սը կազ­մա­վոր­վել է 2000-10 թթ. և՛ տե­ղա­կան տո­կո­սը` Ռու­սաս­տան և Ա­ՊՀ ե­րկր­ներ: ան­կախ ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի, և՛ օ­տա­րերկ­րյա ըն­կե­ 7.9. Կա­ռա­վա­րու­թյունն ըն­դու­նել է ՏՏ ո­լոր­ րու­թյուն­նե­րի բա­ժան­մունք­նե­րի տես­քով: 2010 թ. տի զար­գաց­ման ռազ­մա­վա­րու­թյուն, ո­րով ար­ ե­րկ­րում գոր­ծող ՏՏ ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի թի­վը հա­ դեն ի­սկ ի­րա­կա­նաց­վում են մի շարք ծրագ­րեր: սավ 200-ի, ո­րոն­ցից 72-ը օ­տա­րերկ­րյա ըն­կե­րու­ ՏՀՏ ո­լոր­տի զար­գաց­ման ռազ­մա­վա­րա­կան ծրա­ թյուն­նե­րի դուստր կազ­մա­կեր­պու­թյուն­ներ էին, և գի­րը միտ­ յուն և կեն­ ված է կա­ նակ ՏՀՏ ար­ սու­ դյու­ դրանց էր պատ­կա­նում շու­կայի մաս­նա­բաժ­նի 52 նա­բե­րու­թյան ստեղծ­մա­նը, ո­րը կխ­թա­նի Հա­յաս­ տո­կո­սը: տա­նի տն­տե­սու­թյան այլ ո­լորտ­նե­րի տն­տե­սա­կան 7.6. Ո­լոր­տի գոր­ծու­նե­ու­թյու­նը հիմ­նա­կա­ 96 Բաց հասարակության ինստիտուտ, EurasiaNet.org, “Armenia aimed to նում կապ­ված է ծրագ­րային ա­պա­հով­ման ար­ become post-soviet Silicon Valley”, http://russian.eurasianet.org/node/59057. 128 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն ա­ճը և կամ­րապն­դի ե­րկ­րի դիր­քե­րը հա­մաշ­խար­ 7.11. Շ­նոր­հա­լի մաս­նա­գետ­նե­րի ին­դեք­սը խո­ հային գի­տե­լի­քա­հենք տն­տե­սու­թյու­նում97: Ռազ­ սում է Հա­յաս­տա­նում առ­կա հնա­րա­վո­րու­թյուն­ մա­վա­րա­կան ծրագ­րի նպա­տակ­նե­րից են ե­րկ­րում նե­րի և խն­դիր­նե­րի մա­սին: Մր­ցու­նակ հե­ռա­ ՏՏ մաս­նա­գետ­նե­րի գի­տե­լիք­նե­րի հե­տա­գա զար­ հա­ղոր­դակց­ման շու­կան և ո­րա­կյալ ու շնոր­հա­լի գա­ցու­մը, ի­նչ­պես նաև ՏՏ ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի հա­ մաս­նա­գետ­նե­րի առ­կա­յու­թյու­նը ՏՏ ծա­ռա­յու­թյուն­ մա­գոր­ծակ­ցու­թյան և մր­ցակ­ցու­թյան զար­գաց­ման նե­րի ո­լոր­տի զար­գաց­ման գրա­վա­կանն են: 2012 թ. հա­մար բա­րեն­պաստ մի­ջա­վայ­րի ստեղ­ծու­մը: Կա­ Հա­յաս­տա­նի վի­ճա­կագ­րա­կան տա­րեգ­րքի տվյալ­ ռա­վա­րու­թյու­նը օ­ժան­դա­կում է նաև ՏՀՏ են­թա­ նե­րի հա­մա­ձայն` ե­րկ­րում մոտ 34,000 բու­հե­րի շր­ կա­ռուց­ված­քի, հա­մա­կարգ­չային գրա­գի­տու­թյան, ջա­նա­վարտ­ներ կան, ո­րոնք կա­րող են աշ­խա­տել հա­մա­կար­գիչ­նե­րով հա­մալր­ման, ին­տեր­նե­տային որ­պես ՏՀՏ-ի մաս­նա­գետ: Շնոր­հա­լի մաս­նա­ ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի մատ­չե­լի­ու­թյան և է­լեկտ­րո­ գետ­նե­րի գնա­հա­տու­մը ՇՊԻ-ով հաշ­վի է առ­նում նային ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի հա­մա­կար­գե­րի օգ­տա­ բու­հե­րի շր­ջա­նա­վարտ­նե­րի (i) առ­կա­յու­թյու­նը, գործ­ման հար­ցե­րում: (ii) ­ցան­կու­թյու­նը, (iii) մատ­չե­լի­ու­թյու­նը և (iv) պատ­ րաստ­վա­ծու­թյունն այն ա­ռար­կա­նե­րում, ո­րոնք հե­ տաքրք­րու­թյուն են ներ­կա­յաց­նում ՏՀՏ ըն­կե­րու­ ՏՏ ոլորտի ընդլայնման թյուն­նե­րի հա­մար: Հաշ­վարկ­ներն ի­րա­կա­նաց­վել պատրաստվածությունը են ՏՀՏ չորս ա­վան­դա­կան ուղ­ղու­թյուն­նե­րի հա­ 7.10. Հա­յաս­տա­նում ՏՏ ո­լոր­տի ը­նդ­լայն­ման մար. տվյալ­նե­րի մշա­կում, ձայ­նի մշա­կում, գի­տե­ պատ­րաստ­վա­ծու­թյու­նը չա­փե­լու հա­մար կա­րե­ լի­քի մշա­կում և ՏՏ ծա­ռա­յու­թյուն­ներ: լի է օգ­տա­գոր­ծել շր­ջա­նային պատ­րաստ­վա­ծու­ 7.12. Ձայ­նային ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րում Հա­յաս­ թյան ին­դեք­սը (Շ­ՊԻ): ՇՊԻ-ն Հա­մաշ­խար­հային տա­նը տվյալ­նե­րի ու գի­տե­լի­քի մշակ­ման և ՏՏ բան­կի և McKinsey & Co ըն­կե­րու­թյան հա­մա­տեղ ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի ա­ռա­վե­լու­թյուն ու­նի: 4.2 մշա­կած մո­դե­լա­վոր­ման գոր­ծիք է, ո­րի մի­ջո­ցով գնա­հա­տա­կա­նով Հա­յաս­տա­նը բու­հե­րի` ձայ­նային հնա­րա­վոր է բա­ցա­հայ­տել ե­րկր­նե­րում առ­կա խն­ ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի ո­լոր­տում աշ­խա­տե­լու պատ­ դիր­ներն ու թե­րու­թյուն­նե­րը98: Այն քա­ղա­քա­կանու­ րաստ շր­ջա­նա­վարտ­նե­րի ա­ռու­մով գե­րա­զան­ցում թյուն ի­րա­կա­նաց­նող­նե­րին հնա­րա­վո­րու­թյուն է է Ին­դո­նե­զիային: Դա մե­ծա­պես պայ­մա­նա­վոր­ված տա­լիս ու­շադ­րու­թյու­նը սևե­ռե­լու ՏՏ ներդ­րում­նե­րի է ը­նդ­հա­նուր ա­ռար­կա­նե­րի գծով հա­մե­մա­տա­բար հա­մար գրա­վիչ բնա­գա­վառ­նե­րի վրա: Գնա­հատ­ բարձր թիվ կազ­մող շր­ջա­նա­վարտ­նե­րի առ­կա­յու­ վում է վեց չա­փա­նիշ` շնոր­հա­լի մաս­նա­գետ­նե­րի թյամբ, ո­րոնք լավ են տի­րա­պե­տում ռու­սե­րե­նին և առ­կա­յու­թյու­նը, ծախ­սային կա­ռուց­ված­քը, են­թա­ ան­գլե­րե­նին (շուրջ 7,300 շր­ջա­նա­վարտ): Տվյալ­նե­ կա­ռուց­վածք­նե­րի ո­րա­կը, ա­ռանց­քային ռիս­կե­րը, րի սպա­սարկ­ման ո­լոր­տում շնոր­հա­լի­նե­րի ին­դեք­ ը­նդ­հա­նուր մի­ջա­վայ­րը և ո­լոր­տի զար­գաց­ման սը նույն­պես գնա­ հատ­ վել է 4.2, սա­կայն դա շատ աս­տի­ճա­նը: Այդ չա­փա­նիշ­նե­րից յու­րա­քան­չյու­ ա­վե­լի ցածր է, քան Ին­դո­նե­զիա­յում (3.1), Հնդ­կաս­ րը գնա­ հատ­ վում է 1-5 սանդ­ղա­ կով, ընդ որում` 1-ը տա­նում (1.0) և ԱՄՆ-ում (1.0): Գի­տե­լի­քի մշա­կու­մը նշա­նա­կում է «­չա­փա­զանց բա­րեն­պաստ», ի­սկ 5-ը` (4.81) և ՏՏ ծա­ ռա­ թյուն­ յու­ կու խմ­ ներն (4.95) այն եր­ «ոչ պատ­րաստ»: