Улаанбаатар хотын гэр хорооллын өрхүүдийн ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулахад тулгарч буй асуудлууд ба боломжууд Мариан Леблан ба Роберт А. Рид Уильям Кингдом, Мартин П. Гэмбрилл, Диего Хуан Родригес нарын хамт 2017 оны 6-р сар Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах нь МЭДЭГДЭЛ © 2017 Олон улсын сэргээн босголт, хөгжлийн банк / Дэлхийн Банк 1818 H Street NW, Washington, DC 20433
Telephone: 202-473-1000; Цахим хаяг: www.worldbank.org Зарим зохиогчийн эрхийг хуулиар хамгаалсан болно. Энэхүү тайлан нь гадны хувь нэмэртэйгээр Дэлхийн банкны албан хаагчдын боловсруулсан бүтээл юм. Энэхүү баримт бичигт дурдсан мэдээ, тайлбар, дүгнэлтүүд нь Дэлхийн Банкны Гүйцэтгэх захирлууд болон тэдний төлөөлж буй засгийн газруудын үзэл бодлыг тусгаагүй болно. Дэлхийн банк энэ бүтээлд дурдагдсан мэдээллийн үнэн зөв эсэхэд баталгаа гаргахгүй. Уг баримт бичигт хавсаргасан газрын зурагт харуулсан хил хязгаар, өнгө, хэмжээ, масштаб болон бусад мэдээлэл нь аливаа нутаг дэвсгэрийн хууль ёсны статус, эсвэл тухайн хил хязгаарыг дэмжиж, хүлээн зөвшөөрч буй асуудлаарх Дэлхийн Банкны байр суурийг илэрхийлэхгүй. Энд дурдсан зүйлс нь Дэлхийн Банкны халдашгүй эрх, дархыг ямар нэгэн байдлаар хязгаарлах эсхүл түтгэлзүүлэхгүй. Дэлхийн Банкны халдашгүй эрх, дархыг тусгайлан хамгаалсан болно. Зохиогчийн эрх ба зөвшөөрөл Энэхүү бүтээлийг Creative Commons Attribution 3.0 IGO лицензийн хүрээнд ашиглаж болно (CC BY 3.0 IGO) http://creativecommons.org/ licenses/by/3.0/igo. Уг лицензийн хүрээнд дараах нөхцлийн дагуу бизнесийн зориулалт зэргээр үнэгүй хуулбарлах, тараах, дамжуулах, дахин ашиглах боломжтой: Дахин ашиглах— Хэрэв энэ бүтээлийн дахин ашигласан хувилбарыг хийсэн бол дараах мэдэгдлийн хамт эх сурвалжийг нь дурдана уу: Энэ эь Дэлхийн Банкны эх бүтээлийг дахин туурвисан хувилбар болно. Энэхүү дахин туурвисан хувилбарт дурдсан үзэл санаа нь зөвхөн зохиогчдынх буюу дахин туурвисан хувилбарын зохиогчдынх ба Дэлхийн Банкнаас ямар нэгэн байдлаар батлаагүй болно. Гуравдагч этгээдийн зөвшөөрөл—Tус тайланд орсон бүх агуулга, бүрэлдэхүүн хэсэг тус бүрийг Дэлхийн Банк эзэмшихгүй болно. Улмаар Дэлхийн Банк нь ямарваа гуравдагч этгээдийн эзэмшиж буй бүрэлдэхүүн хэсэг, агуулгын ашиглалтыг батлахгүй бөгөөд тухайн агуулга нь энэ тайланд орсон гэдэг нь тухайн гуравдагч этгээдийн зохиогчийн эрхэд ямар нэгэн байдлаар нөлөөлөхгүй. Энэ төрлийн зохиогчийн эрхийг зөрчсөн гомдлын эрсдлийг тухай зөрчигч хариуцна. Хэрэв та тус тайлангийн ямар нэгэн хэсгийг дахин ашиглахыг хүсвэл тухайн хэсгийг дахин ашиглахад зөвшөөрөл авах ёстой эсэхийг тодорхойлон, тухайн зөвшөөрлийг авахыг мөн хариуцна. Энэ төрлийн агуулга, хэсэгт хүснэгтүүд, зураг, гэрэл зураг зэрэг орно. Зохиогчийн эрх, лицензтэй холбоотой бүх тодруулгыг дараах хаягаас авна уу: World Bank Publications, The World Bank Group, 1818 H Street NW, Washington, DC 20433, USA; fax: 202-522-2625; имейл: pubrights@worldbank.org. i Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах нь ТАЛАРХАЛ Энэ тайлан нь Усны асуудал хариуцсан олон улсын газраас гаргасан бүтээл юм. Уг тайланг Диего Х. Родригес (Усны салбар, Латин Америк ба Карибийн бүс хариуцсан усны нөөцийн удирдлагын ахлах мэргэжилтэн) ба Мартин П. Гэмбрилл (Дэлхийн усны хөтөлбөрийн ус, ариун цэврийн тэргүүлэх мэргэжилтэн)-аар ахлуулсан, Мариан Леблан (Зөвлөх) ба Роберт A. Рид (Зөвлөх)- ийн бүрэлдэхүүнтэй баг бэлтгэв. Уг тайлан нь Г. В. Жонес ба Ассосиатес, Инк.; Доктор Роберт A. Рид (Зөвлөх); Жиль Рожер (Зөвлөх)-ийн MMCG (Монголын маркетингийн зөвлөх групп) ХХК, Висмаи Парих (Зөвлөх), Чойнзонгийн Наранцацрал (Зөвлөх)-тай хамтарч боловсруулсан өмнөх тайланд суурилсан болно. Багийн зүгээс дараах хүмүүсийн оруулсан хувь нэмэр, дэмжлэгт талархал илэрхийлж байна: Жим Андерсон (Монгол Улсыг хариуцсан суурин төлөөлөгч); Уильям Кингдом (Дэлхийн усны хөтөлбөрийн ус, ариун цэврийн тэргүүлэх мэргэжилтэн); Мариа-Ангелика Сотомайор Араужу (Дэлхийн усны хөтөлбөрийн салбар хариуцсан менежер); Усман Дион (Вьетнам Улсыг хариуцсан захирал); Тэхён Ли (Жи Эм Эф-ийн Зүүн Ази ба Номхон Далайн бүсийн ахлах эдийн засагч); Тоёоко Кодама (Усны төслийн удирдлагын стратеги ба үйл ажиллагааны ус, ариун цэврийн мэргэжилтэн); Христофор “Рей” Анчета (Зүүн Ази ба Номхон Далайн Бүсийн ахлах ариун цэврийн инженер); Жон Стрэнд (Зөвлөх); Матиас Шюринг (Дэлхийн усны хөтөлбөрийн үйл ажиллагааны мэргэжилтэн); Ядмаагийн Отгонбаяр (Хөтөлбөрийн туслах, Улаанбаатар хот); Гүржавын Болормаа (BPSES-ийн нөөцийн менежментийн шинжээч); EACMF-ийн хөтөлбөрийн туслах Элизабет Кварнстром; Муратын Арайлым Түүнчлэн, багийн зүгээс энэхүү бүтээлийг хянан, бүтээлч санал ирүүлсэн дараах хүмүүст талархал илэрхийлж байна: Сриниваса Рао Подипиредди (Усны салбар, Өмнөд Ази Бүсийн ахлах ус, ариун цэврийн мэргэжилтэн); Жан-Мартин Бро (Ойрхи дорнод ба Хойд Африкийн бүсийн ахлах ус, ариун цэврийн мэргэжилтэн); Шведийн Хөдөө Аж Ахуйн Шинжлэх Ухааны Их Сургуулийн дэд профессор Бьорн Виннерас, зөвлөх Уильям Кевин Тайлер. Мөн П. Синха ба Женна Сенекал (Шведийн Хөдөө Аж Ахуйн Шинжлэх Ухааны Их Сургууль); Бадарчийн Эрдэнэ-Очир (Зүүн Ази ба Номхон Далайн бүсийн Нийгмийн хөгжлийн үйл ажиллагааны ажилтан) нар саналаа ирүүлсэн болно. Багийн зүгээс цаг зав, хичээл зүтгэлээ зориулан мэдээлэл, туршлага, төлөвлөгөө, тайлангийн талаар үзэл бодлоо хуваалцан, хувь нэмэр оруулсан Монгол Улсын Засгийн газар болон Улаанбаатар хотын захиргааны албаны олон хүмүүст талархал илэрхийлж байгаа бөгөөд эдгээр байгууллагуудаас дурдвал: Нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газар; Нийслэлийн Захирагчийн ажлын алба, Нийслэлийн Засаг даргын хэрэгжүүлэгч агентлаг Гэр хорооллын хөгжлийн газар; Улаанбаатар хотын Ус сувгийн удирдах газрын (УСУГ) захирал болон албан хаагчид; Монгол Улсын Үндэсний Статистикийн Хороо; Монгол Улсын Шинжлэх Ухаан, Технологийн Их Сургууль; Монгол Улсын Хот, суурины ус хангамж, ариутгах татуургын ашиглалт, үйлчилгээг зохицуулах зөвлөл; Стандарчлал, хэмжил зүйн газар; Эрүүл Мэндийн Яам; Барилга, Хот Байгуулалтын Яам; Хүнс, Хөдөө Аж Ахуй, Хөнгөн Үйлдвэрийн Яам; Хөдөлмөр, Нийгмийн Хамгааллын Яам; Байгаль Орчин, Ногоон Хөгжлийн Яамны Туул голын сав газрын захиргаа; Нийслэлийн Байгаль орчны газар; Баянгол дүүргийн 22-р хороо, Сонгинохайрхан дүүргийн 24-р хороо. Мөн багийн зүгээс Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулж байгаа дараах байгууллагуудад талархал илэрхийлж байна: Эй Си Эф (Action Contre le Faim), Ус, ариун цэвэр, эрүүл ахуйн дэвшлийн төв ТББ, Монголын улаан загалмайн нийгэмлэг, Дэлхийн зөн, Ногоон хот холбоо, Азийн сан, НҮБХС, НҮБ-ийн Хөгжлийн Хөтөлбөр, ДЭМБ, НҮБ-Хабитат, Германы Олон Улсын Хамтын Ажиллагааны Нийгэмлэг, Азийн Хөгжлийн Банк. Усны түншлэлийн хөтөлбөр (УТХ)-ийн санхүүгийн дэмжлэгээр уг судалгааг гүйцэтгэх боломжтой болсон. ii Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь АГУУЛГА Мэдэгдэл i Талархал ii Товчилсон үгсийн жагсаалт vi Хураангуй vii Зорилго vii Улаанбаатар хотод тулгарч байгаа асуудлууд ба сонголтууд vii Зөвлөмжүүд ix Бүлэг 1: Удиртгал 1 Зорилго ба хамрах хүрээ 1 Тайлангийн үүсэл 2 Хүйтэн бүс гэж юуг хэлэх мөн яагаад тэдгээрийн ариун цэврийн байгууламж өөр байдаг вэ 3 Тайлангийн бүтэц ба ашиглалт 4 Бүлэг 2: Ариун цэврийн байгууламжийн талаар дэлхий нийтэд тулгарч буй асуудлууд – ба хүйтэн цаг уурын нөхцөлд тусгайлан тулгарч буй асуудлууд 5 Ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах нь чухал 5 Байгууламж бус систем – ариун цэврийн байгууламжийн үйлчилгээний хэлхээ 6 Хүйтэн бүсэд ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах нь: онцгой сорилт 11 Сонгоход нөлөөлөх хүчин зүйлс 14 Дэмжих орчин 17 Бүлэг 3: Гэр хорооллын ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах нь – Үнэлгээ 20 Гэр хороолол гэж юуг хэлэх вэ 20 Нийгэм, эдийн засгийн нөхцөл байдал: 20 Институцийн, бодлогын, зохицуулалтын ба санхүүгийн асуудлууд: 23 Техникийн асуудлууд: 30 Бүлэг 4: Гэр хороололд ариун цэврийн сайжруулсан үйлчилгээ хүргэх шийдлүүд 33 Дэмжих орчин 33 Техникийн шийдлүүд 34 Бүлэг 5: Дүгнэлт 39 Ерөнхий 39 Институцийн 39 Хууль тогтоомж, журам ба стандартууд 40 Санхүүжилтийн бүтэц 40 i Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Техникийн 41 Бүлэг 6: Зөвлөмжүүд 43 Нэн даруй хэрэгжүүлэх 43 Дунд хугацаанд хэрэгжүүлэх 44 Хавсралт 1: Тайлбар 46 Хавсралт 2: Хүйтэн бүсийн практик туршлагууд 49 Аляска болон Канадын туршлага 49 Хятадын Ордос төсөл 52 Гренландын ариун цэврийн байгууламж 53 Хавсралт 3: Монгол Улсад саяхан хэрэгжсэн ариун цэврийн байгууламжийн төслүүд 54 Хавсралт 4: Нийгэм, эдийн засгийн судалгааны үр дүнгийн хураангуй 57 Хавсралт 5: Институцийн тогтолцооны хураангуй 69 Хавсралт 6: Зохицуулалтын орчны хураангуй 73 Хавсралт 7: Санхүүгийн бүтцийн хураангуй 78 Хавсралт 8: Санал болгож буй ариун цэврийн байгууламжуудын талаарх дэлгэрэнгүй мэдээлэл 79 Ариун цэврийн байгууламжийн системдэх нийтлэг зүйлс / Ариун цэврийн байгууламжийн үйлчилгээний хэлхээний холбоосууд 79 Сайжруулсан нүхэн жорлонгууд 90 Агуулах савд суурилсан систем: Өөр газар цэвэрлэлт хийдэг, шээс тусгаарлагчтай хуурай жорлон 101 Шингээх нүхтэй бага усаар зайлуулдаг жорлон 110 Харгалзан үзсэн ариун цэврийн байгууламжийн бусад технологиуд 116 Ном зүй 117 ii Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Зураг 1: Энгийн жорлонгийн бүхээг, Улаанбаатар хот (Гэрэл зураг: Дэлхийн Банк) 1 Зураг 2: Ариун цэврийн үйлчилгээний хэлхээ 6 Зураг 3: Ус ашиглах боломж ариун цэврийн байгууламжийн сонголтонд үзүүлэх нөлөө 7 Зураг 4: Өндөрсгөсөн жорлонгийн бүхээг (Фото зураг© NADEL –Хөгжил хамтын ажиллагааны төв, ETH Цюрих. NADEL-ийн зөвшөөрөлтэйгээр ашиглав – Хөгжил, хамтын ажиллагааны төв, ETH Цюрих. Дахин ашиглахад нэмэлт зөвшөөрөл шаардлагатай.) 9 Зураг 5: Ариун цэврийн системийн үйлчилгээний хэлхээгээр дамжих боломжит маршрутууд 10 Зураг 6: Ялгадас нь хөлдсөн нүхэн жорлон, Лафборо их сургууль Ус, инженерчлэл ба хөгжлийн төвөөс авч ашиглав 13 Зураг 7: Улаанбаатар хотын гэр хороолол (Гэрэл зураг: Дэлхийн Банк) 15 Зураг 8: Гэр хороолол дахь нүхэн жорлон (Гэрэл зураг: Дэлхийн Банк) 32 Зураг 9: Нүх нь дүүрэхэд хаан, хаядаг нүхэн жорлонд зориулсан ариун цэврийн байгууламжийн үйлчилгээний хэлхээг үзүүлэв 33 Зураг 10: Хөлдсөн лагийг гар аргаар сулладаг нүхэн жорлонд зориулсан ариун цэврийн үйлчилгээний хэлхээний үзүүлэн 33 Зураг 11: Нүхэн жорлонг бага багаар сайжруулах: зүүнээс баруун руу, энгийн, сайжруулаагүй нүхэн жорлон (Гэрэл зураг: Дэлхийн Банк); Тавцантай нүхэн жорлон (Гэрэл зураг: Дэлхийн Банк); ба шалтай, тавцан суултууртай нүхэн жорлон (Зураг: © ЖВ Жонс ба Ассосиатес Инк. ЖВ Жонс ба Ассосиатес Инк-ийн зөвшөөрөлтэй ашиглав. Дахин ашиглахад нэмэлт зөвшөөрөл авах шаардлагатай.) 36 Зураг 12: УБ хотод шээс тусгаарладаг хуурай жорлон (ШТХЖ) бүхий агуулах савд суурилсан систем (Гэрэл зураг: Дэлхийн Банк) 37 Зураг 13: Лафборо их сургуулийн Ус, инженерчлэл ба хөгжлийн төвөөс авсан энгийн доторлогоотой шингээх нүх 38 Зураг 14: Лафборо их сургуулийн Ус, инженерчлэл ба хөгжлийн төвөөс авсан энгийн доторлогоогүй шингээх нүх 39 Зураг 15: Газар доорх нийтийн бохир усны танк (Гэрэл зураг © ЖВ Жонс ба Ассосиатес Инк. ЖВ Жонс ба Ассосиатес Инк-ийн зөвшөөрөлтэй ашиглав.) 50 Зураг 16: Бохир ус хаях савыг ашиглаж байгаа нь (Гэрэл зураг © ЖВ Жонс ба Ассосиатес Инк. ЖВ Жонс ба Ассосиатес Инк-ийн зөвшөөрөлтэй ашиглав.) 50 Зураг 17: Тэргээр зөөвөрлөдөг битүү систем (Гэрэл зураг © ЖВ Жонс ба Ассосиатес Инк. ЖВ Жонс ба Ассосиатес Инк-ийн зөвшөөрөлтэй ашиглав.) 51 Зураг 18: Битүү зөөврийн тэргийг суллаж байгаа нь (Гэрэл зураг © ЖВ Жонс ба Ассосиатес Инк. ЖВ Жонс ба Ассосиатес Инк-ийн зөвшөөрөлтэй ашиглав.) 51 Зураг 19: УБ хотын хялбаршуулсан орлого/зарлага 79 Зураг 20: Лаг цэвэрлэх боломжит технологиуд ба эцсийн ашиглалт (Штранде, 2014) 84 iii Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Зураг 21: Лафборо Их Сургуулийн Ус, инженерчлэл ба хөгжлийн төвийн сайжруулсан нүхэн жорлон 85 Зураг 22: Нүхэн жорлонг алхам алхмаар сайжруулах: зүүнээс баруун тийш, Сайжруулаагүй энгийн нүхэн жорлон (Дэлхийн Банкны зураг); Тавцантай нүхэн жорлон (Дэлхийн Банкны зураг); шалыг нь хийсэн, тавцан суудалтай нүхэн жорлон © ЖВ Жонс ба Ассосиатес, Инк. ЖВ Жонс ба Ассосиатес, Инк-ийг зөвшөөрөлтэйгээр ашиглав. Дахин ашиглахад нэмэлт зөвшөөрөл шаардлагатай. 86 Зураг 23: Лафборо Их Сургуулийн Ус, инженерчлэл ба хөгжлийн төвийн хөлдсөн ялгадастай нүхэн жорлон 89 Зураг 24: Лафборо Их Сургуулийн Ус, инженерчлэл ба хөгжлийн төвийн шороо овоолон өндөрлөсөн нүхэн жорлон 93 Зураг 25: Лафборо Их Сургуулийн Ус, инженерчлэл ба хөгжлийн төвийн өндөрлөсөн нүхэн жорлон 93 Зураг 26: Шинэчлэн өөрчилсөн Арборлү (Морган, 2007 он) 94 Зураг 27: Лафборо Их Сургуулийн Ус, инженерчлэл ба хөгжлийн төвийн шинэчлэн өөрчилсөн ердийн салхивчтай нүхэн жорлон 94 Зураг 28: Хос нүхэн жорлон © Швецайрийн холбооны усны шинжлэх ухаан ба технологийн институт. ШХУШУТИ-гийн зөвшөөрөлтэйгээр ашиглав. Дахин ашиглахын тулд нэмэлт зөвшөөрөл шаардлагатай 96 Зураг 29: Өөр газар бордоо болгодог, шээс тусгаарлагчтай хуурай жорлон (Дэлхийн Банкны зураг) 97 Зураг 30: Ердийн гэр доторх хувин жорлон © ЖВ Жонс ба Ассосиатес, Инк. ЖВ Жонс ба Ассосиатес, Инк-ийн зөвшөөрлөөр ашиглав. Дахин ашиглахад нэмэлт зөвшөөрөл шаардлагатай. 103 Зураг 31: Шээс тусгаарлагчтай хуурай жорлон © ШХУШУТИ. ШХУШУТИ-ийн зөвшөөрөлтэйгээр ашиглав. Дахин ашиглахад нэмэлт зөвшөөрөл шаардлагатай. 104 Зураг 32: Худалдаанд буй сууцны био жорлон (Сан-Мар корпораци, АНУ) 105 Зураг 33: Лафборо Их Сургуулийн Ус, инженерчлэл ба хөгжлийн төвийн шингээх нүхтэй гар аргаар усаар зайлуулдаг жорлон 107 Зураг 34: Лафборо Их Сургуулийн Ус, инженерчлэл ба хөгжлийн төвийн ердийн усан түгжээ бүхий гар аргаар усаар зайлуулдаг жорлонгийн тэвш 108 Зураг 35: Зайтай булсан хадгалах сав © ЖВ Жонс ба Ассосиатес, Инк. ЖВ Жонс ба Ассосиатес, Инк- ийн зөвшөөрөлтэй ашиглав. 111 Зураг 36: Хос нүхтэй гар аргаар усаар зайлуулдаг ариун цэврийн байгууламжийн систем © ШХУШУТИ. ШХУШУТИ-ийн зөвшөөрөлтэй ашиглав. Дахин ашиглахад нэмэлт зөвшөөрөл шаардлагатай. 112 iv Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Хүснэгт 1: Монгол Улсын ариун цэврийн байгууламжийн хүртээмжийн тооцоо (НҮБХС ба ДЭМБ, 2015)-аас авав 5 Хүснэгт 2: Шинэ, усаар зайлуулдаг бус жорлонд хөрөнгө оруулалт хийх хүсэл эрмэлзэл (Рожер, 2015) 21 Хүснэгт 3: Монгол улсад сүүлийн үед хэрэгжсэн ариун цэврийн байгууламжийн туршилтын төслүүд 56 Хүснэгт 4: Гэр хороолол дахь өрх, сууц ба орлого 59 Хүснэгт 5: Усны хангамж 61 Хүснэгт 6: Гэр хороолол дахь нийтийн аж ахуйн бусад үйлчилгээ 62 Хүснэгт 7: Ариун цэврийн байгууламжийн өнөөгийн нөхцөл байдал 65 Хүснэгт 8: Ариун цэврийн байгууламжинд хүсч буй үзүүлэлтүүд 66 Хүснэгт 9: Ирээдүйн ариун цэврийн байгууламжил төлөх төлбөрийн бэлэн байдал 67 Хүснэгт 10: Олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслийн хүртээмж 68 Хүснэгт 11: Ариун цэврийн байгууламжийн үйлчилгээ үзүүлэхэд улсын хэмжээний байгууллагуудын үүрэг, хариуцлага 70 Хүснэгт 12: Улаанбаатар хотын ариун цэврийн асуудал хариуцсан байгууллагуудын үүрэг, хариуцлага 71 Хүснэгт 13: Ариун цэврийн үйлчилгээ хариуцдаг УБ хотын газар/хэлтсүүд 73 Хүснэгт 14: Ариун цэврийн байгууламжтай холбоотой хууль тогтоомжууд ((Эн Жей Эс Консалтантс ХХК, 2013)-аас авч ашиглав.) 75 Хүснэгт 15: Ариун цэврийн байгууламжтай холбоотой улсын стандартын бүрэн бус жагсаалт. ((Эн Жей Эс Консалтантс ХХК, 2013) ба (Сигэль, 2012)-аас авч ашиглав.) 76 Хүснэгт 16: Ариун цэвэртэй холбоотой ЗГ-ын тогтоол, дүрэм, журмууд (хэсэгчилсэн) 77 v Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь ТОВЧИЛСОН ҮГСИЙН ЖАГСААЛТ Эй Си Эф Аксион Контр Лө Фам ЗГ Засгийн газар ГХДТ Гэр хорооллын дахин төлөвлөлт МХЕГ Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газар ӨНПЭ Өндөр нягтралттай полиэтилен ЯОУХАА Японы олон улсын хамтын ажиллагааны агентлаг МХХ Ус хангамж, ариун цэврийн мониторингийн хамтарсан хөтөлбөр СОУХАА Солонгосын олон улсын хамтын ажиллагааны агентлаг өнхнл өдөрт нэг хүнд ногдох литр БХБЯ Барилга, хот байгуулалтын яам МХЗ Мянганы хөгжлийн зорилтууд БОНХЯ Байгаль орчин, ногоон хөгжлийн яам ТӨГ Монгол Улсын мөнгөн тэмдэгт СЯ Сангийн яам ЭМЯ Эрүүл мэндийн яам ХЯ Хөдөлмөрийн яам ТББ Төрийн бус байгууллага УҮХ Усны үндэсний хороо ЭЗХАХБ Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн байгууллага ОСНААГ Орон сууц, нийтийн аж ахуйг удирдах газар ТГСГЗ Туул голын сав газрын захиргаа УБ Улаанбаатар УБХЗ Улаанбаатар хотын захиргаа НҮБХС Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын Хүүхдийн сан НҮБХХ Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын Хөгжлийн хөтөлбөр УСУГ Ус, сувгийн удирдах газар УАЦЭА Ус, ариун цэвэр, эрүүл ахуй УХЗЗ Ус хангамж зохицуулах зөвлөл ХСУСАТАҮЗЗ Хот суурины ус хангамж, ариутгах татуургын ашиглалт, үйлчилгээг зохицуулах зөвлөл vi Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Тулгарч буй асуудлууд ба боломжууд: Улаанбаатар хотын гэр хорооллын өрхүүдийн ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах нь ХУРААНГУЙ Зорилго Энэхүү тайлан нь хурдацтай тэлж буй, ихэвчлэн төлөвлөлтгүй бий болсон, хотын эргэн тойрондох захын суурьшил болох гэр хорооллын ариун цэврийн байгууламжийг хэрхэн сайжруулах талаар шийдвэр гаргахад Улаанбаатар хотын засаг захиргааны шийдвэр гаргагчид болон бусад оролцогч талуудад тустай юм. Энэ нь ариутгах татуурга практик шийдэл болж чадахгүй байж болох хүйтэн бүсийн ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах томоохон судалгааны нэг хэсэг юм. Тус тайлан нь айл өрхийг хотын ус хангамжийн систем болон жижиг, биеэ даасан бохирын системд холбох замаар гэр хорооллын ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах зорилготой туршилтын төслөөс үүсэн, боловсруулагдсан. Олон тооны шалтгааны улмаас дээрх системийн ашиглалт маш хүндрэлтэй байсан. Улмаар Улаанбаатар хотын гэр хороолол болон бусад хүйтэн бүсийн ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулахад ашиглах боломжтой, төлбөрийн чадварт нийцсэн техникийн ямар шийдлүүд байна вэ гэсэн асуулт гарч ирсэн. Уг асуултанд хариу өгөхийг энэ судалгаа зорисон. Тус тайланд “ариун цэврийн байгууламж” гэдэг нь хүний ялгадасны менежментийг хэлж байгаа юм. Ариун цэврийн байгууламж нь жорлонгийн байгууламжаас илүү олон зүйлсээс тогтдог. Ялгадсыг хүлээн авах жорлон буюу “хэрэглэгчтэй харилцах хэсэг” нь ариун цэврийн үйлчилгээний хэлхээний зөвхөн анхны хэсэг юм. Хэлхээ нь янз бүр байдаг боловч хэрэглэгчтэй харилцах хэсэг, агуулах, суллах, цуглуулах, зөөвөрлөх цэвэрлэх, эцсийн ашиглалт буюу ялгадсыг хаях гэсэн нийтлэг хэсгүүдээс тогтоно. Хэсэг бүр бусаддаа нөлөөлдөг. Улаанбаатар хотод тулгарч байгаа асуудлууд ба сонголтууд Хотын захын гэр хорооллын ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах нь том сорилт юм. Өнөөдөр 750,000 гаруй хүн энгийн нүхэн жорлон ашиглан, ус түгээх цэгээс ус худалдан авч, гэртээ зөөн, авчирч байна. Нүхэн жорлон нь голчлон ухсан нүхэн дээр хэдэн банз тавьсан байдалтай байдаг. Эдгээр байгууламжууд ихэвчлэн тухгүй, аюулгүй байдал, эрүүл ахуйн шаардлага хангаагүй, хүүхдэд айдас төрүүлэхүйц байгаа ба ялгадсыг хүрээлэн буй орчинд тараагч харх, шавьж, бусад төрлийн хорхой шавьж орж болохоор байна. Хүмүүсийг ус дамжуулах хоолой болон бохирын шугамд холбогдсон илүү өндөр нягтаршил бүхий орон сууцанд оруулах Засгийн газрын төлөвлөгөө нь цаг хугацаа ба хэрэгжүүлэхэд нөөц их шаардахаар байна. Төлөвлөгөө бүрэн хэрэгжсэн ч гэсэн 2030 онд 400,000 хүн хотын ус сувгийн үйлчилгээнд холбогдоогүй байхаар байна (Эн Жэй Эс Консалтантс ХХК, 2013) – иймээс эдгээр хүмүүсийг аюулгүй ариун цэврийн байгууламжийн үйлчилгээнд хамруулах гэвэл бусад шийдлийг бий болгох хэрэгтэй юм. Гэр хорооллын ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулахыг хэд хэдэн хүчин зүйлс дэмжиж байна. Хамгийн гол нь гэр хорооллын иргэд ариун цэврийн байгууламжаа сайжруулахыг хүсч байгаа явдал юм. Дийлэнх өрх айлууд өөрсдийн эзэмшил газар дээр амьдардаг учраас оршин суух нөхцөл байдлаа сайжруулахад хөрөнгө оруулалт хийхэд бэлэн байна. Хашаа газрын хэмжээ том болохоор vii Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь ариун цэврийн байгууламжид зориулсан зай байдаг. Хэдий тийм боловч хүмүүс байгууламжаа хэрхэн сайжруулж болох талаар бага мэдлэгтэй байгаа нь ялангуяа санхүүгийн хэрэгсэл хязгаарлагдмал, цаг агаарын нөхцөл байдал зэрэгтэй холбоотой юм. Технологийн талаас Халуун, дулаан уур амьсгалтай газар сайн ажилладаг олон ариун цэврийн байгууламж ба процессийг хүйтэн бүсэд барих эсвэл ажиллуулахад өртөг ихтэй эсвэл нарийн түвэгтэй байдаг учир Улаанбаатар хотын хувьд ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах технологийн сонголтууд хязгаарлагдмал байна. Жишээлбэл, температур буурахад ялгадас болон бусад органик бодисыг задлах гол биологийн процесс удаашран, зогсдог ба хөлдсөн хөрсөнд шингэн хаягдал нэвтэрч чадахгүй учир сэрүүний улиралд үүссэн бүх бохир усыг агуулах нөхцөл боломжийг бүрдүүлэх ёстой байдаг. Ариун цэврийн байгууламжинд нөлөөлөх бусад хүчин зүйлст гидрогеологи ба геологийн хүчин зүйлс, эдийн засгийн нөхцөл байдал, соёлын нөлөө, хүн амын нягтаршил, газар эзэмшилт, сууцны төрөл, барилга ба ашиглалтын зардал болон хэрэгцээ шаардлага, бусад хотын үйлчилгээний хүртээмж багтдаг Жишээлбэл, дийлэнх айл өрхийн ус хязгаарлагдмал байдаг учраас “нойтон” ариун цэврийн байгууламжийн сонголтууд болох бохир ус цуглуулах шугам эсвэл битүү тунгаагуурыг ашиглах боломжгүй. Мөн гэр хорооллын өрхүүдийн 25% нь гидрогеологиийн нөхцөл байдлаас болж өөрсдийн хашаа газартаа нүх ухахад хүндрэлтэй байдаг гэж мэдээлсэн. Энэ судалгааны явцад авсан асуумж судалгаагаар онцлон дурдагдсан өөр нэг асуудал бол төлбөрийн чадварт нийцэх эсэх асуудал юм. Өрхүүдийн сайжруулсан ариун цэврийн байгууламжид төлөхөд бэлэн гэж мэдэгдэж буй мөнгөн дүн нь ийм төрлийн байгууламжийн тооцоолсон өртөгөөс доогуур байгаа юм. Хэдий ийм байгаа боловч хязгаарлагдмал усны хангамжтай нөхцөлд гэр хорооллын ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах боломжтой бөгөөд дараах сонголтуудыг хамгийн тохиромжтой гэж үзэж байна: • Энгийн нүхэн жорлонг шинэчилж, сайжруулсанаар хүний эрүүл мэнд ба хүрээлэн буй орчинг хамгаалахын хажуугаар хэрэглэгчид илүү ая тухтай мэдрэмжийг төрүүлнэ. Нүх дүүрсэн үед хаан, ашиглахаа болих эсвэл суллан дотор байгаа юмыг цэвэрлэх байгууламж руу хүргэх боломжтой. • Ялгадсыг агуулах саванд шууд хадгалдаг агуулах саванд суурилсан ариун цэврийн байгууламж. Дүүрсэн үед ялгадсыг дахин ашиглахаар боловсруулах эсвэл хаях байгууламжид савыг хүргэдэг. Шээсийг газар шингээх, тусад нь цуглуулах, ялгадастай холих боломжтой. • Зарим тохиолдолд өрхийн зүгээс шаардлагатай зардал ба хүчин чармайлтыг дэмжих хүсэлтэй байгаа үед тухайн өрхийн байшинд бусад тоног төхөөрөмж, бага усаар зайлуулдаг жорлонг суурилуулж болно. Бохир ус хоолойгоор дамжин шингээх нүх рүү очин, шингэн хаягдал газар шингэн, хатуу нь цугларах бөгөөд хатууг тодорхой цаг хугацааны давтамжтайгаар нэмэлт боловсруулалт хийх эсвэл хаяхаар авч явдаг. Гэр хороолол өргөжин, нүхэн жорлонгууд дүүрэх тусам ялгадасны лагийн менежмент хийх хэрэгцээ мөн нэмэгдэнэ гэж тооцож болно. Ялгадасны лагийн менежментэд нүхэн жорлон зэрэг биеэ даасан ариун цэврийн байгууламжаас гарсан ялгадасны лагийг суллан, цуглуулж, зөөвөрлөн, цэвэрлэх, ашиглах эсвэл хаях явц хамаарна. Одоогийн байдлаар Улаанбаатар хот нь лагийг бохир усны гол viii Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь шугам хоолой уруу хаяж байгаа боловч лагийн хэмжээ ихсэх тусам лаг бохир ус цуглуулах шугамыг бөглөн бохир ус цэвэрлэх байгууламжийн үйл ажиллагаанд саад болж болохоор байна. Ялгадасны лагийн аюулгүй менежмент хийх шаардлагыг хангах систем хэрэгтэй юм. Институцийн тогтолцоо, санхүүжилтийн бүтэц ба зохицуулалтын орчин Зохих институцийн тогтолцоо, санхүүжилтын бүтэц, зохицуулалтын орчинг бий болгохгүйгээр хэрэглэгчдэд тохирох технологийн сонголтуудыг бэлэн болгосноор ариун цэврийн байгууламжийн өргөн хүрээг хамарсан эсвэл тогтвортой сайжруулалт гарахгүй. Улаанбаатар хотод гэр хорооллын ариун цэврийн асуудлаар үүрэг хариуцлагын давхцал болон хийдлүүд байна. Оролцогч талууд уялдаа холбоо муутай ажиллах, олон нийт болон хэрэглэгчийн оролцоо бага байхын хамтаар дүрэм журам уян хатан биш, зааврын бөгөөд тэмүүллийн чанартай, чадварлаг хүний нөөц дутагдалтай, бага хөрөнгө оруулалт байгаа зэрэг нь бүгд гэр хорооллын ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулахад саад болно. Түүнчлэн одоогийн төлөвлөгөө ба бодлогууд голчлон ариутгах татуургад чиглэсэн байна. Ариун цэврийн байгууламжийн бусад сонголтуудын хувьд хууль эрх зүй, санхүүгийн зохицуулалт, институцийн дэмжлэг, бодлого, стратеги, төлөвлөгөө, нөөцтэй байх хэрэгтэй байна. Зөвлөмжүүд Ариун цэврийн байгууламж, үүнд биеэ даасан ариун цэврийн байгууламжийг байгууламж гэж биш систем гэж авч үзвэл зохино. Хаягдлыг авах, агуулах, тээвэрлэх, цэвэрлэх, эцсийн хаягдлыг дахин ашиглах зэрэг хаягдлын менежментийг оруулан үйлчилгээний хэлхээний шат тус бүрийг харгалзан үзэх шаардлагатай. Ингэхгүй бол ялгадасны буруу ашиглалт эсвэл хаялтаас болж хүн ардын эрүүл мэнд болон хүрээлэн буй орчинд эрсдэл учрах болно. Сонгогдсон технологиуд нь хүний эрүүл мэнд болон хүрээлэн буй орчныг хамгаалахын хажуугаар хэрэглэгчдэд хүссэн түвшний үйлчилгээг хүргэж, нарийн төвөгтөй байдал болон зардлын хувьд хамгийн бага байх хэрэгтэй; энэ нь ерөнхийдөө хамгийн өртөг зардал хэмнэсэн ба тогтвортой шийдэл байх юм. Байгууламжийн нийт насжилтын хугацаанд хэрэглэгчид болон үйлчилгээ хүргэгчдийн зүгээс гаргах зардлыг харгалзвал зохино. Нэн даруй хэрэгжүүлэх арга хэмжээнүүд • Үндэсний хэмжээний нэг байгууллагад Монгол Улсын бүх иргэдийн ариун цэврийн байгууламжийг хариуцуулуулах ба салбарыг дэмжих орчныг бүрдүүлэх, салбарыг зохицуулах болон хянахад шаардлагатай эрх мэдэл, нөөц, хүчин чадлыг олговол зохино. Энэ байгууллага нь бусад оролцогчидтой хамтран ариун цэврийн байгууламжийн институцийн тогтолцоо, санхүүжилтийн бүтэц, зохицуулалтын орчны зохион байгуулалтыг үргэлжлүүлэн шинэчлэх ба хөгжүүлэх хэрэгтэй; • Бохирын шугамд холбогдсон болон холбогдоогүй ариун