Հա­մե­մատ­վում են Հա­յաս­տա­նի բերն են, որ­ տեղ Հա­ տա­ յաս­ նը պետք է ձգ­ տի հնա­ ցու­ցա­նիշ­նե­րը Հնդ­կաս­տա­նի (հա­մաշ­խար­հային րա­վո­րինս բա­րե­լա­վել շնոր­հա­լի մաս­նա­գետ­նե­րի շու­կայի ա­ռա­ջա­տար), ԱՄՆ-ի (խո­շո­րա­գույն շու­ պատ­րաստ­վա­ծու­թյան ին­դեք­սը: կա) և Ին­դո­նե­զիայի (ու­սում­նա­սիր­ված եր­կիր) ցու­ցա­նիշ­նե­րի հետ` որ­պես եր­կու հիմ­նա­կան 7.13. ­Թեև Հա­յաս­տա­նում կան բու­հե­րի բազ­ նպա­տա­կային շու­կա հա­մա­րե­լով ԱՄՆ-ն ու Ռու­ մա­թիվ շր­ջա­նա­վարտ­ներ, նրան­ցից քչե­րը կա­ սաս­տա­նը (Նկար 7.1): րող են ան­մի­ջա­պես ներգ­րավ­վել ՏՏ ո­լոր­տում: Հա­յաս­տա­նի բու­հե­րը պատ­րաս­տում են բիզ­նես 97 ՄԱԿ-ի Ասիական և խաղաղօվկիանոսյան ՏՀՏ զարգացման ուսուցման կենտրոն, “ICT Master Strategy for Republic of Armenia”, http:// կա­ռա­վար­ման և տն­տե­սա­գի­տու­թյան մոտ 6,500 www.unapcict.org/ecohub/resources/ict-master-strategy-for-republic-of- շր­ջա­նա­վարտ, ո­րոնք կա­րող են աշ­խա­տել գի­տե­ armenia. 98 Համաշխարհային բանկի շրջանային պատրաստվածության լի­ քի մշակ­ման ո­լոր­տում, և մոտ 1,600 ՏՏ մաս­ նա­ ինդեքսի գործիքակազմ, http://www.infodev.org/en/Publication.986.html. գետ­ներ, ո­րոնք կա­րող են աշ­խա­տել ՏՏ ո­լոր­տում: 7. Տե­ղե­կատ­վա­կան և հա­ղոր­դակ­ցության տեխ­նո­լո­գիա­ներ (ՏՀՏ) | 129 Նկար 7.1. Ը­նդ­հա­նուր շր­ջա­նային պատ­րաստ­վա­ծու­թյան ին­դեք­սը ՏՀՏ ո­լոր­տում Խորագիտակներ - Տվյալներ Խորագիտակներ - Ձայնային ծառայություններ Գիտելիքներ ՏՏ ծառայություններ Աղ­բյու­րը՝ հե­ղի­նակ­ներ: 130 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն Նկար 7.2. Հա­յաս­տա­նում առ­կա շր­ջա­նա­վարտ­նե­րի թի­վը, ո­րոնք կա­րող են աշ­խա­տել ՏՀՏ ո­լոր­ տում Մասնագի­ Ընդամենը Համապատաս. Մատչելիութ. Ցանկութ. Հասանել. Մակարդակ Ունակութ. տություն (հազար) (տոկոս) (տոկոս) (տոկոս) (հազար) (տոկոս) (հազար) Խորագիտ. - տվյալներ Խորագիտ. ձայնային Գիտելիք մշակողներ ՏՏ մասնագետներ ԸՆԴԱՄԵՆԸ Աղ­բյու­րը` հե­ղի­նակ­ներ: Այ­դու­հան­դերձ, նրանց մեջ նշ­ված ո­լորտ­նե­րում նում ծախ­սե­րի չորս խումբ` աշ­խա­տուժ, կա­ռույց­ ան­մի­ջա­պես աշ­խա­տան­քի ան­ցնե­լու պատ­րաստ ներ, ՏՏ/­հե­ռա­հա­ղոր­դակ­ցու­թյուն և ի­րաց­ման, մաս­նա­գետ­նե­րի թի­վը շատ փոքր է (1,800` գի­տե­ ը­նդ­հա­նուր ու վար­չա­կան ծախ­սեր (Ի­ԸՎԾ) (Նկար լի­քի մշա­կում և 500` ՏՏ ծա­ռա­յու­թյուն­ներ): ՏՀՏ 7.3)100: Աշ­խա­տու­ժի ծախ­սե­րը, ո­րոնք կազ­մում են ո­լոր­տի հա­մար պատ­րաստ­ված 34,000 շր­ջա­նա­ ը­նդ­հա­նուր ծախ­սի կե­սից ա­վե­լին, նե­րա­ռում են ոչ վարտ­նե­րից ի­րա­կա­նում ը­ստ մաս­նա­գի­տու­թյան միայն հիմ­նա­կան աշ­խա­տա­կազ­մի աշ­խա­տա­վար­ աշ­խա­տան­քի ըն­դու­նել կա­րե­լի է միայն 18,600-ին, ձե­րը, այլև` ղե­կա­վա­րու­թյան և օ­ժան­դակ աշխա­ ի­սկ ա­ռա­վե­լա­գույ­նը 6 ա­մս­վա վե­րա­պատ­րաս­տում տա­կազ­մի: Հատ­կան­շա­կան է, որ ՏՏ ո­լոր­տում ան­ցնե­լու դեպ­քում մաս­նա­գի­տու­թյամբ աշ­խա­ ին­ժե­ներ­նե­րի զբաղ­վա­ծու­թյան հա­մե­մա­տա­բար տե­լու հա­մար պի­տա­նի շր­ջա­նա­վարտ­նե­րի թի­վը ցածր ծախ­սը պայ­մա­նա­վոր­ված է օ­ժան­դակ և ղե­ կկազ­ մի 38,100 (Նկար 7.2)99: կա­վար աշ­խա­տա­կազ­մի գծով ցածր ծախ­սե­րով: Դրա շնոր­հիվ Հա­յաս­տա­նի ՏՀՏ ո­լոր­տը չա­փա­ 7.14. ­Հա­մե­մա­տա­բար ցածր աշ­խա­տա­վար­ձե­ զանց նշա­նա­կա­լի դիրք է ստա­նում: րի շնոր­հիվ Հա­յաս­տա­նում գո­յու­թյուն ու­նի շատ մր­ցու­նակ ի­նք­նար­ժե­քային բա­զա: Հաշ­ վի է առ­ 100 ՇՊԻ-ի ծախսային ինդեքսը հաշվարկվում է երկու հիմնական բաղադրիչների հիման վրա: Առաջին բաղադրիչը` «գործարարությամբ մեկ ժամ զբաղվելու ծախսը», հաշվի է առնում ՏՏ ընկերության 99 Համապատասխանության, մատչելիության, պատրաստակա­ մու­ անխափան աշխատանքն ապահովելու համար հատուկ աշխատանք թյան և վերապատրաստման ունակության գնահատականները հաշ­ իրականացնող լրիվ դրույքով աշխատողի մեկ ժամվա վարձատրության վարկ­վել են Ձեռնարկությունների ինկուբատոր հիմնադրամի կողմից չափը: Երկրորդ բաղադրիչով հաշվարկվում են կառավարության 2010 թ. մի շարք ընկերությունների հետ անցկացված հարցա­ զրույց­ների կողմից տրամադրվող լծակները ՏՀՏ ոլորտում աշխատող ընկերու­ հիման վրա, այդ թվում՝ EBS Llynx, OMD, National Instruments և Integrator: թյունների համար: 7. Տե­ղե­կատ­վա­կան և հա­ղոր­դակ­ցության տեխ­նո­լո­գիա­ներ (ՏՀՏ) | 131 Նկար 7.3. Հա­յաս­տան. գոր­ծառ­նու­թյուն­նե­րի ար­ժե­քը (ԱՄՆ դո­լա­րով/լ­րիվ դրույ­քի հա­մար­ժե­քով/­ժամ) Խորագ. - Տվյալներ Խորագ. ձայնային Գիտելիքի մշակում ՏՏ ծառայություններ Աշխատուժ Կառուցն. ՏՏ/հեռահա­ ղորդակցություն ԻԸՎԾ Ընդամենը Աղ­բյու­րը` հե­ղի­նակ­ներ: 7.15. Չ­նա­յած միակցե­լիու­թյան ծախ­սե­րի կր­ զան­ցում է Ին­դո­նե­զիային (2.91) և Հնդ­կաս­տա­ ճատ­մա­նը` հե­ռա­հա­ղոր­դակց­ման ո­լոր­տի մե­ նին (3.28), սա­կայն ե­րկ­րի են­թա­կա­ռուց­վածք­նե­րի նաշ­նոր­հային կա­ռուց­ված­քի պատ­ճա­ռով Հա­ պատ­րաստ­վա­ծու­թյան աս­տի­ճա­նը դեռևս զի­ջում յաս­տա­նը շա­րու­նա­կում է գտն­վել մր­ցակ­ցային է ԱՄՆ-ին (1.45), ո­րը են­թա­կա­ռուց­ված­քային զար­ ան­շա­հա­վետ դիր­քում: Ե­րբ վեր­ջին տա­րի­նե­րին գաց­ման տե­սան­կյու­նից հա­մար­վում է օ­րի­նա­կե­լի կր­ճատ­վե­ցին լայ­նա­շերտ հա­ղոր­դակ­ցու­թյան գնե­ եր­կիր: րը, է­ա­պես նվա­զե­ցին նաև միակցե­լիու­թյան գնե­ 7.17. Հա­յաս­տա­նի տն­տե­սու­թյու­նը վնաս­ րը: Հա­մա­ձայն TeleGeography-ի` ներ­կա­յումս 1մբ/վ ներ է կրում ցածր միակցե­ թյան, լավ գրա­ լիու­ ա­րա­գու­թյամբ TCP/IP մի­ջազ­գային տա­րան­ցիկ սե­նյա­կային տա­րածք­նե­րի բա­ցա­կա­յու­թյան, տվյալ­նե­րի փո­խանց­ման ամ­սա­կան գի­նը կազ­ ա­նո­րակ ճա­նա­պարհ­նե­րի և եր­կա­թու­ղու պատ­ մում է 217.2 ԱՄՆ դո­ լար: Սա­ կայն ին­տեր­նե­տային ճա­ռով: Հա­մաշ­խար­հային մր­ցակ­ցու­թյան վեր­ ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի տե­ղա­կան մե­ծա­ծախ վա­ճառ­ ջին զե­կույ­ցում, որ­տեղ հե­ռա­հա­ղոր­դակ­ցու­թյան քի շու­կայի մր­ցակ­ցու­թյու­նը Հա­յաս­տա­նի հե­ռա­հա­ և է­լեկտ­րաէ­ներ­գիայի մա­տա­կա­րար­ման են­թա­ ղոր­դակ­ցու­թյան ո­լոր­տում դեռևս ցածր է: Ի­նչ­պես կա­ռուց­ված­քից բա­ցի, հաշ­վի է ա­ռն­վում տրանս­ հա­ղոր­դում է ՏՄՊՊՀ-ն, եր­կու մե­նաշ­նոր­հային պոր­տային պատ­րաստ­վա­ծու­թյան մա­կար­դա­կը, կազ­մա­կեր­պու­թյուն­ներն այս ո­լոր­տում Ար­մեն­Տել այդ թվում՝ ճա­նա­պարհ­նե­րի, եր­կա­թու­ղու, նա­ և FiberNet Communications ըն­կե­րու­թյուն­ներն են: վա­հան­գիստ­նե­րի և օ­դային փո­խադր­ման ո­րա­կը, 7.16. Շ­ՊԻ-ի վեր­լու­ծու­թյան ար­դյունք­նե­ Հա­յաս­տա­նը են­թա­կա­ռուց­ված­քային զար­գաց­ րը ցույց են տա­լիս, որ են­թա­կա­ռուց­վածք­նե­րի ման տե­սան­կյու­նից զբա­ղեց­նում է 71-րդ տե­ղը ո­րա­կը Հա­յաս­տա­նում բարձր է: Են­թա­կա­ռուց­ (144 ե­րկր­նե­րի թվում)101: Ֆիքս­ված լայ­նա­շերտ կա­ վածք­նե­րի ո­րա­կը չափ­վել է չորս տար­ բեր կա­ պի տա­րած­վա­ծու­թյան մա­կար­դա­կը ցածր է (մոտ տե­գո­րիա­նե­րով, ո­րոն­ցով գնա­հատ­վել է Հա­յաս­ 3 տո­կոս), սա­կայն ե­րկ­րում կան լայ­նա­շերտ կա­ տա­նի հե­ռա­հա­ղոր­դակ­ցու­թյան, ան­շարժ գույ­քի, պի բնա­գա­վա­ռի զար­գաց­ման հա­մար մեծ թվով է­լեկտ­րա­մա­տա­կա­րար­ման և տրանս­պոր­տային լավ նա­խադ­րյալ­ներ: 24 մլն դո­լար ար­ժո­ղու­թյամբ են­թա­կա­ռուց­ված­քի մատ­չե­լի­ու­թյան, ո­րա­կի և հու­ սա­լի­ու­թյան վեր­լու­ծու­թյան հա­մար 9 ցու­ցա­նիշ: 101 World Economic Forum, The Global Competitiveness Report 2012-2013, Հա­յաս­տա­նը 2.45 ը­նդ­հա­նուր ցու­ցա­նի­շով գե­րա­ http://www3.weforum.org/docs/WEF_GlobalCompetitivenessReport_2012-13. pdf 132 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն ծրագ­րի շր­ջա­նա­կում Հա­յաս­տա­նի է­կո­նո­մի­կայի խա­տան­քային օ­րենք­նե­րի ըն­դուն­ման և հա­մա­ նա­խա­րա­րու­թյու­նը ծրագ­րել է կա­ռու­ցել և ը­նդ­լայ­ պա­տաս­խան խթա­նող մի­ջո­ցա­ռում­նե­րի շնոր­հիվ նել օպ­տի­կա­ման­րա­թե­լային, WiMAX և ար­բա­նյա­ հիմ­նա­կան ՏՏ շու­կա­նե­րից տն­տե­սա­կան տա­րա­ կային տեխ­նո­լո­գիա­նե­րի հա­մա­տեղ ցանց, ո­րը ծու­թյան կր­ճատ­ման հար­ցե­րում: հնա­րա­վո­րու­թյուն կտա ե­րկ­րում կա­ռու­ցե­լու բարձ­ 7.20. Հա­յաս­տա­նի ՏՀՏ շու­կան ը­նդ­հա­նուր րա­րագ լայ­նա­շերտ կա­պի ցանց102: առ­մամբ կա­յա­ցած է, ո­րի շնոր­հիվ այն ը­նդ­ 7.18. ­Հա­յաս­տա­նի ռիս­կային պրո­ֆի­լը բարձր լայն­ման հնա­րա­վո­րու­թյուն­ներ է ըն­ձե­ռում: Կա­ է: ՇՊԻ-ի ե­րկ­րի ռիս­կի բա­ղադ­րի­չը գնա­հա­տում է յաց­ման ին­դեք­սը նկա­րագ­րում է ե­րկ­րի ՏՀՏ ծռա­ ե­րեք ցու­ցա­նիշ` թա­փան­ցի­կու­թյուն, կա­յու­նու­թյուն, յու­թյուն­նե­րի զար­գաց­ման աս­տի­ճա­նը, ո­լոր­տում ե­րկ­րի ի­րա­վա­կան դաշ­տի կան­խա­տե­սե­լի­ու­թյուն գոր­ծող ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի թի­վը, ի­նչ­պես նաև ե­րկ­ (ի­րա­վա­կան կար­գա­վոր­ման ռիսկ), այ­նու­հետև` րում առ­կա ակ­տիվ գոր­ծա­րար ըն­կե­րակ­ցու­թյան մակ­րոտն­տե­սա­կան և կա­պի­տա­լի ա­զա­տու­թյուն առ­կա­յու­թյու­նը, ո­րը կոոր­դի­նաց­նում է մաս­նա­վոր (ե­րկ­րում ներդ­րում­նե­րի ռիսկ), վեր­ջա­պես, մտա­ և պե­տա­կան հատ­ված­նե­րի գոր­ծու­նե­ու­թյու­նը և վոր սե­փա­կա­նու­թյան և տվյալ­նե­րի պաշտ­պա­ գրա­վիչ է դարձ­նում ո­լոր­տը ներդ­րող­նե­րի հա­մար: նու­թյան մա­կար­դակ (տ­վյալ­նե­րի ռիսկ): Նման Ձեռ­նար­կու­թյուն­նե­րի ին­կու­բա­տոր հիմ­նադ­րա­մը ձևա­չա­փի պա­րա­գա­յում Հա­յաս­տա­նի ը­նդ­հա­նուր (ՁԻՀ) հա­ ղոր­դում է, որ ՏՀՏ-ի կշի­ ռը Հա­ տա­ յաս­ ռիս­կային պրո­ ֆիլն ա­ լի բարձր է, քան Հնդ­ վե­ նի ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի ո­լոր­տի ՀՆԱ-ում կազ­մում կաս­ տա­ նում և ԱՄՆ-ում, սա­ կայն զի­ջում է Ին­ դո­ է 5.4 տո­ կոս: Հնդ­ տա­ կաս­ նի և ԱՄՆ-ի 3 տո­ սի կո­ նե­զիային: Հա­յաս­տա­նում ան­հրա­ժեշտ են է­ա­կան հա­մե­մատ` այս ցու­ցա­նի­շը շատ բարձր է: Հա­մա­ բա­րե­լա­վում­ներ ի­րա­վա­կան դաշ­տի թա­փան­ցի­ ձայն ՁԻՀ-ի` Հա­յաս­տա­նի ՏՀՏ ո­լոր­տը ե­րկ­րի տն­ կու­թյան և ա­նա­չա­ռու­թյան, գոր­ծա­րար մի­ջա­վայ­րի տե­սու­թյան ա­ռա­վել դի­նա­միկ և հե­ռան­կա­րային կար­գա­վոր­ման, տվյալ­նե­րի ռիս­կի, փո­խար­ժե­քի ո­լորտ­նե­րից է103: Միա­ժա­մա­նակ, ի­նչ­պես հա­ղոր­ կա­յու­նու­թյան, բյու­րոկ­րա­տա­կան քաշք­շուկ­նե­րի և դում է ՁԻՀ-ը, ՏՀՏ ո­լոր­տում զբաղ­ված­նե­րի կշի­ռը մակ­րոտն­տե­սա­կան կա­յու­նու­թյան ուղ­ղու­թյուն­նե­ Հա­յաս­տա­նի ոչ գյու­ղատն­տե­սա­կան հատ­վա­ծում րով: կազ­մում է ըն­դա­մե­նը 1.6 տո­կոս: Այդ ցու­ցա­նիշն ա­վե­լի ցածր