цэврийн байгууламжийг оруулан Улаанбаатар хот даяар хотын ариун цэврийн асуудлыг хотын нэг байгууллагад хариуцуулан, хуваарилах эсвэл нэг байгууллагыг бий болгох хэрэгтэй ба уг байгууллагад гэр хорооллын ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулахад шаардлагатай нөөц, эрх мэдлээр хангах. • Хотын түвшний хариуцсан байгууллага нь ялгадасны лагийн менежментийг хийж, эрэлт одоогийн багтаамжийг давж гарахаас өмнө ялгадасны лагийн менежментийн стратеги ба төлөвлөгөөг боловсруулах хэрэгтэй. ix Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь • Салбарын дэмжих орчныг бүрдүүлэхийн хажуугаар Улаанбаатар хот нь дүүрэг, хороодтойгоо хамтран нүхэн жорлонгийн сайжруулалт болон эрүүл ахуйн үр дүнтэй зан үйлийг тодорхойлох, дэмжих хөтөлбөрийг боловсруулж, санхүүжилт хийж, хэрэгжүүлж болно. Үүнд ариун цэврийн байгууламжийн технологийн сонголтууд, тэдгээрийн зардал, засвар үйлчилгээний шаардлага, бусад мэдээллийн талаар хэрэглэгчдэд мэдээлэх орно. • Хотын зүгээс агуулах саванд тулгуурласан ариун цэврийн байгууламжийн тогтвортой байдлыг хангахын тулд уг байгууламжийн хэрэглээг дэлгэрүүлэх арга замыг АХБ-ын холбогдох төсөлтэй уялдуулан судалж болно. Дунд хугацаанд хэрэгжүүлэх арга хэмжээнүүд • Салбар хөгжихийн хэрээр ариун цэврийн байгууламжтой холбоотой институцийн тогтолцоо, хууль, дүрэм журам, стандарт болон хэм хэмжээ, санхүүгийн зохицуулалтын үргэлжилсэн хяналт ба шинэчлэлтийг хийхэд шаардлагатай нөөц, эрх мэдэл бүхий хариуцах агентлагууд уг ажлыг удирдаж хийх болно. Тэд бас салбарт үргэлжлүүлэн зохицуулалт хийн, хяналт тавих болно. • Ус ба ариун цэврийн байгууламжийн салбарын нийт боловсон хүчинд тавигдах шаардлагыг нягталж үзэх хэрэгтэй ба инженер, техникийн ажилтан, төлөвлөгч ба бусад боловсон хүчинг сургах хөтөлбөр болон институтийг хөгжүүлэх хэрэгтэй. • Хувийн салбараас дотоодод тохирох ариун цэврийн байгууламжийн загварыг гаргах, сурталчлахад Засгийн газрын зүгээс дэмжлэг үзүүлэх хэрэгтэй. Ариун цэврийн байгууламжийн талаарх чиг үүргийг хувийн салбартай хуваалцсанаар төрийн байгууллагуудад ирэх ачаалал буурах ба дотоодын эдийн засгийг дэмжинэ. • Хотын хэмжээнд бүхэлд нь болон ялангуяа гэр хорооллын хувьд одоо байгаа хөрөнгө оруулалт, үйл ажиллагааны зардлын эх үүсвэр ба хүрэлцээтэй байдлыг бататгахын тулд салбарын санхүүжилтийг нарийн нягтлан үзэх хэрэгтэй. Санхүүжилтийн төлөвлөлтөнд дүүрэг, хорооны түвшний албан тушаалтнуудыг оруулах хэрэгтэй. • Дэлхийн хамгийн хүйтэн нийслэл хоттой Монгол Улс нь хүйтэн бүсийн усны хангамж ба ариун цэврийн байгууламжийн талаар судалгаа, хөгжлийн төвтэй болох алхмуудыг нэн даруй хийх онцгой нөхцөл байдалд байна. Салбарт шаардлагатай ирээдүйн боловсон хүчнийг бэлдэхийн тулд уг төвд бас инженер, техникийн ажилтнуудыг сургаж болно. Судалгаа, хөгжлийн төвийг байгуулахад цаг хугацаа орох боловч анхны алхмыг одоо хийх боломжтой байна. x Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь БҮЛЭГ 1: УДИРТГАЛ Дэлхий нийт хүйтэн бүсийн ариун цэврийн байгууламжийн, тэр дундаа ариутгах татуурганд холбогдоогүй, хэсэгчилсэн технологиудад анхаарал харьцангуй бага хандуулж ирсэн. Гэтэл хүйтэн бүсийн олон суурьшлын хувьд ариун цэврийн дэд бүтцийн зураг төсөл, барилга угсралт, ашиглалт болон засвар, үйлчилгээний зардал, нарийн төвөгтэй байдал хүйтэн температураас шалтгаалсан техникийн асуудлуудаас болж ихээр нэмэгддэг. Хүйтэн бүсийн суурьшлууд ихэнхдээ өндөр өртөгтэй, нарийн төвөгтэй системийг барих, ашиглах, арчлах нөөцгүй байдаг. Дээр нь халуун буюу илүү зөөлөн уур амьсгалд зориулсан энгийн бөгөөд өртөг багатай ариун цэврийн байгууламжийн олон технологиуд сэрүүн цаг уурын нөхцөлд сайн ажилладаггүй. Зорилго ба хамрах хүрээ Ерөнхийдөө уг тайланд дараах асуултанд хариулахыг оролдсон: Улаанбаатар хотын гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг тогтвортойгоор сайжруулахад хэрэгжүүлэх ёстой ямар үндсэн (техникийн, нийгмийн, институцийн, хууль эрх зүйн болон санхүүгийн) арга хэмжээнүүд байна вэ? Энэхүү тайлан хүйтэн бүсийн хувьд дээрх асуултны хариуг олох зорилго бүхий илүү өргөн хүрээг хамарсан судалгааны нэг хэсэг болно. Тайланд Улаанбаатар хотын гэр хорооллын ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулахад анхаарал хандуулсан. Энд 2014 оны 4 сараас 2015 оны 6 сарын хооронд хийгдсэн мэргэжилтнүүдийн судалгааны дараах гурван тайланг нэгтгэсэн: (i) Нийгэм-эдийн засгийн асуумж судалгаа (Рожер, 2015); (ii) Улаанбаатар хотын гэр хороололд зориулсан техникийн хувилбаруудын судалгаа (ЖВ Жонс ба Ассосиатес Инк., 2015); (iii) Ариун цэврийн салбарын институцийн тогтолцоо, санхүүжилтийн бүтэц ба зохицуулалтын орчны тойм (Рид, 2015). Түүнчлэн тайланд гэр хорооллын ариун цэврийн байгууламжийг тогтвортойгоор сайжруулах хүчин зүтгэлийг хязгаарлаж буй мэдлэгийн хийдэл болон бусад хүчин зүйлсийг Зураг 1: Энгийн жорлонгийн бүхээг, авч үзсэн. Улаанбаатар хот (Зураг: Дэлхийн Банк) 1 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Энэхүү тайлан нь Улаанбаатар хотын гэр хорооллын нөхцлийг сайжруулах төлөвлөгөөнүүдийг нөхөх зорилготой. Улаанбаатар хотын захиргаанаас одоо байгаа сууцуудыг дундаас өндөр хүртэл БИД “АРИУН ЦЭВЭР” ГЭЖ ЮУГ ХЭЛЖ БАЙНА ВЭ? Монгол улсын Ариун цэврийн тухай хууль (1998)-нд “ байгаль, нийгмийн орчноос хүн амын эрүүл мэндэд нөлөөлж болох сөрөг хүчин зүйлийг арилгах, өвчин, эмгэгээс урьдчилан сэргийлэх үйл ажиллагаа”-г ариун цэвэр гэж томъёолсон байдаг (МУЗГ, 1998 он). Уг томъёоллыг энэхүү судалгаанд ашиглахад хэт ерөнхий байгаа тул судалгааны зорилгоор ТХЗ (Тогтвортой хөгжлийн зорилтууд)-ад ашигласан тодорхойлолтыг ашигласан: Ариун цэвэр гэдэг нь хүний шингэн болон хатуу ялгадастай аюулгүй харицан, зайлуулах байгууламж, үйлчилгээгээр хангахыг хэлнэ. МХХ нь “аюулгүй зохион байгуулдаг ариун цэврийн байгууламжийн үйлчилгээ”-г бусад өрхүүдтэй дундаа ашигладаггүй, ялгадсыг байгаа газраас нь аюулгүй зайлуулах буюу өөр газар цэвэрлэдэг ариун цэврийн сайжруулсан байгууламж (тухайлбал, бохирын шугамтай усаар зайлуулдаг буюу гар аргаар усаар зайлуулдаг жорлон, битүү тунгаагуур, нүхэн жорлон, салхивчтай нүхэн жорлон, тавцантай нүхэн жорлон, биожорлон) ашиглахыг хэлнэ (НҮБХС ба ДЭМБ, 2015). нягтаршил бүхий, төлөвлөгөөт суурьшлууд болон усны хангамж, ариутгах татуурга зэрэг үйлчилгээнд холбогдсон сууцуудаар солин, гэр хорооллын нөхцөл байдлыг сайжруулах төлөвлөгөөтэй байна. Энэ нь гайхалтай төлөвлөгөө болоч бүрэн хэрэгжих боломжтой болох хүртэл олон жил бүр олон арван жил болох магадлалтай юм. 2014 оны байдлаар бохир ус зайлуулах шугамд холбогдоогүй, энгийн нүхэн жорлон ашигладаг гэр хорооллын иргэдийн тоо 750,000 давсан байсан ба эдгээр жорлонгийн байгууламж нь ухсан нүхэн дээр хэдэн банз тогтоосон байдалтай байдаг. Эдгээр байгууламжууд ихэвчлэн тухгүй, аюулгүй байдал, эрүүл ахуйн шаардлага хангаагүй, хүүхдэд айдас төрүүлэхүйц байгаа ба ялгадсыг хүрээлэн буй орчинд тараагч харх, шавьж, бусад төрлийн хорхой шавьж орж болохоор байна. Гэр хорооллыг дахин төлөвлөлтийн төлөвлөгөө бүрэн хэрэгжсэн ч 2030 онд хотын ариутгах татуургын шугам сүлжээнд 400,000 гаруй гэр хорооллын иргэд холбогдоогүй үлдэнэ гэсэн тооцоо байдаг. Ариутгах татуургад холбогдоогүй гэр хорооллын иргэдийн ариун цэврийн байгууламжийг хүний эрүүл мэнд, хүрээлэн буй орчинг хамгаалах зорилгоор сайжруулах тодорхой хэрэгцээ байна. Дээр нь гэр хороололд оршин суугч иргэдийн дийлэнх нь ариун цэврийн байгууламжаа сайжруулах хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлсэн. Тайлангийн үүсэл Тус судалгаа нь гэр хорооллын нэг хэсэг газарт ариун цэврийн нөхцөл байдлыг сайжруулах гэсэн нэгэн амжилтгүй оролдлогоос үүсэлтэй юм. Тулгарсан бэрхшээлүүдээс гэр хорооллын ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулахад ямар хувилбарууд боломжтой бөгөөд өртөг зардал хэмнэсэн байх вэ гэдэг асуултыг дэвшүүлэхэд хүрсэн юм. Улаанбаатар хотод ашиглаж буй технологиудыг дурдвал: хотын төв хэсэгт хүрч үйлчилдэг ердийн ариутгах татуурга; мөн гэр хороололд бараг бүхэлдээ ашигладаг энгийн нүхэн жорлон. Гэвч гэр хороололд ариутгах татуурга сайн тохиромжтой биш бөгөөд нүхэн жорлон нь ерөнхийдөө ашиглахад тухгүйгээс гадна ялаа, харх зэрэг халдвар 2 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь тараагч ороход нээлттэй байдаг. Дээр нь гэр хороололд хэрэгжүүлсэн төслүүдийн хүрээнд нэвтрүүлсэн ариун цэврийн байгууламжийн технологийн аль нь ч өргөн хүрээг хамарч тархаж чадаагүй юм. Тэгэхээр дараах асуулт хэвээр байсаар байна: гэр хорооллын ариун цэврийн байгууламжийг хэрхэн тогтвортой болон төлбөрийн чадварт нийцсэн байдлыг ханган сайжруулах вэ? Хүйтэн бүс гэж юуг хэлэх мөн яагаад тэдгээрийн ариун цэврийн байгууламж өөр байдаг вэ “Хүйтэн бүс” хэллэгийн талаарх тогтсон хэллэг байдаггүй. Хүйтэн бүсүүдийн хүйтний улирал үргэлжлэх хугацаа болон эрч ихээхэн ялгаатайгаас гадна хөрс хөлдөх гүн болон түүний үргэлжлэх хугацаагаараа мөн өөр өөр байдаг. Дээр нь эдгээр газрууд цасны уналтын хэмжээ, хөрсний байдал, ургамал зэрэг бусад талуудаараа ялгаатай байдаг. Хөрс хөлдөснөөс үүсэх нөлөө ч бас өөр өөр байдаг. Улаанбаатар хотынх шиг хөрс дөрвөн метрийн гүн хүртэл хөлдөх нь нэг метрийн гүнтэй хөлдөхөөс ихээхэн ялгаатай үр дагавартай байдаг. Улаанбаатар хот нь Монгол улсын хойд төв хэсэгт байрладаг. Энэ нь дэлхийн хамгийн хүйтэн нийслэл хот бөгөөд жилийн дундаж температур нь -2.4৹C, харин сарын дундаж температур -25°C- аас +17°C-ийн хооронд байдаг (Цаг агаарын темп, огноогүй). Дэлхийн Банкны 1961-1999 оны мэдээллийн дагуу Улаанбаатар хотын сарын дундаж температур жилийн дөрвөн сарын турш -10°C- аас бага байсан байна (Дэлхийн Банк). Тэр цаг үеээс хойш цаг уурын өөрчлөлтөөр тодорхой хэмжээнд дулаарсан хэдий ч хэт хүйтэн уур амьсгалтай хэвээр байна. Улаанбаатар хотод өвлийн цагт газар 2.8-аас 4.5 метр хүртэл, дундажаар 4 гарам метрийн гүнд хөлддөг. Зарим газрууд тархмал бөгөөд тасалдсан мөнх цэвдэгтэй байдаг. Хотын ихэнх газар хөрс өвөл хөлдөж, зун гэсдэг. Хөрс хөлдөх гүн хөрсний төрөл, байршил, жилийн улирлаас хамааран нэлээд ялгаатай байдаг бололтой ба хот хөгжих тусам мөн цаг уурын өөрчлөлтөөс болон өөрчлөгдөх төлөвтэй байна (Төмөрбаатар, 1998), (Ломборенчин, 1998), (Вү, Ванг, Зао, О.Батхишиг, & Ватанбе, 2011). Газрын чулуу ил гарсан эсвэл газрын гадаргуутай ойр байдаг газрууд байгаа ба ялангуяа иймэрхүү газар нь эгц гүвээ толгодтой газруудад тохиолддог. Энэ нь гэр хорооллын бас нэг онцлог юм. Хүйтэн цаг агаар нь ариун цэврийн байгууламжийн системийн төлөвлөлт, барилга мөн ашиглалтанд нөлөөлөхөөс гадна тэдгээрийн дотор явагдах процесст нөлөө үзүүлдэг. Зарим нөлөөнүүдээс дурдвал: ✓ Температур буурах тусам ялгадас болон бусад органик материйг задладаг биологийн үйл явц удаашран, зогсдог. Түүнчлэн хүйтэн цаг агаар физик, химийн олон процесст нөлөөлдөг. ✓ Олон систем хаягдлын шингэн хэсгийг хөрс шингээдэг үйл явцнаас хамааралтай байдаг. Гэтэл хөлдсөн, шингэн ханатал шингээсэн хөрс нь үл нэвчих чанартай учир шингэнийг шингээж чаддаггүй. Улмаар шингэн байгууламж, хоолой, нүх, цистерн, хадгалах сав гэх мэт агуулах зүйлс дотор үлдэн, тэндээ хөлддөг. ✓ Хоолой, нүх, цистерн, хадгалав сав болон бусад агуулах сав дотор байгаа зүйлс хөлдөн, бөглөрдөг. Тэдгээрийг дулаан улиралд хөрс дулаарахаас өмнө гэсгээх маш хэцүү байдаг. Шингэн хөлдөхдөө тэлдэг учир хөлдсөн шингэнээс болж хоолой, нүх, цистерн, хадгалах сав болон бусад агуулах сав эвдрэх нь бий. 3 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь ✓ Ус зайлуулах суваг руу хаягдсан тохиолдолд хаягдал ус нь сувгийг хөлдөөн, бөглөх боломжтой. Газрын гадаргад хаясан хаягдал ус нь хөлдөн, мөс болж, аюул эрсдэл учруулдаг. Гэсэх үедээ эргэн тойрныхоо орчинг бохирдуулах нь бий. ✓ Хөрс хөлдөн, гэсэх явцад хөрсөн дэх ус, мөс тэлж, агших нь хөрсөнд хөдөлгөөн үүсгэн, байгууламж, хоолой, нүх, цистерн болон агуулах савыг гэмтээн, байрыг нь хөдөлгөх нь бий. ✓ Барилга барихад ч мөн нөлөөлдөг: жишээлбэл хөлдсөн хөрсийг ухах маш хэцүү бөгөөд чийгшүүлэн хөлдөөсөн бетон маш муу чанартай байх магадлалтай. Дээрхийн үр дүнд халуун буюу бүлээн цаг уурын нөхцөлд сайн ажилладаг загвар, үйл явцийг хүйтэн цаг уурын нөхцөлд ажиллуулья гэвэл ихээхэн өөрчлөх ёстой болдог. Олон хувилбаруудын хувьд шаардлагатай өөрчлөлт нь хэтэрхий өртөг үнэтэй эсвэл төвөгтэй байдаг. Жишээ нь, шугамын хоолой болон цистернг хөлдөхөөс сэргийлэн “дулааны утас” буюу каблийг суурилуулан дулаан болгож болох боловч тэдгээрийг ажиллуулах цахилгааны зардал ихэнх тохиолдол их гардаг. Улмаар хөгжиж буй орнуудын хүйтэн бүсэд зориулсан боломжит бөгөөд өртөг зардлын хувьд үр ашигтай системийн сонголт хязгаарлагдмал байдаг. Тайлангийн бүтэц ба ашиглалт Энэхүү тайлан зургаан бүлгээс бүрдэнэ. Эхний удиртгал бүлэгт уг судалгааны ажил яагаад шаардлагатай болсон үндэслэл болон уг ажлыг нийтэд нь хамаарах төслийг товч танилцуулна. Хоёрдугаар бүлэгт дэлхийн нийтэд ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулахад тулгарч буй асуудлууд болон хүйтэн цаг уурын нөхцлөөс үүдэж буй нэмэлт асуудлуудыг товч дурдсан. Гуравдугаар бүлэгт Улаанбаатар хотын гэр хорооллын ариун цэврийн байгууламжийн үнэлгээ болон тэдгээрийн нөхцөлд байдалд хийсэн үнэлгээг танилцуулсан. Дөрөвдүгээр бүлэгт сайжруулалтын хувилбаруудыг танилцуулсан. Тавдугаар бүлэгт судалгааны дүгнэлтийг танилцуулсан. Зургаадугаар бүлэгт гэр хорооллын ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулахад авах арга хэмжээ болон арга замын талаарх зөвлөмжийг танилцуулсан. Янз бүрийн уншигчдын хувьд тайлангийн өөр өөр бүлгүүдийг унших нь тустай. Жишээлбэл, ахлах түвшний удирдах ажилтнууд, улс төрчдийн хувьд тайлангийн төгсгөлд дэвшүүлсэн институцийн, зохицуулалтын болон санхүүгийн зөвлөмжүүд илүү сонирхолтой байж болох юм. Мэргэжлийн албан хаагчдын хувьд тогтвортой байдлыг сайжруулах, зардал бууруулахад зориулан санал болгосон ариун цэврийн системийн шийдлүүд болон аргачлал гэх мэт тус тайлангийн техникийн хэсэгт түлхүү анхаарал хандуулах байх. Зарим уншигчдын хувьд байгууллагынхаа үйл ажиллааны чиглэл болон өөрсдийн мэргэжлийн салбараас хамааран тайлангийн бүх хэсгийг сонирхох болов уу. 4 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь БҮЛЭГ 2: АРИУН ЦЭВРИЙН БАЙГУУЛАМЖИЙН ТАЛААР ДЭЛХИЙ НИЙТЭД ТУЛГАРЧ БУЙ АСУУДЛУУД – БА ХҮЙТЭН ЦАГ УУРЫН НӨХЦӨЛД ТУСГАЙЛАН ТУЛГАРЧ БУЙ АСУУДЛУУД Ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах нь: дэлхий нийтэд тулгарч буй асуудлууд Дэлхий даяар ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах сорилттой тулгарч байна. Дэлхий нийтэд ариун цэврийн сайжруулсан байгууламжийн хүртээмжинд хамрагдаагүй 2.4 тэрбум хүн байна. Ариун цэврийн сайжруулсан байгууламжийн хүртээмж нь усны сайжруулсан хангамжны хүртээмжээс хол хаягдан, Хот суурин газрын ариун цэврийн байгууламж хоцорч байна; өөрөөр хэлбэл Бусад Ил задгай усны сайжруулсан хангамж Он Сайжруулсан Дундын сайжруулаагүй бие засах хүрч очоогүй иргэдийн тоо 663 1995 65% 31% 3% 1% сая гараад байна (НҮБХС ба 2015 66% 32% 1% 1% ДЭМБ, 2015). Хөдөө орон нутгийн ариун цэврийн байгууламж НҮБХС/ДЭМБ-ын МХХ 1995 21% 15% 28% 36% (Мониторингийн хамтарсан 2015 43% 30% 0% 27% хөтөлбөр)-ийн мэдээлснээр хот Нийт ариун цэврийн байгууламж суурин газрын ариун цэврийн 1995 46% 24% 14% 16% сайжруулсан байгууламжийн 2015 60% 31% 0% 9% хүртээмж 1995-аас 2015 оны хооронд Хүснэгт 1: Монгол Улсын ариун цэврийн байгууламжийн 20 жилийн хугацаанд тогтмол шахуу хүртээмжийн тооцоо (НҮБХС ба ДЭМБ, 2015)-аас авав байсан байна. Харин Хүснэгт 1-т үзүүлсний дагуу дээрх хугацаанд хөдөө, орон нутаг дахь ариун цэврийн сайжруулсан байгууламжийн хүртээмж хоёр дахин нэмэгдсэн байна. Гэхдээ МХХ нь байгууламжийн төрлөөр хэмждэг ба улмаар нэг өрхийн зориулалттай нүхэн жорлонг ялгадас хүн хүрэхгүйгээр зохих байдлаар тусгаарладаг эсэхээ үл хамааран “сайжруулсан” гэж тооцдог”. Улаанбаатар хотын зарим жорлон доторлоогүй нүхэн дээгүүр тавьсан хоёр банзнаас бүрдднг. Ийм жорлонг эрүүл ахуйн шаардлага хангасан эсвэл хүний эрүүл мэнд, хүрээлэн буй орчинг зохих ёсоор хамгаалдаг гэж үзэх боломжгүй. Ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах нь чухал Ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах гол шалтгаан нь эрүүл мэнд гэж дурдагддаг. Ариун цэврийн байгууламжийн эрүүл мэндийн ач холбогдлыг 2007 онд Их Британий Анагаахын Сэтгүүлийн уншигчид дараах байдлаар санал нэгдэн, дүгнэснээс тодорхой харж болно: Цэвэр ус, бохир ус зайлуулалт буюу “ариун цэврийн хувьсгал” нь 1840 хойш анагаах ухаанд гарсан цорын ганц хамгийн чухал ололт юм. (ААУС, 2007 он) Ариун цэврийн шаардлага хангасан байгууламж нь суулгалт, холер, гэдэсний хижиг болон ялгадастай холбоотой бусад өвчний тархалтаас сэргийлэхэд тустай. НҮБХС-гийн тооцоолсноор 2012 онд Монгол Улсад 5 хүртэлх насны хүүхдийн нас баралтын 8% нь суулгалт өвчнөөс шалтгаасан байна. (ДЭМБ, Монгол Улс: ДЭМБ-ын статистикийн мэдээ, 2015). Ариун цэврийн сайжруулсан байгууламж, усны хангамж болон ус, ариун цэвэртэй холбоотой эрүүл ахуйн сайн хэвшил дээрх тоог бууруулахад тустай болох юм. 5 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Мөн ариун цэврийн тааруу нөхцөл байдал нь хүнс тэжээлийн дутагдал болон өсөлт зогсолтонд нөлөөлдөг гэсэн нотолгоо нэмэгдсээр байна. (Шмидт, 2014). ДЭМБ-ын тооцоогоор Монгол Улсад 5 хүртэлх насны хүүхдүүдийн 15 гаруй хувь өсөлт зогсолттой гэжээ (ДЭМБ, Монгол Улс: ДЭМБ-ын статистикийн мэдээ, 2015). Удаан хугацааны хүнс тэжээлийн дутагдал нь хүүхдийн бие махбодийн болон оюуны хөгжилд сөрөг нөлөөлснөөр өвчинд улам өртөмтгий болгон, сурах чадвар болон хөгжиж дэвших боломжийг нь багасгадаг (Карлотта, Лапег, Леллүч, Лозано, & Родригез, 2014). Урт хугацаанд улс орны эдийн засгийн хөгжилд нөлөө үзүүлнэ. Гэсэн хэдий ч дэлхийн олон орнуудад иргэд, өрхийн гишүүдээс ариун цэврийн сайжруулсан байгууламжийг яагаад чухал вэ гэж асуухад өвчлөлөөс сэргийлнэ гэж хариулах нь ховор байдаг. Хувь хүний нууц, нэр төр ба байр суурь дээшлэх, эмэгтэйчүүдийн аюулгүй байдал болон хүүхдийн аюулгүй байдал, ая тухтай байдлыг хангах зэрэг ашиг тусыг түлхүү дурддаг (Женкинс, 1999 он). Нэр төр, далд, бусдад харагдахгүй байх болон аюулгүй байдал дээшлэх нь нэн ялангуяа эмэгтэйчүүдийн хувьд чухал байх нь бий. Усны хангамж, ариун цэврийн байгууламжийн үйлчилгээнд хөрөнгө оруулалт хийснээр хүний эрүүл мэнд, эдийн засаг бүхэлдээ мөн хүрээлэн буй орчинд ихээхэн ашиг тустай байдаг. Эдгээр ашиг тусаас ирэх өгөөж дээрх үйлчилгээ үзүүлэх зардлаас ихэвчлэн их байдаг нь энэ салбарт хөрөнгө оруулалт хийх сэдэл болвол зохино (ЭЗХАХБ, 2011). Хөдөө, орон нутгийн шаардлага хангахгүй усан хангамж, бохирын систем нь хүмүүст хөдөө, орон нутгаас хот, суурин газар руу нүүх шалтгаан бас болох нь бий. Байгууламж бус систем – ариун цэврийн байгууламжийн үйлчилгээний хэлхээ Ариун цэврийн систем нь “ариун цэврийн үйлчилгээний хэлхээ”-нд холбогдсон хэд хэдэн хэсгүүдээс тогтдог. Хэлхээний “холбоо” нь системийн хэсгүүдтэй холбоотой байдаг. Нийтлэг тохиолддог ариун цэврийн үйлчилгээний хэлхээг Зураг 2-т үзүүлэв. Хэрэглэгчтэй Суллах / Зөөвөрлөх Цэвэрлэх Эцсийн харилцах/ Цуглуулах ашиглалт/ хаях Зураг Агуулах 2: Ариун цэврийн үйлчилгээний хэлхээ Эдгээр хэсгүүд нь хамтдаа ялгадсыг тусгаарлан, хүрээлэн буй орчноос мөн хүн хүрэхээс холдуулан, аюулгүй бөгөөд үр дүнтэй дахин ашиглаж эсвэл хаях нөхцлийг бүрдүүлэхийн тулд цэвэрлэснээр хүний эрүүл мэнд, хүрээлэн буй орчинг хамгаалан, дэмждэг. Ариун цэврийн сайжруулсан систем тогтвортой ажиллахын тулд төлбөрийн чадвар болон ашиглагчийн хэрэгцээ, хүсэл сонирхолд нийцсэн техникийн хувьд боломжтой байх ёстой. Системийн төрлүүд Хуурай ба усаар зайлуулдаг (‘нойтон’) жорлонгийн хувилбарууд Ердийн жорлонгийн сонголтыг ашиглахад ус шаардлагагүй ‘хуурай’ жорлон болон ‘нойтон’ усаар зайлуулдаг жорлонгийн хооронд хийдэг. Аль аль нь олон боломжит хувилбаруудтай байдаг. Шээсийг ялгадастай холиж эсвэл ихэвчлэн шээс тусгаарладаг хуурай жорлон (ШЗХЖ) гэж нэрлэдэг тусгайлан загварчилсан жорлонд “зайлуулах” боломжтой байдаг ба ялгадсыг тусад нь цэвэрлэдэг. Тусгаарласан шээсийг цуглуулан, дахин ашиглах эсвэл хаях зорилгоор хадгалж болохоос гадна 6 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь газарт шингээх нүхээр дамжуулан нэвчүүлж болно. Шээс тусгаарлалтыг нойтон ба хуурай системийн аль алинд ашиглаж болох ч хуурай системд түлхүү ашигладаг. Боломжит усны хэмжээ 60 Үгүй Боломжит усны25 – 100 өнхнл-ээс их үү? өнхнл-ээс их үү? Тийм Тийм Тийм Тийм Үгүй Бохирын шугам эсвэл Хэрэглэгчтэй харилцах шингээх нүх/талбайтай битүү Бага усаар зайлуулдаг хэрэглэгчтэй хуурай сонголтыг судлах тунгаагуур харилцах уусгах нүх буюу options септикээс уусгах талбай/нүх Зураг 3: Ус ашиглах боломж ариун цэврийн байгууламжийн сонголтонд үзүүлэх нөлөө Зураг 3-т боломжит усны хэмжээ ариун цэврийн байгууламжийн сонголтонд ямар байдлаар нөлөөлж болохыг тоймлон үзүүлэв. Нойтон системд жорлонгийн савнаас ялгадсыг зайлуулан, ариутгах татуургын хоолой эсвэл септик буюу хадгалах сав руу урсган явуулахад тодорхой хэмжээний ус шаардлагатай болдог. Усны шугамд холбогдсон эсвэл өрхийн газар дээр эсвэл маш ойролцоо өндөр бүтээмжтэй худаг байгаа тохиодолд л ерөнхийдөө шаардлагатай хэмжээний ус ашиглах боломжтой байдаг. Ашиглах боломжит усны хэмжээ ойролцоогоор 25 өнхнл-ээс бага байгаа тохиолдолд цорын ганц боломжит хувилбар нь хуурай жорлон болдог хэдий ч үүнээс их хэмжээний ус ашиглах боломжтой байсан ч ер нь хуурай хувилбаруудыг ашиглаж болдог. Хуурай жорлон ашигладаг боловч усны хэрэглээ өндөр бол усанд орох, угаалга, хоол хийх болон бусад ахуйн хэрэглээний ялгадас агуулаагүй хаягдал ус буюу “саарал ус”-ыг тусад нь шийдвэрлэх шаардлагатай болох нь бий. Зарим хуурай жорлон нь бага хэмжээний саарал усыг шийдвэрлэх боломжтой байдаг. Ариун цэврийн олон нойтон төрлийн байгууламж саарал болон хар усны аль алийг шийдвэрлэж болдог. Тэгээгүй тохиолдолд ихэвчлэн ямар нэгэн төрлийн шингээх нүх буюу саарал усанд зориулсан тусдаа байгууламжийг хийж өгөх шаардлагатай. Бие даасан, бие даасан бус болон холимог хувилбарууд Нойтон болон хуурай жорлонгуудын аль аль нь “бие даасан” эсвэл “бие даасан бус” эсвэл энэ хоёрыг хослуулсан буюу “холимог” гэгддэг ариун цэврийн систем байх боломжтой. • Бие даасан системд тодорхой хугацаанд ялгадсыг тухайн газар жорлонгийн хажууд байлган, хагас эсвэл бүрэн цэвэрлэдэг. • “Бие даасан бус” системд бие заассаны дараагаар удалгүй цэвэрлэх зорилгоор зайлуулдаг. • Хосолсон буюу холимог системд ялгадасны зарим хэсгийг тухайн газарт байлгадаг бол зарим хэсгийг нь цэвэрлэх болон хаях зорилгоор өөр газар луу зөөвөрлөдөг. 7 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Нүхэн жорлон зэрэг ихэнх хуурай жорлон нь бие даасан систем байдаг ба зарим хадгалах саванд суурилсан системүүд нь бие даасан хуурай системүүд байдаг. Нийтлэг тохиолддог бие даасан, хуурай шийдлүүдээс дурдвал: • Жорлонгийн доорх нүх руу ялгадас унадаг нүхэн жорлон. Хатуу хаягдал нүхэнд хадгалагдан, задардаг бол шингэн нь жорлонгийн эргэн тойрон дох хөрс рүү нэвчдэг; • Хадгалах савтай жорлон нь тогтмол хугацаанд суллах, хаяхад зориулан ус нэвтрүүлдэггүй саванд ялгадсыг байлгадаг; • Экосан жорлон тухайн газар ялгадсыг шим тэжээлээр баялаг хөрсний нэмэгдэл болгон ашиглах боломжтой болгох зорилгоор хадгалан, цэвэрлэх зориулалттай байдаг. Хот суурин болон хотын зах хэсгээр ашиглагддаг хуурай, бие даасан бус шийдлийн жишээг дурдвал: • “Хадгалах саванд суурилсан” системийг “хадгалах савтай” ариун цэврийн байгууламж гэдэг ба агуулах саванд ялгадсыг богино хугацаанд хадгалан, шээстэй эсвэл шээсгүйгээр модны үртэс зэрэг зарим материалыг нэмж болдог. Агуулах сав буюу түүн доторх зүйлийг тогтмол хугацаанд дахин ашиглах эсвэл аюулгүй зайлуулах зорилгоор цэвэрлэдэг байгууламж руу зөөвөрлөдөг. Нойтон ариун цэврийн байгууламж нь бие даасан эсвэл бие даасан бус байж болно. Нойтон, бие даасан шийдлүүдийг дурдвал: • Бага усаар зайлуулдаг эсвэл гар аргаар усаар зайлуулдаг (pour-flush) жорлон нь хатуу хаягдлыг агуулах уусгах нүхэнд холбогдсон байдаг ба үүнийг цэвэрлэх зорилгоор тогтмол хугацаанд авдаг бол шингэн нь газарт нэвчиж байдаг; • Жорлонгийн дор ус нэвтрүүлдэггүй агуулах савнаас бүрдэх “усан жорлон”; хатуу хаягдлыг савд хадгалан, тогтмол хугацаанд авах ба шингэн хаягдал нь уусгах нүх буюу талбайд хөрс рүү шингэдэг; • Салбарласан битүү тунгаагуур бүхий усаар зайлуулдаг жорлон: хатуу хаягдал нь доош тунан, тогтмол хугацаанд нэмэлт цэвэрлэгээнд явуулахаар авдаг; шингэн нь уусгах нүх буюу талбайд хөрс рүү нэвчдэг. Нойтон “бие даасан бус” системд жорлон байгаа газраас ялгадсыг цэвэрлэх зорилгоор авдаг. Бие даасан бус системийн зарим шийдлийг дурдвал: • Хаягдал усыг бохирын шугамаар дамжуулан цэвэрлэх эсвэл зайлуулах зорилгоор жорлонгоос гаднах байршил руу зөөвөрлөдөг ариутгах татуурга. • Хаягдал усыг тухайн газраа богино хугацаанд хадгалах сав буюу агуулах бусад савд хадгалан, тогтмол хугацаанд сууллан, доторхыг нь цэвэрлэхээр авдаг усаар зайлуулдаг-хадгалах савд хадгалан-зөөвөрлөдөг системүүд. Нойтон, холимог системийн жишээнд хатуу хаягдлыг нь доош тунгаан, “замаас баригч” саванд хадгалан, цэвэрлэх зорилгоор тогтмол хугацаанд суллан, харин шингэнийг нь бохир ус зайлуулах систем рүү урсган, цэвэрлэх байгууламж руу зөөвөрлөн, дахин ашиглах эсвэл аюулгүй хаях зорилгоор цэвэрлэдэг, тунгаадаг бохир зайлуулах системийг дурдаж болно. 