է, քան Հնդ­կաս­տա­նում (4.5 տո­կոս) 7.19. Հա­յաս­տա­նում ան­հրա­ժեշտ է գոր­ծա­ և ԱՄՆ-ում (6.6 տո­ կոս), և դրա հիմ­ քում կա­րող է րա­րու­թյան մի­ջա­վայ­րի և կեն­սա­մա­կար­դա­ ըն­կած լի­նել ե­րկ­րում ո­րա­կյալ մաս­նա­գետ­նե­րի կի հե­տա­գա բա­րե­լա­վում: Գոր­ծա­րա­րու­թյա­նը ա­ռա­ջար­կի պա­կա­սուր­դը: պե­տու­թյան կող­մից հատ­կաց­վող օ­ժան­դա­կու­ թյան (այդ թվում բյու­ րոկ­ տա­ րա­ կան բե­ռի և կո­ ռուպ­ցիայի), ը­նդ­հա­նուր գոր­ծա­րար մի­ջա­վայ­ U. Առաջարկվող րի, կեն­սա­մա­կար­դա­կի (այդ թվում՝ բնա­կա­վայ­րի պայ­ման­նե­րի, հի­վան­դու­թյուն­նե­րի բե­ռի և հան­ քաղաքականություն ցա­գոր­ծու­թյուն­նե­րի), ի­նչ­պես նաև ծա­ռա­յու­թյուն­ 7.21. ՏՀՏ ո­լոր­տում ար­ձա­նագր­վել է տպա­ նե­րի մա­տուց­ման հիմ­նա­կան շու­կա­նե­րի (այդ վո­րիչ ա­ռա­ջըն­թաց, և նո­րա­րա­րա­կան ռազ­մա­ թվում՝ թռիչք­նե­րի տևո­ղու­թյան և հա­ճա­խա­կա­ վա­րա­կան ծրագ­րե­րը կա­րող են նպաս­տել, որ նու­թյան) հա­մա­տեղ գնա­հա­տա­կա­նի հա­մա­ձայն` եր­կի­րը հա­ջո­ղու­թյամբ «­ներ­խու­ժի» ա­ռա­ջա­ Հա­յաս­տա­նը ա­ռաջ է ան­ցնում Ին­դո­նե­զիայից և տար հա­մաշ­խար­հային շու­կա­ներ: Ստորև ներ­ Հնդ­կաս­տա­նից, սա­կայն զի­ջում է ԱՄՆ-ին: Այդ կա­յաց­վող ա­ռա­ջար­կու­թյուն­նե­րը վե­րա­բե­րում են ա­ռու­մով Հա­յաս­տա­նում ան­հրա­ժեշտ է ա­վե­լի մեծ քա­ղա­քա­կա­նու­թյան ուղ­ղու­թյուն­նե­րին, գոր­ծըն­ ա­ռա­ջըն­թաց ար­ձա­նագ­րել բյու­րո­կրա­տա­կան ար­ թաց­նե­րին և կա­ռույց­նե­րին, ֆի­նան­սա­վոր­ման գելք­նե­րի վե­րաց­ման, գոր­ծա­տու­նե­րի նկատ­մամբ մատ­չե­լի­ու­թյանն ու են­թա­կա­ռուց­վածք­նե­րի հա­ ա­վե­լի բա­րեն­պաստ դրույթ­ներ պա­րու­նա­կող աշ­ 103 «Ձեռնարկությունների ինկուբատոր» հիմնադրամ. «Հայաստանի 102 See տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ոլորտ, ծրագրային ապահովում http://www.itu.int/ITU-D/ict/newslog/Ministry+Reveals+High+Speed+Broadba և ծառայություններ», 2010 թ.: Զեկույց արդյունաբերության հատվածի nd+Network+Plan+Armenia.aspx մասին: 7. Տե­ղե­կատ­վա­կան և հա­ղոր­դակ­ցության տեխ­նո­լո­գիա­ներ (ՏՀՏ) | 133 սա­նե­լի­ու­թյա­նը, ի­նչ­պես նաև գի­տե­լիք­նե­րի և ու­ ար­տադ­րան­քի մր­ցակ­ցու­թյունն ի­նչ­պես ար­տա­ նա­կու­թյուն­նե­րի զար­գաց­մա­նը: սահ­մա­նում, այն­պես էլ տե­ղա­կան շու­կա­նե­րում: Տեխ­նո­լո­գիա­կան նո­րա­րա­րու­թյուն­նե­րի հա­մար 7.22. Ու­ժե­ղաց­նել մտա­վոր սե­փա­կա­նու­թյան կա­րե­լի է սահ­մա­նել հա­տուկ հար­կային ռե­ժիմ և ի­րա­վունք­նե­րը և օ­րեն­քի կի­րար­կու­մը: Թեև նա­խա­տե­սել հար­կային ար­տո­նու­թյուն­ներ, ո­րոնք ար­դեն ստեղծ­վել են բիզ­նես տվյալ­նե­րի պաշտ­ հնա­րա­վո­րու­թյուն կտան կա­ռու­ցե­լու, պահ­պա­նե­ պա­նու­թյան սկզբ­նա­կան հա­մա­կար­գեր, բիզ­նես լու և բա­րե­լա­վե­լու հե­տա­զոտ­ման և զար­գաց­ման տվյալ­նե­րի և մտա­վոր սե­փա­կա­նու­թյան ի­րա­ հա­մա­կար­գե­րը: Հա­յաս­տա­նի ՏՀՏ ո­լոր­տի խթա­ վունք­նե­րի ա­վե­լի ար­դյու­նա­վետ պաշտ­պա­նու­թյու­ նումն ար­տերկ­րում կն­պաս­տի նոր ՕՈՒՆ-նե­րի և նը կբարձ­րաց­նի ներդ­րող­նե­րի վս­տա­հու­թյու­նը: վեն­չու­րային ներդ­րող­նե­րի ներգ­րավ­մա­նը, ո­րոնք Հա­յաս­տա­նում գոր­ծա­րար­նե­րը նշում են, որ թեև նոր հե­ռան­կա­րային շու­կա­ներ են հայ­թայ­թում ան­հրա­ժեշտ օ­րենք­ներ ու կար­գեր կան, դրանք զար­գա­ցող ե­րկր­նե­րում: Մաս­նա­վոր ըն­կե­րու­թյուն­ միշտ չէ, որ գոր­ ծում են: Այդ խն­ նե­ դիր­ րը մա­սամբ նե­րի կող­մից կր­թա­կան հաս­տա­տու­թյուն­նե­րին կա­րող են լուծ­վել ո­լոր­տում գոր­ծող ըն­կե­րակ­ցու­ տրա­մադր­վող օգ­նու­թյու­նը և նվի­րատ­վու­թյու­նը թյուն­նե­րի, հե­տա­զո­տա­կան և վեր­լու­ծա­բա­նա­կան պետք է ա­զատ­վեն ԱԱՀ-ից: Հա­յաս­տա­նի տեխ­նո­ կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի հետ ա­վե­լի սերտ հա­ լո­գիա­կան ո­լորտ­նե­րում մաս­նա­գետ­նե­րի միջև մր­ մա­գոր­ծակ­ցու­թյամբ, ո­րոնք կա­նո­նա­վոր կեր­պով ցակ­ցու­թյան խրա­խուս­ման հա­մար ար­տերկ­րում հա­վա­քում են ան­հրա­ժեշտ տվյալ­նե­րը, կազ­մա­ հայ­կա­կան մաս­նա­գետ­նե­րի կր­թու­թյան ծախ­սե­րը կեր­պում են հա­ճա­խորդ­նե­րի հար­ցում­ներ և տի­ պետք է դի­տարկ­վեն որ­պես հար­կային բա­զայից րա­պե­տում են տե­ղա­կան շու­կա­նե­րի կա­նո­նա­վոր նվա­զեց­վող ծախ­սեր: բիզ­նես գոր­ծե­լա­կեր­պի մա­սին գործ­նա­կան գի­տե­ լիք­նե­րին: 7.25. Հա­յաս­տա­նի սփյուռ­քը ՕՈՒՆ-նե­րի կա­ րևոր աղ­ բյուր է ե­ղել և մեծ հե­ տաքրք­ թյուն է րու­ 7.23. Օ­ժան­դա­կու­թյուն մր­ցակ­ցու­թյա­նը և նո­ դրսևո­րել ե­րկ­րում ՏՀՏ ո­լոր­տի նկատ­մամբ: Մի­ րա­րա­րու­թյա­նը: Ա­նհ­րա­ժեշտ է ի­րա­կա­նաց­նել մր­ ջազ­գային շու­կա­նե­րում գոր­ծու­նե­ու­թյունն ը­նդ­լայ­ ցակ­ցու­թյան քա­ղա­քա­կա­նու­թյուն, ո­րը կնպաս­տի նե­լու և Հա­յաս­տա­նի ՏՀՏ բնա­գա­վա­ռը ար­տերկ­ շու­կա­յում մր­ցակ­ցու­թյան խթան­ման և մուտք գոր­ րում շա­հե­կան դիր­քե­րից ներ­կա­յաց­նե­լու հա­մար ծե­լու խո­չըն­դոտ­նե­րի կր­ճատ­մա­նը: Ներ­կա­յումս կա­ռա­վա­րու­թյու­նը պետք է էլ ա­վե­լի ու­ժե­ղաց­նի հիմ­նա­կան ու­շադ­րու­թյու­նը ո­լոր­տում հատ­կաց­վում կա­պե­րը սփյուռ­քա­հա­յու­թյան հետ: Կա­ռա­վա­րու­ է ծրագ­րային ա­պա­հով­մա­նը, կի­րա­ռա­կան ծրագ­ թյու­նը կա­րող է նաև ու­սում­նա­սի­րել ՏՀՏ ո­լոր­տում րե­րի մշակ­մա­նը և կայ­քե­րի ստեղծ­ման ծա­ռա­յու­ և տե­ղե­կատ­վա­կան տեխ­նո­լո­գիա­նե­րի պար­կե­րում թյուն­նե­րի մա­տուց­մա­նը: Կա­տա­րե­լա­գործ­ված 100 տո­կոս ՕՈՒՆ-նե­րի մաս­նա­բա­ժին թույլ տա­լու տե­ղե­կատ­վա­կան տեխ­նո­լո­գիա­նե­րի նկատ­մամբ նպա­տա­կա­հար­մա­րու­թյու­նը: ներ­քին պա­հան­ջար­կի խթա­նու­մը և բար­ձրար­ժեք ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի զար­գաց­ման հա­մար լծակ­նե­ 7.26. Ո­լոր­տում աշ­խա­տու­ժի ար­տադ­րո­ղա­կա­ րի ստեղ­ծու­մը հե­տա­գա ա­ռա­ջըն­թա­ցի լավ նա­ նու­թյան բարձ­րաց­ման և ներդ­րող­նե­րի վս­տա­ խադ­րյալ­ներ կս­տեղ­ծեն ՏՀՏ ո­լոր­տի հա­մար: հու­թյան ա­վե­լաց­ման նպա­տա­կով ան­հրա­ժեշտ Բարձր ո­րա­կը և ա­վե­լի կա­տա­րե­լա­գործ­ված ՏՀՏ է ի­րա­կա­նաց­նել լրա­ցու­ցիչ մի­ջո­ցա­ռում­ներ: ար­տադ­րան­քը կբարձ­րա­ցնեն վեր­ջի­նիս նկատ­ Ե­կամ­տային հոս­քի ը­նդ­լայն­ման և ՏՀՏ ո­լոր­տի մամբ պա­հան­ջարկն ար­տերկ­րում: Հա­յաս­տա­նի հա­մար բա­րեն­պաստ պայ­ման­նե­րի ստեղծ­ման ՏՀՏ ար­տադ­րան­քի ար­տա­հան­ման խրա­խու­սու­մը ուղ­ղու­թյամբ մեկ այլ կարևոր քայլ կա­ նել րող է լի­ կբարձ­րաց­նի օ­տա­րերկ­րյա ներդ­րող­նե­րի ի­րա­զե­ պե­տություն-մաս­նա­վոր գոր­ծըն­կե­րու­թյան մո­դե­ կու­թյու­նը Հա­յաս­տա­նի շու­կա­նե­րի ա­ռա­վե­լու­թյուն­ լի կի­րա­ռու­մը: Հա­յաս­տա­նի և գլ­խա­վոր հա­մաշ­ նե­րի և հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րի մա­սին: խար­հային ՏՏ հան­գույց­նե­րի միջև տն­տե­սա­կան հե­ռա­վո­րու­թյան կր­ճատ­ման գրա­վա­կա­նը տեխ­ 7.24. Ա­վե­լի բա­րեն­պաստ հար­կային ռե­ժիմ նո­լո­գիա­կան ար­տադ­րու­թյան ար­տա­հան­ման և և ա­ջակ­ցու­թյան այլ ձևեր: Հար­կային ար­տո­նու­ ներկր­ման հա­մար պա­հանջ­վող ժա­մա­նա­կի կր­ թյուն­նե­րը կա­րող են բա­րե­լա­վել Հա­յաս­տա­նի ՏՏ ճա­տումն է: 134 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն 7.27. Ն­պա­տա­կային և ը­նդ­հա­նուր են­թա­կա­ րա­վո­րու­թյու­նը, ո­րով կի­րա­կա­նաց­վի ՏՀՏ ո­լորտ ռուց­ված­քի զար­գա­ցու­մը նպաս­տում է տե­ղե­ մուտք գոր­ծող մաս­նա­գետ­նե­րի վե­րա­պատ­րաս­ կատ­վա­կան տեխ­նո­լո­գիա­նե­րի տա­րած­մա­նը տու­մը, այդ թվում` ան­գլե­րե­նի գի­տե­լիք­նե­րի կա­ ե­րկ­րի տն­տե­սու­թյան այլ ո­լորտ­նե­րում: Մր­ցակ­ տա­րե­լա­գոր­ծու­մը: Միջ­նա­կարգ և ա­վագ դպ­րոց­ ցու­թյան ա­ճը հե­ռա­հա­ղոր­դակ­ցու­թյան ո­լոր­տում նե­րում հա­տուկ ու­շադ­րու­թյուն պետք է դարձ­նել նպաս­տում է ՏՏ են­թա­կա­ռուց­ված­քի գնե­րի ի­ջեց­ օ­տար լե­զու­նե­րի ու­սուց­մա­նը և հա­ղոր­դակց­ման մա­նը: Լայ­նա­շերտ կա­պի ա­ճն ու միակցե­լիու­թյան ու­նա­կու­թյուն­նե­րի զար­գաց­մա­նը: Ա­ռա­ջա­տար բա­րե­լա­վու­մը հնա­րա­վո­րու­թյուն կտան ա­պա­հո­վել հա­մալ­սա­րան­նե­րի հետ հա­մա­տեղ ի­րա­կա­նաց­ ա­վե­լի ա­րագ և ա­պա­հով տե­ղե­կատ­վու­թյան փո­ վող ծրագ­րե­րը (ի­նչ­պես Հա­յաս­տա­նում, այն­պես խա­նա­կում և բա­րե­լա­վել ը­նդ­հա­նուր գոր­ծա­րար էլ ար­տերկ­րում) կն­պաս­տեն տար­բեր մա­կար­դակ­ գոր­ծըն­թաց­նե­րը: Են­թա­կա­ռուց­վածք­նե­րի հա­մա­ նե­րով հա­մա­գոր­ծա­կցու­թյան հե­տա­գա զար­գաց­ տեղ օգ­տա­գործ­ման խրա­խու­սու­մը հնա­րա­վո­ մա­նը, այդ թվում՝ ու­սա­նող­նե­րի փո­խա­նակ­ման և րու­թյուն կտա բարձ­րաց­նե­լու դրանց օգ­տա­գործ­ կա­ռա­վար­ման հարս­տաց­ման ծրագ­րե­րի շնոր­հիվ: ման ար­դյու­նա­վե­տու­թյու­նը և ի­ջեց­նե­լու ո­լոր­տում Ըն­կե­րու­թյուն­նե­րին պետք է շա­հագրգ­ռել, որ­պես­ գոր­ծող ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի ներդ­րու­մային ծախ­ զի աշ­խա­տան­քային պայ­մա­նագ­րե­րում նե­րա­ռեն սե­րը: ՏՏ ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի ո­լոր­տում են­թա­կա­ աշ­խա­տող­նե­րի վե­րա­պատ­րաստ­ման պայ­մա­նը, ռուց­ված­քին հաս­ցե­ագր­ված զար­գաց­ման այլ դա կխ­թա­նի ան­հատ­նե­րի և ամ­բողջ աշ­խա­տու­ժի ուղ­ղու­թյուն­նե­րի թվում է տեխ­նո­լո­գիա­կան պար­ գի­տե­լիք­նե­րի և կա­րո­ղու­թյուն­նե­րի հե­տա­գա զար­ կե­րի կա­ռու­ցու­մը: Այդ հար­ցում Հա­յաս­տա­նը կա­ գա­ցու­մը: Տեխ­նի­կա­կան գի­տե­լիք­նե­րը հնա­րա­ րող է կի­րա­ռել այլ ե­րկր­նե­րի փոր­ձը: Օ­րի­նակ՝ վոր է զար­գաց­նել նաև օ­տա­րերկ­րյա վեն­չու­րային Հնդ­կաս­տա­նի Ծրագ­րային ա­պա­հով­ման տեխ­ կա­պի­տա­լի և ին­կու­բա­ցի­ոն ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի նո­լո­գիա­նե­րի պարկն ա­ռանց­քային դեր խա­ղաց հետ հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյան շնոր­հիվ (օ­րի­նակ՝ ե­րկ­րի ամ­բողջ տա­րած­քում հա­ման­ման 20 պար­ Y-Combinator, Betaworks, IdeaLabs) և կա­ պեր ստեղ­ կե­րի ստեղծ­ման հա­մար: Այլ ե­րկր­նե­րում նույն­պես ծե­լով Հա­յաս­տա­նի հա­վակ­նոտ ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի ստեղծ­ վում են ՏՀՏ պար­ կեր, ո­ րոնք նպաս­ տում ու նո­րա­րա­րու­թյան զար­գաց­մա­նը միտ­ված մի­ են օ­տա­րերկ­րյա ներդ­րում­նե­րի ներգ­րավ­մա­նը և ջազ­ գային ծրագ­ րի միջև: Դա նրանց հնա­ րե­ րա­ խթա­նում ՏՏ ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի ո­լոր­տի ա­ճը: վո­րու­թյուն կտա հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյան շր­ջա­նակ­ նե­րում ար­դյու­նա­վետ յու­րաց­նե­լու ար­դիա­կան 7.28. ՏՀՏ ո­լոր­տի հա­մար դրա­կան