8 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Ариун цэврийн үйлчилгээний хэлхээн дэх холбоо / Ариун цэврийн байгууламжийн систем дэх бүрэлдэхүүн хэсгүүд Саравч / Бүхээг Бүхээг нь хэрэглэгчтэй харилцах хэсгийг агуулан, хэрэглэгчийн хувийн орон зайг ханган, түүнийг байгалийн хүчин зүйлсээс хамгаалах хорогдох байр болдог. Хэдий үйлчилгээний хэлхээний нэг бүрэлдэхүүн хэсэгт ордоггүй ч хэрэглэгчийн туршлагад чухал юм. Хэрэглэгчтэй харилцах хэсэг / Агуулах Заримдаа жорлон гэгддэг “хэрэглэгчтэй харилцах хэсэг” гэдэгт ялгадсыг салган, хэрэглэгчид хүргэхгүйгээр тусгаарлахад ашигладаг байгууламжийг хэлдэг. Нүх, хадгалах сав, тунгаагуур буюу агуулах сав нь бие зассны дараа ялгадсыг хүлээн авч, “агуулах” буюу хадгалдаг. Нүх, тунгаагуур, хадгалах сав буюу бусад хүлээн авч, агуулах сав нь тухайн байгууламжйиг ажиллахад хэрэглэгчийн интерфейс буюу Зураг 4: Өндөрсгөсөн жорлонгийн хэрэглэгчтэй харилцах хэсэг эсвэл бүхээгнээс илүүтэйгаар тухай бүхээг (Фото зураг© NADEL – чухал байдаг. Хөгжил хамтын ажиллагааны төв, ETH Цюрих. NADEL-ийн Суллах / цуглуулах зөвшөөрөлтэйгээр ашиглав – Суллах буюу цуглуулах гэдэг нь бие зассны дараагаар цэвэрлэсэн Хөгжил, хамтын ажиллагааны төв, эсвэл цэвэрлээгүй ялгадсыг нүх, тунгаагуур, хадгалах эсвэл ETH Цюрих. Дахин ашиглахад нэмэлт зөвшөөрөл шаардлагатай.) агуулах савнаас шууд гаргаж авахыг хэлнэ. Зөөвөрлөх Зөөвөрлөх буюу тээвэрлэх нь цэвэрлэсэн эсвэл цэвэрлээгүй ялгадсыг нэгээс нөгөө газар луу шилжүүлэхийг хэлнэ. Цэвэрлэх Хүний ялгадсыг зохих байдлаар цэвэрлэхгүй бол хүний эрүүл мэнд, хүрээлэн буй орчинд аюул учруулдаг. Цэвэрлэгээний шаардлагатай түвшин ялгадасны эцсийн ашиглалт эсвэл зайлуулах аргачлалаас хамаардаг. Ер нь бие даан цэвэрлэсэн ялгадасны лагийг нэн ялангуяа хүйтэн бүсэд дахин ашиглах буюу зайлуулахад аюулгүй болгохоос өмнө тогтворжуулан, ариутгахын тулд нэмж цэвэрлэх хэрэгтэй. Эцсийн / зайлуулах Ялгадас дотор агуулагдах нөөцийг ашиглах олон тооны арга байдаг. ДЭМБ-ын Хаягдал ус, ялгадас ба саарал усны аюулгүй хэрэглээний гарын авлага-д шээс, бордоо болгосон буюу цэвэрлэсэн ялгадас, хаягдал зэрэг бохир ус, ялгадсыг аюулгүй дахин хэрэглэх шалгуурыг зааж өгсөн байдаг. Уг гарын авлагыг доорх цахим хуудаснаас үзэх боломжтой: http://www.who.int/water_sanitation_health/sanitation-waste/wastewater/wastewater- guidelines/en/. 9 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Систем дэх бүрэлдэхүүн хэсгүүд ба тэдгээрийн харилцан холбоо хэрхэн нэг нэгэндээ нөлөөлдөг тухай Ариун цэврийн байгууламжийн систем дэх бүрэлдэхүүн хэсгүүд хоорондоо харилцан холбоотой байдаг учир тухайн систем дэх нэг бүрэлдэхүүн хэсэгтэй холбоотой сонголт, шийдвэр нь бусад бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн талаар гаргах сонголт, шийдвэрт нөлөөлдөг. Жишээлбэл, тухайн ариун цэврийн байгууламжийн нойтон эсвэл хуурай систем эсэх хаягдал суллах, цуглуулах, зөөвөрлөх мөн цэвэрлэх үйл ажиллагаанд нөлөөлдөг. Бохир ус цуглуулах шугам нь зөвхөн нойтон ариун цэврийн байгууламжид ашиглагдах боломжтой байдаг. Бохир усыг цэвэрлэх байгууламжид цэвэрлэж болох ч нүхэн жорлон эсвэл битүү тунгаагуурын тунарсан ялгадасны лаг нь цэвэрлэх байгууламжийн цэвэрлэх үйл явцад “хүчтэй нөлөөлөн”, тасалдуулж болзошгүй байдаг. Доорх Зураг 5-т ариун цэврийн системийн хэлхээгээр дамжих зарим боломжит явцийг үзүүлэв. Хар өнгийн холбох зураас нь хар ус буюу бохир усыг, цэнхэр зураасаар саарал усыг, гүн цэнхэр зураасаар бохир усны лагийг, шар зураас түүхий ялгадасыг, бор тасалдсан зураасаар тээврийн хэрэгслээр тогтмол хугацаанд лаг цуглуулах ажиллагааг, ногоон тасархай зураасаар тухайн жорлон байгаа газар дээр аюулгүй төлөв рүү шилжсэн лагийг тээврийн хэрэгслээр мөн цуглуулж авах ажиллагааг тус тус зааж байна. Toilet Storage Conveyance Treatment Disposal/reuse Digested sludge may be used on Wastewater land Sewer treatment plant Treated wastewater Septic tank or may be used for interceptor Soakaway irrigation WC tank Discharge untreated to depression or Open Drain water body (Pollution and health risk) ‘Grey’ or Soakaway or sullage water shallow pit Sludge Treated sludge Off-set pit treatment may be used on facility land Alternating Digested sludge leach pits used on land Single pit or үйлчилгээний хэлхээгээр дамжих боломжит маршрутууд Зураг 5: Ариун цэврийн системийн vault below Waterless toilet toilet Twin pit or vault below toilet Үйлчилгээний түвшин Ариун цэврийн байгууламжийн системээс үзүүлэх үйлчилгээний түвшин тухайн ариун цэврийн байгууламжийн төрөл, чанар, байршил мөн менежментийн зохицуулалт хангалттай зэргээс хамаардаг. 10 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Үйлчилгээний бодит түвшингийн нэг адил тухайн үйлчилгээний түвшинг хэрхэн хүлээн авч байгаа нь чухал байх нь бий. Жишээ нь хүмүүс ихэнх тохиолдолд усаар зайлуулдаг жорлонг хуурай “шууд суудаг” жорлонгоос илүү өндөр түвшний үйлчилгээ үзүүлнэ гэж боддог . Сайн арчилсан хуурай жорлон нь чухал шим тэжээлийг хадгалах боломжийн хамт үнэр болон ялааны асуудал багатайгаар өндөр түвшний үйлчилгээ үзүүлэх боломжтой байдаг хэдий ч олон хүмүүс усаар зайлуулдаг жорлонг ямарваа хуурай жорлонгоос илүү өндөр түвшний үйлчилгээ үзүүлдэг гэж үздэг учраас уг жорлонг илүүд үздэг. Үйлчилгээний түвшин тухайн жорлонгийн байршлаас мөн хамааралтай. Ерөнхий байршлуудыг дурдвал: • Хувь хүний эзэмшлийн газраас зайтай байрлах нийтийн жорлон; • Хэд хэдэн өрхүүд хамт байрладаг газар дээр байрлах дундын жорлон, уг жорлонг хэд хэдэн өрх ашигладаг; • Хувийн хүний эзэмшлийн газар дээр гадаа байрлах айл өрхийн жорлон; • Сууц дотор байрлах айл өрхийн жорлон. Ерөнхийдөө айл өрхийн хувийн жорлонг илүү өндөр үйлчилгээ үзүүлдэг гэж үзэх хандлагатай байдаг. Өвлийн улиралд гадаах жорлон руу явах нь тав тухгүйгээс гадна хүндрэлтэй байх магадлалтай учир нэн ялангуяа хүйтэн цаг уурын нөхцөлд дотор байрлах жорлонгийн давуу тал мэдэгдэхүйц байдаг. Гэхдээ зарим хэрэглэгчийн хувьд уг жорлонг эвгүй нэр, ялаа болон бусад асудлуудтай холбож үзэж магадгүй учир дотор байрлах жорлонг дээрх асуудал үүсгэхгүйгээр өндөр түвшний үйлчилгээ үзүүлэх боломжтой гэдэгт үл итгэх хандлагатай байдаг. Нийтийн жорлонг ихэнх тохиолдолд хамгийн доод буюу тааруу үйлчилгээ үзүүлдэг гэж үздэг. Эдгээр жорлонг арчлах, цэвэрхэн байлгахад хэцүү байх магадлалтай ба сайн менежмент шаардлагатай байдаг. Дээр нь Улаанбаатар шиг бага нягтаршилтай, захжсан сууршлын нөхцөл байдалд нийтийн жорлонгууд олон айл өрхүүдээс хэт хол байрлах нь бий. Үйлчилгээний чанарын хувьд ариун цэврийн байгууламжийн систем ямар нэгэн төрөл байхаас үл хамааран сайн загварчлан, баригдаагүй байхаас гаднаас сайтар арчилж, ашиглаагүй байхад тааруу түвшний үйлчилгээ үзүүлж, хүний эрүүл мэнд, хүрээлэн буй орчинг хамгаалдаггүй. Усаар зайлуулдаг хирнээ бохир байгаа жорлонгоос илүүтэйгээр цэвэр байлгаж, сайн арчилдаг энгийн нүхэн жорлон хүний эрүүл мэндийг хамгаалж чадахаас гадна ашиглахад илүү таатай байх нь бий. Тааруу арчилгаа бүхий бохир ус цэвэрлэх байгууламж буюу бохир ус зайлуулах шугам нь хүний эрүүл мэнд, хүрээлэн буй орчинд эрсдэл учруулах боломжтой. Хүйтэн бүсэд ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах нь: онцгой сорилт Хүйтэн бүс гэдэгт туйлын уур амьсгалаас илүү зөөлөн уур амьгал хүртэл олон төрлийн нөхцөл байдлыг хамруулдаг. Улмаар хүйтний нөлөө үргэлжлэх хугацаа болон эрчээсээ хамаардаг. Улаанбаатар шиг зарим бүст олон сарын турш дундаж температур хасах градустай байдаг бол бусад бүсийн хувьд температур хүйтний улиралд зөвхөн хэдхэн шөнийн хугацаанд хасах градус руу унадаг. Төлөвлөгч болон барилга баригч хүмүүс ус, ариун цэврийн дэд бүтцийн загвар гаргах, барих угсрах мөн ажиллуулахад хүйтэн цаг агаарын үзүүлэх нөлөөг ойлгох хэрэгтэй байдаг. Ямарваа технологийг хүйтэн цаг уурын нөхцөлд ашиглаж болох эсэхийг харгалзан үзэхдээ төлөвлөгч этгээд нь тухайн 11 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь технологи цаг уурын нөлөөг материалын хувьд тэсвэрлэхээр эдийн засгийн хувьд тохирохын зэрэгцээ хүссэн үр дүнг хангаж чадах эсэхийг харгалзан үзэх ёстой. Жишээ нь ариун цэврийн байгууламжийг хөлдөөхгүй ажиллуулах боломжтой байхын тулд байнга халаах шаардлагатай тохиолдолд тус байгууламжийг ажиллуулахад хэтэрхий нарийн төвөгтэй эсвэл өртөгтэй байх магадлалтай. Хүйтэн цаг уурын нөхцөлд барилгын материал тэр дундаа чухал бүрэлдэхүүн хэсгүүд болох шугам хоолой, дулаалга, халаах утас зэргийн чанар сайн байх шаардлагатай. Үгүй бол тухайн системийн ажиллагаа тааруу байна. Өндөр чанартай барихад хөрөнгө оруулалт хийснээр ашиглалт, арчилгааны зардлыг их хэмжээгээр хэмнэх ба үйлчилгээний түвшинг дээшлүүлэх боломжтой. Жишээ нь ӨНПЭ (Өндөр нягтралттай полиэтилен) зэрэг орчин үеийн шугам хоолойны материал болон бусад хуванцар материалууд эвдрэхгүйгээр тохиолдлын чанартай хөлдөлтийг хэд хэдэн удаа тэсэх чадвартай байдаг. Төмөр хоолой хөлдөхөд ихэнхдээ ан цав гаран, солих шаардлагатай болдог. Нойтон/хуурай ариун цэврийн байгууламжид хүйтэн хэрхэн нөлөөлдөг вэ Хаягдал, хатуу эсвэл шингэн эсэхээс үл хамааран хүйтний улиралд нүх, тунгаагуур эсвэл хадгалах саванд орсон тохиолдолд хөлдөн, хүйтний улирал өнгөрч хөрс гэсэх хүртэл тэндээ байдаг. Хаягдал хөлдөхөөс гадна ариун цэврийн байгууламжийн олон систем хаягдлын шингэн хэсгийг цэвэрлэхэд хөрсөнд шингэх үйл явцнаас хамаарч байдаг. Гэтэл хөлдүү, ханатал нэвчсэн хөрс шингэнийг дамжуулах боломжгүй болдог. Учир нь хөрсний сүв мөсөөр бөглөгдсөн байдаг. Шингээх нүх болон уусгах талбай зэрэг байгууламжийн эргэн тойрон дахь хөрс ихэвчлэн ханатал нэвчсэн байдаг тул хүйтний улиралд шингэнийг нэвтрүүлдэггүй. Цаашлаад хөрсөн дэх нүх болон бусад нүхэрхэг зүйлс нь нүхний эргэн тойрон дахь хөрсийг хөргөдөг учир нүхнээс зайтай байгаа хөрстэй харьцуулахад илүү гүн хөлдөөх шалтгаан болдог. Суурилуулах зүйлсээ хөрс хөлдөх Зураг 6: Ялгадас нь хөлдсөн нүхэн гүнээс доош булж, хөлдөхөөс сэргийлэхээр төлөвлөж буй жорлон, Лафборо их сургууль, Ус, инженерчлэл ба хөгжлийн төвөөс авч бол дээрх нь их чухал харгалзан үзэх зүйл юм. ашиглав. Доторх зүйлс нь хөлдсөн байгаа ихэнх нүх, тунгаагуур эсвэл хадгалах савыг суллахад хүндрэлтэй байдаг. Иймд, хүйтний улирал эхлэхэд ялгадас хүлээн авах тухайн нүх, тунгаагуур эсвэл хадгалах саванд хүйтний улиралд хийх бүх бохирыг багтаахад хангалттай хоосон зайтай байх ёстой . Гэхдээ компресс алх бүхий ажилчид зэрэг хүмүүс хөлдсөн бохирыг хагалан, хатуу хаягдал шиг зайлуулах боломжтой. Гэсэн ч хөлдсөн бохир нь гэсэх үедээ хүрээлэн буй орчинг бохирдуулж болох учир уг бохирыг хаяхад асуудал болох нь бий. Шээс зайлуулах жорлон болон хоолойг хөлдсөн шээс бөглөхөөс сэргийлэх байдлаар загварчлах шаардлагатай юм. Хэрэв шээс хадгалах сав руу орох бол тухайн хадгалах сав хүйтний улирлын турш гарсан шээс болон ялгадсыг багтаахад хангалттай том байх шаардлагатай. Хэрэв шээсийг шингээх 12 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь нүх зайлуулах бол хүйтний улиралд газарт нэвчиж чадахгүй үед гарсан шээсийг хадгалахад хангалттай том байх шаардлагатай. Зайлуулсан шээсийг агуулах саванд цуглуулах бол агуулах хэмжээ нь өвлийн улиралд гарсан бүр шээсийг хадгалахад хангалттай байх шаардлагатай. Учир нь шээсийг хөрс хөлдөөгүй бөгөөд шингээх чадвартай байх дулааны улиралд л ашиглах боломжтой юм. Агуулах сав нь өөрсдөө хөлдөхөд тэсвэртэй байх шаардлагатай. Шээсийг ариутгахад шаардлагатай цэвэрлэгээ ихэвчлэн ялгадаст бохирдсон түвшнээс хамааралтай байдаг. ДЭМБ-ын Бохир ус, ялгадас ба саарал усны аюулгүй ашиглалтын гарын авлагад шээсний аюулгүй дахин ашиглах шалгуурыг заасан байдаг. Үүнийг доорх цахим хуудаснаас үзэх боломжтой: www.who.int/water_sanitation_health/wastewater/gsuww/en/. Шээсийг мөн аж үйлдвэрт ашиглах нь бий. Нойтон ариун цэврийн байгууламжийн хувилбаруудын хувьд жорлонгийн байгууламж, шугам хоолой, хэрэгсэл, тунгаагуур, шингээх нүх болон системийн бусад хэсгүүд доторх шингэн хөлдүү хөрс буюу хөлдөөх агаарын температурт хүрэхэд хөлдөж болно. Ингэснээр шугам хоолой, хэрэгсэл, тунгаагуур зэрэг бөглөрөх нь бий. Түүнчлэн, хөлдөж буй шингэний тэлэлт тэдгээрийг эвдлэж болно. Иймд ус ашигладаг жорлонгийн байгууламжийг байшин гэх мэт халаалттай, хаалттай газар байрлуулах шаардлагатай. Шугам хоолой, хэрэгсэл, тунгаагуур болон бусад тоноглол нь дулааны утас эсвэл хөлдөхөөс хамгаалан, тохиолдлын хөлдөлтийн үед гэсгээх бусад хэрэгсэлтэй байх шаардлагатай. Хөлдүү хаягдлыг гэсгээхэд хүндрэлтэй байх нь бий. Нүх, нээлхий болон бусад байгууламж хүйтнийг нэвтрүүлэх боломжтой учир тэдгээрийн эргэн тойрон дахь хөрс хөдөлгөөгүй хөрснөөс илүү гүнд хүртэл хөлдөх нь бий. Хүйтэн цэвэрлэх үйл явцад хэрхэн нөлөөлдөг вэ Хүйтэнд хаягдал хөрөн, хөлдөх явцад ялгадсыг цэвэрлэхэд салшгүй нэг хэсэг болох биологийн үйл явц удаашран, зогсдог. Ялгадсыг тогтворжуулан, дахин ашиглахад аюулгүй болгоход шаардлагатай биологийн цэвэрлэгээний түвшин цаг хугацаа болон температураас хамааралтай байдаг. Ер нь лаг өндөр температурт илүү хурдан ариутгагддаг хэдий ч ялгадас доторх өвчин үүсгэгчийн задрал, амьд үлдэх чадварт бага температур хэрхэн нөлөөлдөг нь нарийн төвөгтэй бөгөөд сайн тодорхой бус асуудал юм. Гэсэн хэдий ч зарим мэргэжилтнүүдийн үзэж байгаагаар дулаан цаг уурын нөхцөлд ч гэсэн ахуйн био жорлон зарим өвчин үүсгэгч нянг бүрэн идэвхгүйжүүлэхэд шаардлагатай термофилийн температурт хүрэх нь бараг боломжгүй аж (Виннерас, 2017). Улмаар ялгадасны лагийг нэмж цэвэрлэх шаардлага ямагт байх нэн ялангуяа хүйтэн бүсийн хувьд ийм байдалтай байна. Дээр нь задрах үйл явц удаашрахад задрахаас улбаалсан ялгадасны хэмжээн дэх бууралт мөн багасдаг учир нүх, тунгаагуур эсвэл агуулах сав илүү хурдан дүүрдэг. Лагийг ариутгах зарим химийн процесс ч гэсэн температураас хамааралтай байдаг. Жишээлбэл, шүвтэр бүхий ялгадасны лагийг цэвэрлэх явцад температур буурах тусам өвчин үүсгэгч нянгийн бууралтын хэмжээ болон идэвхгүй болох хурд саардаг (Нордин, Оттосон, & Виннерас, 2009). Шавар ба шүвтэрийн аль аль нь мөс биш шингэн усанд л хариу урвал үзүүлдэг учир хөлдүү лагтай харилцан үйлчилдэггүй (Виннерас, 2017). Хөрсний хөдөлгөөнд үзүүлэх хөлдөлтийн нөлөө Хүйтэн бүсэд өвлийн улиралд газар хөлддөг ба хөлдүү хөрсөнд ус ханатал нэвчсэн бол тогтворгүй болох магадлалтай. Хөрсний сүв дэх ус хөлдөж, гэсэхэд хөрс тэлж, агшдаг. Ингэснээр хөрс хөдөлгөөнтэй болдог. Уг хөрсний хөдөлгөөн их эсвэл бага байх боломжтой боловч бага хэмжээний 13 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь хөдөлгөөн л шугамны холбоос, барилга байгууламж дахь нийтийн аж ахуйн шугамны холболт эсвэл жорлонгийн нүх бүхээг хоорондын лацийг гэмтээх, эвдлэх нь бий. Эл асуудлаас сэргийлэхэд уян хатан холбоос тустай байдаг. Хүйтний барилга-угсралтанд үзүүлэх нөлөө Хүйтэн нь ариун цэврийн байгууламж барихад мөн нөлөөлдөг. Жишээлбэл, зохих хэмжээнд чийгшсэн, хатуурахаасаа өмнө хөлдсөн бетон буюу зуурмаг их бат бөх биш байдаг. Зарим газар байгууламж дээрх цас, мөсний жинг харгалзан үзэх шаардлагатай болдог. Хөлдсөн хөрсийг ухахад маш хүндрэлтэй учир зөвхөн дулааны улиралд ухахаар төлөвлөвөл зохино. Мөн хөлдүү хөрсөн дээр барьсан байгууламж нь газар гэсч, тогтворгүй болоход хөрсний хөдөлгөөнд өртөмтгий болдог (Баттл & Смит, 2004). Сонгоход нөлөөлөх хүчин зүйлс Хүмүүс ариун цэврийн байгууламжаа “зөв” технологи ашиглах боломжтой болж, түүнийхээ давуу талын талаар мэдээлэлтэй болмогцоо сайжруулна гэж бодох хандлага байдаг. Дэлхий нийтийн туршлагаас харахад хүмүүсийн ариун цэврийн байгууламжинд хөрөнгө оруулалт хийх хүсэл эрмэлзэлд бусад олон хүчин зүйлс нөлөөлдөг байна. Зохих тогтвортой ариун цэврийн байгууламжийн технологийг сонгох боломжтой болохын тулд хэрэглэгчид ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах хувилбаруудын талаарх мэдлэгтэй ба тэдгээрийг ашиглах боломжтой байх шаардлагатай. Боломжит хувилбар тус бүрийн хувьд хүмүүст барилга угсралт, ашиглалт, арчилгаа, зардал, эдэлгээний хугацаа, ашиглах эрчим хүч болон бусад зүйлстэй холбоотой үр дагавар, тавигдах шаардлагын талаарх мэдээлэл хэрэгтэй болно. Энэ мэдлэг гэр хороололд дутагдалтай байгаа юм. Жишээлбэл, Монголд судалгаанд оролцсон зарим өрх байшингийнхаа гадна усаар зайлуулдаг жорлонтой болохыг хүссэн (Рожер, 2015). Энэ хүмүүс жорлонгийн байгууламж болон шугам хоолой доторх ус хөлдвөл тэдгээрийг бөглөн, эвдлэдэг ба үүнээс сэргийлэх зардал, хүндрэлийн талаар ойлголтгүй байсан. Боломжит үйлчилгээнүүд Ариун цэврийн байгууламжийн боломжит хувилбарууд зарим талаар тухайн өрхийн авах боломжтой нийтийн аж ахуйн үйлчилгээнээс хамаардаг. Жишээ нь ойролцоо бохир ус зайлуулах шугам байхгүй бол хүмүүс бохир цуглуулах шугамд холбогдож чадахгүй; ямар ч төрлийн нойтон ариун цэврийн байгууламжид шаардлагатай хэмжээний ус ашиглах боломжгүй бол тэдгээр байгууламжийг Зураг 7: Улаанбаатар хотын гэр хороолол (Гэрэл зураг: Дэлхийн Банк) ашиглах боломжгүй ба энэ 14 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь төрлийн байгууламжийн хувьд ихэвчлэн усны шугам сүлжээнд холбогдсон байх шаардлагатай байдаг. Иймээс цэвэр ус болон бохирын шугамд холбогдоогүй гэр хорооллын ихэнх өрхийн хувьд ариун цэврийн байгууламжийн хуурай хувилбарууд хамгийн тохиромжтой. Бохир ус цуглуулах шугам болон цэвэр ус хангамжийн шугамны аль аль нь гэр хорооллын ихэнх газарт хүрэх боломжгүй учир тэнд амьдарч буй олон хүний хувьд хуурай, бие даасан ариун цэврийн байгууламжийн хувилбарууд хамгийн зохимжтой сонголт байх болно. Геогидрологийн ба хүн ам зүйн нөхцөл байдал Газар доорх усны бохирдол Хур тунадасны хэмжээ, газрын налуу, үндсэн чулуулаг Улаанбаатар хотын албаны хүмүүс хүртэлх гүн, усны түвшний гүн, хөрсний төрөл ба бусад хөрс, газар доорх усны бохирдлын хүчин зүйлсийн оролцуулан геогидрологи ба цаг уурын талаар санаа зовниж буйгаа хүчин зүйлс ариун цэврийн байгууламжийн төрөл, илэрхийлж байсан. Нүхэн жорлон нь загвар, өртөг, барилга-угсралт, ашиглалт ба арчилгаанд газар доорх ус, хөрсийг бохирдуулах нөлөөлдөг. Жишээ нь үндсэн чулуулаг эсвэл газар доорх боломжтой хэдий ч нүхэн жорлонг ус гадаргад ойр байхад нүх ухах эсвэл ус хангамж, бохир байхгүй болгосноор бохирдлыг алга зайлуулах шугам сүлжээг гэх мэт нийтийн аж ахуйн болгохгүй юм. Учир нь хөрс, газар үйлчилгээний сувгийг ухахад хүндрэлтэй юм. Ялангуяа доорх усыг бохирдуулагч олон эх хүйтэн бүсэд хөрс хөлдөх гүнээс доош шугамын хоолойг үүсвэрүүд байдаг. Жишээ нь булах ёстой үед улам хүндрэлтэй юм. Гэр хорооллын ариутгах татуургаас ус гоождог. оршин суугчдын бараг 25% амьдарч буй газарт нь усны Хүйтэн бүсэд хөрсөн дэх усны түвшин гадаргатай ойр эсвэл үерт өртөмхий зэрэг хөлдөлт ба гэсгэлтээс үүссэн хөрсний шалтгаанаар бие даасан ариун цэврийн байгууламжинд хөдөлгөөн ихэвчлэн ариутгах тохиромжгүй гэж мэдээлсэн (Рожер, 2015). татуургын гэмтээн, гоожилтыг улам Хүн амын нягтаршил мөн ариун цэврийн нэмэгдүүлдэг. Арьс ширний үйлдвэр, байгууламжийн сонголтонд нөлөөлдөг. Жишээ нь гэр нядалгааны газар, шатахуун түгээх хороолол шиг бага нягтаршилтай сууцуудын хувьд бие станц зэрэг үйлдвэрлэл, жижиг аж даасан ариун цэврийн байгууламжид тохиромжтой ахуйн нэгжүүд мөн барилга барихад байдаг шалтгаан нь тэдгээр байгууламжид зориулах олон төрлийн бохирдуулагч гарах нь хангалттай орон зай байдагт оршино. Хүн амын бий. Цаашлаад ахуйн хог хаягдал нягтаршил их байхад бохир ус цуглуулах шугам сүлжээ уусгагч, будаг, моторын хэрэглэсэн тохиромжтой байдаг. Учир нь хүн амын нягтаршил тос болон бусад химийн бодис зэрэг нэмэгдэх тусам ус хангамж, бохир ус цуглуулах шугам бохирдуулагч эх үүсвэрүүдийг сүлжээний барилга угсралт ба арчилгааны зардал мөн агуулах нь бий. Бохирдуулагч эх хүрээлэн буй орчинд үзүүлэх нөлөө буурдаг (Мара, үүсвэрүүдэд хром, хар тугалга, түргэн 1996) (РҮ, Мур, Риш, & Бүтин, 2011). ууршдаг органик нэгдэл, пестицид, уусгагч болон өөр олон хүнд металл Түүнчлэн зарим шийдлийн хувьд дулаан газартай багтдаг (Америкын Нэгдсэн Улсын харьцуулахад хүйтэн бүсэд илүү их орон зай Хүрээлэн буй орчинг хамгаалах шаардлагатай болдог. Хөрс хөлдөх гүнээс доош агентлаг, 2012). байгууламж булахаар гүн малтлага хийхэд бэхэлгээ хийх шаардлагатай эсвэл нурахаас сэргийлэн маш том байх шаардлагатай болдог; барилга-угсралтын ажлын үеэр ухсан хөрсийг хадгалахад тодорхой хэмжээний орон зай шаардлагатай болно ; нөгөөтэйгүүр 15 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь бие даасан шийдлүүдэд зориулсан нүх, тунгаагуур буюу хадгалах сав хүйтний улирлын турш бий болсон бүх ялгадсыг агуулахын тулд томоохон хэмжээтэй байх шаардлагатай байх нь бий. Газар эзэмшил, сууцны нөхцөл байдал ихэнхдээ ус, ариун цэвэр зэрэг нийтийн аж ахуйн үйлчилгээнд хүчтэй нөлөөлдөг. Түрээслэгч буюу газрын зөвшөөрөлгүй оршин суугчидтай харьцуулахад эзэмшигчид өөрсдийн оршин суугаа газартаа ариун цэврийн байгууламжинд болон бусад сайжруулалтанд мөнгө гаргахад илүү хүсэл эрмэлзэлтэй байх хандлагатай. Гэр хороололд газар эзэмшлийн хувь өндөр бөгөөд олон хүмүүс ариун цэврийн байгууламжаа сайжруулахад хөрөнгө оруулалт хийх хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлж байсан (Рожер, 2015). Хэрэглэгчийн эрхэмлэдэг зүйлс ба төлбөрийн чадварт нийцсэн байдал Хүмүүсийн дасал зуршил болон эрхэмлэдэг зүйлс нь ариун цэврийн байгууламжийн шийдэлд нөлөөлөх буюу нөлөөлбөл зохино. Жишээ нь ялгадсыг хүчтэй цээрлэдэг улс орнуудад Экосан жорлон шиг ялгадастай ямар нэгэн байдлаар харицах шаардлагатай технологийг хүмүүсээр ашиглуулахаар тэдэнд итгүүлнэ гэдэг хүндрэлтэй байх магадлалтай. Түүнчлэн, өрхүүд ариун цэврийн байгууламжаа сайжруулахад хөрөнгө оруулалт хийх хүсэл, боломжинй хувьд ялгаатай байдаг. Хүмүүс илүү өндөр түвшний үйлчилгээ санал болгох илүү өндөр өртөг бүхий шийдэлд хөрөнгө оруулалт хийх сонирхолтой байж болох юм. Жишээ нь гэр хороололд бохир усны шүүрэх нүхтэй бүрэн сантехниктэй сууцны барилга угсралт ба ашиглалтын зардлыг төлөхийг хүссэн өрхийн тоо цөөн байсан (Рожер, 2015). Өрхийн сонголт, эдийн засгийн боломж маш их ялгаатай байгаа тул нэг ижил байршлын хувьд ч гэсэн ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах хөтөлбөр боломжит хэрэглэгчдийн сонголт мөн эдийн засгийн нөхцөл байдалд тохирох олон төрлийн шийдлүүдийг санал болговол зохино . Эдгээр хөтөлбөрүүдэд иргэдийн ариун цэврийн байгууламжаа сайжруулах сэдлийг тодорхой болгон, үүнд нь уялдуулан суртчилгааны үйл ажиллагааг тохируулах хэрэгтэй. Барилга-угсралт ба ашиглалт, арчилгаанд тавигдах шаардлага Иргэд “өндөр технологи”-ийн шийдлийг “энгийн технологи”-ийн шийдлээс давуу байдаг гэж ихэнхдээ үздэг хэдий ч бодит байдалд тухайн системийг барьж угсрах, ашиглах, арчлахад хэдий чинээ төвөг, өртөг бага байна тэр хэрээр урт хугацаанд асуудалгүй ажиллаж, ашиглагдах магадлалтай байдаг. Дээр нь ариун цэврийн ямарваа байгууламжийг ашиглах боломжтой байхын тулд үүнийг барьж угсрах буюу суурьлуулах, ашиглах болон арчлахад шаардлагатай эд материал мөн ур чадвар тухайн орон нутагт олдох боломжтой байх хэрэгтэй . Иймд ариун цэврийн байгууламжийн ямар нэгэн технологийг сонгохдоо системийг барих, ашиглах ба арчлах зардал, нарийн төвөгтэй байдлыг бүх шатанд харгалзан үзвэл зохино. Практикт бие даасан байгууламжаас гадна ариун цэврийн байгууламжийн бие даасан бус юмуу холимог системийн тухайн байгууламж дээрх хэсгийг барьж угсрах, ажиллуулах ба арчлахыг голдуу айл өрхүүд хариуцдаг. Төр буюу түүний томилсон этгээд хаягдлыг ачих, цуглуулах, тээвэрлэх, бохир усыг цэвэрлэх, зайлуулах мөн ялгадасны лагийн менежмент зэрэг бие даасан бус байгууламжийг барих, ажиллуулах, арчлах, удирдахыг хариуцдаг буюу хариуцвал зохино. Дээрх үүргийг хувийн хэвшлийг гүйцэтгэх тохиолдлд төрөөс тэдгээрийн ажлыг зохицуулах буюу хяналт тавих хэрэгтэй . Гэр хороолол дахь ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулахын тулд төрөөс бие даасан ариун цэврийн байгууламжийг татаас зэргээр дэмжих асуудлыг авч үзэх хэрэгтэй болж магадгүй юм. 16 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Тооцоолж байгаа зардлууд Хөрөнгө оруулалтын зардал Хөрөнгө оруулалтын зардалд барилга, угсралтын зардал орох ба байгууламжийн төрөл болон хэрэглэгчийн сонголтоос шалтгаалан ихээхэн ялгаатай байх болно. Ер нь ямар ч үйлчилгээний хувьд хөрөнгө оруулалтын зардал дулаан бүстэй харьцуулахад хүйтэн бүсэд илүү өндөр байдаг. Учир нь хөлдөхөөс сэргийлэх дулаалга хийх эсвэл тоноглолыг гүнд булах зэрэг өндөр өртөгтэй арга хэмжээ авах шардлагатай болдог. Хөлдсөн ялгадсыг агуулах зорилгоор илүү том хэмжээтэй нүх, тунгаагуур эсвэл хадгалах сав бас шаардлагатай болж магадгүй юм. Ашиглалт, арчилгааны зардал Ариун цэврийн байгууламжийн сонгосон шийдлээс хамааран энэ төрлийн зардал өөр өөр байх боловч ариун цэврийн байгууламжийн ижил төрлийн системийг ашиглах, арчлах зардал дулаавтар бүстэй харьцуулахад хүйтэн бүсэд илүү өндөр байх нь элбэг. Жишээ нь хүйтний улиралд ариун цэврийн байгууламжийн нойтон шийдлүүдэд хөлдөхөөс сэргийлэн, байгууламжийн дулааны асуудлыг халаалттай хаалттай газар дотор байгууламжийг байршуулах эсвэл дулааны утас ажиллуулах зэргээр нэмж шийдвэрлэх хэрэгтэй болох нь бий. Тооцоолж буй эдэлгээний хугацаа Ариун цэврийн тохиромжтой байгууламжийг сонгоход нөлөөлөх хүчин зүйлсийн нэгт загварын эдэлгээ буюу тухайн байгууламжийг солих эсвэл томоохон сэргээн засварлалт хийх хүртэл хэр удаан ашиглагдах ордог. Гэр хороололд оршин суудаг иргэд ариун цэврийн байгууламжийн хүсүүштэй үзүүлэлтийн жагсаалтанд удаан хугацааны эдэлгээг дээгүүр оруулсан байсан. Сайн баригдаж, зохих байдлаар ашиглаж, арчилж байгаа ариун цэврийн бие даасан байгууламжийн эдэлгээний хугацаа нь нүх, тунгаагуур буюу хадгалах савны ашиглах хугацаанаас ихээхэн хамаардаг. Нүх нь дүүрч, суллах боломжгүй нөхцөлд жорлонгийн нүх, тунгаагуур эсвэл хадгалах сав дүүрэх тохиолдол бүрт уг жорлонг солих шаардлагатай болно. Жорлон буюу хадгалах савыг тодорхой цаг хугацааны дараа суллах боломжтой бол олон жил бүр олон арван жил ч хэрэглэж болно . Боломжтой тохиолдолд удаан хугацаанд ашиглагдах байгууламжид мөнгө зарцуулах нь үр ашигтай байх нь бий. Байгууламжийг солихгүй байснаар орон зайнаас гадна мөнгө хэмнэнэ. Дэмжих орчин Дэлхий нийтийн туршлагаас харахад ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах технологийн шийдлүүд хэдий үр ашигтай бөгөөд зохимжтой байсан ч дан ганц технологийн шийдлүүдийг тодорхойлон, таниулснаар тогтвортой бөгөөд өргөн хүрээг хамарсан сайжруулалтанд хүрдэггүй аж. Өргөн хүрээг хамарсан ариун цэврийн хөтөлбөрийг тогтвортой хэрэгжүүлэх болон дэлгэрүүлэхэд шаардлагатай бодлого, институцийн тогтолцоо болон санхүүжилтийн орчинг багтаасан “дэмжих орчин” бас бүрдсэн байх шаардлагатай юм. Дэлхийн Банкны Ус, ариун цэврийн байгууламжийн хөтөлбөр (УАЦБХ)-т дурдснаар дэмжих орчин нь дараах найман бүрэлдэхүүн хэсгийг агуулдаг байна (УАЦБХ): • Бодлого, стратеги ба чиглэл • Институцийн тогтолцоо • Хөтөлбөрийн аргачлал • Хэрэгжүүлэх чадавх 17 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь • Бүтээгдэхүүн, хэрэгсэл ашиглах боломжтой байдал • Санхүүжилт • Үр ашигтай хэрэгжилт • Хяналт ба үнэлгээ Дэмжих бодлого, институцууд, чадавхитай төр ба хувийн хэвшлийн оролцогчид мөн үр дүнтэй оролцоогоор дамжуулан “дэмжих орчин” нь шинэ санаачлага бий болох нөхцлийг бүрдүүлдэг. Оролцогч талуудын оролцоо, институцийн хөгжил болон чадавх хөгжүүлэлт нь дэмжих орчингийн тодорхой анхаарал хандуулах хэрэгтэй гол элементүүд юм…” (Лүти, et al., 2011). Институцийн тогтолцоо Ариун цэврийн байгууламжийн төслүүдийг амжилттай хэрэгжүүлэхэд институцийн зохистой тогтолцоо амин чухал байдаг. Засгийн газрын яам зэрэг улсын хэмжээнд нэг байгууллага Монгол Улсын бүх иргэдийн ариун цэврийн байгууламжийг бүхэлд нь хариуцах хэрэгтэй юм. Уг байгууллага нь бодлого боловсруулах ба хөрөнгө оруулалтыг төлөвлөх, бодлогын зохицуулалт ба хэрэгжүүлэлт мөн хөгжлийн хөтөлбөрийн хэрэгжилт ба үйл ажиллагааны чиг үүрэгтэй байх юм (Ливингстоун, Эрдэнэчимэг, & Оюунсувд, 2009). Товчхондоо хариуцсан этгээд нь салбарын бүх оролцогч талууд ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулахад хамтран ажиллах боломжтой дэмжих орчинг бүрдүүлэхийг хариуцна. Хотын түвшинд ариутгах татуургын системд холбогдоогүй гэр хорооллын иргэдийг оролцуулан Улаанбаатар хотын бүх иргэдийн ариун цэврийн нөхцөл, байгууламжийн асуудлыг ижил төрлийн нэг байгууллагад хариуцуулах хэрэгтэй. Зохицуулалтын орчин Ариун цэврийн шаардлага хангаагүй байгууламж нь хүн ардын эрүүл мэнд болон хүрээлэн буй орчинд ноцтой эрсдэл учруулах боломжтой учир үүнийг эрх зүйн орчинд тогтоож өгөх шаардлагатай юм. Ариун цэврийн байгууламжийн зохицуулалт нь байгууламжид хүлээн зөвшөөрөх хамгийн доод стандарт ба үйлчилгээний олон түвшинд тэдгээрийн байршлыг тогтоон, үйлчилгээ үзүүлэгч нарт зориулсан гүйцэтгэлийн стандартыг тодорхойлж, усны бохирдол, усны чанарыг асуудлыг шийдвэрлэбэл зохино (Ливингстоун, Эрдэнэчимэг, & Оюунсувд, 2009). Эдгээр нь биелүүлэх боломжтойгоос гадна шинэлэг санаа гаргах, хэрэглэгч сонгох нөхцлийг бүрдүүлэн, салбар хөгжих тусам даган хөгжих нөхцлийг бүрдүүлсэн байвал зохистой. Зохицуулалт нь ялгадасны менежментийг оролцуулан ариун цэврийн байгууламжийн үйлчилгээний хэлхээг бүхэлд нь хамруулах хэрэгтэй бөгөөд олон нийтэд танилцуулагдан, мөрдөгдөх шаардлагатай. Санхүүжилтийн бүтэц Дэлхийн Банкны мэдээлснээр дэлхийн нийтэд усны салбар Тогтвортой хөгжлийн зорилт (ТХЗ)-ууд, тэр дундаа ТХЗ-6 буюу бүх нийтийг хамарсан ус, ариун цэврийн байгууламжийн хүртээмж ба тогтвортой менежментийг хангахад тулгарах санхүүгийн асуудлуудыг шийдвэрлэхэд бэлэн бус байна. Ингэхийн тулд дараахьд суурилсан шинэ стратеги шаардлагатай: (i) салбарын засаглал ба үр ашгийг сайжруулсанаар зээлжих зэрэглэлийг дээшлүүлэх; (ii) хувийн хэвшлийн эх үүсвэртэй хөрөнгийг хөшүүрэг болгон ашиглах; (iii) хөрөнгө оруулсан нэг төгрөг бүрээс ирэх үр өгөөжийг хамгийн их байлгахаар салбарын нөөцийг хуваарилах (iv) нэгж хөрөнгийн зардлыг багасгахад 18 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь төлөвлөлт болон хөрөнгө оруулалтанд тавигдах шаардлагыг сайжруулах (Колкер., Кингдом., Тремолет, Уинпенни, & Кардон, 2016). Стратегийн санхүүгийн төлөвлөлтийг Тогтвортой өргийг сэргээх (ТӨС) зарчимд тулгуурлах боломжтой ба уг зарчимд ус, ариун цэврийн сайжруулсан үйлчилгээг дэмжихэд хамгийн багадаа шилжилтийн үед татаас шаардлагатай болох магадлалтай гэж үздэг. Санал болгож буй төлөвлөгөөнүүдийн санхүүгийн хувьд хэрэгжих боломжийг хангахын тулд бодлогын тэргүүлэх чиглэл, төрийн байгууллагуудын үүрэг, хариуцлага мөн хууль тогтоомж, зохицуулалтын холбогдох шинэчлэлийн асуудлыг шийдвэрлэх салбарын хэмжээний өргөн хүрээний төлөвлөлтийн нэг хэсэг байх ёстой. Усны салбарт хариуцлага хүлээх чадвар нь нөөцийг зохих, үр ашигтай үйлчилгээ үзүүлэхэд ашиглуулахад чухал юм. Төлөвлөлт, төсөв төлөвлөлт, зарлагын менежмент, хэрэгжилт, үйлчилгээни хүртээмж дэх ил тод байдал, оролцогч талуудын оролцоо нь хариуцлага хүлээх чадварт нэн чухал байдаг. 