ազ­դե­ցու­ տեխ­նո­լո­գիա­ներն ու գոր­ծա­րար հմ­տու­թյուն­նե­րը, թյուն կու­նե­նա ո­րա­կյալ տեխ­նի­կա­կան և գոր­ կհարս­տաց­նի մի­ջազ­գային ասպարեզում աշ­խա­ ծա­րար մաս­նա­գետ­նե­րի ա­ռա­ջար­կի ա­ճը և կր­ տե­լու հա­մար ան­հրա­ժեշտ փոր­ձով, ո­րն այ­սօր­վա թու­թյան ո­րա­կի բա­րել­ա­վու­մը: Այդ ա­ռու­մով հա­մաշ­խար­հային շու­կա­յում հա­ջո­ղու­թյան հաս­նե­ կա­րե­լի է վե­րա­նայել Հա­յաս­տա­նի բու­հե­րի կր­ լու գրա­վա­կանն է: թա­կան ծրագ­րե­րը` հաշ­վի առ­նե­լով ա­րագ զար­ գա­ցող ո­լոր­տի պա­հանջ­նե­րի փո­փո­խու­թյու­նը: 7.29. Ամ­փո­փե­լով կա­րե­լի է ար­ձա­նագ­րել, որ Կր­թու­թյան և մաս­նա­գի­տա­կան զար­գաց­ման շա­ Հա­յաս­տանն ա­կա­նա­տես է ե­ղել տն­տե­սու­թյան րու­նա­կա­կա­նու­թյան ա­պա­հով­ման շնոր­հիվ ո­լոր­ տար­բեր ո­լորտ­նե­րում տե­ղե­կատ­վա­կան տեխ­ տի մաս­նա­գետ­նե­րը լավ հնա­րա­վո­րու­թյուն կու­նե­ նո­լո­գիա­նե­րի վրա հիմն­ված ծա­ռա­յու­թյուն­նե­ նան գոր­ծե­լու ո­լոր­տի ա­ռաջ­նային գծում: Կա­րող րի տպա­վո­րիչ զար­գաց­մա­նը, սա­կայն եր­կի­րը են ի­րա­կա­նաց­վել լրա­ցու­ցիչ ներդ­րում­ներ բարձ­ պետք է նոր հաս­ցե­ագր­ված ռազ­մա­վա­րու­թյուն րա­գույն ու­սում­նա­կան հաս­տա­տու­թյուն­նե­րի հա­ մշա­կի ա­ռա­ջա­տար մի­ջազ­գային շու­կա­ներ մար նոր սար­քա­վո­րում­նե­րի ձեռք ­բեր­ման, ուսուց­ «­ներ­խու­ժե­լու» հա­մար: Ա­նհ­րա­ժեշտ ու­նա­կու­ ման, կր­թա­կար­գի զար­գաց­ման նպա­տա­կով, թյուն­նե­րի զար­գա­ցու­մը, ներդ­րու­մային լծակ­նե­րի մաս­նա­վո­րա­պես` մայ­րա­քա­ղա­քից դուրս գտն­ և ի­նս­տի­տու­ցի­ո­նալ կա­ռույց­նե­րի ստեղ­ծու­մը հիմք վող կենտ­րոն­նե­րում: Կա­ռա­վա­րու­թյու­նը կա­րող կդառ­նան ՏՀՏ ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի ո­լոր­տի զար­ է նաև ու­սում­նա­սի­րել պե­տա­կան ա­ջակ­ցու­թյամբ գաց­ման հա­մար: Այդ հա­մա­տեքս­տում Հա­յաս­տա­ ստեղծ­վող նոր կա­ռույց­նե­րի ձևա­վոր­ման հնա­ նը կա­ րող է . 7. Տե­ղե­կատ­վա­կան և հա­ղոր­դակ­ցության տեխ­նո­լո­գիա­ներ (ՏՀՏ) | 135  ­Բա­րե­լա­վել մտա­վոր սե­փա­կա­նու­թյան ի­րա­ վուն­քի պաշտ­պա­նու­թյու­նը և ա­պա­հո­վել բիզ­ նես տվյալ­նե­րի գաղտ­նի­ու­թյու­նը, ի­նչ­պես նաև ամ­րապն­դել հա­մա­պա­տաս­խան ի­րա­վա­կան դաշտն ու խս­տաց­նել օ­րենք­նե­րի կի­րա­ռու­մը` բարձ­րաց­նե­լով ներ­քին և ար­տա­քին ներդ­րող­ նե­րի վս­տա­հու­թյու­նը ե­րկ­րում ՏՏ հիմ­քե­րով ի­րա­կա­նաց­վող ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի նկատ­մամբ:  Հա­մախմ­բել ջան­քե­րը ար­տա­հան­ման և ար­ դյու­նա­բե­րու­թյան խթան­ման ուղ­ղու­թյամբ՝ բա­ րե­լա­վե­լով ար­տա­սահ­մա­նյան ներդ­րող­նե­րի ի­րա­զե­կու­մը Հա­յաս­տա­նում ՏՏ ծա­ռա­յու­թյուն­ նե­րի շու­կայի հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րի մա­սին և բարձ­րաց­նե­լով ե­րկ­րի ներգ­րավ­վա­ծու­թյու­նը ՏՏ ապ­րանք­նե­րի և ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի հա­մաշ­ խար­հային շու­կա­յում:  Խ­թա­նել մաս­նա­վոր հատ­վա­ծի և բու­հե­րի հա­ մա­գոր­ծակ­ցու­թյու­նը, ո­րի ար­դյուն­քում զար­ գաց­ման ուղ­ղու­թյամբ հա­մա­տեղ ծրագ­րե­րի ու նա­խա­ձեռ­նու­թյուն­նե­րի շնոր­հիվ հնա­րա­վոր կլի­նի պատ­շաճ կեր­պով հար­մար­վել ա­րագ զար­գա­ցող ար­դյու­նա­բե­րու­թյան փո­փոխ­վող պա­հանջ­նե­րին:  Ի­րա­կա­նաց­նել լրա­ցու­ցիչ աշ­խա­տանք՝ բա­ցա­ հայ­տե­լով ՏՏ ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի ո­լոր­տի այն ճյու­ղե­րը, որ­տեղ մատ­չե­լի աշ­խա­տու­ժի և մաս­ նա­գի­տա­կան կա­րո­ղու­թյուն­նե­րի շնոր­հիվ Հա­ յաս­տա­նը մր­ցակ­ցային ա­ռա­վե­լու­թյուն ու­նի այլ ե­րկր­նե­րի նկատ­մամբ:  Խ­րա­խու­սել մր­ցակ­ցու­թյունն ու վե­րաց­նել շու­կա մուտք գոր­ծե­լու խո­չըն­դոտ­նե­րը, ո­րը հնա­րա­վո­ րու­թյուն կտա բարձ­րաց­նե­լու ներ­քին պա­հան­ ջար­կը կա­տա­րե­լա­գործ­ված ՏՏ ապ­րան­քա­ տե­սակ­նե­րի և ո­րա­կյալ ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի նկատ­մամբ, ի­նչ­պես նաև ա­պա­հո­վել այդ ապ­ րանք­նե­րի ու ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի մի­ջազ­գային մր­ցու­նա­կու­թյու­նը: ­ 136 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն Օգ­տա­գործ­ված գրա­կա­նու­թյան ցանկ Abdelkhalek, T., et al. (2009). A Microeconometric Brueckner, J., Dyer, N., Spiller, P.T. (1992). “Fare Analysis of Household Saving Determinants in determination in airline hub-and-spoke net- Morocco. Mimeo. Washington DC: World Bank. works.” Rand Journal of Economics23, pp. 309- 333. Adeniyi, O., &Cmilt, O. (2011). Airline Services in Nigeria: An Empirical Analysis. International Burghouwt, G. (2007). Airline network development in Business Management, 5(4), 218-222. Europe and its implications for airport planning. Aldershot, Hampshire, England: Ashgate. Alderighi, M., Cento, A., Nijkamp, P., &Rietveld, P. (2007).Assessment of New Hub-and-Spoke and Button, K. (1998). “Opening US skies to Global Airline Point-to-Point Airline Network Configurations. competition.” Washington DC: Cato Institute, Transport Reviews, 27(5), 529-549. November. Alfaro, L. (2003). FDI and Growth: Does the Sector Clougherty, J.A., Dresner, M., Oum, T.H. (2001). “An Matter? Mimeo. Boston: Harvard Business School. empirical analysis of Canadian international air policy: effects of dual carrier designation and Asian Development Bank.