19 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь БҮЛЭГ 3: ГЭР ХОРООЛЛЫН АРИУН ЦЭВРИЙН БАЙГУУЛАМЖИЙГ САЙЖРУУЛАХ НЬ – ҮНЭЛГЭЭ Гэр хороолол гэж юуг хэлэх вэ Гэр хороолол нь хотын төв хэсгийг тойрон тэлсэн, ихэнх тохиолдолд огт төлөвлөгдөөгүй, захын суурьшлууд юм. Эдгээр суурьшлуудыг нүүдэлчин Монголчуудын гол төлөв амьдардаг гэр гэдэг зөөврийн сууцаар нэрлэсэн юм. Гэр хороолол гэж тодорхойлоход тухайн хороо (дүүрэг доторх засаг захиргааны нэгж)-ны хүн амын 50% байшин эсвэл гэр бүхий хашаа газарт амьдардаг байх ёстой юм. Гэр хороолол хотын нийт газрын гадаргын 95 гаруй хувийг хамардаг хэдий ч ихэнх хэсэг нь суурьшилгүй байдаг. Нийгэм, эдийн засгийн нөхцөл байдал: Үндэсний Статистикийн Хорооны 2013 оны Өрхийн бүртгэлийн мэдээнд тулгуурлан гэр хороололд 200,000 гаруй өрх буюу 768,000 хүн амьдардаг гэж тооцоолсон. Энэ нь Улаанбаатар хотод оршин суудаг 1,267,024 иргэн буюу 333,379 өрхийн 60 гаруй хувь болж байна . Улаанбаатар хотын хүн ам 1997 онд 629,000 байсан бол 2012 онд 1.2 сая болж өнгөрсөн 20 гаран жилийн хугацаанд асар ихээр өссөн ба хүн амын өсөлтийн дийлэнх хувь гэр хороололд явагдсан байна; 2035 он гэхэд хотын хүн ам 1.9 сая болж өсөх төлөвтэй байна. Гэр хорооллын суурьшил нь өргөн уудам газрыг хамарсан, хүн амын нягтаршил харьцангуй бага байдаг; айл өрхүүдийн ихэнх нь нэг гэр бүлд зориулсан 470 м2-590 м2 талбар газруудад суурьшсан байдаг. Хэдийгээр гэр хороололд амьдарч буй хүн бүр ядуу биш ч ядуу иргэдийн ихэнх хувь гэр хороололд амьдарч байна (Камата, Рейхарт, Цэвэгмид, Ким, & Седвик, 2010). Энэ хэсэг дэх мэдээллийн ихэнх хэсгийг тус судалгааны нэг хэсэг болгон бэлтгэсэн нийгэм, эдийн засгийн асуумж судалгааны тайланд тулгуурласан болно (Рожер, 2015). Уг асуумж судалгаагаар гэр хороолол дахь ариун цэврийн байгууламжтай холбоотой эдийн засаг, нийгэм, соёлын нөхцөл байдлыг тодорхойлон, улмаар эрүүл ахуйн шаардлага хангасан ариун цэврийн байгууламжийн хүртээмжийг ихэсгэн, нийгэмд ирэх ашиг тусыг дээд зэргээр нэмэгдүүлэхийг зорин мэдээлэл цуглуулсан. Дотоодын судалгааны компани 1,000 гаруй өрхтэй ярилцлага хийсэн. Асуумж судалгаагаар маш их хэмжээний мэдээлэл цугларсан ба гол дүгнэлтүүдийг Хавсралтанд хураангуйлан үзүүлэв. Судалгаагаар Улаанбаатар хот хөгжиж буй орнуудын олон хот суурин газраас хагас хотжсон газрууд дах хүн амын нягтаршил бага; амьдарч буй үл хөдлөхөө эзэмшигч өрхийн хувь өндөр; мөн жорлон барьдаг өрхийн хувь маш өндөр (гэр хороолол оршин суугчдын ердөө 1 гаруй хувь ил задгай газар бие засдаг гэж мэдээлсэн) байгаагаараа ялгаатай болох нь харагдсан. Хүсэл эрмэлзэл Судалгаанд оролцогчид сайжруулах шаардлагатай нийтийн аж ахуйн үйлчилгээнүүдээс ариун цэврийн байгууламжийг ач холбогдлоор нь гуравт эрэмбэлсэн байна. Энэ нь дэлхийн жишигтэй харьцуулахад ховор үзүүлэлт юм; өөрөөр хэлбэл ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах асуудалд ерөнхийдөө их доогуур ач холбогдол өгдөг. Асуумж судалгаанд хариулагчдын бараг 85% нь ирэх хоёр жилийн хугацаанд өөрсдийн хөрөнгөөр жорлонгоо сайжруулах төлөвлөж байгаа аж. 20 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Ингэж ихээхэн сонирхож буй байдал нь орлогын бүх бүлэг болон гэр хорооллын байршлуудын хувьд нэгэн жигд байна. Судалгаанд оролцогчдын дийлэнх хувь боломжит шийдлүүд, тэдгээрийн өртөг эсвэл тэдгээрийг ажиллуулахад тохиромжтой орчны талаар мэдэхгүй байсан учир ариун цэврийн байгууламжийн эрхэмлэж буй шийдлүүдийн талаарх мэдээлэл нь ач холбогдлын хувьд хязгаарлагдмал юм. Судалгаанд оролцогчдын 76% усаар зайлуулдаг жорлон ашиглаж байсан гэж хариулсан бол ердөө 14% салхивчтай жорлон, 8% агуулах савд суурилсан ариун цэврийн байгууламж ашиглаж байсан гэж мэдээлсэн байна. Харин хоёр хүрэхгүй хувь нь бусад шийдлүүдийн талаар мэдэж байсан. Судалгаанд оролцогчдын бараг 88% өөрсдийн илүүд үзэж буй ариун цэврийн байгууламжийг усаар зайлуулдаг жорлон гэж хэлсэн бол 73% нь уг жорлонг байшингийнх нь гадаа боловч өөрсдийнх газар дээр байрлах ёстой гэж хэлсэн байна. Дээрх хоёр зүйл нь бодит байдал дээр хамт орших боломжгүй юм. Учир нь усаар зайлуулдаг жорлонг хөлдөөхгүй байхын тулд халаалттай барилга дотор байрлуулах ёстой байдаг. Судалгаанд оролцогчдын 15 хүрэхгүй хувь эвгүй үнэр багасгахыг эс тооцвол гоё сайхан хана, шал зэрэг гоо зүйн сайжруулалтыг чухал гэж эрэмбэлсэн байна. Ерөнхий ариун цэврийн байгууламжийн хувьд судалгаанд оролцогчдын 88% удаан эдэлгээг хамгийн чухалд, эрүүл ахуйд нийцсэн байдал хоёрт, төлбөрийн чадварт нийцсэн байдал болон эвгүй үнэр бага байхыг дараа дараагийн байранд жагсаасан байна. Бүхээгний хамгийн хүсүүштэй үзүүлэлтэнд агааржуулалт сайн байх гэж судалгаанд оролцогчдын 84% сонгосон. Хоёрт ариун цэврийн байгууламжийг усаар зайлуулдаг жорлон (50%) эсвэл явган суудаг биш суудаг жорлон (46%)-гоор тоноглох гэсэн байна. Судалгаанд оролцогчдын наян нэгэн хувь нүхэнд тавих хамгийн гол шаардлага нь дүүрэхэд солих шаардлагагүй байх гэж үзсэн байна. Хөрөнгө оруулалт хийх хүсэл эрмэлзэл/боломж Одоогийн байдлаар ус хангамж болон ариутгах татуургын шугам сүлжээнд холбогдсон буюу илүү сайн түвшний үйлчилгээ хүрдэг хотын төвийн оршин суугч нартай харьцуулахад гэр хороололд амьдарч буй иргэд ойролцоогоор гурав дахин их мөнгийг ус хангамжид зарцуулж байна. 2014 онд хотын төвийн оршин суугчид ус хангамж ба бохирын шугамын үйлчилгээнд нэг хүн сард дундажаар 12,000 (ойролцоогоор 6.60 ам.доллар) төгрөг төлсөн бол гэр хорооллын оршин суугчид ус хангамжинд нэг хүн сард дундажаар 35,633 (19.60 ам.доллар) төгрөг төлдөг гэсэн тооцоо байна . Сүүлийнх нь хамаагүй доогуур түвшний үйлчилгээ буюу худгаас ус худалдан авч, гэртээ авчрах мөн нийтийн халуун усны газарт усанд орох үйлчилгээнд зарцуулж буй дүн юм (судалгаанд оролцогчдын 72% тухайн өрхийн бүх эсвэл зарим насанд хүрэгчид нийтийн халуун усны газраар үйлчлүүлдэг гэж хариулсан байна.) Хотын төвтэй адилгүй зүйл нь гэр хороололд амьдарч буй иргэдийн зарцуулж буй мөнгөн дүн жорлон барих буюу суллах Орлогын бүлгийн ангилал 2014 оны 5 сарын зэрэг ариун цэврийн байгууламжтай байдлаар төлөхийг холбоотой зардлыг оролцуулахгүйгээр хүссэн мөнгөний дүн зөвхөн ус хангамжийн зардлыг хамаарч Хамгийн өндөр орлоготой 276,274 төг (152 байна. Сарын 1,022,089 төг (ойролцоогоор бүлгийн дундаж дүн ам.доллар) 550 ам.доллар)-ийн дундаж цалинтай гэр Бүх бүлгийн төлөхийг хүссэн 200,379 төг (110 хорооллын өрхийн хувьд усны хангамж ба мөнгөний дундаж хэмжээ ам.доллар) халуун усны газрын хэрэглээ нь орлогын 3%- Хамгийн бага орлоготой 129,274 төг (71 бүлгийн дундаж дүн ам.доллар) ийг эзэлж байна. Хүснэгт 2: Шинэ, усаар зайлуулдаг бус жорлонд хөрөнгө оруулалт хийх хүсэл эрмэлзэл (Рожер, 2015) 21 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Асуумж судалгаанд оролцогчдын ерэн долоон хувь өөрсдийн ариун цэврийн байгууламжаа сайжруулахад хөрөнгө оруулалт хийх хүсэлтэй байна гэж хэлсэн байна. Цаашлаад, ингэхийн тулд бусад зүйлст зарцуулдаг одоогийн зарлагаа багасгахад бэлэн гэж судалгаанд оролцогчдын 86% хариулсан байна. Ариун цэврийн байгууламжинд хөрөнгө оруулах хүсэлтэй байна гэж хамгийн өндөр орлоготой бүлгийн ердөө 79% хариулсан бол хамгийн бага орлоготой бүлгийн 95% ижил хариулсан нь сонирхолтой юм. Тооцоолж байсны дагуу бага орлоготой айлууд орлого өндөр айлуудтай харьцуулахад бага мөнгөн дүнг төлөх хүсэлтэй байсан боловч уг дүн нь тэдгээрийн мэдээлсэн орлогод эзлэх хувиараа илүү их байсан. Энэ нь хамгийн бага орлоготой бүлэгтэй харьцуулахад хамгийн өндөр орлоготой бүлэг илүү сайн чанартай ариун цэврийн байгууламжтай байдагтай холбоотой байж болох юм. Уг судалгааны төлөхөд бэлэн гэж мэдээлж буй мөнгөн дүнгийн талаар мэдээлэл нь зөвхөн харуулах зорилготой гэдгийг тэмдэглэбэл зохино– хүмүүсийн огт харж байгаагүй бүтээгдэхүүний үнийг хэлэхийг хүсэх нь ерөнхий таамаглал юм. Үүний адил шинэ жорлон нь ерөнхий загварт суурилсан учир түүний жинхэнэ өртөг ч мөн харуулах зорилготой юм. Гэр хорооллын иргэдийн дийлэнх хувь хамгийн энгийн технологийг эс тооцвол ямарваа технологийг барихад төлбөрийн чадварын хувьд боломжгүй байна. Ихэнх ариун цэврийн байгууламжийг барих тооцоолсон өртөг нь хүмүүсийн шинэ усаар зайлуулдаггүй жорлонд төлөхөд бэлэн гэж буй мөнгөн дүнгээс их байгаа юм. Иргэдийн төлөх чадварыг бага өртөгтэй зээл олгон нэмэгдүүлэх боломж байгаа боловч шинэ жорлонгийн зардлыг бүрэн төлүүлэхээр иргэдийн ихэнхийг ятгахад хүндрэлтэй байх болно. Энэ нь одоо байгаа байгууламждаа бага багаар сайжруулалт хийх нь олон өрхийн хувьд боломжийн сонголт болох магадлалтай юм. Хөрөнгө оруулалтын зардал Модон нүхэн доторлогоо болон тавцан бүхий нүхэн жорлон барих өртөг 2014 онд ойролцоогоор 550,000 төг (ойролцоогоор 300 ам. доллар) болохоор тооцоологдож байсан (ЖВ Жонс ба Ассосиатес Инк, 2015a). (Монгол Улсын хувьд мод нь барилгын хамгийн хямд материал биш байж болох юм.) 2006 онд Дэлхийн Банкны тооцоогоор хамгийн бага өртөгтэй чулуу өрж доторлосон нүхтэй энгийн нүхэн жорлон 95-130 ам. долларын өртөгтэй байсан (Иргэдийн оролцоотой дэд бүтцийн хөгжлийн төсөл, 2006). 2017 оны 5 сарын валютын ханшийг ашиглан тооцоолбол энэ нь 260,000 - 314,000 төгрөгтэй тэнцэхээр байсан. Юу нь төлбөрийн чадварт нийцэх, юу нь нийцэхгүй талаар дүгнэлтийн хийхийн өмнө лавшруулан судлах шаардлагатай хэдий ч хэт хүйтэн цаг уурын нөхцөлд тохирох жорлонг барих нэмэлт өртөг нь уг жорлонг олонх айл өрхүүдийн төлбөрийн чадварт нийцэхгүй болгож байсан Аляскийн туршлагатай дээрх үр дүн таарч байгаа юм (ЖВ Жонс ба Ассосиатес Инк., 2015). Айл өрхүүдийн төлөх боломжтой дүн болон сайжруулсан ариун цэврийн байгууламжуудын нэгж зардал хоорондын зөрүүг арилгахад татаас шаардлагатай болох магадлал өндөр байна. Ашиглалт, арчилгааны зардал Судалгаанд оролцогчид жорлонг суллуулахад дундажаар 28,500 гаруй төгрөгийг хэвийн буюу төлөхөд боломжийн үнэ гэжээ. Мөн тэдний хариулснаар бохирын шугамны үйлчилгээний хувьд сард 12,500-15,000 төгрөг төлөх нь хэвийн буюу боломжийн мөнгөн дүн аж. Гэсэн хэдий ч Улаанбаатар хотод агуулах сав суурилсан экологийн ариун цэврийн байгууламжийг туршсан Эй Си Эф төслийн татаас дуусгавар болмогц төслийн ажилтнуудын ярьснаар цөөхөн хүмүүс 22 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь суллах үйлчилгээг авсан байна. Уг үйлчилгээ нь жилд 40,000 төгрөг (ойролцоогоор 17 ам.доллар) буюу сард 3,300 төгрөг (1.50 ам.доллар)-ийн өртөгтэй байсан. Энэ нь төсөл үргэлжлэх хугацааны турш суллах үйлчилгээнд болон бие даасан байгууламжийг барихад бүрэн татаас олгож байсан учраас өмнө төлбөргүй байсан үйлчилгээнд мөнгө төлж эхлэхээс хүмүүс цааргалсантай холбоотой байж магадгүй юм. Аль ч тохиолдолд хангалттай тооны хэрэглэгчгүйгээр зардлыг нөхөн, тогтвортой үйлчилгээ үзүүлэх боломжгүй юм. Институцийн, бодлогын, зохицуулалтын ба санхүүгийн асуудлууд: Улаанбаатар хотын усны салбартай холбоотой институцийн тогтолцоо, зохицуулалтын орчин болон санхүүжилтын бүтцийн талаарх цогц судалгааг олон тооны байгууллагууд хийж байсан. Эдгээр байгууллагуудаас дурдвал: НҮБХС (НҮБХС-гийн Зүүн Ази, Номхон Далайн Бүсийн газар, 2016), Эй Си Эф (Ф.Бок, 2014), Хелмхолтз ЮФЗ (Сигел К. , 2012), ба НҮХХХ (Ливингстоун, Эрдэнэчимэг, & Оюунсувд, 2009). Энэ тайланд зөвхөн гэр хорооллын ариун цэврийн байгууламжтай холбоотой асуудлуудыг хураангуйлан үзүүлэхийг зорьсон. Мөн нэмэлт мэдээллийг Хавсралтаас үзэх боломжтой. Барилга, хот байгуулалтын яам (БХБЯ) нь ариун цэврийн байгууламжийн асуудлыг хариуцаж ирсэн; 2014 оны байдлаар тус яам нь гэр хорооллын хүн амын нягтаршлыг нэмэгдүүлэн, цахилгаан, ус, ариутгах татуурга зэрэг “инженерийн байгууламж”-ийн үйлчилгээ үзүүлэхэд гол анхаарал хандуулж байсан. Энэ нь гайхалтай төлөвлөгөө хэдий ч хэрэгжсэн ч 2030 онд гэхэд хамгийн багадаа 400,000 хүн бохир ус цуглуулах шугамд холбогдоогүй, бусад шийдэл шаардлагатай үлдэнэ. Монгол Улсын Засгийн газраас 2014 онд зохион байгуулагдсан Ариун цэврийн байгууламж, усны хангамжид бүх нийтийг хамруулах нь бага хурлын үеэр усны салбар тэр дундаа ариун цэврийн байгууламжид оруулах хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх, улсын хэмжээний ус, ариун цэврийн байгууламжийн мэдээллийн санг шинэчлэх зорилгоор хяналтыг сайжруулах, улсын хэмжээний төлөвлөгөө, хөтөлбөрт дүн шинжилгээ хийн, үр дүнг хэвлэх, УАЦЭА-н салбарын байгууллагуудын чадавх, хууль тогтоомж ба зохицуулалтыг сайжруулах, алслагдсан захын болон сумын төвийн усны хангамж, ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулан, хүртээмжийг нэмэгдүүлэх, улсын хэмжээний ариун цэврийн байгууламжийн асуудалд Эрүүл мэндийн яам илэрхий манлайлан оролцох, ариун цэврийн байгууламж, эрүүл ахуйн салбарыг дэмждэг болох амлалтыг тус тус өгсөн (Ариун цэврийн байгууламж, усны хангамжид бүх нийтийг хамруулах нь , 2015). Дээрх нь Монгол Улсын Засгийн газар ус хангамж, ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулахад нэмэлт хөрөнгө оруулалт хийх болон тэдгээрийн хүртээмжийг нэмэгдүүлэх шаардлагатайг ухамсарлаж буй хэргээс гадна ариун цэврийн байгууламж болон эрүүл ахуйн салбарыг дэмжих хэрэгцээ шаардлагыг хүлээн зөвшөөрч байгааг харуулж байгаа юм. Засгийн газраас ус, ариун цэврийн байгууламжийн хүртээмжийн талаар санхүүжилт, мэдээний ил тод байдлыг нэмэгдүүлэх амлалт өгсөн. Мөн тус салбарын чадавх, хууль тогтоомж мөн зохицуулалтыг сайжруулах хэрэгцээ шаардлагыг хүлээн зөвшөөрсөн хэрэг юм. Гэсэн хэдий ч гэр хороололд амьдардаг иргэдийг орон сууц руу нүүлгэн, орон сууцанд оршин суугчдыг ариутгах татуургаар хангахад голлон чиглэсэн хэвээр байсан. Тэрнээс гадна Засгийн газраас дээрх амлалтыг биелүүлэх чиглэлээр гарч буй ахицын тухай 2015 оны дунд хугацааны тайланд мэдээлээгүй (Ариун цэврийн байгууламж, усны хангамжид бүх нийтийг хамруулах нь , 2015). 23 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Цаг үе хувьсан өөрчлөгдөж байдаг учир энэ тайланд танилцуулсан институцийн тогтолцоо, хууль тогтоомж мөн санхүүжилтийн орчин энэ тайланг хэвлэгдэх (2017 оны 6 сар)-ээс өмнөх үеийн нөхцөл байдлын хураангуй байсан байх магадлалтай юм. Энэ тайланг хэвлэгдсэний дараагаар нөхцөл байдал энд дурдснаас зарим талаар өөрчлөгдсөн байх магадлалтай. Гэсэн хэдий ч энд дурдсан зөвлөмжүүд өргөн хүрээнд ач холбогдолтой хэвээр байх болно. УАЦЭА-н салбарын байгууллагуудын уялдаа холбоог бүх холбогдох яам, газруудын хооронд хангадаг гэж мэдээлж буй (ДЭМБ, 2014) хэдий ч талбар дээр ажиллах үеэр зарим албаны хүмүүс тус салбарт ахиц гаргахад тулгарч буй саад нь уялдаа холбоогүй байдал гэж хэлж байсан. Засгийн газрын албаны хүмүүсийг оролцуулан оролцогч талууд дэд бүтцийг сайжруулах нэгдсэн арга барилыг бий болгон, хэрэгжүүлэхэд тулгарч буй гол саад нь уялдаа холбоогүй байдал гэж мэдээлсэн байна (Р. Рид, 2015) (Кодома, 2015). Түүнчлэн нийтийн эзэмшлийн жорлонг нөхөн сэргээх, дүүрсэн жорлонг аюулгүй суллах буюу солих төлөвлөгөөнүүд байсан ч хэрэгжилтийн түвшин доогуур байснаас гадна ялгадас цэвэрлэх, дахин ашиглах талаар ямар нэгэн төлөвлөгөө байхгүй байна (ДЭМБ, 2014). Хэрэглэгчдийн оролцооны тодорхой заасан журам байдаг гэж мэдээлсэн боловч ариун цэврийн байгууламжийн төлөвлөлтөнд иргэд буюу үйлчилгээ авагч хэрэглэгчдийн оролцоо доогуур байсан. Дээр нь УУАЦБДНДШҮ-ний 2017 оны тайланд дурдсны дагуу бодлого, төлөвлөлтөнд тусгагдсан цорын ганц өртөмхий бүлэг нь хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд байсан байна (ДЭМБ, 2017). Мөн УУАЦБДНДШҮ-ний 2017 оны тайланд ядуу болон алслагдсан хүн амын аль алиныг төлөвлөгөөнд тусгагдсан гэж мэдээлсэн хэдий ч тэдгээрт хүрч үйлчлэх талаар гарсан ахицын талаар мэдээлээгүй байна (ДЭМБ, 2014). Институцийн тогтолцоо Байгаль орчин, ногоон хөгжлийн яам (БОНХЯ) нь улсын хэмжээний усны нөөцийн менежментийн талаар баримтлах бодлого, холбогдох оролцогч талуудын уялдаа холбоог хангах, хаягдал бохир ус зайлуулахад зориулсан стандарт тогтоох болон усны нөөцийн менежменттэй холбоотой үйлчилгээний талаарх мэдээллээр хангах чиг үүрэгтэй байдаг (Д. Басандорж, 2008). Тус яам нь холбогдох төрийн захиргааны байгууллагуудын хамт ундны ус хангамжийн хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг зохион байгуулах чиг үүрэгтэй (Монгол Улсын Засгийн Газар, 1995a). Түүнчлэн, хатуу хог хаягдлын менежмент хариуцах асуудлуудад нь ордог (Сигел K. , 2012). Яамны дунд хугацааны зорилтуудад хот суурин газрын агаар, ус, хөрсний бохирдлыг бууруулах, усны нөөцийн зохистой хэрэглээ ба хадгалан хамгаалалтыг нэмэгдүүлэх багтдаг (Тортелл, Боржигдхан, & Найдансүрэн, 2008). Тус яам нь энэ чиглэлд улсын хэмжээний усны нөөцийн менежментийн талаар баримтлах бодлого, холбогдох оролцогч талуудын уялдаа холбоог хангах, хаягдал бохир ус зайлуулахад зориулсан стандарт тогтоох болон усны нөөцийн менежменттэй холбоотой үйлчилгээний талаарх мэдээллээр хангах чиг үүрэгтэй байдаг (Д. Басандорж, 2008). Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газар (МХЕГ) нь төрийн хяналтын гол байгууллага. Улсын байцаагч нар төрөөс гаргасан 140 орчим хууль болон 3600-аас дээш тооны стандарт, дүрэм, журам, тогтоолын хэрэгжилтийг шалгадаг. Шалгалтаар байгаль орчны дүрэм журмыг мөрдөхгүй байгаа байгууллага, хувь хүнд арга хэмжээ авдаг. Үүнд ариун цэвэртэй холбоотой хууль ба стандарт багтдаг. Ерөнхий сайдын харьяаны байгууллага. Барилга, хот байгуулалтын яам (БХБЯ) нь ариун цэврийн байгууламжийн асуудлыг хамаарах хамгийн чухал яам юм. БХБЯ-ны Барилга, нийтийн аж ахуйн бодлогын хэрэгжилтийн газар нь нийтийн аж 24 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь ахуйн үйлчилгээний чиглэлээр баримтлах бодлогыг боловсруулах, хэрэгжүүлэх, нийтийн аж ахуйн үйлчилгээний эрх зүйн орчинг бүрдүүлэх, нийтийн аж ахуйн үйлчилгээний санхүүжилтын төлөвлөлт, зохион байгуулалт, судалгаа, төлөвлөгөө, экспертийз дүгнэлт гаргах зэргээр ариун цэврийн байгууламжтай холбоотой асуудлуудыг хариуцдаг (Дэлхийн Банк, 2007). Гэвч нийслэлийн хэмжээнд уг бодлогын хэрэгжилтийг хотын засаг захиргаа хариуцдаг. БХБЯ нь томоохон хэмжээний ариун цэврийн төслүүд, ялангуяа төрийн бодлогод чухалд тооцогддог төслүүдийг хэрэгжүүлдэг. Гэвч Нийслэл дэх дэд бүтцийн ашиглалт, засвар үйлчилгээг хотын захиргаа хариуцдаг. Усны үндэсний хороо (УҮХ) нь устай холбоотой яамдын үйл ажиллагааг зохицуулдаг. Дээр нь Усны үндэсний хөтөлбөрийг боловсруулан, парламент ба засгийн газарт оруулан санал болгох үүрэгтэй (Л. Хорлман, 2010). Мөн ариун цэврийн байгууламжийн талаар баримтлах бодлого боловсруулахад оролцдог. Ус хангамж зохицуулах зөвлөл (УХЗЗ) УХЗЗ нь битүү тунгаагуур, бохир ус хадгалах сав болон жорлонг суллах үйлчилгээ үзүүлэгч хувийн хэвшлийн байгууллагууд зэрэг ариун цэврийн салбарт үйл ажиллагаа явуулдаг гэрээт байгууллагуудад зөвшөөрөл олгон, тэдний ажилд хяналт тавьдаг. Нийгмийн эрүүл мэндийн хүрээлэн (НЭМХ) нь ЭМЯ-ны харьяа ба усны чанар, эрүүл ахуйн судалгаа хийдэг бөгөөд ариун цэврийн байгууламжийн эрхзүйн стандартуудыг боловсруулдаг. Гэр хорооллын ариун цэврийн асуудлаар хэд хэдэн судалгаа хийсэн (Сигел К. , 2012). Туул голын сав газрын захиргаа (ТГСГЗ) нь БОНХЯ-ны харьяа, усны чанарын менежмент, бохирдлын албан татвар ноогдуулах зэрэг олон төрлийн асуудлыг хариуцдаг. Нийслэлийн хэмжээний байгууллагууд Улаанбаатар хотын захиргаа нь нийтийн ариун цэврийн байгууламжуудыг эзэмшдэг бөгөөд тэдгээрийн ашиглалт, засвар үйлчилгээ болон сэргээн засварлалт, санхүүжилтыг зохион байгуулдаг. Мөн, бохирын шугамд холбогдоогүй гэр хороолол зэрэг газрын ариун цэврийн байгууламжийн талаар баримтлах бодлого боловсруулах ба хэрэгжүүлэх чиг үүрэгтэй. Нийслэлийн хэмжээний ариун цэврийн байгууламжийн талаар баримтлах бодлого боловсруулах, үнэ тариф тогтоох, хөрөнгө оруулалтын санхүүжилт, техникийн зураг төсөл, гэрээ боловсруулах болон тендер, барилга угсралтын ажлын хяналтанд оролцдог (хариуцдаг гэсэн үг биш юм) (Усны газар, 2011). Мөн ариун цэврийн байгууламжтай холбоотой хууль тогтоомжинд хяналт тавин, эрүүл ахуйн нөхцлийг сайжруулахад зориулсан төсөвтэй холбоотой шийдвэрийг батлах, төсвийн зарцуулалтанд хяналт тавидаг. Захирагчийн ажлын албаны Инженерийн байгууламжийн хэлтэс ба Ерөнхий төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэгч агентлагуудын холбогдох газрууд нь голлох үүрэг гүйцэтгэдэг боловч Гэр хорооллын хөгжлийн газар нь гэр хорооллын ариун цэврийн байгууламж төлөвлөх, зураг төсөл гаргах, барих чиг үүрэгтэй. Нийслэлийн Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газар (НМХЕГ) нь Нийслэлийн түвшинд энэ байгууллага дараах чиг үүрэгтэй. Үүнд: стандартыг мөрдүүлэх; эрүүл ахуй, бохир ус цэвэрлэх байгууламжаас авсан дээж, хувийн эх үүсвэрээс гаралтай газар доор усны бохирдолтонд хяналт тавих; мөн бохирдлоос сэргийлэх. Нийслэлийн байгаль орчин, ногоон хөгжлийн газар нь бохирын шугамд холбогдоогүй ариун цэврийн байгууламжаас гаралтай хөрс бохирдохоос сэргийлэх, ахуйн болон үйлдвэрийн эх 25 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь үүсвэрээс мөн бохир ус цэвэрлэх байгууламжаас гаралтай бохирдлыг хянах ба байгаль орчны хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийг хангах чиг үүрэгтэй. Тус байгууллага нь саяхнаас бохирын шугамд холбогдоогүй гэр хорооллын өрхүүдэд тохиромжтой ариун цэврийн байгууламжийн шийдлүүдийг боловсруулах чиг үүрэгтэй болсон (Р. Рид, 2015). Энэ байгууллага нь ариун цэврийн байгууламжийн маркетингийн хандлагыг дэлгэрүүлэх зэргээр гэр хорооллын ариун цэврийн сайжруулсан байгууламжийг хэрэгжүүлэх хүчин чармайлтыг манлайлах боломжтой байж магадгүй. Дүүргийн түвшний байгууллагууд Хэдийгээр дүүргийн түвшний захиргаа нь хотын захиргааны нэг хэсэг боловч ахуйн ариун цэвэртэй холбоотой албан ёсны үүрэг, хариуцлага хүлээдэггүй болно. Гэвч зарим тохиолдолд хэрэглэгчдэд цаг үеийн чанартай дэмжлэг үзүүлдэг. Халуун усны газруудын барилга угсралт ба ашиглалтыг хариуцдаг боловч ашиглалтыг ихэвчлэн хувийн хэвшлээр гүйцэтгүүлдэг. Хороо ба хэсгийн түвшний институциуд Хороо нь Монгол Улсын төрийн хамгийн доод түвшний сонгуульт нэгж бол хэсэг нь газар зүйн байрлал дээр тулгуурлан иргэдийг бүлэг болгосон нэгжийг хэлдэг. Хороо нь нутаг дэвсгэр дээрээ иргэд, аж ахуйн нэгж, байгууллагуудын эрүүл ахуйн байгууламжуудад холбогдох хууль ба дүрэм, журмыг мөрдүүлэх үүрэгтэй байдаг. Бодит байдал дээр хороо ба хэсгийн түвшний удирдлагууд ариун цэврийн асуудлаар маш бага чиг үүрэгтэй байдаг. Хэдий тийм боловч хорооны түвшний төлөөллүүд үйлчилгээг сайжруулахад хувь нэмэр оруулах хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлж байсан. Төрийн өмчийн бие даасан компаниуд Улаанбаатар хотын ус сувгийн газар (УСУГ) нь үйл ажиллагаагаа өөрөө санхүүжүүлдэг аж ахуйн нэгж гэж байгуулагдсан ба Улаанбаатар хотын захиргааны харьяа байгууллага юм. УСУГ нь ариутгах татуургын шугам сүлжээ, цэвэрлэх байгууламжийн ашиглалт, засвар үйлчилгээг хариуцдаг. Тус байгууллагын өмч хөрөнгө Улаанбаатар хотын захиргааны мэдэлд байдаг ба одоогоор бүх зардлаа бүрэн нөхөж ажиллаж чадахгүй байгаа гэдгийг энэ бүлгийн сүүлийн хэсэгт дурдсан болно. (НҮБХХ/НҮБХС, 2004). Орон сууц нийтийн аж ахуйг удирдах газар (ОСНААГ) бол Улаанбаатар хотын захиргааны харьяа, өөр өөрийгөө санхүүжүүлдэг компани юм. Тус байгууллага нь нийтийн эзэмшлийн орон сууцны ус хангамж, бохир ус цуглуулах, зайлуулах зэрэг ажлыг зохион байгуулдаг. ОСНААГ нь УСУГ -т цэвэр болон бохир усны төлбөрөө шууд төлдөг 20 хувийн гэрээт байгууллагаар ашиглалтын чиг үүргээ гүйцэтгүүлдэг. Үйлчилгээ үзүүлэгч бусад байгууллагууд Төрийн эзэмшлийн ариутгах татуургын шугам сүлжээ хүрч чадахгүй байгаа өрхүүдийн ариун цэврийн үйлчилгээний эрэлтийг хангадаг олон тооны голдуу жижиг, албан бус аж ахуйн нэгжүүд байдаг. Тэдгээр нь жорлон суллах, барих зэрэг үйлчилгээ үзүүлдэг. Олон улсын донорууд Монгол улсад усны хангамжийг сайжруулах чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж байгаа олон улсын донорууд олон байгаа боловч маш цөөхөн нь ариун цэврийн салбарт ажиллаж байна. Эдгээрийн талаар товч мэдээллийг Хавсралтад үзүүлэв. 