(2011). “Armenia’s Transport partial liberalization.” Transport Policy (8), pp. Outlook”. Yerevan: ADB. 219-230. _____. (2008). “Armenia: Transport Sector Development ComMark Trust. (2006). The Economic Benefits of Strategy”. Yerevan: ADB. Liberalising Regional Air Transport – A Review of Averch, H. and Johnson, L. (1962). “Behavior of the Global Experience. November 2005. Firm Under Regulatory Constraint”. American Commission on Growth. (2008). The Growth Report: Economic Review 52 (5): 1052–1069. Strategies for Sustained Growth and Inclusive Baaj, Hadi. (2002). “The civil aviation sector in Development. World Bank Publications. Lebanon”, Journal of Air Transportation, Vol (7) Consulting, I. (2007). Estimating Air Travel Demand No.1. Elasticities.Report prepared for IATA. December. Bootsma, P. D. (1997). Airline Flight Schedule Cristea, A. and Hummels, D. (2010).Estimating the Development, Utrecht: Elinkwijk B.V. Gains from Liberalizing Services Trade: The Case Borenstein, S. (1989). “Hubs and high fares: dominance of Passenger Aviation. and market power in the U.S. airline industry.” Dresner, M. and Robert Windle. (1992). “The Rand Journal of Economics20, pp. 344-365. Liberalization of U.S. International Air Policy: Brattle Group. (2002). “The Economic Impacts of an Impact on U.S. Markets and Carriers”, Journal of EU-US Open Aviation Area”. December 2002. the Transportation Research Forum, Vol. 32(2), Օգ­տա­գործ­ված գրա­կա­նու­թյան ցանկ | 137 pp. 273-285. (2011).“Perspectives on Development of International Transport Corridors in Armenia, Edwards, S. (1996). “Why are Latin America’s savings Turkey and the Region.”Armenia: USAID. http:// rates so ցածր? An international comparative www.ichd.org/?laid=1&com=module&module=m analysis.” Journal of Development Economics enu&id=8. 51(1). Jensen, J. and Tarr, D. (2011). “Deep Trade Policy Enterprise Incubator Foundation. (2010). “Armenian Options for Armenia: The Importance of Services, Information Technology Sector, Software and Trade Facilitation and Standards Liberalization.” Services” Yerevan: EIF. Policy Research Working Paper. Washington, DC: Estache, A. and Ginés de Rus.(2000).“Privatization The World Bank. and Regulation of Transport Infrastructures: Jongwanich, J. (2010). The determinants of household Guidelines for Policymakers and Regulators,” and private savings in Thailand.Applied ULB Institutional Repository 2013/44116, ULB -- Economics, 42(8), 965-976. UniversiteLibre de Bruxelles. Karapetyan, S. et al. (2011). “Armenia: Social Protection ETF (2010). “Black Sea Labor Market Reviews: Armenia and Social Inclusion” Yerevan: Caucasus Country Report”. Turin: European Training Research Resource Centers. Foundation. Kitchin, R., & Boyle, M. (2011). Diaspora Strategies in Gillen, D., Morrison, W. and Stewart G. (2003).“Air Transition States: Prospects and Opportunities Travel Demand Elasticities.Concepts, Issues and for Armenia. Measurement.” Ottawa: Department of Finance, 2003. Koettl, J. et al. (2011). “Employment Recovery in Europe and Central Asia,” Knowledge Brief Special Issue Goedeking, P. (2011). Networks in Aviation: Strategies No. 1. Washington: The World Bank. and Structures. Springer. Kulikov, D., and Paabut, A. (2007). “A Hartwell, Christopher (2010). “Employment Protection Microeconometric Analysis of Household Legislation and Labor Markets in Transition: Saving in Estonia: Income, Wealth and Financial Assessing the Effects of the Labor Code in Exposure.” Tallinn: Bank of Estonia Working Armenia,” European Journal of Comparative Paper. Economics, vol. 7(2), pages 413-445, December. Lipsey, R. E. (2004). Home-and host-country effects ցածրay, S. (2008). Straight and level: Practical Hol­ of foreign direct investment. In Challenges to airline economics. Aldershot: Ashgate. globalization: analyzing the economics (pp. 333- Horioka, C. and J. Wan (2007). “The Determinants of 382). University of Chicago Press. Household Saving in Չի­ նաս­ տան: A Dynamic Maillebiau, E. and Hansen, M. (1995) “Demand and Panel Analysis of Provincial Data.” Journal of consumer welfare impacts of international airline Money, Credit and Banking 39(8). liberalization: the case of the North Atlantic.” Hsiao, C. (1986). The Analysis of Panel Data. Cambridge: Journal of Transport Economics and Policy 29, Cambridge University Press. pp. 115-136. IMF (2013). Republic of Armenia: Financial System Micco, A., &Serebrisky, T. (2006). Competition regimes Stability