26 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь ТББ-ууд Монгол Улсын хот суурин газрын ариун цэврийн байгууламжийн чиглэлээр харьцангуй цөөн тооны ТББ-ууд үйл ажиллагаа явуулж байгаа бололтой байна. Хавсралтанд энэ салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа нь мэдэгдэж байгаа ТББ-уудыг үзүүлэв. Бодлого ба төлөвлөгөө Засгийн газар нь гэр хорооллын ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах алсыг харсан, бодит төлөвлөгөө ба бодлоготой байна. Гэвч уг тайланг бичиж байх явцад энэ бүх төлөвлөгөө нь төвлөрсөн ариутгах татуургын шугамд өрхүүдийг холбох зэрэг гэр хорооллыг өргөн хэмжээгээр дахин хөгжүүлэн, нягтаршлыг нэмэгдүүлэхэд суурилж байна. Засгийн газрын 2014 оны төлөвлөгөө хурдацтай хэрэгжинэ гэж тооцоолоход 2030 онд ариутгах татуургад холбогдоогүй 400,000 гаруй оршин суугч байх юм. (Эн Жей Эс Консалтантс ХХК, 2013). Улмаар эрүүл ахуйн шаардлага хангасан, төлбөрийн чадварт нийцсэн бие даасан ариун цэврийн байгууламжууд ирэх олон жилийн хугацаанд шаардлагатай болох юм. Гол бодлого, төлөвлөгөөг дор жагсаав. Улаанбаатар хотын ерөнхий төлөвлөгөө: ЖАЙКА-гийн шугамаар хотын ерөнхий төлөвлөгөөг 2009 онд хийсэн (АЛМЕК ХК, 2009) ба 2013 онд шинэчилсэн. ЖАЙКА-гийн дэмжлэгтэйгээр хотын захиргаанаас ус хангамж, ариутгах татуургын стратеги төлөвлөлтийн чиглэлээрх судалгааг мөн гүйцэтгэсэн байна (Эн Жей Эс Консалтантс ХХК, 2013). Мянганы хөгжлийн зорилтууд (МХЗ): Монгол улсын засгийн газар 2000 онд МХЗ-уудад хүрэх амлалт дэвшүүлсэн. Гэвч, 2000-2010 оны хооронд ариун цэврийн сайжруулсан байгууламжийн хамрах хүрээ буурсан нь хүн амын хотжих үйл явц хурдацтай явагдаж байгаагаас шалтгаалсан байж болох юм (НҮБХС/ДЭМБ, 2012). Усны үндэсний хөтөлбөр: Уг хөтөлбөр нь олон тооны хөтөлбөр ба стратегийг нэгтгэн, улсын хэмжээнд үйлчлэх нэгдсэн усны хөтөлбөр бий болгох зорилготой (Л. Хорлман, 2010). Усны нөөцийг хамгаалах; байгаа нөөцийн зохистой ашиглалтыг дээшлүүлэх; ба Монгол хүнийг эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах нөхцлийг бий болгоход дөхөм болох үндсэн зорилготой (Сигел K. , 2012). 21-р зууны Монгол мөрийн хөтөлбөр (MAP-21) (Сигел K. , 2012) Монгол улсын Засгийн газрын 2008- 2012 оны мөрийн хөтөлбөрт ус ба дэд бүтцийн хөгжилд тодорхой хэмжээний анхаарал хандуулсан байдаг. Уг хөтөлбөрт гэр хорооллын дэд бүтцийн бүтээн байгуулалтыг сайжруулан, үйлчилгээ хүргэхэд төр-хувийн хэвшлийн түншлэл хамарсан санаачлагуудыг дэмжихээр тодорхой санал дэвшүүлсэн байдаг (Тогтвортой хөгжлийн үндэсний зөвлөл, Огноогүй). Ариун цэврийн хөтөлбөр: тус хөтөлбөр нь БХБЯ-наас боловсруулагдан, 2005 онд батлагдсан. Хөтөлбөрт биет болон институцийн бүрэн хэмжээний 45 тодорхой санал тусгасан байдаг. Хөтөлбөр нь гэр хорооллын ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах хэрэгцээ байгааг тодорхой байдлаар хүлээн зөвшөөрсөн байдаг (Дэлхийн Банк, 2007). Гэсэн хэдий ч гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцөл байдлын талаар ахиц бага гарсан бололтой харагдаж байна. Зохицуулалтын орчин Ариун цэврийн байгууламжийн улсын хэмжээний зохицуулалтын орчин дараах гурван хэсэгт хуваагддаг. Үүнд: хууль тогтоомж; стандартууд мөн техникийн нормууд орно. Ерөнхийдөө “хууль тогтоомж” нь төрийн бодлогыг тусган, улсын хэмжээний зорилгыг тодорхойлон, үүрэг ба 27 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь хариуцлагыг тодорхойлж өгдөг. “Стандарт” нь ундны усны чанарын шаардлага эсвэл шинэ жорлонд тавигдах техникийн үзүүлэлт зэрэг үйлчилгээний түвшинг тогтоодог. “Норм” нь стандартанд хүрэхэд мөрдөх шаардлагатай журмыг тогтоох ба хууль тогтоомжтой нийцсэн байх ёстой. Засгийн газар нь Стандарт, хэмжил зүйн газар (СХЗГ)-аараа дамжуулан стандартыг тогтоодог. Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газар (МХЕГ) нь эдгээр стандартыг мөрдүүлэх үүрэгтэй. Нэмэлт мэдээллийг Хавсралтанд үзүүлэв. Хууль эрх зүйн орчин, институцийн тогтолцоог шинэчлэхэд ахиц гарсан хэдий ч ариун цэврийн байгууламжуудыг өргөн хүрээний хууль, стандарт, дүрэм, журам, бодлого, төлөвлөгөөнүүдээр зохицуулж байгаа нь харагдаж байна. Олонхи нь ариутгах татуурга болон бохир ус цэвэрлэхтэй холбоотой байхад бие даасан ариун цэврийн байгууламжтай холбоотой стандартууд нь зөвшөөрөгдсөн хэсэг байгууламжуудыг дэлгэрэнгүй тодорхойлон зааврын шинж чанартай байна. Дээрх төрлийн зааврын шинжтэй зохицуулалт шинэ санаачлага гарахад саад болж, орон нутгийн нөхцөл байдал тохирсон өөрчлөлт хийх нөхцлийг бүрдүүлдэггүй. Инженер ба бусад мэргэжилтнүүд нь хууль ба дүрэм, журмын мөрдөж ажиллаагүй бол хувийн хариуцлага хүлээдэг. Иймд инженерүүд туршилтын үйл ажиллагаанд оролцохоос татгалздаг бөгөөд төрийн байгууллагуудын хувьд шинэлэг, шинэ хандлагыг ашиглах эрмэлзэлгүй байдаг. Монгол Улсын УАЦЭА-н салбарын стандарт, зохицуулалтууд нь айл өрх гэхээсээ илүүтэйгээр төрийн/хувийн хэвшлийн дэд бүтцийн үйлчилгээ үзүүлэгчдэд чиглэсэн “тэмүүлсэн” стандартууд байдаг. Эдгээр өндөр стандартуудыг хэрэглэхэд голчлон өндөр өртөгтэй, нарийн төвөгтэй байдаг ба өрх айлууд хүрч хэрэгжүүлэхэд бараг боломжгүй байдаг (НҮБХС Зүүн Ази, Номхон Далайн бүсийн газар, 2016). Улмаар бодит байдалд эдгээр стандартуудыг өрхийн түвшинд ойшоохгүй байх нь элбэг. Жишээ болгон дурдахад 2016 онд хүчин төгөлдөр болсон Монгол Улсын үндэсний шинэчилсэн стандарт (MNS 5924: 2015)-д жорлонгийн хэд хэдэн загварыг хэрхэн баривал зохих талаар заадаг. Үүнд нүхэн жорлонгийн бүхээгний хэмжээсийг нарийн заасан байдаг (Монгол Улсын Стандарт, хэмжил зүйн үндэсний газар, 2015) ба энэ нь хэрэглэгч өөрөө шийдэхээр орхиж болох асуудал юм. Эл байдал нь хэрэглэгчийн болон хууль тогтоомж дахь шаардлагад нийцэх боломжтой шинэ санаа эсвэл бага өртөгтэй шийдлүүдийг бий болгох нөхцлийг бүрдүүлэхгүй байна. Санхүүжилтийн бүтэц Монгол нь албан татварыг оролцуулан эрх зүй болон засаг захиргааны эрх мэдлийг төвөөс тогтоон, баталж, хяналт тавьдаг нэгдсэн төрийн тогтолцоотой улс юм. Усны хангамж, ариун цэврийн томоохон дэд бүтцэд зориулсан хөрөнгө оруулалтын зардал нь Засгийн газар албан татвараар дамжуулан бүрдүүлэн, Яамдад хуваарилдаг улсын төсвийн нэг хэсэг болдог. Ус, ариун цэврийн байгууламжийн хувьд БХБЯ-нд голчлон хуваарилдаг. Цэвэр усны хөрөнгө оруулалтын зардал 2014 онд нийт хөрөнгө оруулалтын зардлын 0.62%-ийг эзэлж байсан бол бохир усны зардал 1.06%-ийг эзэлж байсан байна. Харин цэвэр ус болон бохир усанд зориулсан хөрөнгө оруулалтын зардал 2015- нд буурч нийт хөрөнгө оруулалтын зардалд эзлэх хувь тус тус 0.18% ба 0.22%, болсон. 2002-оос 2010 оны хооронд ус, ариун цэврийн байгууламжтай холбоотой хөтөлбөр, дэд бүтцийн нийт тооцоолсон зардал засгийн газрын нийт зардлын 2.1%-ийг эзэлж байсан байна. Ус, ариун цэврийн дэд бүтэц, хөтөлбөрт зарцуулсан дундаж мөнгөн дүн 2003-аас 2011 оны хооронд жилд 28 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь ойролцоогоор 15 сая ам.доллар байсан байна. Энэ мөнгөний бараг хагас нь ус, ариутгах татуургын том системд чиглэсэн байсан бол ойролцоогоор 12.2 сая ам.долларын донорын туслалцаа ‘энгийн’ ус, ариун цэврийн байгууламжинд чиглэсэн байсан. НҮБХС-гаас “усны хангамж, бохир усны чиглэлээрх хөрөнгө оруулалт дараалан бага түвшинд байгаагаас УАЦЭА нь Монгол Улсын Засгийн газрын стратегийн тэргүүлэх зорилт биш болохыг харуулж байна….” Гэжээ. (НҮБХС Зүүн Ази, Номхон Далайн бүсийн газар, 2016). (НҮБХС-гийн Зүүн Ази, Номхон Далайн Бүсийн газар, 2016). Засгийн газраас ариун цэврийн байгууламжид зориулсан санхүүжилтийн төлөвлөгөө байдаг гэж 2014 онд мэдээлсэн хэдий ч дотоодын төсвийн амлалтын зарлагдсан дүнгийн тооцоолсон хувь 50%- иас бага гэж тооцоологдсон; харин доноруудын амлалтын зарлагдсан дүн 50-аас 75 хувийн хооронд байсан (ДЭМБ, 2014) ба доноруудын амлалтын зарлагдсан дүн дараагийн хоёр жил сайжирсан гэж мэдээлсэн (ДЭМБ, 2017). НҮБХС-гийн мэдээлснээр Монгол Улсад ус, ариун цэврийн салбарт зориулсан төсвийн бүрдүүлэлт , хуваарилалтыг тогтооход маш хэцүү байдаг байна. Урсгал орлого ба зарлагын ихэнхийг үйлчилгээ үзүүлэгч байгууллагууд гаргасан байдаг бол хөрөнгө оруулалтын ихэнх зардлыг “сүлжээний дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалтын ажил” гэж энгийнээр бүртгэдэг байна. Төсөв төлөвлөлт, нягтлан бодох бүртгэл болон тайлагналтын сайжруулсан стандарт нь орлого, зарлагын илүү сайн дүн шинжилгээг хийх нөхцлийг бий болгоно (НҮБХС-гийн Зүүн Ази, Номхон Далайн Бүсийн газар, 2016). Зарчмын хувьд ашиглалт, арчлалтын урсгал зардлыг үйлчилгээ үзүүлэгч байгууллагуудын ус болон бохир усны үйлчилгээний тарифын орлогоос гаргадаг. Гэтэл уг тарифийг доогуур тогтоон, тааруухан боловсруулсан байдаг ба “Монгол Улсын УАЦЭА-н салбарын чанар, тогтвортой байдалд тулгарч буй гол гацаа гэж хэлж болохоор байна”. Эл асуудлыг шийдвэрлэх зорилгоор УҮЗЗ (Усны үйлчилгээг зохицуулах зөвлөл)-ийг байгуулсан боловч үнэ тарифт өөрчлөлт оруулж чадахгүй байсаар байна (Ф.Бок, 2014). Улаанбаатар хотод Засгийн газраас ус хангамж, ариутгах татуургын шугам сүлжээг хариуцсан нийтийн аж ахуйн үйлчилгээний компани болох УСУГ-ын алдагдлыг нөхөхийн тулд мөнгө “зээлүүлж” ирсэн байна. УСУГ нь эдгээр зээлийг эргэн төлөх боломжгүй бололтой байгаа учир эдгээр нь үнэн хэрэгтээ ус хангамж, ариутгах татуургын үйлчилгээнд олгосон татаас болж байгаа ба илүү сайн түвшний үйлчилгээ авдаг иргэдэд түлхүү ашиг тустай болж байна. Ус хангамж, ариун цэврийн байгууламжид зориулсан орлого эсвэл зарлагын зүйл байхгүй ба гэр хороололд зориулсан зарлагын зүйл ч байдаггүй байна. “Ариутгах татуурга” ба “ариун цэврийн байгууламж ба хаягдал” гэсэн хоёр үйл ажиллагааг УБ хотод шууд хуваарилсан ч үүнтэй холбоотой тодорхой төсвийн зүйл байхгүй байна (Рид, 2015). Зарлагын тайланг олон нийт шууд үзэх боломжгүй байдаг ба төсвийн зарлагуудыг харьцуулах боломжгүй байдаг (ДЭМБ, 2017). 2014 оны байдлаар Улаанбаатар хотын захиргаанд үйл ажиллагааны төсвийг салбараар буюу үйлчилгээгээр ангилсан нэгдсэн төсвийн мэдээ байхгүй байсан. УБ хотын захиргаа нь хотоос зохион байгуулан, үзүүлдэг төрийн үйлчилгээнүүд, хотын өөрийн хөрөнгө оруулалт ба урсгал орлого, яамдын санхүүжилттэй хотоос зохион байгуулж буй хөрөнгө оруулалтын төслүүд зэрэг хамгийн багадаа гурван нягтлан бодох бүртгэлийн системтэй ажиллаж байна. Ямар ч тохиолдолд гэр хорооллын өрхүүд бие даасан ариун цэврийн байгууламжийнхаа барих болон ашиглалтын зардлыг өөрсдөө санхүүжилдэг нь тодорхой зүйл юм. 29 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Хүний нөөц Ариун цэврийн салбарын хүний нөөцийн стратеги боловсруулагдсан боловч хэрэгжилт нь тааруу байна. Ур чадвартай төгсөгчдийн тоо хангалттай бус ба тэдгээр нь нэн ялангуяа ариун цэврийн салбарт бус бусад салбарт, хот суурин газар ажиллахыг илүүд үздэг байна. Дээр нь энэ салбарт ажиллагсдад зориулсан санхүүгийн нөөц болон ариун цэврийн байгууламж, ундны ус, эрүүл ахуйн чиглэлээрх сургалтын боломж бүгд бага зэрэг хязгаарлагдсан байна (ДЭМБ, 2014). УСУГ-ын албаны хүмүүс усны салбарт ажиллах хүчний нас хөгширч буйд санаа зовниж буйгаа илэрхийлж байсан. Мөн талбарт ажиллах үеэр техникийн ажилтгууд энэхүү тайланг боловсруулсан зохиогч нарт нийтлэг байдаг ариутгах татуурга болон нүхэн жорлонгоос өөр технологийн талаар мэдэхгүйгээ дурдаж байсан учир тэдгээрийн ур чадвар, мэдлэгийг шинэчлэх илэрхий хэрэгцээ байна. УСУГ-ын удирдах албан тушаалын хүмүүстэй лавшруулан ярилцахад барилга угсралтын сайн чанартай гүйцэтгэгч байдаггүй нь төсвийн зарлагад тодорхой хязгаарлалт болдогийг онцлон дурдсан юм (Р. Рид, 2015) Техникийн асуудлууд: Одоо байгаа ус хангамж Гэр хороололд оршин суугчдын 3 хүрэхгүй хувь усан хангамжийн шугамд холбогдсон байна. Гэр хороололд амьдарч буй ихэнх өрхүүд гэр хорооллын ихэнх газруудад байх ус түгээх байрнаас ус худалдан авч, гэрлүүгээ саваар зөөвөрлөдөг байна. Гэр хорооллын иргэд дундажаар 8-11 өнхнл усыг худалдан авч, гэрлүүгээ зөөвөрлөдөг байна (Рожер, 2015). Өрхүүд дундажаар нэг өдөрт нэг хүн 9.8 л хэрэглэдэг гэж мэдээлжээ. Олон иргэд халуун усны газар очихоороо нэмэлт ус хэрэглэдэг (судалгаанд хамрагдсан насанд хүрэгчдийн бараг 72%) буюу найз нөхөд эсвэл хамаатан садныхаа байшинд усанд ордог байна (судалгаанд оролцогчдын 10 гаруй хувь). Мөн зарим хүмүүс хувийн худгаас ус худалдаж авах буюу ашигладаг байна. Гэр хорооллын зарим иргэд угаалгын усаар байшингаа цэвэрлэхэд ашиглах зэргээр усыг дахин ашигладаг гэж бас мэдээлжээ. Дээрх хэрэглээний түвшин нь ерөнхийдөө эрүүл мэндийн сайн байдлыг хангахад шаардлагатай гэж үздэг хэмжээнээс бага байгаа юм. ДЭМБ-ын мэдээлснээр 20 өнхнл буюу гэр хорооллын иргэдийн мэдээлж буй дундаж хэрэглээнээс хоёр дахин хэмжээтэй усны хэрэглээ, гар угаах болон хүнсний эрүүл ахуйд хангалттай боловч угаалга, усанд ороход хангалтгүй бөгөөд эрүүл мэндийн өндөр эрсдэлтэй байдаг. Харин усны хэрэглээ, хүнсний эрүүл ахуй, угаалга ба усанд ороход хангалттай байх шаардлагатай усны хэмжээг 50 өнхнл гэж тооцоолсон байдаг ба эрүүл мэндийн бага эрсдэлтэй гэдэг (Ховард. & Бартрам, 2003). Засгийн газраас гэр хорооллын иргэд 2030 он гэхэд 25 өнхнл усны хэрэглээтэй болгох зорилгоор усны хангамжийг сайжруулахаар зорьж байна (Эн Жей Эс Консалтантс ХХК, 2013). Ерөнхийдөө гэр хорооллын оршин суугчид орлогоосоо үл хамааран ус хангамж, ариутгах татуурга болон бусад нийтийн аж ахуйн үйлчилгээний шугамд холбогдсон хотын төвийн оршин суугчидтай харьцуулахад. чанарын хувьд илүү тааруу, өндөр өртөгтэй ус болон ариун цэврийн үйлчилгээ авч байна (Камата, Рейхарт, Цэвэгмид, Ким, & Седвик, 2010). Түүнчлэн, уламжлалт усны үүсвэртэй ариутгах татуурга зэрэг ихээхэн хэмжээний уснаас хамааралтай ариун цэврийн байгууламжийг нийт хотын хэмжээнд дэмжихэд одоогийн боломжит усны хангамж 30 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь хангалтгүй байх эрсдэл бий юм. Хотын зүгээс маш ойрын ирээдүйд тооцоологдож буй эрэлтийг хангахад усны нэмэлт эх үүсвэр шаардлагатай болно гэж урьдчилан таамаглаж байна (УСУГ, 2014). Ариун цэврийн өнөөгийн нөхцөлд байдал Гэр хороолол амьдардаг иргэдийн бараг 99% ариун цэврийн байгууламжтай байна. Нийт өрхийн бараг 95% энгийн нүхэн жорлон ашигладаг гэж мэдээлсэн бол 1.7% нь салхивчтай жорлон, 2.4% усаар зайлуулдаг жорлон ашигладаг гэсэн ба 1.1% нь жорлонгүй, ил задгай бие засдаг гэжээ. Хүмүүсийн дийлэнх нь газар дээрээ суурьшмагцаа удалгүй энгийн нүхэн жорлон баридаг бололтой байна. Нийт өрхийн 70 орчим хувь нь өөрсдийн жорлонтой, 30 орчим хувь нь бусдын жорлонг хуваан хэрэглэдэг /ихэвчлэн нэг хашаанд/ байна (Рожер, 2015). Ийм жорлонг өөрсдийн хөрөнгөөр ихэнхдээ тааруухан барьж, арчилдаг байна. Зарим нь Зураг 8: Гэр хороолол дахь нүхэн жорлон (Гэрэл нүхийг хаасан хоёр банз тавьсан шалтай жорлон зураг: Дэлхийн Банк) байгаа нь аюултай зохион байгуулалт юм. Арчилгаа тааруу жорлон эрүүл ахуйн шаардлага хангахгүйгээс гадна аюултай бөгөөд өвчин дамжуулдаг ялаа болон бусад халдвар тараагчдын үржих таатай нөхцөл болдог. Нийт өрхийн 25 гаруй хувь газар доорх усны түвшин өндөр аль эсвэл гадаргад үндсэн чулуулаг ойрхон байдаг гэх шалтгаанаар нүх ухахад хүндрэлтэй газар байрладаг гэсэн мэдээ байна (Рожер, 2015). Хүн ам өсч, улам олон хүн зах газраар суурьших тусам энэ тоо ихсэх магадлалтай юм. Усаар зайлуулдаг жорлонтой хүмүүсийн дийлэнх орон сууцанд амьдардаг боловч цөөн тооны өрх гал тогоо болон усанд ороход зориулан крантны ус, сантехник болон усаар зайлуулдаг жорлон суурьлуулсан байна. Эдгээр тоноглолд ус хангахын тулд хангалттай хэмжээний ус татсан байна. Бохир усыг байгууламж байрлаж буй газар дээрх тунгаагуур руу хоолойгоор дамжуулдаг байна. Эдгээр тунгаагууруудыг хэд хэдэн жил ашиглаж буй хэдий ч суллах шаардлагатай болоогүй гэж хэрэглэгчид мэдээлж байгаагаас үзэхэд мэдээжийн хэрэг ус нэвтрүүлдэггүй биш бололтой юм. Эдгээр хэрэглэгчид тухайн системд хөрөнгө оруулалт хийн, нэмэлт усны төлбөрийг төлөх хүсэлтэй бөгөөд боломжтой байсан ба нэмэлт усыг татан, шугамын хоолой, тоноглолыг хөлдөөхгүй байлгах хүчин чармайлт гаргасан байсан. Судалгаа авсан дийлэнх өрхүүд жорлонгоо суллаж байгаагүй гэж мэдээлсэн байна (Рожер, 2015). Зарим жорлонгийн нүх нь дүүрээгүй ба бусад өрхүүдийн хувьд жорлонгийн нүх дүүрэхэд уг жорлонг хаян, шинийг барьсан байна. Мөн цөөн тооны хүмүүс жорлонгоо суллуулдаг гэсэн байна. Гэхдээ хүн ам ихсэх тусам мөн жорлонгийн нүх дүүрэх тусам нүх суллах үйлчилгээний эрэлт нэмэгдлэх ихээхэн хандлагатай юм. Нөөцлүүр савыг суллахад зөвхөн зуны улирлаар хязгаарлагдаж байгаа ба өвлийн улиралд нүхэнд агуулж буй зүйлс хатуу төлөвт байхад хөлдсөн хаягдлыг хагалахын тулд багууд компресс алхаар ашиглан суллах боломжтой ба ингэж сулласан хаягдлыг хатуу хог хаягдал 31 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь зайлуулдаг газар руу зөөвөрлөдөг гэсэн мэдээ байна. Гэвч энэ арга нь хаягдал гэсэх үед хүн ардын эрүүл мэнд, хүрээлэн буй орчинг эрсдэл оруулж болзошгүй юм. Нийт өрхийн 48 гаран хувийн мэдээлснээр саарал усыг жорлонгийн байгууламж хаядаг гэсэн бол 38% нь хашаан дотроо саарал усанд зориулсан тусдаа нүхтэй гэж хариулсан байна. Гурван хувь газарт асган, 1 хувь нь ус зайлуулах сувагт, 1 хувь сууц доторх хоолойд харин 10 хувь нь янз бүрийн бусад газарт, зарим нь бүр хашааныхаа гадна асгадаг гэжээ (Рожер, 2015). Гэр хорооллын ихэнх газарт төлөвлөсөн ус зайлуулах систем дутагдалтай байгаа ч одоогийн байдлаар саарул ус зайлуулах нь хүрээлэн буй орчны гол асуудал хараахан болоогүй байна. Өрхийн усны хэрэглээ нэлээд бага байгаа учир саарал усны хэмжээ ч бас нэлээд бага байдаг. Гэвч усны хэрэгцээ өсвөл энэ нь асуудал үүсгэх болно. Ариун цэврийн үйлчилгээний хэлхээ – Холбоо/хэсгүүд Гэр хороололд ариун цэврийн үйлчилгээний хэлхээний хэд хэдэн нийтлэг хувилбарууд байна. Нэг жишээ нь нүх нь дүүрэхэд хаан, хаядаг энгийн нүхэн жорлон юм. Хэрэглэгчтэй харилцах / Цэвэрлэх/Зайлуулах Агуулах Жорлонгийн нүх Жорлон / Жорлонгийн нүх Зураг 9: Нүх нь дүүрэхэд хаан, хаядаг нүхэн жорлонд зориулсан ариун цэврийн байгууламжийн үйлчилгээний хэлхээг үзүүлэв Өөр нэг жишээнд нүх нь дүүрэхэд хөлдсөн байх магадлалтай жорлонгийн хатуу хаягдлыг гараар сулладаг жорлонг үзүүлж байна. Үүнд ялгадасны лагийн менежмент хэрэгтэй харуулж байгаа учир нь энэхүү хэлхээ онолын хувьд хаягдлыг цэвэрлэн, аюулгүй зайлуулснаар дуусгавар болдог. Зөөвөрлөх Зайлуулах Суллах Тээврийн Хатуу хог хаягдал Агуулах Бага хэрэгсэл хэрэгсэл хаях газар Жорлонгийн бүхийнүх ажилтан Зураг 10: Хөлдсөн лагийг гар аргаар сулладаг нүхэн жорлонд зориулсан ариун цэврийн үйлчилгээний хэлхээний үзүүлэн 32 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь БҮЛЭГ 4: ГЭР ХОРООЛОЛД АРИУН ЦЭВРИЙН САЙЖРУУЛСАН ҮЙЛЧИЛГЭЭ ХҮРГЭХ ШИЙДЛҮҮД Дэмжих орчин Монгол Улсын усны салбар дахь институц, эрх зүй болон санхүүгийн тогтолцоог үргэлжлүүлэн сайжруулахын зэрэгцээ бие даасан ариун цэврийн байгууламжийн шийдлүүд болон гэр хороололд нэмж анхаарал хандуулбал зохино. Тус салбар дахь улс төрийн нөлөөг багасгаснаар ариун цэврийн байгууламжийн зохих эрх зүй, санхүүгийн тогтолцооноос гадна бодлого, стратеги, төлөвлөгөөг хөгжүүлэхэд дөхөм болно. Институцийн орчин Монгол Улсын бүх иргэд тэр дундаа бохир ус зайлуулах шугамд холбогдоогүй иргэдийн ариун цэврийн асуудлыг хариуцсан байгууллагыг Засгийн газраас улсын хэмжээнд томилбол зохино . Барилга, хот байгуулалтын яам нь ариун цэврийн байгууламжийн асуудлыг хариуцаж ирсэн боловч ариутгах татуургын үйлчилгээ үзүүлэхэд анхаардаг. Монгол Улсын Засгийн газар 2014 онд Бүх нийтийг ус, ариун цэврийн байгууламжинд хамруулах нь бага хурал дээр Эрүүл мэндийн яамны үүрэг ролийг нэмэгдүүлэхээр амласан. Уг томилсон байгууллага нь дэмжих орчинг бий болгох хүчин чармайлтыг үргэлжлүүлэн хариуцах юм. Салбарын уялдаа холбоог хангах хүчин чармайлтыг төрийн байгууллага, яамдаас цааш өргөжүүлэх хэрэгтэй. Бодлого, журам, институцийн тогтолцоо болон санхүүжилтийн бүтцийн зохистой байдлыг хангахын тулд олон улсын донор, ТББ-ууд, хувийн хэвшил, академи, нийтийн аж ахуйн үйлчилгээний компаниуд, орон нутгийн удирдлага, иргэний нийгэм, хэрэглэгчид мөн төрийн яамд, агентлаг зэрэг оролцогч талуудыг хамруулан уялдуулах хэрэгтэй. Хэдий бусад салбарыг харгалзан үзэх хэрэгтэй ч ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулахад тусгайлан чиглэсэн бодлого, стратеги мөн төлөвлөгөөг боловсруулах хэрэгтэй юм. Бодлого, стратеги, төлөвлөгөөнөөс гадна институцийн тогтолцоо, зохицуулалтын орчин, санхүүжилтийн орчинг шинэчлэн, “дэмжих орчин”-г бий болгоход чиглэсэн ажлын хэсгийг байгуулах нь тустай байх магадлалтай юм. Тус ажлын хэсгээр дамжуулан мэдээлэл солилцоог сайжруулах боломжтой. Дэмжих орчинг бүхэлд нь сайжруулснаар Монгол Улсын иргэдийн төлөө ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулахад шинэ, шинэлэг арга, технологийг хэрэглэх нөхцөл бүрдүүлэх хэрэгтэй юм. Зохицуулалтын орчин Монгол Улс хууль тогтоомж, стандартууд болон техникийн журмыг шинэчлэх чиглэлээр ахиц гаргасан боловч тэдгээрийн үргэлжлүүлэн шинэчлэн, хоорондын уялдааг хангах чиглэлд ажиллах нь зүйтэй. Эрх бүхий байгууллагаас ялгадасны лагийн менежмент зэрэг үйлчилгээний хэлхээг бүхэлд нь хамруулан журмаар хангалттай зохицуулсан байх хэрэгтэй. Эрүүл ахуйн шаардлага хангасан, хүсүүштэй, төлбөрийн чадварт нийцсэн, практикт ашиглаж болохуйц ариун цэврийн байгууламжуудыг ашиглах нөхцлийг бүрдүүлэхэд гүйцэтгэх боломжтой “бүгдэд тавигдах хамгийн доод стандарт”-ийг бий болгох нь одоо байгаа “тэмүүлсэн” стандартаас илүүтэйгээр эрх тэгш байж, нийгмийн эрүүл мэнд, хүрээлэн буй орчинг мөн илүү хамгаалах болно . 33 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Цаашлаад уг стандартад инновацийг дэмжих, ариун цэврийн байгууламжийн хүрэх ёстой үр дүнг тодорхойлох ёстой юм; урьдчилан сонгосон байгууламжуудад зориулан дэлгэрэнгүй зааврыг агуулсан одоогийн стандартууд бусад шийдлүүд буюу шинэлэг санаа бий болох нөхцлийг бүрдүүлэхгүй байна. Хэрэгжүүлэх боломжтой стандартуудтай болсны дараагаар эрх бүхий байгууллагууд тэдгээрийг бүх оролцогч талууд, нэн ялангуяа өрхийн түвшний хэрэглэгч нарт таниулсан байвал зохино. Мөн эдгээр байгууллагууд нь бодит байдалд хүрэх, биелүүлэх боломжтойгоос гадна төлбөрийн чадварт нийцсэн тохиолдолд уг стандартуудыг мөрдүүлэх хэрэгтэй. Санхүүжилтын орчин Ариутгах татуургын бус ариун цэврийн байгууламж болон эрүүл ахуйн зарлагыг нэмэгдүүлэхийн зэрэгцээ дотоод болон гадаадын төсвийн зориулсан хөрөнгийг бүрэн татах хэрэгтэй юм. Түүнчлэн, бичил санхүүжилтээс хувийн хэвшлийн оролцоо хүртэл шинэлэг арга барил ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулахад шаардлагатай санхүүгийн эх үүсвэрийг олоход хэрэгтэй байна. Засгийн газраас ариутгах татуургаас бусад ариун цэврийн байгууламжийн шийдэлд татаас олгох асуудлыг харгалзан үзэхийг хүсэж болох юм. Агуулах савд суурилсан ариун цэврийн байгууламж зэрэг шийдлүүд нь ариутгах татуургаас өөр үр ашигтай шийдэл болж магадгүй бөгөөд үүнийг харгалзан үзвэл зохино. Юунд мөн хэрхэн татаас олгохыг шийдэхдээ эрх тэгш байдлыг харгалзан үзэх нь чухал юм. Техникийн шийдлүүд Тойм Хүйтэн цаг уурын нөхцөл, усан хангамж, бохир ус зайлуулах шугам сүлжээ хүрэх боломжгүй байдал болон үүнээс үүдэлтэй ус хангамжийн хязгаарлагдмал байдал нь гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах шийдлүүдийг хязгаарлаж байна. Нөгөөтэйгүүр газраа эзэмшдэг хүмүүсийн хувь их, эзэмшил газрын хэмжээ харьцангуй том мөн хүмүүс ариун цэврийн нөхцлөө сайжруулах хүсэлтэй байгаа нь эерэг тал юм. Мөн эрх бүхий байгууллагуудын хувьд гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулахад ариутгах татуурга нь цорын ганц шийдэл биш (үнэндээ ямагт хамгийн зохистой шийдэл биш байдаг) бөгөөд сайжруулалт шаардлагатай гэдгийг улам бүр хүлээн зөвшөөрч байна. Санал болгож буй шийдэл тус бүрийн талаарх нэмэлт мэдээллийг Хавсралтанд үзүүлэв. Санал болгож буй шийдлүүд Сайжруулсан энгийн нүхэн жорлон Энэ нь энгийн, танил, бага өртөгтэй, бага багаар сайжруулж болох шийдэл юм. Хүйтэн бүсэд өргөн дэлгэр хэрэглэдэг бөгөөд сайн ажилладаг. Гэхдээ шинэ, сайжруулсан нүхэн жорлон барихын оронд айл өрхүүдэд одоо байгаа жорлонгоо сайжруулахыг зөвлөж байна. Нүхэн жорлон тавгүй, эвгүй үнэртэй, ялаанд баригдсан байдаг гэх ойлголтыг давах хэцүү байж болох хэдий ч хэрэглэгч хэрэглэхэд илүү таатай болгохын тулд сайжруулж болохоос гадна бага багаар сайжруулах боломжтой гэдгээрээ гол давуу талтай байдаг. Айл өрхүүд цаг хугацааны явцад жорлондоо сайжруулалтыг бага багаар хийж болох ба жорлонгоо том хөрөнгө оруулалтын шаардлагагүйгээр 34 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь санхүүгийн боломж болон хүслийнхээ дагуу аажимдаа илүү ая тухтай бөгөөд таатай болгож болдог. Нүхэн жорлонг сайжруулах зарим боломжуудыг дурдвал: • Ариун цэврийн байгууламжийг цэвэрлэхэд илүү хялбар болгон, хэрэглэгчийн сэтгэгдлийг сайжруулахын тулд цэвэрлэхэд хялбар, аятайхан харагдах эд материалаар хийгдсэн явган суух “хавтан” эсвэл тавцангийн суултуур нэмэх; • Зохих ёсоор нь ашиглабал шээс зайлуулдаг жорлон буюу явган суудаг тавцан нэмснээр эвгүй үнэрийг багасгадаг– гэхдээ шээс хөлдөж, жорлон буюу тавцанг бөглөхгүй байхаар загварыг гаргах шаардлагатай; • Явган суухад хэрэглэгчид дэмжлэг болох хөл амраагчийг тавцанд нэмэх; • Ялаа, эвгүй үнэрийг багасгахын тулд бие засах нүх буюу жорлонгийн суултуурт яг таарсан таглаа хийх; • Бүхээгийг шавар хавтан зэрэг гадаад үзэмжийг нь сайжруулах эд материалаар сайжруулах эсвэл дулаалга зэрэг салхи, бороо болон хүйтнээс илүү сайн хамгаалах; • Жорлонгийн шал буюу тавцан газрын түвшингөөс хамгийн багадаа 15 см өргөгдсөн байх мөн үерийн ус нүхэнд орохоос сэргийлэх зорилгоор жорлонгийн эргэн тойрны газрыг жорлонгоос зайтай налуу болгон, нүхний хана муудах, хөрсний элэгдлийг багасгах; • Жорлонгийн тавцанг нүхний ханатай битүүмжлэх, ингэснээр нүхний дээд хэсэг болон бүхээг хооронд зай завсаргүй болгон эвгүй үнэр, ялааг багасгах; • Жорлонгийн шал модон бол цэвэрлэхэд хялбар бөгөөд завсаргүй гадаргуутай болохын тулд бие засах нүхний чигт бага зэрэг доош хазайсан байдлаар цементэн зуурлагаар нэг давхар нэмэх; • Бүхээгний хана болон шаланд шавар хавтан буюу гоо зүйн хувьд тааламжтай бөгөөд цэвэрлэхэд хялбар эд материалыг хийх; • Эвгүй үнэрийг багасгахад тус болох үүднээс агааржуулалтын хоолой хийн, агааржуулалтын хоолойн дээд үзүүрт ялаа багасгахын тулд тор хийх; Зураг 11: Нүхэн жорлонг бага багаар сайжруулах: зүүнээс баруун руу, энгийн, сайжруулаагүй нүхэн жорлон (Гэрэл зураг: Дэлхийн Банк); Тавцантай нүхэн жорлон (Гэрэл зураг: Дэлхийн Банк); ба шалтай, тавцан суултууртай нүхэн жорлон (Зураг: © ЖВ Жонс ба Ассосиатес Инк. ЖВ Жонс ба Ассосиатес Инк -ийн зөвшөөрөлтэй ашиглав. Дахин ашиглахад нэмэлт зөвшөөрөл авах шаардлагатай.) 