Assessment, Country Report No. 13/10, and air transport costs: The effects of open Washington DC: IMF. skies agreements. Journal of International Economics, 70(1), 25-51. International Center for Human Development Ministry of Transport and Communications of the 138 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն Republic of Armenia, “Transport Sector in America and the Caribbean: Benchmarking, Armenia”, Presentation to the 19th OSCE Regulation, and Pricing. Washington, DC: The Economic and Environmental Forum, April 2011. World Bank. Minoian, V. A., &Freinkman, L. M. (2005). Armenia: Serebrisky, T., &Presso, P. (2002).An incomplete What drives first movers and how can their regulatory framework?Vertical integration efforts be scaled up?.Diaspora Networks and the in Argentine airports.In XXXVII Meeting of International Migration of Skills, 129. the Argentine Political Economy Association, Tucumán, Argentina. Mitra, S. et al. (2007). The Caucasian Tiger: Sustaining Economic Growth in Armenia, Washington DC: Shepotylo, O. (2011). Estimating the Potential of The World Bank. Armenian Exports due to Bilateral and Unilateral Trade liberalization.Washington, DC: World Modigliani, F. (1970).The life cycle hypothesis of saving Bank, 2010. and intercountry differences in the saving ratio. Induction, Growth, and Trade, 197-225. Stavins, J. (2001). Price discrimination in the airline market: The effect of market concentration. Montiel, P., &Servén, L. (2008). Real exchange rates, Review of Economics and Statistics, 83(1), 200- saving and growth: Is there a link?.World Bank 202. Policy Research Working Paper Series, Vol. UNCTAD Statistics, Inward and outward foreign direct Narmania, D. and S. Grigoryan (2010). “Cross-Border investment f­ցածրs, online database Co-operation between Վրաս­ տան and the Republic of Armenia: Existing Problems and USAID, (2010). ADA Export Promotion And Enterprise Challenges” Yerevan: EVconsulting. Development Strategy. Oum, T. H., Waters, W. G., & Yong, J. S. (1990). A USAID. 2011. Competitiveness of the Air Transport survey of recent estimates of price elasticities of Sector in Վրաս­ տան. Economic Prosperity demand for transport (Vol. 359). Washington, Initiative (EPI). USAID: Tbilisi, Georgia. DC: World Bank. Warnock-Smith, D., & Morrell, P. (2008). Air transport PADECO Co. (2010). “Preparing the North-South Road liberalisation and traffic growth in tourism- Corridor Development Project.”On behalf of dependent economies: A case-history of some Asian Development Bank. US-Caribbean markets. Journal of Air Transport Management, 14(2), 82-91. Piermartini, R. and L. Rousova.(2008). “Liberalization of Air Transport Services and Passenger Traffic” World Bank (2002). “Growth Challenges and World Trade Organization Economic Research Government Policies in Armenia”, World Bank and Statistics Division Staff Working Paper. Country Study No. 23786, Washington: The Geneva: WTO. World Bank. Rutkowski, J. (2012), Promoting Productive _____(2004). “Rural Infrastructure in Armenia: Employment in Armenia, Report No. 72907-AM, Addressing Gaps in Service Delivery”, The Word Bank. Washington: The World Bank. Schmidt-Hebbel, K., Webb, S. B., &Corsetti, G. (1992). _____ (2007). “Armenia Labor Market Dynamics,” Household saving in developing countries: Report No. 5 35361-AM, Washington: The World first cross-country evidence. The World Bank Bank. Economic Review, 6(3), 529-547. _____ (2008). Armenia - The Caucasian Tiger (Vol. 1 of Serebrisky, T. (2011). Airport Economics in Latin 2): Policies to sustain growth. Country Economic Օգ­տա­գործ­ված գրա­կա­նու­թյան ցանկ | 139 Memorandum. World Bank: Washington, DC. _____ (2009).“Formulation of a National Aviation Policy for Tajikistan. Final Report” World Bank: Washington, DC. _____ (2010). “Transport and Trade Facilitation Assessment: A Practical Toolkit for Country Implementation.” _____ (2011a). “Demographic Change and Implications for Social Policy and Poverty,” South Caucasus Programmatic Poverty Assessment Technical Note No. 5, Washington: The World Bank. _____ (2011b). “Social Assistance Programs and Work Disincentives” South Caucasus Programmatic Poverty Assessment Technical Note, Washington: The World Bank. _____ (2012). “Lingering effects of the global economic crisis,” Armenia Poverty Update, Washington: The World Bank. _____. Transport and Trade Facilitation Assessment: A Practical Toolkit for Country Implementation. Washington, DC: World Bank, 2010. . World Development Indicators online database. 140 | Հա­յա­ստ ­ ա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն. ­Կու­տա­կում, մր­ցակ­ցու­թյուն և մի­ակցե­լի­ու­թյուն