35 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь • Жорлонгийн хаалт халаалттай тохиолдолд эвгүй үнэр, ялааг багасгах зорилгоор усан түгжээтэй жорлонгийн хувин эсвэл тавцантай суултуур хийх мөн гар угаахад зориулан устай түмпэн зэрэг тоноглолыг нэмэх (жорлонгийн хаалт халаалтгүй тохиолдолд гар угаах байгууламжийг өөр хаа нэгтээ хийвэл зохино); • Нүх суллах хүмүүс жорлонгийн нүхэнд хүрч очиход хялбар байлгах; • Эхний нүхтэй дараалан хэрэглэж болох хоёр дахь жорлонгийн нүхийг хийх, ингэснээр шинэ нүх болон жорлонгоор солих бус жорлонгийн нүхийг суллан дахин хэрэглэх боломжтой болно (энэ нь хоёр нүхтэй жорлон ба энэ тайлангийн сүүл хэсэгт тайлбарласан болно). Хэрэглэгчийн сонголт, нөхцөл байдлаас хамааран бусад сайжруулалтыг хийх боломжтой байж магадгүй юм. Хэрэглэгчид жорлонгоо шинэчлэх талаар бодохдоо ихэвчлэн хэрэглэх дадлыг сайжруулахын тулд жорлонгийн газраас дээш хэсгийг шинэчлэх талаар боддог. Гэхдээ жорлонгийг нүхийг шинэчилснээр суллахад илүү хялбар болгож, нурах магадлалыг багасган, удаан эдэлгээтэй болгох боломжтой байдаг. Жорлонг солих үед хэрэглэгчид бетонон блок, өрлөг эсвэл бусад эд материалаар шинэ нүхний ханыг нурахаас сэргийлэн, суллахад хялбар болгож доторлож болно. Одоо ашиглаж буй жорлонгийн нүхийг доторлоход хүндрэлтэйгээс гадна ажилчдын эрүүл мэндэд эрсдэл учруулж болох таагүй ажил юм. Агуулах саванд суурилсан ариун цэврийн байгууламж Зохистой тохиолдолд мөн институц, зохицуулалт болон санхүүжилтын дэмжих орчин бий болсон үед агуулах саванд суурилсан системд нь хүйтэн бүсээс гадна дэлхийн хаана ч ажиллах боломжтой байдаг. Агуулах саванд суурилсан системд ерөнхийдөө агуулах савыг жорлонгийн байгууламжийн дор бие засахад ялгадсыг шууд хүлээж авах буюу агуулах сав руу шууд унахаас байрлуулсан агуулах савтай байдаг. Шээсийг уг агуулах сав руу мөн унагах эсвэл шүүрдэг нүх эсвэл тусад нь цуглуулах агуулах сав руу зайлуулах нь бий. Энэ системийг нүх ухахад хүндрэлтэй эсвэл солих жорлонг барих орон зайгүй үед мөн ашиглаж болно. Эй Си Эф (Аксион контрх лө фам) гэдэг олон улсын ТББ нь агуулах саванд суурилсан бөгөөд жорлонгийн байгууламжаас өөр газар бордоо болгодог ариун цэврийн байгууламжийг Улаанбаатар хотод ашиглах техникийн хувьд боломжтой гэж дүгнэсэн байдаг. Эй Зураг 12: УБ хотод шээс тусгаарладаг хуурай жорлон Си Эф нь 2009-2015 онд шээс тусгаарладаг (ШТХЖ) бүхий агуулах савд суурилсан систем (Гэрэл зураг: хуурай жорлон (ШТХЖ)-г ашиглан Дэлхийн Банк) Улаанбаатар хотын 370 өрхийг хамруулсан судалгааны төслийг хэрэгжүүлсэн. Ихэнх загварын хувьд хэрэглэгчийн интерфейс буюу хэрэглэгчтэй харилцах хэсэг өргөгдсөн байсан ба ялгадсыг хүлээн авдаг агуулах савыг тавцангийн дор газартай ижил түвшинд байрлуулсан байсан. Нэг угсралтанд зөөврийн бүхээгийг газартай ижил түвшинд 36 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь байрлуулсан байсан ба ялгадасны тосуурыг үүний дор байрлуулсан байсан. Гэтэл дүүрсэн агуулах савыг ачихаар өргөхөд хүндрэлтэй байсан. Бүх загварт шээсийг шингээх нүх рүү зайлуулсан ба газарт нэвчихээр орхисон байсан. Бие зассаны дараагаар модны үртэс хийдэг байсан. Ялгадас болон модны үртэсээр дүүрсэн тосуурыг нэгдсэн бордооны төв рүү аваачин, тэнд цэвэрлэдэг байсан. Эй Си Эф-ийн дүгнэснээр бүтэн жилийн ялгадасны лагийг дулаан улиралд бордоо амжилттай болгох боломжтой гэж үзсэн. Хүйтний улиралд цугларсан ялгадасыг тухайн газартаа агуулах саванд хадгалан, хавар цуглуулж авдаг байсан аж. Гэхдээ төсөл дуусмагц хүмүүс ялгадас цуглуулан ачихад мөнгө төлөхийг хүсэхгүй болох нь мэдэгдсэн. Уг төсөл нь судалгааны зорилгоор байгуулагдсан ба төслийн хугацаанд хөрөнгө оруулалт болон ашиглалтын зардалд бүрэн татаас олгосон. Өөр арга барил нь илүү тогтвортой байх магадлалтай юм. Дээр нь бордоожуулсан материалыг зардал нөхөхийн тулд худалдаалах нь зохицуулалтын хувьд боломжгүй байсан. Боломжтой байсан ч цэцэрлэг тарьдаг хүний тоо олон биш учир бага эрэлттэй байж болох юм. Бага усаар зайлуулдаг жорлон Савтай усаар зайлуулдаг жорлон буюу бага усаар зайлуулдаг цистерн жорлон нь хангалттай хэмжээ (хамгий багадаа 25 өнхнл)-ний ус ашиглах боломжтой хүмүүст зориулан хүйтэн бүсэд ашиглах нэгэн шийдэл болж болох юм. Айл өрхүүд тухайн системийг барихад мөнгө төлөх боломжтой байх ёстойгоос гадна хүйтний улиралд ажиллагаатай байлгах хүчин чармайлтыг гаргах хүсэлтэй байх ёстой юм. Энэ төрлийн систем нь хүйтэн тэр дундаа хэт хүйтэн бүсийн хувьд тохиромжгүй байж болох хэдий ч Монгол Улсын Улаанбаатар хотын зах газар, албан бус суурьшилд амьдардаг цөөн тооны иргэд (2 хувь хүрэхгүй) өөрсдийн өрхийн хэрэгцээнд зориулан жижиг, бие даасан, усаар дамждаг “бохир ус зайлуулах” систем барьсан тохиолдолтой энэхүү тайлангийн зохиогчид таарсан юм. Эдгээр нь төлөх чадвартай бөгөөд барьж угсран, ашиглах ба арчлах мэдлэгтэй өрхүүдийн хувьд тэмүүлж буй жорлонгууд юм. Дэлхийн хамгийн хүйтэн хотуудын нэгт айл өрхүүд ийм системийг ашиглах зардал, хүчин зүтгэлийг гаргасан байна гэдэг нь эдгээр нь хүйтэн цаг уурын нөхцөлд ашиглах боломжтой бөгөөд хүсүүштэй систем болохыг харуулж байгаа юм. Хүйтний эрч Монгол улсаас харьцангуй сул байдаг газруудад зардал, хүчин чармайлт тийм ч их гарахгүй бөгөөд илүү практик шийдэл болох боломжтой юм. Гэхдээ эдгээрийн загвар, Зураг 13: Лафборо их сургуулийн Ус, барилга угсралт болон ашиглалтанд ихээхэн хянуур инженерчлэл ба хөгжлийн төвөөс авсан хандах шаардлагатай. энгийн доторлогоотой шингээх нүх Саарал усыг зайлуулах Саарал усыг мөн цэвэрлэх ба/буюу аюулгүй зайлуулах шаардлагатай. Нийтийн бохир ус зайлуулах шугам сүлжээтэй газруудад саарал усыг ерөнхийдөө уг шугам сүлжээнд рүү хаябал зохино. Үгүй бол 37 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь дулаан уур амьсгалын нөхцөлд саарал усыг гадаргын ус зайлуулах хоолой руу эсвэл шингээх нүх буюу жорлонгийн нүх рүү хаяж болно. Бага хэмжээтэй бол газар хаяж боловч органик эд агуулсан бол шавьж, мэрэгчийг цуглуулдаг. Зөөлөн уур амьсгалтай нөхцөлд амьдадаг хүмүүстэй харьцуулахад хүйтэн цаг уурын нөхцөлд бохирын шугамд холбоогдоогүй өрхийн ахуйн саарал усыг хаяхад илүү их асуудал тулгардаг. Зайлуулах хоолой руу хаясан саарал ус хөлдөн, хоолойг бөглөж болох ба газар асгасан ус хөлдөн, гулгамтгай болдог ба шингээх нүх рүү хийсэн тохиолдолд хөлдсөн хөрс рүү нэвчиж чаддагүй. Хүйтэн цаг уурын нөхцөлд саарал усыг шингээх нүхэнд хаях тохиолдолд хүйтний улирлын эхэнд нүхний сул зайн хэмжээ хүйтний улиралд гарсан бүх саарал усыг агуулахад хангалттай байх хэрэгтэй. Зун хөрс гэсэхэд шингэн хөрсөнд нэвчиж чадна. Газар доор шингээхээр саарал усыг хаях боломжгүй хүйтэн газруудад Зураг 14: Лафборо их сургуулийн Ус, инженерчлэл ба хөгжлийн төвөөс авсан энгийн доторлогоогүй шингээх нүх тунгаагуур, хадгалах сав эсвэл бусад төрлийн агуулахад хадгалах ёстой юм. Саарал ус хөлдөөгүй тохиолдолд л ингэж хадгалсан саарал усыг авч, аюулгүй цэвэрлэх ба хаях зорилгоор зөөвөрлөдөг. Ерөнхийдөө шингээх нүх нь нэг айлын юмуу жижиг байгууллагын саарал усыг хаяхад л зөвхөн зохимжтой байдаг. Хэд хэдэн байшин буюу том байгууллагуудын урсацад хэт том нүх шаардлагатай болох ба энэ нь эдийн засгийн хувьд хэмнэлт бус байдаг. Бусад харгалзан үзсэн шийдлүүд Бусад шийдлүүдийг харгалзан үзсэн боловч хүйтэн бүсэд ашиглахад тохиромжгүй гэж дүгнэсэн болно. Тэдгээрээс дурдвал: • Тээврийн хэрэгслээр зөөвөрлөдөг систем • Усан жорлонгууд • Септик системтэй усаар зайлуулдаг жорлон • Уламжлалт бус бохирын систем зэрэг бохир ус цуглуулах систем. Эдгээр шийдлүүдийн талаарх нэмэлт мэдээллийг Хавсралт 8-аас үзэх боломжтой. 38 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь БҮЛЭГ 5: ДҮГНЭЛТ Ерөнхий • 750,000 гаран хүн оршин суудаг бөгөөд бараг бүгдээрээ энгийн нүхэн жорлонгоос хамааралтай байдаг Улаанбаатар хотын гэр хороололд ариун цэврийн шаардлага хангахгүй байгууламж нь асуудал болж байна. Эдгээр жорлонгууд нь ихэвчлэн хувь хүний нууц болон халхавчид зориулсан энгийн модон халхавчтай хагас нурсан нүхэн дээр хэдэн банз тавьсан байдалтай байна. Эдгээр жорлонгуудын цөөн хэдийг л ариун цэврийн сайжруулсан буюу эрүүл ахуйн шаардлага хангасан байгууламж гэж тооцож болно. • Гэр хорооллын оршин суугчид ариун цэврийн байгууламжаа сайжруулахыг хүсэж байна. Гэр хорооллын иргэдийн 85 гаруй хувь өөрсдийн хөрөнгө мөнгийг ашиглан ирэх хоёр жилийн хугацаанд ариун цэврийн байгууламжаа сайжруулахаар төлөвлөж байна гэж мэдээлсэн. Ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах явдал нь хотын үйлчилгээнүүдийг сайжруулахад ач холбогдлоороо өрхийн үнэлгээгээр 3-т эрэмбэлэгдсэн. • Гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцөл байдлыг сайжруулахад тусгайлан чиглэсэн хүчин чармайлт байхгүйгээр ариун цэврийн шаардлага хангахгүй байгууламжийн асуудал байсаар байх болно. Гэр хорооллыг дахин төлөвлөх Засгийн газрын төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхэд нэлээд их цаг хугацаа мөн хичээл зүтгэл орно. Уг төлөвлөгөө хэрэгжсэн байсан ч 2030 он гэхэд хотын усны хангамж ба бохир ус зайлуулах шугамд 400,000 хүн холбогдоогүй байна гэсэн тооцоо байна. Ариутгах татуургад холбогдохгүй хүмүүст зориулан нэмэлт шийдлүүд хэрэгтэй байгаа ба хэрэгтэй болно. • Гэхдээ дараах чиглэлээр Засгийн газрын дэмжлэг, хэрэв байдаг бол, маш бага байдаг бололтой байна: ариутгах татуургын бус шийдлийн судалгаа, хөгжил ба туршилт; иргэдийг дайчлахад; сайжруулсан байгууламж ашиглагчидтай харилцахад; эсвэл ялгадасны лагийг цуглуулах болон зайлуулах дэд бүтэц, механизмийг сайжруулах. • Ариун цэврийн нөхцөл байдлыг “дэмжих орчин”-г сайжруулах шаардлагатай байна. Усны салбарын шинэчлэлийн ажлууд явагдаж байгаа хэдий ч тус салбартай холбоотой асуудлууд хамтдаа ариун цэврийн үйлчилгээ үзүүлэхэд сөрөг нөлөөлж байна. Зохистой бөгөөд бага өртөгтэй ариун цэврийн үйлчилгээг амжилттай бөгөөд тогтвортой байх далайцтайгаар хүргэхийн тулд зохих институц, зохицуулалт мөн санхүүжилтийн тогтолцоо буюу дэмжих орчингоор айл өрхүүдийг дэмждэг байх ёстой. • Гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь ариун цэвэр, эрүүл ахуйг суртчилсан, хэрэглэгчийн сонголт, эдийн засаг ба нийгэм, соёлын нөхцөл байдал болон техникийн хувьд боломжтой эсэхийг харгалзан үзсэн сонголтуудыг санал болгодог иргэдийн оролцоонд тулгуурлсан хүчин чармайлтын нэг хэсэг байвал зохистой. Асар их ухуулга суртчилгаа, мэдээлэл тараах кампанит ажлууд шийдвэр гаргах түвшинд болон олон нийтийн түвшинд хоёуланд нь шаардлагатай. Институцийн • Институц, санхүүжилт болон зохицуулалтын тогтолцоог сайжруулахад чиглэсэн алхмууд хийгдсэн хэдий ч сайжруулалтыг үргэлжлүүлэх хийх хэрэгтэй байна. Жишээ нь улсны хэмжээний болон хотын түвшин дэх ариун цэврийн асуудлаарх байгууллагуудын үүрэг, хариуцлагыг 39 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь тодорхой болгох шаардлагатайгаас гадна уялдаа холбоо мөн мэдээлэл солилцоог сайжруулах хэрэгтэй байна. Монгол Улсын Засгийн газар нь эрүүл ахуйг дэмжих чиглэлээр үүрэг хүлээдэг Эрүүл мэндийн яаманд ариун цэврийн чиглэлээр манлайлах тодорхой үүргийг өгөхөөр амласан боловч 2017 оны 3 сарын байдлаар энэ нь хэрэгжээгүй байсан. • Цаашлаад, дүүрэг, хороодын түвшний институцуудын ариун цэврийн байгууламжийн төлөвлөлт, хэрэгжилтийн асуудлаарх оролцоо маш бага байна. Гэхдээ тэдгээрийн иргэдтэй ойр байдаг мөн орон нутгийн асуудалд анхаарал хандуулдаг байдал нь сайжруулсан ариун цэврийн үйлчилгээ үзүүлэхэд хэрэгтэй түнш болгож болно. Мөн хувийн хэвшлийн салбар нүхэн жорлонг суллах зэргээг ариун цэврийн үйлчилгээ үзүүлэх, ашиглахад чухал боловч хязгаарлагдмал үүрэгтэй байгааг өргөжүүлэх боломжтой юм. • Ус, ариун цэврийн салбарт улс төрийн бодлого сөргөөр нөлөөлж байна. Жишээ нь ус, ариутгах татуургын үйлчилгээний үнэ тарифийн доогуур барьдаг ба Усны үйлчилгээг зохицуулах зөвлөл (УҮЗЗ)-ийг илүү бодитой үнэ тарифийг тогтоох зорилгоор байгуулсан ч тогтоож чадаагүй хэвээр байна. Уг зөвлөлийн саналыг төрийн бусад байгууллагууд батлах шаарлагатай ба эдгээр байгууллагууд нь хүлээж аваагүй байна (Ф.Бок, 2014). Хууль тогтоомж, журам ба стандартууд • Институцийн болон эрх зүйн орчинг сайжруулахад ахиц гарсан хэдий ч ариун цэврийн салбарыг бохир ус цуглуулах, цэвэрлэхэд голлон ашигладаг олон янзын хууль тогтоомж, стандарт, журам, бодлого, төлөвлөгөөгөөр зохицуулдаг хэвээр харагдаж байна. • Цаашлаад бие даасан ариун цэврийн байгууламжийн стандартууд нь зөвшөөрөгдөх хэдэн байгууламжийг нэлээд дэлгэрэнгүй танилцуулсан зааврын шинжтэй байна. Иймэрхүү зааврын шинжтэй журмууд нь ерөнхийдөө шинэлэг, шинэ шийдэл болон арга барилд саад болдог ба орон нутгийн нөхцөлд байдалд таарах үр ашигтай хувилбаруудыг ашиглах нөхцлийг бүрдүүлдэггүй. • Монгол Улсын УАЦЭА-ын салбарын журам, стандарт нь айл өрхөд чиглэсэн бус төрийн/хувийн хэвшлийн дэд бүтцийн йүлчилгээ үзүүлэгч нарт чиглэсэн “тэмүүлсэн” шинж чанартай стандартууд байна (Рогнеруд & Фонсека, 2016). Эдгээр өндөр стандартуудад хүрэх нь олон айлын өрхийн хувьд өртөг, нарийн төвөгтэй байдлаараа боломжгүй байдаг учир уг стандартуудыг бодит байдалд нийтээрээ хайхрахгүй байна. • Ялгадасны лагийн менежментийн асуудлыг журманд хангалттай тусгаагүй байгаа хэдий ч жорлон болон бусад байгууламжуудаас суллан, зайлуулсан лагийг аюулгүй цэвэрлэн, дахин ашиглах хэрэгцээ нэмэгдэх хандлагатай байна. Санхүүжилтийн бүтэц • Засгийн газар нь яамдаар дамжуулан төсвийг хуваарилан, ихэнх албан татвар болон төсвийн асуудалд хяналт тавидаг. Олон зүйлсийн төсвийн дүн хэмжээг тааварлах боломжгүй байгаа нь төлөвлөлтөнд сөрөг нөлөөлдөг. • Төрийн усны салбар (ариун цэврийн салбарыг оролцуулан)-т зарцуулдаг зарлага бага байдаг. Тус салбарын зарлага 2002 – 2010 онд Засгийн газрын газрын нийт зарлагын барагцаагаар 2.1% эзэлж байсан (жилд дундажаар 15 сая гаруй ам.доллар) (НҮБХС-гийн Зүүн Ази, Номхон Далайн Бүсийн газар, 2016). Гэхдээ уг зарлагад Засгийн газрын зарлагын зориулсан хөрөнгийн 50 40 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь хүрэхгүй хувь, донорын уг салбарт зориулсан хөрөнгийн 75 хүрэхгүй хувийг татаж ирсэн байна (ДЭМБ, 2014). • 2014 оны байдлаар гэр хорооллын асуудлыг хариуцдаг Улаанбаатар хотын захиргаа нь үйл ажиллагааны төсвөө салбараар буюу үйлчилгээгээр тайлагнадаггүй байсан ба ус хангамж эсвэл ариун цэврийн байгууламжид зориулсан орлогын буюу зарлагын тодорхой зүйл байдаггүй байснаас гадна гэр хороололд нийтэд нь зориулсан зарлагын зүйл байгаагүй. Зарлагын тайланг олон нийт хялбархан олж үзэх боломжгүй ба төсвийн дүнг зарлагатай шууд харьцуулах боломжгүй байдаг (ДЭМБ, 2017). • Ус хангамж, ариун цэврийн үйлчилгээний үнэ тарифийг доогуур тогтоон, тааруухан боловсруулсан байдаг ба “Монгол Улсын УАЦЭА-н салбарын чанар, тогтвортой байдалд тулгарч буй гол гацаа гэж хэлж болохоор байна” (Ф.Бок, 2014). Гэсэн хэдий ч төрөөс нийтийн аж ахуйн үйлчилгээний компаниудыг урсгал зардлаа үнэ тарифаар нөхөхөөр тооцож, алдагдлыг нөхөхийн тулд эдгээр компаниудад мөнгө “зээлүүлж” ирсэн байна. Энэ нь үнэн хэрэгтээ усны хангамж, ариутгах татуургын үйлчилгээнд олгосон татаас болж байгаа ба илүү сайн түвшний үйлчилгээ авдаг иргэдэд түлхүү ашиг тустай болж байгаа юм. • Ерөнхийдөө хотын төвд оршин суудаг иргэдтэй харьцуулахад гэр хорооллын иргэд илүү доод түвшний усны хангамж, ариун цэврийн үйлчилгээнд илүү их төлбөр төлдөг. УСУГ-т цэвэр ус, бохир усны ашиглалтыг хангахаар олгосон зээл нь үнэн хэрэгтээ бохир ус зайлуулах шугамд зориулсан татаас болж байгаа бөгөөд хөрөнгө оруулалтын зардлыг төрөөс санхүүжүүлж байна; гэтэл төрөөс гэр хорооллын айл өрхүүдийг ариун цэврийн байгууламж, үйлчилгээнийхээ бүх зардлыг төлөхийн хажуугаар гэрлүүгээ холбосон цэвэр усны шугамаар ус авдаг хүмүүстэй харьцуулахад литр ус тутам илүү их мөнгө төлөхийг шаардаж байна. Гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулахын тулд зорилтот татаасын зарим хэлбэрийг оролцуулсан санхүүжилтийн шинэлэг стратеги шаардлагатай юм. Техникийн • Гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцөл, нийтийн эрүүл мэндийг сайжруулахад технологи дан ганцаараа шийдэл болохгүй. Ус хангамж, эрүүл ахуйг харгалзан үзсэн цогц арга барил хэрэгтэйгээс гадна институц, зохицуулалт мөн санхүүжилтийн зохистой тогтолцоо бүхий дэмжих орчинг сайжруулахад хэрэгтэй. • Хашаанд амьдардаг гэр хорооллын иргэдийн хувьд айл өрхийн түвшинд хангалттай хэмжээний усаар хангах боломжтой болтол ариутгах татуургын системийг ашиглах боломжгүй юм. Эсрэгээрээ усны хэрэглээ ихээр нэмэгдвэл нэмэгдсэн бохир усыг суллах, агуулах, зөөвөрлөх мөн цэвэрлэх чадавхийг нэмэгдүүлэх шаардлагатай болно. • Гэр хороолол дахь усны хангамж, ариун цэврийн үйлчилгээний бодит нөхцөл байдал их хүнд байдаг. Хөрс дундажаар 4 м гаруй гүнд хөлддөг хэт хүйтэн цаг уурын нөхцөл технологийн шийдлүүдийг хязгаарлаж байна. Дээр нь зөөлөн цаг уурын нөхцөлд сайн ажилладаг зарим ариун цэврийн байгууламжийн шийдлийг хүйтэн цар уурын нөхцөлд нийцэхээр болгоход дийлшгүй өртөгтэй бөгөөд их төвөгтэй болно. • Гэр хороололд амьдардаг иргэдээс гадна орон нутгийн удирдлагуудад ариун цэврийн байгууламжийг хэрхэн сайжруулах боломжтой талаар мэдлэг бага байгаа бөгөөд зах зээлд хэдхэн сонголт байна. Цаашлаад Экосан зэрэг боломжит олон технологийн шийдлүүдийг барих 41 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь болон ажиллуулах өртөг болон нарийн төвөгтэй байдал гэр хорооллын олон өрхийн одоогийн чадавхиас хэтэрч байна. • Гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах хамгийн хялбар, төлбөрийн чадварт нийцсэн бөгөөд тогтвортой арга нь одоо байгаа нүхэн жорлонгийн загвар болон чанарыг сайжруулах явдал юм. Энэ нь хаа сайгүй хүлээн зөвшөөрөгдсөн, ус зарцуулалт багатай иргэдийн дунд ихээхэн тохиромжтой арга бөгөөд цаг хугацааны явцад нүхэн жорлонгуудад бага багаар сайжруулалтыг хийх боломжтой юм. • Агуулах саванд суурилсан ариун цэврийн байгууламж нь гэр хорооллын зарим хэсэгт уламжлалт ариутгах татуургаас өөр, үр ашигтай шийдэл болж магадгүй юм; Эй Си Эф-ийн саяхан хэрэгжсэн төсөлд дээрх шийдлийг ашиглах боломжтойг харуулсан. Гэхдээ институц, зохицуулалт болон санхүүжилтийн дэмжих орчин нэн чухал юм. • Нэмэлт хүчин зүтгэл болон зардал гаргах боломжтой бөгөөд бэлэн байгаа айл өрхүүдийн хувьд хадгалах сав эсвэл шингээх нүхтэй холбогдсон бага усаар зайлуулдаг жорлон ашиглах боломжоор хангахын тулд нэмэлт ус татах шийдэл байж болох юм. Гэвч эдгээр систем нь барих болон ашиглахад харьцангуй өндөр өртөгтэй байдаг. • Хаягдал ялгадасны лагийн менежментийн одоогийн зохион байгуулалт хангалтгүй ба бие даасан ариун цэврийн байгууламжаас лагийг авч ариутгах татуургын гол шугам руу хаях боломжтой байна. Хүн ам өсөхийн хэрээр лаийн хэмжээ нэмэгдэнэ. Лагийг ариутгах татуургад хаях нь шугам хоолойг бөглөн, цэвэрлэх үйл явц тасалдахад хүрч магадгүй юм. • Хангалттай тооны мэргэжлийн албан хаагчдын олоход асуудалтай байна. Энэ салбарт орж ажиллах хүсэлтэй хүмүүст сурах боломж байхгүй буюу байгаа бол цөөн байна. Хүмүүс ихэнхдээ ариун цэврийн салбарт ажиллахыг хүсэхгүй байна. • Хүйтэн бүсэд зориулсан хямд өртөгтэй бөгөөд тохирох ариун цэврийн системийг судлах, хөгжүүлэх хэрэгцээ байсаар л байна. Хүйтэн бүсийн ариун цэврийн байгууламжийн мэдлэг ихээхэн дутагдалтай байна. 42 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь БҮЛЭГ 6: ЗӨВЛӨМЖҮҮД Бие даасан ариун цэврийн байгууламжийн хамруулан ариун цэврийн байгууламжуудыг байгууламж гэдгээр нь бус систем гэдгээр нь авч үзвэл зохино. Хаягдал хүлээн авахаас, агуулах, зөөвөрлөх, цэвэрлэх, дахин хэрэглэх, эцсийн зайлуулалт хийх хүртэл хаягдлын менежментийг тусгасан үйлчилгээний хэлхээг бүхэлд харгалзан үзэх хэрэгтэй. Ингэхгүй бол ялгадасыг буруу хэрэглэн, хаях нь хүн ардын эрүүл мэнд, хүрээлэн буй орчин эрсдэл учруулдаг. Сонгосон технологиуд нь нарийн төвөгтэй бус бөгөөд хамгийн бага зардлаар хүссэн түвшний үйлчилгээ үзүүлдэг байвал зохино; ингэвэл хамгийн үр ашигтай бөгөөд тогтвортой шийдэл болох юм. Гэхдээ тухайн байгууламжийн эдэлгээний нийт хугацаан дахь хэрэглэгч болон үйлчилгээ үзүүлэгч нарт учрах зардлыг харгалзан үзэх шаардлагатай юм. Нэн даруй хэрэгжүүлэх • Монгол Улсын нийт ард иргэдийн ариун цэврийн байгууламжийн асуудлыг улсын хэмжээнд тохоон хариуцуулсан байгууллага байх хэрэгтэй. Уг байгууллага нь Эрүүл мэндийн яам байх боломжтой ба бүх шатны үүрэг, хариуцлагыг тодорхойлох, бодлого, стратегийг бий болгох, судалгаа, хөгжлийг дэмжих мөн салбарын уялдааг хангах, хяналт тавихад шаардлагатай эрх мэдэл, нөөц, чадавхтай байх хэрэгтэй. Уг байгууллага нь бусад талуудтай хамтран дараах байдлаар институц, санхүүжилт ба зохицуулалтын тогтолцоог үргэлжлүүлэн шинэчлэн, хөгжүүлэх хэрэгтэй: o Ариун цэврийн байгууламжийн журам, стандартуудыг хүрэх боломжтой, уян хатан, шинэ санаачлага гаргах, хэрэглэгч сонгох нөхцлийг бүрдүүлсэн бөгөөд шилдэг практикийг нэвтрүүлдэг байхаар үргэлжлүүлэн сайжруулах; o Бичил санхүүжилт болон зорилтот татаасыг боломжтой бол оролцуулан айл өрхийн ариун цэврийн байгууламжид зориулсан шинэлэг санхүүжилтийн арга хэмжээг авч үзэх; o Одоогийн ажиллах хүчний нас хөгширч буй учир ирээдүйн боловсон хүчний хэрэгцээг хангах арга замыг судлах; • Улаанбаатар хотын түвшинд ариутгах татуургын болон ариутгах татуургын бус ариун цэврийн байгууламжийг оролцуулан хотын ариун цэврийн байгууламжийг улсын хэмжээний чиг үүрэг бүхий байгууллагын удирдамжийн дагуу хариуцах нэг байгууллагыг бий болгох буюу нэг байгууллагад хариуцуулбал зохино. Энэ байгууллага нь жишээлбэл Нийслэлийн харьяа Байгаль орчин, ногоон хөгжлийн газар байж болох юм. Уг байгууллага нь шаардлагатай ур чадвар, мэдлэгтэй байхын тулд шаардлагатай нөөц, эрх мэдлээр хангагдсан байвал зохино. • Нийслэлийн хэмжээний асуудал хариуцсан байгууллага нь усны хангамж, усны нөөцийн чиглэлээрх эрх бүхий байгууллагууд болон хэрэглэгчид, хувийн хэвшлийн байгууллагуудыг оролцуулан оролцогч талуудтай хамтран Улаанбаатар хотын ялгадасны лагийн менежментийн стратеги болон төлөвлөгөөг боловсруулах хэрэгтэй. Ялгадасны лаг цэвэрлэх, зайлуулах одоогийн хязгаарлагдмал хүчин чадлыг эрэлт давахаас өмнө ялгадасны лагийн менежментийн хөтөлбөрийг бий болгох нь чухал. Засгийн газрын албаны хүмүүсийн дурдснаар одоо авч хэрэгжүүлж буй арга хэмжээ нь хангалтгүй учир бохир ус цэвэрлэх байгууламж бохир усны лагийг аюулгүй зайлуулах арга хэмжээ шаардлагатайгаас гадна бие даасан ариун цэврийн 43 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь байгууламжийн лагт зориулсан арга хэмжээ бас шаардлагатай юм. Цэвэрлэсэн лагийг түлш эсвэл бордоо болгон дахин хэрэглэх зэрэг шинэлэг шийдлийг судлах боломжтой юм. • Дэмжих орчинг бий болгох ахиц гарч байгаа хэдий ч Улаанбаатар хотын захиргаа нь дүүрэг, хороодтой хамтран айл өрхүүдэд ариун цэврийн байгууламжаа сайжруулахад нь туслах зөвлөх хөтөлбөрийг боловсруулан, санхүүжүүлж, хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Уг хөтөлбөрт одоо байгаа нүхэн жорлонг сайжруулахад бодит, төлбөрийн чадварт нийцсэн, зохистой бөгөөд дэлгэрэнгүй технологийн шийдлүүдийг тодорхойлох хэрэгтэй. Мөн ариун цэврийн байгууламжийн маркетинг зэрэг хэрэглэгчдэд зориулсан сайжруулалтыг хүргэх арга барилыг хөгжүүлэх болон гар угаах зэрэг өвчин дамжуулах циклийг тасладаг эрүүл ахуйн дадлыг дэмжих хэрэгтэй. Ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах боломжит технологиудаас дурдвал: o Гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах хамгийн хялбар болоод төлбөрийн чадварт нийцсэн бөгөөд тогтвортой арга нь одоо байгаа нүхэн жорлонгийн загвар болон чанарыг сайжруулах явдал юм. Энэ нь хаа сайгүй хүлээн зөвшөөрөгдсөн, усны зарцуулалт багатай иргэдийн дунд ихээхэн тохиромжтой бөгөөд боломжтой арга юм. Гэвч хамгийн бага өртөгтэй сайжруулсан жорлон ч ихэнх иргэдийн төлбөрийн чадвараас илүү өндөр өртөгтэй байгаа бөгөөд олон нүхэн жорлонгууд цаг хугацааны явцад бага багаар сайжруулах боломжтой юм. o Өөр нэг үр ашигтай байж болох шийдэл нь агуулах савд суурилсан ариун цэврийн байгууламж ба бие даасан бус ариун цэврийн байгууламж бүхий шээс тусгаарладаг хуурай жорлонгоос тогтдог. Засгийн газраас энэ шийдлийг судлаж буй АХБ-ны төсөл зэрэг хүчин чармайлтыг дэмжих хэрэгтэй. Дунд хугацаанд хэрэгжүүлэх • Уг салбар хөгжихийн хэрээр шат шатны хариуцсан байгууллагууд ариун цэврийн байгууламжтай холбоотой институцийн тогтолцоо, хууль тогтоомж, журам, стандарт, норм болон санхүүжилтийн тогтолцоог үргэлжлүүлэн нягтлах, шинэчлэх ажлыг зохион байгуулах боломжтой ба эдгээр байгууллагууд үр дүнтэй ажиллахад шаардлагатай эрх мэдэл, нөөцийг олгосон байх. Эдгээр байгууллагууд салбар дотор болон донор, гадны оролцогч байгууллагуудтай мэдээлэл солилцон, салбарын төлөвлөгөө, арга хэмжээний уялдааг бас хангана. • Ажиллах хүчин болон ур чадвар дах хийдлийн дүн шинжилгээ, сайжруулах зөвлөмж гаргах зэргээр ус болон ариун цэврийн салбарын нийт ажиллах хүчинд тавигдах шаардлагыг нягталж үзсэн байх. Инженер, техникийн ажилчид, төлөвлөгчид болон бусад албан хаагчдыг сургах систем болон байнгын институцийг бий болговол зохино. • Засгийн газраас орон нутгийн нөхцөлд таарсан бөгөөд ард олны эрүүл мэнд, хүрээлэн буй орчинг хамгаалах ариун цэврийн байгууламжийн загвар гаргах, маркетинг хийхэд хувийн хэвшлийг дэмжих хэрэгтэй. Ариун цэврийн маркетинг, санхүүжилтын менежмент (бага хэмжээний зээл зэрэг) мөн техникийн дэмжлэг зэрэг үүргийг хувийн хэвшилтэй хуваалцсанаар төрийн байгууллагууд дээрх ачааг багасгах ба орон нутгийн эдийн засгийг дэмжиж өгөх болно. • Хотын хэмжээнд тэр дундаа гэр хороололд зориулсан одоогийн хөрөнгө оруулалт, үйл ажиллагааны зарлагын эх үүсвэр, хүрэлцээг бататгах зорилгоор салбарын санхүүжилтийн талаар сайтар үнэлгээг хийх хэрэгтэй. Санхүүгийн төлөвлөлтөнд дүүрэг болон хороодын түвшний албан хаагчдыг оролцуулбал зохино. 44 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь • Дэлхийн хамгийн хүйтэн Нийслэл хот оршдог Монгол Улс нь хүйтэн бүсийн усны хангамж болон ариун цэврийн байгууламжийн чиглэлээр судлах Судалгааны төвийг хөгжүүлэх зорилгоор нэн даруй арга хэмжээ авах онцгой нөхцөл байдал байна. Хүйтэн бүсийн ариун цэврийн байгууламжийн талаар хариулагдаагүй олон асуулт байгаа ба энэ сэдвээрх сонирхол улам нэмэгдэж байна. Тэдгээр асуултуудад хариулахын тулд Монгол Улсын их сургуулиуд болон яамд гадны донор, Аляскийн их сургууль ба/буюу Швед эсвэл Норвегийн байгууллагууд гэх мэт түншүүдтэй хамтран ажиллаж болох юм. Энэ судалгааны төв дан ганц Монгол Улсад бус бусад хөгжиж буй орнуудад шинэ үеийн техникийн ажилтнуудыг бий болгохоор инженер, техникийн ажилтнуудыг сургахад мөн нэмэр оруулах боломжтой юм. Энэ судлагааны төвийг байгуулахад цаг хугацаа орох хэдий ч эхний алхмыг одооноос хийх боломжтой. 45 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь ХАВСРАЛТ 1: ТАЙЛБАР Аймаг Засаг захиргааны хоёр дахь түвшний нэгж. Улсын нийслэл Улаанбаатар хот аймаг биш боловч хоёрдох түвшний засаг захиргааны нэгжид багтдаг болно. Хар ус Хүний ялгадас агуулсан хаягдал бохир ус Хүйтэн бүс Улирлын чанартай газар нэг буюу түүнээс дээш метр хөлдөж, гэсдэг улс орнууд; мөн/эсвэл томоохон мөнх цэвдэгтэй газрууд. Эдгээр бүсүүдэд ус, ариун цэврийн байгууламжуудын төлөвлөлтөнд дулааны хамаарлыг авч үзэх шаардлагатай байдаг. Бордоо Нян болон мөөгөнцөр нь биологийн задралд орж болох органик бодисийг аеробоор задлан ялзмаг гэж ихэвчлэн нэрлэгддэг хөрс шиг материал үүсгэх биологийн процесс юм (Тиллей, Үлрих, Лүти, Реймонд, & Зербрүгг, 2014). Өөрөөр бордоогоор бордон үүсгэсэн хөрс шиг материал Бордооны жорлон Нүүрстөрөгчөөр баялаг материал (ногооны хаягдал, сүрэл, өвс, модны үртэс ба үнс)-ыг ялгадаст нэмэн, хоргүй бордоо буюу ялзмаг үйлдвэрлэх зорилгоор тусгай нөхцлийг бүрдүүлсэн хуурай, усгүй жорлон. Жорлон шээс ялгах тоноглолтой эсвэл тоноглолгүй байж болно (Монгол Улсын Засгийн газар, 2011). Энэ нь “Экосан” (экологийн ариун цэвэр) жорлонгийн нэг хувилбар болно. Хатаах жорлон Хатаах/хуурайшуулах жорлон нь био жорлонтой адилхан боловч ялгадсыг задлах (ялзлах) биш харин хатаах аргаар боловсруулна. Шээсийг ер нь ялгадсаас салгах буюу тусгаарладаг; үүнийг шээс-ялгах хатаах жорлон (ШЯХЖ) гэж нэрлэдэг. Хатаах жорлон нь хатаасан ялгадсыг хөрсний тэжээл маягаар ашигладаг учраас Экосан нүхэн жорлонгийн нэг төрөл юм. Гэвч хатаах жорлон нь бүх өвчин үүсгэгч жижиг организмийг бүрэн устгахгүй байж болох учраас нэмэлт боловсруулалт ихэвчлэн хийх шаардлагатай болдог. Шээс нь шим тэжээл ихтэй болохоор дангаар эсвэл ялгадастай холин бордоо маягаар бас ашиглаж болно. Дүүрэг Нийслэл Улаанбаатар хот доторх нэгдүгээр түвшний засаг захиргааны нэгж. Экологийн ариун цэвэр Экологийн ариун цэвэр (Экосан) нь эрчим хүч, шим тэжээл, усны дахин сэргээгдэхгүй нөөц ашиглах хэрэгцээг багасгахын тулд ялгадсанд агуулагдах шим тэжээл, ус, эрчим хүчийг аюулгүйгээр дахин боловсруулдаг хаягдал цэвэрлэх аргачлал юм. Ялгадас Хүний өтгөн, шингэн ялгадас буюу тэдгээрийн холимог. 46 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Мөстөлт Ус эсвэл бохирын шугам мөн газар дээр жишээлбэл мөс аажимдаа бий болох үйл явц буюу төлөв. Гэр Нүүдэлчин монголчуудын ашигладаг зөөврийн, дугуй хэлбэртэй гэр сууц; өрх айлууд хот уруу нүүж ирэхдээ ихэвчлэн хашаа газартаа барьдаг анхны сууц. Саарал ус Ямар нэгэн ялгадасгүй ахуйн бохир ус (Монгол Улсын Засгийн газар, 2011), жишээ нь угаалга хийх, усанд орох эсвэл ахуйн бусад хэрэглээнд ашигласан ус. Сайжруулсан ариун цэврийн байгууламж Ариун цэврийн "сайжруулсан" байгууламж нь цэвэр орчныг бүрдүүлэн, өвчний циклийг таслан, эдийн засгийн хувьд боломжийн, нийгэмд хүлээн зөвшөөрөгдөхүйц бөгөөд техник, институцийн талаас зохистой байдгаараа тогтвортой байдлыг дэмжин, хүний эрүүл мэндийг хамгаалж, сайжруулдаг (МХХ, 2012a). Хашаа Нэг өрхийн хэсэг газар. Хэсэг Хэсэг өрхүүд; хороод хэсгүүдэд хуваагдана. Хороо Нийслэл Улаанбаатар хотын дүүрэг доторх засаг захиргааны нэгж. Жорлон “Жорлон” нь өргөн утгатай бөгөөд олон төрлийн энгийн ариун цэврийн байгууламжуудыг хамруулж ойлгодог. Энэ тайланд Улаанбаатар хот болон хүйтэн бүсийн хотын түүнтэй адил захын суурьшлуудад хэрэглэх боломжтой дараах ойлголтыг ашиглана: жорлон гэдэг нь халаалтгүй гадаа байрлах бие засах байгууламжийг хэлнэ. Ихэнхдээ байгууламжийн доор буюу түүнээс салбарласан хаягдал ялгадасны нүх, ялгадас хадгалах сав буюу хаягдал агуулах савтай байдаг. Хэрэглэгчийн ая тухыг хангах зорилгоор суух тавцан эсвэл суудлын сууриар тоноглогдсон байдаг. Бүхээг (заримдаа кабин гэж нэрлэдэг)-ийг мод, хуванцар, төмөр, бетон буюу бусад материалаар хийх нь бий. Хаягдлыг жорлонд байнга хадгалах эсхүл дараа нь олон төрлийн ажиллагаагаар цэвэрлэх зорилгоор тодорхой хугацааны дараагаар зайлуулах нь бий [ ( (ЖВ Жонс ба Ассосиатес., 2015b) –аас авч ашиглав). Мөнх цэвдэг Газрын гадарга доор тодорхой гүнд температур нь хоёр буюу түүнээс дээш жилийн хугацаанд байнга 0°C-аас доогуур байдаг хөрсний буюу чулуун давхарга. Цооног Энэ тайланд “цооног” гэдэг нь хүний ялгадас ба/буюу бохир усыг зайлуулахад ашигладаг газрын нүхийг хэлнэ. Цооногийн хана нь илүүдэл шингэнийг орчин тойрны газарт шингээж болохуйц нүхэрхэг байдаг. Ханыг доторлож эсвэл доторлохгүй байж болохоос гадна хагас доторлох нь бий. Тавны нэг Орлогоор бүлэглэн судалгаа авсан нийт өрхийн 20%. 47 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Ариун цэвэр Энэхүү судалгааны зорилтын хүрээнд “ариун цэвэр” гэдгийг хүний ялгадасыг зайлуулах утгаар ойлгоно. Энэхүү судалгааны ихэнх хэсэг хүний ялгадасны аюулгүй зайлуулалтанд анхаарал хандуулсан. Муу усны нүх Шингэнийг зайлуулан хаяхад ашигладаг газарт ухсан нүх. Нүхний хана нь сүвэрхэг (нүх сүвтэй) байх ба ингэснээр илүүдэл шингэнийг ойр орчмын газар шингээх боломжийг олгоно. Сум Засаг захиргааны гурав дах түвшин буюу аймаг доторх засаг захиргааны нэгж. Бохир ус: Дээр байгаа “Саарал ус”-ыг үзнэ үү Тогтвортой ариун цэврийн байгууламж Ариун цэврийн систем нь “тогтвортой” байхын тулд эдийн засгийн хувьд боломжийн, нийгэмд хүлээн зөвшөөрөгдөхүйц, удаан эдэлгээтэй бөгөөд техник, институцийн талаас зохистой байхаас гадна ашиглалтын турш байгаль орчин, байгалийн нөөцийг хамгаалан, зохих байдлаар ажилладаг байвал зохино (Монгол Улсын Засгийн Газар, 2011). Бүрэлдэхүүн хэсгүүд Хэрэглэгчийн интерфейс/харилцах хэсэг Хэрэглэгч ялгадсаа ялгаруулах боломжтой сав. Таславч Хүний ялгадас ба/буюу хаягдал бохир усыг цуглуулахад ашигладаг газар дээрх эсхүл газар доорх битүүмжилсэн агуулах сав. Агуулах савыг тогтсон хугацааны дараа суллан, хаяглуудыг цэвэрлэх ба зайлуулах зорилгоор авдаг Салхивчтай жорлон Ариун цэврийн өрөөний үнэрийг бууруулах агааржуулалтын хоолой бүхий нүхэн жорлонгийн хэлбэр бөгөөд ялаатай холбоотой асуудлыг багасгахын тулд бүхээгийг харанхуй байлгах шаардлагатай байдаг. Хаягдал ус Жорлонгийн хаягдал (хар ус) ба ямар нэгэн ялгадасгүй ахуйн бохир ус (саарал ус) хоёуланг хамруулсан хаягдал. 48 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь ХАВСРАЛТ 2: ХҮЙТЭН БҮСИЙН ПРАКТИК ТУРШЛАГУУД Аляска болон Канадын туршлага Канад улс болон Аляскийн алслагдмал олон суурьшлуудад ариун цэврийн байгууламжуудыг сайжруулсан түүхэн хөгжил болон Улаанбаатар хотын гэр хорооллын ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах арга хандлагын хооронд төстэй зүйл байгаа юм. Хоёуланд нь арктик тивийн уур амьсгалд амьдардаг иргэдэд уламжлалт нүүдэлчин аж ахуйгаа байгаль орчны хүнд нөхцөлтэй бүсэд суурьшмал аж амьдралаар солисноор ариун цэврийн нөхцөл байдлаа сайжруулах хэрэгцээ Зураг 15: Газар доорх нийтийн бохир усны танк (Гэрэл зураг © ЖВ Жонс ба Ассосиатес Инк. ЖВ Жонс ба тулгарсан. Канад болон Аляскийн аль Ассосиатес Инк-ийн зөвшөөрөлтэй ашиглав.) алины хувьд сууцууд (гэр хорооллын нэгэн адил) авто зам болон дэд бүтцэд хүрэх боломж хязгаарлагдмал нэг айлын сууцууд байсан. Тэд мөн ундны усаа нийтийн усны цэгүүдээс авч, саваар гэрлүүгээ зөөдөг байсан. Савтай жорлон Анхлан Аляск болон Канадад хаягдал ялгадасыг сууц дотор савтай жорлонд хадгалдаг байсан ба дараагаар нь сууц бүрийн ойролцоо барьсан нүхэн жорлон руу сулладаг байсан байна. Тун удалгүй нүхнүүд дүүрэхэд зарим айл өрхүүд шинийг Зураг 16: Бохир ус хаях савыг ашиглаж байгаа нь (Гэрэл ухсан бол зарим нь тэдгээр нүхнүүдийг зураг © ЖВ Жонс ба Ассосиатес Инк. ЖВ Жонс ба байгаагаар нь орхин, хаягдал ялгадасыг Ассосиатес Инк-ийн зөвшөөрөлтэй ашиглав.) газарт хамаагүй хаяж байсан байна. Байшингуудаас хол том хэмжээтэй модон бүтээцтэй байгууламжуудыг газар дор барин сайжруулах оролдлого хийсэн байна. Байшингийн эзэд савтай жорлонгийнхоо доторхыг тэдгээр хаяж болох байв. Хэдхэн жилийн дотор тэдгээр байгууламжууд нь дүүрч, улмаар дээр нь ихээхэн хаягдал хаягдснаар нийгмийн эрүүл мэнд болон хүрээлэн буй орчинд ноцтой эрсдэл учирсан байна (Зураг 15). Пластикаар (ӨНПЭ) хийсэн зөөврийн цуглуулах савд байшингуудын ойролцоо савтай жорлонгийн хаягдал ялгадасыг хаядаг өөр нэг аргыг туршсан. Өвлийн цагт хаягдал томоохон “хөлдүү мөсөн тоосго” болж хөлдөх ба үүнийг нь хөлдүү байхад савнаас хялбархан авах боломжтой байсан байна (Зураг 16). 49 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Хаягдлын авсны дараагаар алслагдмал байршил руу хаяхаар зөөвөрлөх боломжтой байв. Эдгээр хадгалах савууд халин, зуны саруудад хаягдал ялгадас банзан зам дээр цацагдахад асуудлууд үүсчээ. Зарим тохиолдолд өвлийн саруудад хүмүүс хөлдсөн бохирыг авахаар ӨНПЭ пластик хадгалах савуудыг нүдсэнээр эвдсэн байна. Тэргээр зөөвөрлөдөг систем Өөр нэг шинэвтэр зөөврийн системд сууцтай залгаа 750-1000 литр битүү хадгалах савыг ашигласан (Зураг 17). Суууцуудыг халаадаг байсан учир бохир хөлдөөгүй. Чирдэг, хадгалах савтай жижиг оврын тээврийн хэрэгслээр бохирыг соруулан, биологийн цэвэрлэгээ хийдэг цөөрөм рүү цэвэрлэхээр зөөвөрлөх боломжтой байв (Зураг 18). Сайжруулсан замтай болсоноор машин нь жилийн аль ч улиралд айл гэрт хүрч очих боломжтой болсон ба байшин дотор жорлон, угаалтуур, Зураг 17: Тэргээр зөөвөрлөдөг битүү систем (Гэрэл зураг © ЖВ шүршүүр зэрэг сантехникийн тоноглол Жонс ба Ассосиатес Инк. ЖВ Жонс ба Ассосиатес Инк -ийн зөвшөөрөлтэй ашиглав.) нь бага хэмжээний ус ашиглахаар хийгдсэн. Энэ системийн өөрчилсөх хувилбар нь вакуум систем ба газрын түвшнээс дээш жижиг, дулаалгатай хадгалах савыг ашигладаг ба бас жижгэвтэр зөөврийн хэрэгсэл ашиглаж болно. Битүү хадгалах савнаас соруулдаг системийн давуу тал нь асгаралт маш бага бөгөөд улмаар иргэдийн дунд өвчин дамжуулах эрсдлийг бууруулдаг мөн ердийн ариутгах татуургатай Зураг 18: Битүү зөөврийн тэргийг суллаж байгаа нь (Гэрэл зураг харьцуулахад хөрөнгө оруулалтын © ЖВ Жонс ба Ассосиатес Инк. ЖВ Жонс ба Ассосиатес Инк -ийн зардал бага, угсрахад түргэн бөгөөд зөвшөөрөлтэй ашиглав.) хялбар байсан явдал юм. Гэхдээ энэ төрлийн системд нь татаас байхгүй тохиолдолд хэрэглэгчдэд хэтэрхий өртөгтэй тусаж магадгүй юм. Суурилуулах зардлыг Засгийн газрын тэтгэмжээр олгосон бөгөөд ашиглалтын зардалд мөн татаас олгосон. Одоо энэ системийг Аляскад барагцаагаар 20 суурьшил (бараг 1000 сууц) ашиглаж байна. 50 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Ариутгах татуурга Аляскад олон газар зөөврийн системээ хэрэглэгчид илүү сайн үйлчилгээ үзүүлдэг цэвэр ус, бохирын системээр солисон. Гэсэн хэдий ч системийг барих болон ашиглахад ихэвчлэн татаас шаардлагатай болдог. Хэт хүйтэн цаг уурын нөхцөлд ашиглагдах боломжтой бохирын системүүд нь илүү зөөлөн цаг уурын нөхцөлд ашиглагддаг бохирын системүүдтэй харьцуулахад барих болон ашиглахад гол төлөв өндөр өртөгтэйгээс гадна нарийн төвөгтэй байдаг. Биожорлон Экологийн ариун цэврийн байгууламжийг тодорхой түвшинд амжилттай ашиглахад бохирын системийн нэгэн адил сайн менежмент ба ихэвчлэн татаас болон техникийн дэмжлэгийг агуулах зохих зохицуулалт, институц, санхүүжилтийн тогтолцоо шаардлагатай болдог. Хүйтэн цаг уурын нөхцөлд том оврын лагийг бордоо болгодог системүүдийн амжилттай жишээг Аляскийн Фэрбанкс болон Канадын Эдмонтон хотуудаас харж болох ба эдгээр нь цэвэрлэх байгууламжуудын лагийг органик хаягдлын хамт бордоо болгодог. Эдгээр байгууламжуудад цэвэрлэх байгууламжийн хаягдал бохирыг бордоо болгодог (Аляскийн хөдөө орон нутгийн ус, ариун цэврийн асуудал хариуцсан ажлын хэсэг, 2015). Био жорлон болон хөдөө орон нутгийн байгууламжуудыг оруулан хүйтэн бүсэд хүний ялгадсыг бордоо болгодог бусад байгууламжууд нь дараах шалтгаануудыг оруулан тодорхой тооны шалтгаануудын улмаас хязгаарлагдмал амжилттай болсон: • Ялангуяа далайцийн хэмнэлтгүйг тохиолдолд ашиглалт болон түүхийн эд (тогтмол бохирын нийлүүлэлт, тасралтгүй нүүрстөрөгч болон уусгагч бодисын эх үүсвэр, газарт тавих шаардлагууд, цахилгаан, тоног төхөөрөмж, шатахуун ба хадгалах байрууд)-ийн зардал өндөр; • Удирдлагын дэмжлэгтэй бөгөөд мэргэшсэн боловсон хүчний хяналт, засах арга хэмжээний хэрэгцээ; • Хөлдөлтөөс биологийн явц алдагдах, энэ нь бие даасан жорлонгийн ялгадасын хэмжээ харьцангуй бага байдагаас түлхүү тохиолддог; • Чийг дутагдах эсхүл ихдэх, агаар дутагдах эсхүл азотын нүүрстөрөгчтэй харьцах харьцаа тааруугаас явц тасалдах; • Зохицуулалтын стандартын шаардлагуудыг хангахгүй чанар тааруу эцсийн бүтээгдэхүүн (бордоо); • Бордооны эрэлт байхгүй • Зохих шаардлагын дагуу ашиглахгүй бол эвгүй үнэртэй (ЖВ Жонс ба Ассосиатес, Инк. 2015c). Аляскийн цэвэр ус, бохирын системийн сорилт 2013 онд Аляск мужийн Байгаль орчин хамгаалах газар нь тус мужийн хөдөө орон нутгийн айлуудын ус, ариун цэврийн байгууламжийн хэрэгцээг хангахын тулд “Цэвэр ус ба бохирын системийн сорилт”-ыг эхлүүлсэн. “Цэвэр ус ба бохирын системийн сорилт” нь Аляск мужийн хөдөө орон нутийн айлуудын сууц доторх ус ба ариун цэврийн байгууламжийн хөрөнгө оруулалт болон үйл ажиллагааны зардлыг мэдэгдэхүйц бууруулах зорилготой байсан. Шалгуур үзүүлэлтэнд барих боломж, эрүүл мэндийн ашиг тус, төлбөрийн чадварт нийцсэн байдал, бусад үйл ажиллагаанд 51 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь анхаарах зүйлс багтсан байсаэ. Өмнө нь байгууллагууд ердийн, олон нийтийн хамарсан шугам, ачааны машинаар тээвэрлэх системийг санхүүжүүлж байсан байна. Зардал огцом нэмэгдэхийн хэрээр санхүүжилт их хэмжээгээр буурсан байна. Уламжлалт арга барил хөрөнгө болон үйл ажиллагааны зардлын хувьд тогтвортой бус байсан. Аляск мужийн Цэвэр ус ба бохирын системийн сорилт хэрэгтэй болсоноос харахад Аляск шиг харьцангуй баян муж хүртэл айл тус бүрт болон хэсэг бүлэг айлуудад ашиглах усыг дахин ашиглах, багасгах зэргээр хэсэгчилсэн цэвэр ус, бохир усны цэвэрлэх системээр өндөр өртөгтэй, нарийн төвөгтэй ачааны машинаар зөөвөрлөдөг эсвэл ариутгах татуургад холбогдсон бохир усны шугамыг орлуулах талаар авч үзэж байна. Хэдий тийм боловч Аляск мужийн хөгжилд зориулан сонгогдсон шийдлүүд нь найдвартай цахилгаан эрчим хүч, тусгай сэлбэг хэрэгсэл, мэргэжлийн засвар үйлчилгээ, нэлээд их хэмжээний институц, логистикийн дэмжлэг шаардах магадлалтай (Аляск мужийн Байгаль орчин хамгаалах газрын усны хэлтэс, 2015). Хөгжиж буй улс оронд таарах шийдлийн хэрэгцээ байсаар байх болно. Хятадын Ордос төсөл Ордос төсөл нь Өвөр Монгол (Хятад)-ын Ордос хотод олон жилийн хугацаанд хэрэгжсэн, их өргөн цар хүрээтэй төсөл байсан. Уг төсөл нь хот суурин газарт Экосан жорлонгийн хэрэглээг таниулах зорилготой байсан. Төсөл бохирын урсгалууд (хаягдал ялгадас, шээс, саарал ус болон хатуу хог хаягдал)-ыг дахин боловсруулах болон ашиглах зориулалтаар салгахад чиглэсэн байсан (МакКонвиль ба Розмарин, 2012). Төслийн байгууламжийг 4-өөс 5 давхар дөчин гурван барилгын 832 сууцны 3,000 оршин суугчдад үйлчилгээ хүргэх зорилгоор барьсан. Төслийн хөрөнгө оруулалтын нийт дүн 30 тэрбум төгрөг (12 сая евро), 2.5 тэрбум төгрөг (1 сая евро) нь хуурай жорлон, саарал ус цэвэрлэх болон бордоо болгох системд зориулагдсан. Нийт хөрөнгө оруулалтын 70%-ийг өрхүүд төлсөн бөгөөд 25%-ийн орон нутгийн захиргаанаас, үлдсэн 5%-ийг олон улсын хөгжлийн байгууллагуудаас гаргасан. Төсөл 2009 онд дуусгавар болсон ба дууссан даруйд оршин суугчид урсдаг жорлон болгон өөрчлөх лоббиг эхлүүлсэн. ЭкоСан системийн талаар хэрэглэгчдийн гомдлоос улбаалан уламжлалт ариун цэврийн байгууламжийн системээр эцэст нь солиход хүрсэн байна. Төслөөс гарсан зарим сургамжийг дурдвал: Айл өрх ба цуглуулах систем хоорондын хэрэглэгчийн интерфейс чухал; Энэ төрлийн технологи нь ариун цэврийн системийг хэрэглэгчдэд ойртуулдаг учир төлөвлөлт болон зураг төслийн шатанд хүмүүсийг татан оролцуулах нь чухал; Оршин суугчид харьцангуй чинээлэг ба “баруунжсан” амьжиргааны түвшин тухайлбал урсгадаг жорлонгийн хүлээлттэй байсан. Хэрэглэгчидтэй тасралтгүй бөгөөд илэн далангүй харилцааг бий болгох хэрэгцээ байдаг; Хүмүүсийн сонголт, дадлыг өөрчлөхөд хугацаа шаардлагатайг бүтээн байгуулалт хийгчид ойлгох шаардлагатай; зохих судалгааг хийх хэрэгтэй; 52 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Барилга угсралтын ажилд хяналт тавих нь чухал; Том хэмжээний төсөлд сая саяыг зарахаасаа өмнө технологи, аргуудыг бага хэмжээгээр заавал туршсан байх; Боловсронгуй технологи хэрэгтэй; Хөдөө аж ахуйтай ойр байх хэрэгтэй; 30 км нь ялзмагийг тээвэрлэхэд хэт зайтай байсан байж болох; Цаг хугацааны явцад төрийн дэмжлэг илт суларсан. Ингэмэгц уг ариун цэврийн байгууламжийн шинэ технологийг ашиглах шалтгаан нэг их байхгүй болсон. Түүнчлэн, тайланд дурдсан ЭкоСан ариун цэврийн байгууламжийн системийн эдийн засгийн дүн шинжилгээнээс харахад уламжлалт ариун цэврийн бохир ус зайлуулах системтэй харьцуулахад барилга угсралт болон ашиглалтын зардал нь илүү өндөр байсан. Гэсэн хэдий ч уг систем нь эрүүл мэнд, байгаль орчны нөхцөл байдлыг сайжруулах зэрэг гадаад ашиг тусын хажуугаар дахин боловсруулах, хатуу хаягдал бүтээгдэхүүнийг хэрэглэх мөн бохир усыг дахин хэрэглэх зэрэг хэд хэдэн ашиг тустай байх байсан. Гренландын ариун цэврийн байгууламж Гренланд нь Улаанбаатар хоттой төстэй уур амьсгалын нөхцөлтэй. Хүн ам нь ихээхэн тархмал бөгөөд эргийн дагуу алслагдсан суурьшлуудтай. Хот суурин газарт оршин суугчид уламжлалт усаар зайлуулдаг жорлон эсвэл тосох хувинтай жорлон хоёрын аль нэг (тухайн орон нутгийн ус хангамжаас голдуу хамааран)-ийг ашигладаг. Тархмал суурьшилтай газруудал тосох хувинтай жорлонг бараг бүх нийтээр хэрэглэдэг. Усаар зайлуулдаг жорлон нь ариутгах татуургын шугамд холбогдсон эсхүл саарал усыг газарт хаяхын хажуугаар хаягдал ялгадаст зориулсан хадгалах савтай байдаг. Бараг бүх (орон сууцны болон үйлдвэрийн) бохир усыг цэвэрлэхгүйгээр далайд хаядаг. Хотын захиргаанаас эсвэл хувийн хэвшлийн компаниуд хадгалах савыг соруулдаг бөгөөд ингэхдээ бохирыг ариутгах татуургад хийдэг. Тосох хувинтай жорлонг заримдаа хотын захиргаанаас болон хувийн хэвшлийн компаниудаас гадна хувь хүмүүс бас сулладаг. Зарим хаягдал ялгадасыг ариутгах татуургад хийдэг ч гэсэн заримыг нь шууд задгай газар асгадаг. Бохирдол болон эрүүл мэндийн боломжит эрсдлүүдээс шалтгаалан тосох хувинтай жорлонг олон жилийн турш асуудал болгон авч үзэж ирсэн ба өөр хувилбаруудыг турших зорилгоор цөөн тооны туршилтын төслүүд одоогийн байдлаар хэрэгжиж байна. Шээс ялгах суултууртай сайжруулсан жорлонгийн хоёр загварыг туршиж байгаа бөгөөд хаягдал ялгадсыг суултуурын доорх сүвэрхэг савд хадгалдаг байна. Шээс нь газарт шингэдэг бөгөөд ялгадасаар дүүрсэн савыг авч, далайд сулладаг байна. Уг шинэ жорлонгуудыг өмнө тосох хувинтай жорлонгоос илүү сайжирсан гэж үзэж байсан хэдий ч үнэр болон лагтай холбоотой асуудлуудаас амжилттай болоогүй юм. Газар доорх хадгалах савтай холбогдсон бага (1 литр) усаар зайлуулдаг жорлонг туршисан боловч суурилуулалт тааруугаас ашиглалтын хүндрэл тулгарсан (Гүннарсдоттир, 2012). 53 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь ХАВСРАЛТ 3: МОНГОЛ УЛСАД САЯХАН ХЭРЭГЖСЭН АРИУН ЦЭВРИЙН БАЙГУУЛАМЖИЙН ТӨСЛҮҮД Нэр Танилцуулга Авах сургамж Хотын үйлчилгээ Сонгогдсон бүсийн эдийн засаг ба төрийн Одоо хэрэгжиж байгаа төсөл. ба гэр хорооллын үйлчилгээг сайжруулна; хөтөлбөрийн хөгжилд хөрөнгө менежмент ба хот байгуулалтын оруулалт хийх институцийн чадавхийг бэхжүүлнэ. хөтөлбөр - Хэсэг 2 - АХБ Ариун цэврийн Өрхийн ариун цэврийн байгууламжийг Одоо хэрэгжиж байгаа төсөл. сайжруулсан, бие сайжруулах ба ялгадсан хаягдлын даасан менежментийг бэхжүүлнэ. Бие даасан байгууламжаар ариун цэврийн байгууламжийн загвар дамжуулан гэр болох ба хотын үндсэн бүсийн дэд бүтцийн хорооллын хөгжилд нэмэлт болно хөрсний бохирдлыг шийдвэрлэх нь - АХБ Дамбадаржаагийн 96 сууцыг үйлчилгээний шугам болон • Эхний 2 жилд цөөн өрх бохирын ус, ариутгах цэвэрлэх байгууламжтай холбохоор шугамд холбогдсон. Усны хэрэглээ, татуургын төсөл ( төлөвлөсөн. бохир усны урсгалын хурд тооцоолж УХҮСТ-2-ийн байснаас бага байсан хүрээнд) • Шугамыг халаах цахилгааны зардал Дэлхийн Банк ихэнх иргэдийн төлбөрийн чадварыг 2010-11 давсан байсан • Бохир усны урсгалын хурд бага байсан зэргээс шалтгаалан цэвэрлэх байгууламжинд өөрчлөлт хийх шаардлагатай болсон. • Монголын хэт хүйтэн нөхцөлд ашиглагдаж байсан цэвэрлэх процесс тохирохгүй байсан • Нийгэм, эдийн засгийн хүчин зүйлс, төлбөр төлөх бэлэн байдлыг харгалзан үзээгүйгээс асуудал үүссэн Сууц дотор Янз бүрийн хот суурин газруудад 31 Экосан • Бордоо болсон ялзмагийг ашиглах бордоо үүсгэх жорлон суурилуулсан. Явган суудаг шээс сонирхол бага байсан – Нүүдэлчний систем Норвегийн тусгаарлах тавцан нь доороо байгаа өөр соёл хүчтэй хэвээр байсан Лютерийн шашны өөр сав руу шээс ба хаягдал ялгадсыг • Олон хэрэглэгчид суултууртай төлөөлөл 2002-6 салгадаг. Тухайн айл хаягдал ялгадсыг 6 сар жорлонг илүүд үзсэн хадгалаад дараа нь талбайн бордоо хэлбэрээр ашигласан. • Эвгүй үнэртэй • Ялгадастай харьцах хүсэлгүй байсан • Сургалт хангалтгүй байсан. 54 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Нэр Танилцуулга Авах сургамж Салхивчтай нүхэн Сургууль ба өрхүүдэд зориулсан Үнэлгээ хийгдээгүй жорлон Монголын салхивчтай нүхэн жорлонгууд улаан загалмайн нийгэмлэг Сууц доторх тосох 21 ширхэг “humanure” био жорлон. Дотор Бордоон хаягдлыг чийглэг агууламжийг хувинтай жорлон ашиглахад зориулсан тосох хувинтай хэвийн хэмжээнд байлгахын тулд – бие даасан жорлонгаас гадна гадаа бордоо үүсгэдэг. байнга хутгах хэрэгтэй. бордоожуулалт. Зөвхөн 4 долоо хоног санхүүжүүлсэн Humanure 2006 учраас үнэлгээ хийгдээгүй. Сургуулийн битүү 352 сурагч ба багштай сургуульд зориулсан 2014 оны 5-р сарын байдлаар үнэлгээ тунгаагуур ба 5м3 хэмжээтэй гурван тасалгаатай битүү хийгдээгүй байсан хөрсөнд уусгах тунгаагуур. Тунгаагуур нь газарт 4м гүнд, GIZ 2012 хоолойны дулаалга 50 мм. Уусгах хөрс газраас 5м-ийн гүнд байсан. Саарал усны Хар усыг оруулахгүйгээр саарал ус цэвэрлэх Өндөр түвшний засвар үйлчилгээ цэвэрлэгээ хоёр төсөл. байхгүйгээс орон нутгийн бохир усыг Эй Си Эф цэвэрлэх боломжгүй байсан учраас хоёр систем хоёулаа хурдан хугацаанд амжилтгүй болсон ба эвгүй үнэрээс болж асуудалтай байсан. Эй Си Эф 2009-14 Суултуур болон шингээх нүх рүү шээс • Эхний загваруудад шээс нь ялгах Биеэ даасан ялгадаг 370 экосан жорлон. Хаягдал хоолойд хөлдөж байсан таславчтай ялгадсыг суултуурын доорхи саванд • Монгол Улсын хуулинд хүнсий газар жорлон ба түүнээс хадгална. Хаягдал ялгадсыг 3 сар тутам тариаланд бордоо ашиглахыг зайтай бордооны цуглуулан, байшин доторх бордооны зөвшөөрдөггүй байгууламж. байгууламж уруу тээвэрлэсэн. • Бордооны зах зээл байхгүй Эй Си Эф Төсөл одоо дуусгавар болсон ба ашиглалт ба менежментийг орон нутгийн ТББ-д • Хаягдал ялгадас цуглуулах төлбөрөөс 2009-14 шилжүүлсэн. ашиглалтын үйл ажиллагааг санхүүжүүлсэн • Ашиглагчид татаастай үйлчилгээ дуусгавар болсны дараа хаягдал ялгадас авхуулахаар төлбөр төлөх сонирхолгүй байсан Биеэ даасан “iPiT” Эй Си Эф-ийн Экосан төслийн сайжруулсан • Ялгадастай харьцах хүндрэлтэй жорлон ба түүнээс хувилбар. Дарханд 12 нэгжийг барисан. 2 байсан. зайтай хотын цементэн таславч дээр өргөгдөн байрласан • Өвлийн улиралд биохийн реактор харьяа цэвэрлэх ариун цэврийн өрөөнүүдээс бүрдсэн болон доторх зүйлс хөлдсөн. Үйл байгууламж буюу байсан. Шээс ба хаягдал ялгадсыг тусад нь ажиллагаа тасалдаж байсан учир биохийн реактор– цуглуулан, цэвэрлэх байгууламж рүү цаашид лавшруулан судлах хэрэгтэй. -Баухауз Их зөөвөрлөдөг байсан. Сургууль 2014 он 55 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Нэр Танилцуулга Авах сургамж ШТХЖ (Шээс 40 гаруй угсармал ШТХ жорлонг олон • Зөвхөн хоёрыг урт хугацаанд тусгаарладаг төрлийн орчинд барьж суурилуулсан. ашигласан хуурай жорлон). • Нэгж нь хэтэрхий үнэтэй, төлбөрийн GTZ 2006-12 чадварт нийцэхгүй байсан • Цуглуулах тасалгаа хэтэрхий жижиг байсан – Байнга суллах шаардлагатай болсон • Хаягдал ялгадас хөлддөг учир өвлийн улиралд ашиглах боломжгүй • Ашиглагчид хаягдал ялгадастай харьцахаас дүргүйцэж байсан • Эцсийн бордооны эрэлт байхгүй • Эвгүй үнэртэй • Саарал ус зайлуулдаггүй • Ашиглагчид суултууртай жорлонг илүүд үзсэн Халуун усны газар Дэлгүүр, хувцас угаах газар, жорлон зэрэг Үнэлгээ хийгдээгүй Эй Си Эф/Дэлхийн олон төрлийн ашиглалттай байгууламж. Ус Банк 2014 он ба бохир хадгалах тунгаагууртай. Нийтийн бие засах Хотоос ажиллуулсан бөгөөд шүршүүр ба Үнэлгээ хийгдээгүй газар гар угаах кранттай. Ус хангамжтай ЯНХС/Дэлхийн холбогдсон; бохир ус хадгалах тунгаагуур Банк руу ордог. Хэрэглэгчдээс ашигласны төлбөр авдаг. Баянзүрх дүүрэг Ус хангамж, ариутгах татуурга, цэвэрлэх Үнэлгээ хийгдээгүй дэх 200 байшинг байгууламж бүхий төсөл ба одоо байгаа холбох төсөл сууцуудыг бохир ус татан зайлуулах шугамд Монгол улсын ЗГ холбон хэвийн ажиллах чадварыг турших 2012-14 зорилготой. Айл өрхүүд өөрсдийн гэр доторх сантехникийн ажлыг хариуцна. Хүснэгт 3: Монгол улсад сүүлийн үед хэрэгжсэн ариун цэврийн байгууламжийн туршилтын төслүүд 56 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь ХАВСРАЛТ 4: НИЙГЭМ, ЭДИЙН ЗАСГИЙН СУДАЛГААНЫ ҮР ДҮНГИЙН ХУРААНГУЙ Доорх хүснэгтүүдэд нийгэм, эдийн засгийн судалгаагаар цуглуулсан мэдээллийг тоймлон үзүүлэв . Судалгааны талаарх илүү дэлгэрэнгүй мэдээллийг (Рожер, 2015)-аас үзэж болно. Өрхийн сууц ба орлого Сууцанд амьдарч буй 0-4жил 5-9 жил 10+ жил. хугацаа (%) 37.2 25.5 37.3 Сууцны тусдаа Гэр Орон сууц. Бусад Сууцийн төрөл (% өрх) байшин 50.1 0.9 0.9 47.3 Автомашин Цэцэрлэг Бизнес Өрхийн онцлог (%) эзэмшигч 10.4 6.3 47 Үерт Бага зэргийн Тэгш газар Огцом налуу Орчны нөхцөл байдал (%) өртөмтгий налуу газар 52.1 13.7 4.9 30.3 Байгалийн Элэгдэж, Хад, чулуулаг Нойтон хөрс Хөрсний төрөл (%) хөрс муудсан хөрс хөрс 4.5 51.0 24.1 20.2 Бизнесийн үйл ажиллагаа Жижиг (хашаандаа бизнесийн үйл Тариалан үйлдвэрлэл Худалдаа Үйлчилгээ ажиллагаа явуулдаг 7.5 44.8 25.4 өрхийн %) 22.4 Байшин Гэр Доторх өрөөний тоо/хана 2.06 4.94 Хашаа Сууц Хэмжээ …(м2) 642 57.1 Сууцны тусдаа байшинтай 71.4 хашааны эзлэх хувь Сууцны тусдаа байшин 44.7 болон гэртэй хашаа Өөрийн Төлбөргүй Хашааны эзэмшлийн эзэмшлийн Түрээслэсэн Бусад амьдардаг байдал 5.5 3.6 70.5 20.4 Өөрийн Төлбөргүй Түрээслэсэн Бусад Сууцны эзэмшлийн байдал эзэмшлийн амьдардаг 2.1 0.9 92.3 4.7 57 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Өрхийн сууц ба орлого Газар Үл хөдлөхийн Газар эзэмших Баримт Хууль ёсны эзэмшлийн гэрч. өмчлүүлэх ЗД- Мэдэхгүй гэрч. бичиггүй хашаатай өрхийн хувь ын шийдвэр 5.9 62.7 7.7 13.9 9.8 Насанд хүрсэн Нярай хүүхэд Нэг сууцанд ногдох хүний хүн Хүүхэд (3-15) Нийт (<3) тоо 0.91 4.02 2.77 0.34 Нярай хүүхэд Нэг сууцанд ногдох Насанд хүрсэн Хүүхэд (<3) Нийт хэрэглээний нэгж1 1,88 0.46 2.44 0.1 Нэг хашаанд ноогдох 6.63 хүний тоо (нэгж газар) Цалин, хөлстэй ажил Хүйтний Дулааны эрхлэдэг өрхийн гишүүний улиралд улиралд тоо 1.52 1.66 Тогтмол ажил эрхлэдэг Хүйтний Дулааны өрхийн гишүүнгүй өрхийн улиралд улиралд % 4.4 0.7 Хэрэглээний Сууцны тусдаа Гэрт Өрх нэгжид байшинд Сарын дундаж орлого (төг) амьдрагчид 1,022,089 ноогдохa амьдрагчид 909,611 435,378 1,139,453 Хэрэглээний нэгж (төг)-д ОБ1 ОБ2 ОБ3 ОБ4 ОБ5 ноогдох сарын орлогын 254,464- 344,203 - 445,952 - 583,333 - бүлгүүд (тавны нэг) 46,053-254,464 344,203 445,952 583,333 2,191,305 ОБ1 ОБ2 ОБ3 ОБ4 ОБ5 Нэг өрхөд ноогдох сарын 516,866 733,226 970,367 1,175,759 1,711,427 дундаж орлого (төг) ($293) ($415) ($550) ($666) ($970) Нэг орлогын бүлэгт ноогдох хэрэглээний ОБ1 ОБ2 ОБ3 ОБ4 ОБ5 нэгжид ноогдох сарын 192,587 295,763 390,266 500,953 796,076 дундаж орлого (төг) 1 Хэрэглээний нэгж гэдэг нь гэр бүлийн өөр өөр гишүүдийн зардлын хэмжүүр юм. Янз бүрийн хэмжээ, бүрэлдэхүүнттэй өрхүүдийн амжиргааны түвшинг харьцуулахад үүнийг ашигладаг. • Өрхийн тэргүүн - 1.0; • Бусад насанд хүрэгсэд ба 3 дээш насны хүүхдүүд - 0.5; • 3 хүртэлх насны хүүхдүүд - 0.3. 58 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Өрхийн сууц ба орлого Орлогын бүлэг тус бүрт ОБ1 ОБ2 ОБ3 ОБ4 ОБ5 хамаарах хүн амын эзлэх % 20.1 19.7 20.1 20.1 20.0 Хүснэгт 4: Гэр хороолол дахь өрх, сууц ба орлого 59 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Гэр хороолол дахь усны хангамж Усны Сууцны тусдаа кранттай Орон сууц байшин Сууцны гадаа Гэр сууц тус 100 2.0 0.0 бүрийн % 4.2 Нэг сууцанд Сууцны тусдаа ноогдох Орон сууц Сууцны гадаа байшин крантны 1.9 1.7 дундаж 1.2 тоо Усны эх үүсвэр Шугамд (Нийт Ус түгээх байр Бусад төлбөртэй Бусад төлбөргүй холбогдсон өрхийн 96.2 1.8 1.0 0.9 тоонд эзлэх %) Гэрээс хүрэх Эхнэр Ус түгээх дундаж зай Авах хугацаа Хүүхэд авдаг Нөхөр авдаг авдаг Хосолсон байр 18 мин 38% 37% 5% 337м 10% Ус зөөх Тэрэг Гараар Машинаар хэлбэр 71% 16% 12% Нэг хүнд Шугамд Шугамд ноогдох холбогдоогүй холбогдоогүй усны хүйтний дулааны улиралд хэрэглээ улиралд (л/ө) 10.8 8.8 Усны сарын Шугамд Шугамд Шугамд зардал холбогдоогүй: холбогдоогүй: холбогдсон2 (Өрхийн хүйтний улиралд3 дулааны улиралд орлогод 11,769 (1.4) 1,102 (0.15) 1,346 (0.17) эзлэх %) Нийтийн Сарын зардал Ордог тоо/долоо халуун % дундаж орлого (төг) хоногт/өрх усыг (дулааны/хүйтний 73% (дулааны/хүйтний (дулааны/хүйтний тогтмол улиралд) улиралд) улиралд) ашигладаг 3.72/3.85) өрх 30,332/34,531 3.24/3.66 2 (ОСНААГ)-ийн мэдээ 3 Халуун усны газрын хэрэглээг оруулахгүйгээр 60 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Хүснэгт 5: Усны хангамж 61 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Other Гэр хороолол дахь нийтийн ажpublic ахуйнutilities үйлчилгээ Орлогод эзлэх Сарын төлбөр % Холбогдсон % (хүйтний/дулаа Цахилгаан (хүйтний/дулаа 99.3 ны) ны) 28,066/24,811 3.28/2.44 Сарын төлбөр Орлогын % Төвлөрсөн Нэг өрхийн (хүйтний/дулаа (хүйтний/дулаа Халаалт систем 95.8 ны) ны) 4.2% 114,743/30,453 14.5/3.7 Хашаандаа Хогийн сав Хогийн цэг Бусад Хатуу хог хаягдал хаях хаядаг 82.2 4.4 2.5 10.9 Нийтийн аж ахуйн 1т 3т 4т 2т 5т үйлчилгээг сайжруулах Ариун цэврийн Эрүүл мэндийн эрэмбэ Цахилгаан Ус Боловсрол байгууламж үйлчилгээ Хүснэгт 6: Гэр хороолол дахь нийтийн аж ахуйн бусад үйлчилгээ 62 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Ариун цэврийн байгууламжийн өнөөгийн нөхцөл байдал Тийм Тийм Усанд крантын крантын ордог/угаалгын Үгүй 94.7 устай усгүй өрөө (%)4 3.3 2.0 Усаар Ашигладаг Энгийн Салхивчтай зайлуулдаг Байхгүй жорлонгийн нүхэн 1.7 жорлон 1.1 төрөл (%) 94.8 2.4 Сууцан Хашаан Хашааны Жорлонгийн дотор дотор гадна байрлал (%) 3.7 95.9 1.4 Хувааж Хэрэглэгчийн хэрэглэхэд Хувааж дундаж тоо/ бэрхшээл хэрэглэдэг 52.4 (%) дундын тулгардаг өрхүүд жорлон өрхийн % 8.88 30.9 Хувааж Оргил Байгууламж Нүхэнд хог хэрэглэснээс Нүх дүүрэг цагийн үед бохир хаях гарах гомдлын 53.0 хүлээх шалтгаанууд % 11.0 9.0 22.0 Энгийн Усаар Одоогийн Өөрөө Барьсан нүхэн Салхивчтай зайлуулдаг өөрөө барьсан барьсан % дундаж он жорлонгийн 227,805төг жорлон нүхэн жорлон 59.1 2007 зардал 1,787,001төг 108,932төг Сууц доторх Хашаан дотор Ус зайлуулах Бохир ус Жорлон руу Нүх рүү Газар руу Бусад шугам руу ухсан нүх5 шуудуу зайлуулах 47.5 6.0 2.9 2.8 1.1 38.0 3.3 Жорлонгийн Суултууртай Явган суудаг Модон шал Бетон Керамик Бусад бүрэлдэхүүн хэсгүүд (%) 4.5 95.5 94.2 3.0 1.1 1.7 Доторлосон Дундаж гүн Нүх % 2.89м 46.3 4 Угаалгын өрөөг шүршүүр, усанд ордог банн эсвэл шүршүүрийн кабин гэж тодорхойлов. 5 ‘Нийгэм-эдийн засгийн судалгаанд “нүх” болон “хашаан дотор ухсан нүх”-ийн ялгааг тодорхойлоогүй; нүх гэдэг нь ерөнхий зориулалтаар ухсан нүхийг, хашаан дотор ухсан нүх гэдэг нь зөвхөн бохир зайлуулах зориулалтаар ухсан нүхийг хэлдэг бололтой. 63 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Ариун цэврийн байгууламжийн өнөөгийн нөхцөл байдал Доторлогооны Шатсан Угсармал Цементэн Байгалийн төрөл шавар Мод Төмөр Бусад хавтан блок чулуу (доторлогоонд тоосго 81.9 9.2 2.2 эзлэх %) 1.0 5.0 0.4 0.2 Сулласан Төлбөртэй гар Төлбөргүй Суллуулах Суллах Машинаар Шинэ нүх нүхний аргаар гар аргаар дундаж Нүх суллах давтамж соруулдаг ухдаг эзлэх % сулладаг сулладаг зардал 16.2 сар 43.4% 3.7% 4.5% 47.5% 5.4% 62,603төг6 Хүйтний Дулааны Химийн бодис улиралд улиралд хэрэглэдэг % 8.7 71.2 Химийн бодис Үнэр Хэмжээг Ариутгал Бусад хийх шалтгаан бууруулах бууруулах (хүйтэн/дулаан) 19.5/32.0% 39.0/51.5% 36.4/11.1% 5.1/5.4% Ариун Ариун Бусад зүйлс Хог хаягдал цэврийн цэврийн Бусад хаядаг % хэрэглэл цаас (хүйтэн/дулаан) 5.5/5.6 5.7/7.4 13.2/13.0 81.1/79.6 Асуудал % Зун цагт Хурдан тулгардаг нүхэн Бохир халих Ялаа, шавьж Нурдаг Бусад асуудалтай үнэртэй дүүрэх жорлон ба 10.4 25.3 22.4 5.7 шалтгааны % 34.7 31.7 3.5 Жорлонгийн талаар сэтгэл ханамжгүй 61% байдлын ерөнхий түвшин Хөгжлийн Сэтгэл Зуны бэрхшээлтэй Эрүүл ахуйд Явган сууж ханамжгүй улиралд Хэрэглэхэд хүн нийцээгүй бие засах Бохир байдлын үнэр, ая тухтай хэрэглэхэд байх шаардлагатай 56% нийтлэг ялаатай 55% хэцүү 68% 58% шалтгаан 70% 70% Нэн тэргүүнд Явган Хөгжлийн шаардлагатай Зун цагт суухын Нүхийг урт бэрхшээлтэй сайжруулалтууд Цэвэр Эрүүл ахуйд ялаа, оронд Тухтай орчин хугацаанд хүн (ач холбогдлын жорлон нийцсэн үнэргүй суултуур ашиглах хэрэглэхэд хувьд буурах байх дээр суух хялбар байх дарааллаар) Хүрээлэн буй орчинд зовних 96.0 % 6 Техникээр суллахад 46,826 төг, гар аргаар суллахад 77,000 төг. 64 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Ариун цэврийн байгууламжийн өнөөгийн нөхцөл байдал Сүүлийн 2 долоо хоногийн хугацаанд Өндөр Cуулгалт хүүхдэд халуурах тулгарсан эрүүл 2.4 3.1 мэндийн асуудал (%) Усаар Юу ч Өөр таалагдаж Салхивчтай Экосан зайлуулдаг хүсэхгүй буй жорлонr 7.7 3.4 жорлон 1.4 88.3 Хүснэгт 7: Ариун цэврийн байгууламжийн өнөөгийн нөхцөл байдал 65 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Future Ариун sanitation цэврийн байгууламжинд хүсч буй үзүүлэлтүүд Одоогийн жорлонгоо 84.3 сайжруулахыг хүсч буй % Хашааны Жорлонг байрлуулах хүсч Сууцны дотор Хашаанд гадна буй байрлал 25.7 73.0 1.3 Ирэх 2 жилийн хугацаанд Тийм жорлонгоо сайжруулах төлөвлөгөөтэй өрхүүд 85.2 4 5 2 3 Шинэ жорлонд хамгийн их 1 Төлбөрийн Ямар ч хүн хүсч буй 5 үзүүлэлт Эрүүл ахуйд Зун үнэргүй Бат бөх чадварт ашиглахад нийцсэн байх байх нийцсэн аюулгүй байх 2 Жорлонгийн бүхээгт 1 3 4 5 хамгийн их хүсч буй 5 Агааржуулалт Усаар Цахилгаан Дээврээс дусаал үзүүлэлт зайлуулдаг Суултуур сайн гэрэл тусдаггүй байх жорлон 3 Хамгийн их хүсч буй 5 1 2 4 5th үзүүлэлт (усаар Суллаж Хамгийн Үерийн усны Суллахад Тоосго/цементэн зайлуулдаггүй жорлонд) багадаа 4м болохуйц нүх хамгаалалт хялбар доторлогоо гүн Хүснэгт 8: Ариун цэврийн байгууламжинд хүсч буй үзүүлэлтүүд 66 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Ариун цэврийн байгууламжид төлөх төлбөрийн бэлэн байдал Ариутгах татуургад Хамгийн өндөр Хамгийн бага сар бүр төлөхөд Дундаж дундаж дундаж бэлэн дүн /орлогод 14,809/1.60 эзлэх % 22,300/2.42 9,706/1.03 Усаар зайлуулдаггүй сайжруулсан % төлөх Хадгаламжаасаа Төлж чадах Зээлээр төлөх Хувааж төлөх жорлон барихад хүсэлтэй төлөх 200,379төг 45.9% 37,566төг мөнгө төлөх хүсэл 81.9 87,508төг Дундаж7 Салхивчтай нүхэн % төлөх Хадгаламжаасаа жорлон суурьлуулах Төлж чадах Зээлээр төлөх Хувааж төлөх хүсэлтэй төлөх зардлыг төлөх хүсэл 182,320төг 49.1% 38,638төг/сар (дундаж) 67.1 81168төг Нүх соруулах үйлчилгээнд төлбөр Хамгийн их Хамгийн бага Боломжийн төлөх хүсэлтэй 42,737 19,579 28,569 дүнгийн дундаж Сарын дундаж % Хадгалсан дүн8 Орлогод хадгаламж хадгаламжгүй 221,102/274,098 эзлэх % (Хүйтний/дулааны) 76.1/52.1 15.1/20.6 Банк бус зээлийн Зээлэх Гэр бүл9 Найз нөхөд10 Ажил олгогч11 эх үүсвэр. боломжтой % 56.2 21.6 22.2 44.9 Шинэ жорлонтой % төлөх Өрхийн зардлаа Хоол, ундны Хувцас, гутлын Тээвэр, болоход төлбөр хүсэлтэй бууруулахад зардлаа зардлаа харилцаа төлөхөд бэлэн 97.0 бэлэн % бууруулах бууруулах %13 холбооны байгаагаа баталсан 86.0 %12 41.2 зардлаа 21.3 бууруулах %14 16.7 Хүснэгт 9: Ирээдүйн ариун цэврийн байгууламжил төлөх төлбөрийн бэлэн байдал 7 Зөвхөн усаар зайлуулдаг бус жорлонг сонирхож буйгаа илэрхийлсэн айл өрхүүдээс энэ асуултыг асуусан. 8 Сарын хадгаламжийн дүнгээ хариулсан өрхүүдийн дундаж 9 Зээлийн эх үүсвэрийг хариулсан өрхүүдэд эзлэх хувь 10 Зээлийн эх үүсвэрийг хариулсан өрхүүдэд эзлэх хувь 11 Зээлийн эх үүсвэрийг хариулсан өрхүүдэд эзлэх хувь 12 Зардлаа бууруулах хүсэлтэй өрхүүдэд эзлэх хувь 13 Зардлаа бууруулах хүсэлтэй өрхүүдэд эзлэх хувь 14 Зардлаа бууруулах хүсэлтэй өрхүүдэд эзлэх хувь 67 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслийн ашиглалт Долоо хоногт % сонсдог Өдөр бүр Тогтмол бус Радио сонсох хэд хэдэн удаа 15.8 56.2% 5.0% 38.8% Монголын Сонсох дуртай радио 104.5 үндэсний 95.7 107.5 суваг 19.5% радио 6.3% 5.7 17.6% Долоо хоногт % үздэг Өдөр бүр Тогтмол бус Телевиз үзэх хэд хэдэн удаа 99.0 94.1% 0.3 5.7 Үзэх дуртай телевизийн МҮОНТ Боловсрол ТВ TV9 TV5 Монгол HD суваг 35.1% 13.7% 13.1% 7.5% 6.9% Долоо хоногт % уншдаг Өдөр бүр Тогтмол бус Сонин унших хэд хэдэн удаа 23.9 31.7% 7.6% 60.7% Өдрийн сонин Өнөөдөр Зар мэдээ Зууны мэдээ Сэрүүлэг Унших дуртай сонин 41.1% 18.5% 7.9% 5.9% 3.7% Хүснэгт 10: Олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслийн хүртээмж 68 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь ХАВСРАЛТ 5: ИНСТИТУЦИЙН ТОГТОЛЦООНЫ ХУРААНГУЙ Энэхүү хөтөлбөрийн хүрээнд 2014 оны 5 сард бэлтгэсэн институцийн тогтолцоо, зохицуулалтын орчин, санхүүжилтийн бүтцийн тайлангаас өөрөөр дурдаагүй бол энэ хэсгийн мэдээллийг авсан болно (Рид, 2015). Улаанбаатар хот дахь институцийн тогтолцоо Монгол Улс нь Засгийн газар ба 4 түвшний орон нутгийн засаг захиргаанаас тогтох парламентийн засаглалтай бүгд найрамдах улс юм. Зарим эрх мэдлийг (орон нутаг руу) шилжүүлж байгаа (одоо явагдаж байгаа) боловч ихэнхи эрх мэдэл, хөрөнгө Төвийн мэдэлд байдаг төвлөрсөн системтэй улс юм (Ливингстоун, Эрдэнэчимэг, & Оюунсувд, 2009). Чиг үүрэг Хариуцах байгууллага Ариун цэврийн талаар баримтлах ерөнхий бодлого Байгаль орчин, ногоон хөгжлийн яам Байгаль орчны бохирдлын хяналт Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газар Ашиглалт, засвар үйлчилгээг оруулан хот Барилга, хот байгуулалтын яам байгуулалтын (ариун цэврийн байгууламжийг оролцуулан) бодлогын орчин Томоохон хэмжээний ус ба ариун цэврийн Барилга, хот байгуулалтын яам байгууламжийн төслүүдийн төлөвлөлт ба хэрэгжүүлэлт Бохирын шугам, өртөг багатай ариун цэврийн Барилга, хот байгуулалтын яам байгууламжийн талаар баримтлах бодлогыг хэрэгжүүлэх Хууль ба эрх зүйн орчинг боловсронгуй болгох Барилга, хот байгуулалтын яам Улсын хэмжээнд санхүүжилтийн төлөвлөлт Барилга, хот байгуулалтын яам Зураг төсөл ба судалгааны менежмент Барилга, хот байгуулалтын яам Боловсролын дэд бүтцийн стандартууд Боловсролын яам Төрийн эзэмшилд байдаг боловсролын Боловсролын яам байгууллагуудын зураг төсөл, барилга угсралт, ашиглалт, засвар үйлчилгээ Төрийн эзэмшилд байдаг эрүүл мэндийн Эрүүл мэндийн яам байгууллагуудын зураг төсөл, барилга угсралт, ашиглалт, засвар үйлчилгээ Улсын хэмжээнд эрүүл ахуйн нөхцөл байдлыг Эрүүл мэндийн яам сайжруулах Төрийн шинэ дэд бүтцийг хүргэхэд хувийн хэвшлийн Хөдөлмөрийн яам компаниудад дэмжлэг үзүүлэх Салбарын зохицуулалт (ус хангамжийн зохицуулалт Усны үндэсний хороо хамаарна, харин ариун цэврийн чиглэлийн зохицуулалт хамаарч магадгүй) Ариун цэврийн стандартуудыг боловсруулах Нийгмийн эрүүл мэндийн хүрээлэн 69 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Хүснэгт 11: Ариун цэврийн байгууламжийн үйлчилгээ үзүүлэхэд улсын хэмжээний байгууллагуудын үүрэг, хариуцлага 70 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь ТЭМДЭГЛЭЛ: * яг хариуцах хэлтэс, газар тодорхойгүйг зааж байна. Чиг үүрэг Хариуцах байгууллага Нийслэлийн хэмжээнд ариун цэврийн байгууламжийн Нийслэлийн Засаг даргын тамгын газар; талаар баримтлах бодлого Стратегийн бодлого, төлөвлөлтийн хэлтэс Хууль, тогтоомжийн хэрэгжилтийг хянах Улаанбаатар хотын захиргаа * Хөрөнгө оруулалт, ашиглалтын зардлын төсвийг Улаанбаатар хотын захиргаа* хуваарилах Одоо байгаа дэд бүтцийн засвар, үйлчилгээ ба УСУГ-ыг Улаанбаатар хотын захирагчийн ажлын алба; чиглэлээр хангах Инженерийн байгууламжийн хэлтэс. Гэр хорооллын байгууламжуудын төлөвлөлт, зураг Нийслэлийн Засаг даргын тамгын газар; Гэр төсөл, барилга угсралт хорооллын хөгжлийн газар. Барилга угсралтын санхүүжилт, төсвийн удирдлага Нийслэлийн Засаг даргын тамгын газар; Худалдан авах ажиллагааны газар. Шинэ дэд бүтцийн ТХХТ-ийн гэрээг оруулан Нийслэлийн Засаг даргын тамгын газар; Өмчийн Нийслэлийн өмчийн менежмент харилцааны газар Нийслэлийн хэмжээнд стандартын мөрдөлт, эрүүл Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газар ахуйн түвшин, бохир ус цэвэрлэх байгууламжийн (Нийслэлийн) цутгал, газар доорх усны бохирдлыг хянах Бохир шугамд холбогдоогүй ариун цэврийн Нийслэлийн байгаль орчин, ногоон хөгжлийн байгууламжаас гаралтай хөрсний бохирдлоос газар сэргийлэх, ахуйн болон үйлдвэрлэлийн гаралтай бохирдлыг хянах, мөн байгаль орчны хуулийг мөрдүүлэх Ус сувгийн шугамын сүлжээ ба цэвэрлэх Улаанбаатар хотын ус сувгийн удирдах газар байгууламжийн ашиглалт, урсгал засвар Хүснэгт 12: Улаанбаатар хотын ариун цэврийн асуудал хариуцсан байгууллагуудын үүрэг, хариуцлага 71 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Зураг 19-т гол оролцогч талуудын хоорондын харилцааг дүрслэн харуулав. Ерөнхийлөгч Парламент (Улсын Их Хурал) МХЕГ Эрүүл Хөдөлмөрийн Барилга, хот Үйлдвэр, ХАА- Байгаль орчин, Боловсролын мэндийн яам байгуулалтын яам н яам ногоон хөгжлийн яам яам яам Нийгмийн эрүүл Усны хангамж мэндийн зохиц. зөвлөл хүрээлэн National level Усны ҮХ Туул голын сав газрын зах. НИТХ Нийслэлийн ЭМ газар Засаг даргын Захирагчийн МХГ тамгын газар ажлын алба Бодлого Өмчийн төлөвлөлтийн харилцааны газар хэлтэс Ерөнхий төлөвлөгөөний газар Гэр хорооллын хөгжлийн газар Худалдан авах ажилла. газар Инженерийн байгууламжийн хэлтэс Сити туалет ОСНААГ УСУГ Байгаль орчны Нийслэлийн Capital level асуудал байгаль орчин, хариуцсан ногоон хөгжлийн Засаг даргын агентлаг орлогч Зураг 19: Монгол Улсын ариун цэврийн салбарын байгууллагууд (Сигел, 2012) 72 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Ангилал Газар/Хэлтэс Хариуцах чиг үүрэг Засаг даргын Стратегийн бодлого Бохирын шугамд холбогдоогүй ариун цэврийн тамгын газар төлөвлөлтийн хэлтэс байгууламжийн шинэ аргачлалыг нэвтрүүлэх зэрэг хот байгуулалтын бодлогыг боловсруулах ба зохицуулах. Захирагчийн Инженерийн Хот байгуулалтын бодлогыг хэрэгжүүлэх шатны холбогдох ажлын алба байгууламжийн хэлтэс хэлтэс, газруудыг чиглүүлэх, уялдаа холбоог хангах; одоо байгаа дэд бүтцийн засвар, үйлчилгээ; ба УСУГ -ыг удирдамжаар хангах. Байгаль орчны асуудал Ариун цэврийн байгууламжийн асуудлыг бүхэлд нь хариуцсан Засаг даргын хариуцна гэж үздэг (одоогоор уг албан тушаалд орлогч томилогдсон хүн байхгүй). Гэр хорооллын хөгжлийн Гэр хорооллын байгууламж төлөвлөх, зураг төслийг гаргах, газар барих Хэрэгжүүлэгч Ерөнхий төлөвлөгөөний Шинэ байгууламж төлөвлөх, зураг төслийг гаргах, барих агентлагууд газар Худалдан авах Барилга угсралтыг санхүүжүүлэх ба хөрөнгө оруулалтын ажиллагааны газар шинэ төслүүдэд шаардлагатай санхүүжилтыг зохицуулах Өмчийн харилцааны Хотын эзэмшилд байгаа өмчийг удирдах. Дэд бүтэц газар байгуулахад ТХХТ-ийн гэрээг мөн хариуцдаг. Хүснэгт 13: Ариун цэврийн үйлчилгээ хариуцдаг УБ хотын газар/хэлтсүүд Хавсралт 6: Зохицуулалтын орчны хураангуй Зохицуулалтын орчин Ариун цэврийн байгууламжийн улсын хэмжээний зохицуулалтын орчин дараах гурван хэсэгт хуваагддаг. Үүнд: хууль тогтоомж; стандартууд мөн техникийн нормууд орно. Ерөнхийдөө “хууль тогтоомж” нь төрийн бодлогыг тусган, улсын хэмжээний зорилгыг тодорхойлон, үүрэг ба хариуцлагыг тодорхойлж өгдөг. “Стандарт” нь ундны усны чанарын шаардлага эсвэл шинэ жорлонд тавигдах техникийн үзүүлэлт зэрэг үйлчилгээний түвшинг тогтоодог. “Норм” нь стандартанд хүрэхэд мөрдөх шаардлагатай журмыг тогтоох ба хууль тогтоомжтой нийцсэн байх ёстой. Монгол улсад эдгээр нь хэрхэн харилцан хамааралтай болохыг доорх Зураг 20-д үзүүлэв. Гэхдээ, техникийн нормууд ба стандартыг ойрын ирээдүйд нэгтгэж магадгүй байна. 73 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Монгол Улсын Техникийн нормууд Норм, дүрэм, журам, тогтоол. Хууль (Заавал (Заавал биелүүлэх) биелүүлэх) Техникийн шаардлагууд Стандартууд (Заавал биелүүлэх) (Заавал биелүүлэх) Заавар ба гарын авлага (Сайн дурын) Зураг 20: Монгол Улс дахь зохицуулалтын тогтолцоо Тус тайланг бичсэн зохиогчид хотын ариун цэврийн байгууламжтай холбоотой дүрэм, журмын талаарх мэдээллийн талаар маш бага мэдээлэл цуглуулсан учир энэ талаар дурдаагүй болно. Дотоодын хууль тогтоомж Хүснэгт 9-д ариун цэврийн байгууламжтай холбоотой гол хууль тогтоомжийг тоймлон үзүүлэв. Энэ жагсаалтанд зөвхөн Англи хэлээр орчуулагдсан хуулиудыг оруулсан болно. Энд дурдаагүй Монгол ба Орос хэл дээр хэвлэгдсэн холбогдох дүрэм журам байж болох юм. Мөн энд 2014 онд хамаарах нөхцөл байдлыг харуулж байгаа ба тэр үеэс хойш хууль тогтоомжид өөрчлөлт орсон байж болох юм. Хууль тогтоомж Тайлбар Байгаль орчныг Эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах эрхийг баталгаажуулахын тулд төр, иргэд, аж хамгаалах тухай хууль ахуйн нэгж, байгууллагуудын харилцааг зохицуулдаг. Ариун цэврийн (Монгол Улсын Засгийн байгууламжтай холбоотой гол хэсгүүдийг дурдвал: Газар, 1995) БОНХЯ-д байгаль орчныг хамгаалах үйл ажиллагааг зохицуулах, стандарт (Баталсан: 1995 оны 3-р боловсруулах ба нэвтрүүлэх, тэдгээрийн хэрэгжилтийг удирдах явуулах эрх сарын 30 мэдэл олгосон өөрчлөлт оруулсан: 2012 Хороо/Хотын захиргаанд ариун цэврийн шаардлагыг хангах ба байгаль орчныг ба 2016) хамгаалах зорилгоор тусгай бүсийн хил хязгаарыг тогтоох эрхийг олгосон Хороо/Хотын засаг дарга нарт хариуцсан газар нутагтаа эрүүл ахуй, ариун цэврийн хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийг хангах эрх мэдлийн тус тус олгосон байна. Усны тухай хууль (Монгол Ус ба усны сав газрыг үр дүнтэй ашиглах, хамгаалах, сэргээхийг зохицуулсан Улсын Засгийн Газар, өмнөх “Усны тухай хууль”-д оруулсан нэмэлт өөрчлөлт. 1995a) (2012 оны 5-р сарын 17- нд шинэчлэн найруулсан ба 2016 оны 3 сард нэмэлт өөрчлөлт оруулсан) 74 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Хууль тогтоомж Тайлбар Хот, суурины ус хангамж, Хотын иргэдэд стандартын шаардлага хангасан цэвэр ус нийлүүлэх, бохир ус ариутгах татуургын зайлуулах ба цэвэрлэх байгууламжуудтай холбоотой янз бүрийн оролцогч ашиглалтын тухай хууль талуудын харилцааг зохицуулна. Одоогийн байдлаар шинэчлэгдэж байгаа. (2011 оны 10-р сарын 6) Ахуйн болон “Ахуйн болон үйлдвэрлэлийн хог хаягдлын тухай хууль”-ийн нэмэлт өөрчлөлтийг үйлдвэрлэлийн хог 2003 оны 11-р сарын 28-ны өдөр баталсан бөгөөд ахуйн болон үйлдвэрлэлийн хаягдлын тухай хууль хог хаягдлыг цуглуулах, тээвэрлэх, хадгалах, хог булах цэгт хаях ба хог хаягдлыг (1998 оны 5-р сарын 7) түүхий эдийн эх материал болгон дахин ашиглах, нийтийн эрүүл мэнд, байгаль орчинд аюултай хог хаягдлыг устгахыг зохицуулсан. Концессийн тухай хууль Байгууллагын тендер, шийдвэр, үзлэг, концессийн гэрээг цуцлах ба маргаан (2010 оны 1-р сарын 28) шийдвэрлэлтийг зохицуулахтай холбоотой асуудлуудыг зохицуулдаг. Ариун цэврийн тухай Ариун цэврийн нөхцөл байдлын арчилгаа ба хувь хүний эрүүл, аюулгүй орчинд хууль (Монгол Улсын ажиллаж, амьдрах эрхийг хангах, энгийн ариун цэврийн нөхцөл байдлыг хангах, Засгийн газар, 1998) хувь хүн, аж ахуйн нэгж, байгууллагуудад хамаарах эрх, үүргийг тодорхойлоход (1998 оны 5-р сарын 7; шаардлагатай ерөнхий шаардлагыг тодорхойлох харилцааг (гол оролцогч 2016 оны 3 сард талуудын дунд) зохицуулна. өөрчилсөн) Ус бохирдуулсаны Бохирдуулагч нар нийтийн усны цогцолбор эсвэл бохир усны сувагт жилд хаяж төлбөрийн тухай хууль байгаа бохирдлын хэмжээнд тулгуурлан төлбөр төлөх ёстой. Байж болох (2012 оны 5 сар) бохирдлын ачаалал, чөлөөлөлт, торгуулийн тохирох байдлыг тодорхойлоогүйн улмаас уг хуулийг одоогоор хэрэгжүүлж эхлээгүй (2013 оны 8-р сарын байдлаар) байна. Үүнээс гадна хууль албан ёсоор хүчин төгөлдөр хэрэгжиж эхлэх хугацаа тодорхойгүй байна. Эрүүл ахуйн тухай хууль Эрүүл ахуйтай холбоотой асуудлуудын үүрэг, хариуцлагыг тодорхойлдог. Хаягдал (2016 оны 2 сарын хаялт ба устгалыг хувь хүн, бизнесийн байгууллага, тухайн өмчийг эзэмшиж эсвэл шинэчилсэн найруулга) байрлаж байгаа байгууллага хариуцна. Холбогдох төрийн төвийн захиргааны байгууллагууд хэсэгчилсэн ариун цэврийн байгууламжийн стандартыг боловсруулахад хамтран ажиллана. Аймаг, нийслэл хот, сум, дүүргийн засаг дарга нар хэсэгчилсэн ариун цэврийн байгууламжийн эрүүл ахуйн шаардлагуудыг хэрэгжүүлэх ба хаягдал цуглуулах цэг, ариун цэврийн байгууламжуудыг бас хариуцна. Сургууль ба ТББ-ууд эрүүл ахуйн сургалт явуулбал зохино. Хүснэгт 14: Ариун цэврийн байгууламжтай холбоотой хууль тогтоомжууд ((Эн Жей Эс Консалтантс ХХК, 2013)-аас авч ашиглав.) Дотоодын стандартууд Хүснэгт 10-т ариун цэврийн талаарх Монгол Улсын стандартуудын хэсэгчилсэн жагсаалт үзүүлсэн бөгөөд хамгийн чухал стандартуудын товч агуулгыг дурдсан болно. Монгол Улс Зөвлөлт Холбоот Улсын нөлөөнд байх үед олон стандартууд боловсруулагдсан ба эдгээр стандартуудын талаарх дэлгэрэнгүй мэдээллийг олж авах боломжгүй байсан учраас аль нэг нь энэ судалгаанд ач холбогдолтой эсэх нь тодорхойгүй байсан юм. Эдгээр стандартыг шинэчилж байгаа боловч одоогийн байдлаар хүчингүй болгоогүй байна. 75 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Стандарт Танилцуулга MNS900-2005 Байгаль орчин. Эрүүл мэнд хамгаалал. Аюулгүй байдал. Ундны ус. Эрүүл ахуйн шаардлагууд, чанар ба аюулгүй байдлын үнэлгээ MNS494300-1980 Усны чанар, бохир ус, техникийн шаардлагын ерөнхий стандарт MNS4943-2011 Цэвэрлэгдсэн бохир ус. Ерөнхий шаардлагууд MNS4288-1995 Бохир ус цэвэрлэх байгууламжийн байршлыг сонгох, цэвэрлэх технологи ба үр дүнтэй байдлын талаархи ерөнхий шаардлагууд MNS4236-2003 Ус хангамж – Бохир ус цэвэрлэх төв байгууламж ба усан хангамжийн шаардлагууд MNS5924-2008 Бие даасан ариун цэврийн байгууламж, техникийн шаардлагууд, Тус стандартын зорилго нь аюулгүй амьдарах орчинг хангах, байгаль орчны бохирдлоос сэргийлэх, нүхэн жорлон ба саарал усны нүхний техникийн загварчлал ба ашиглалтын талаар мэдээллээр хангахад оршино. Усны хангамж болон бохирын шугамд холбогдоогүй суурьшлуудад чиглэсэн. MNS 5924: 2015 Нүхэн жорлон ба бохир усны нүх: Техникийн шаардлага: нь төвийн эсвэл хоолойтой бохир усны шугамд холбогдоогүй өрх, байгууллагын бохир усны нүх ба нүхэн жорлонг угсрах, ажиллуулах, засвар үйлчилгээ хийх, загвар гаргахад хэрэглэнэ. Зарим бие даасан ариун цэврийн байгууламжуудын сонголтуудын загвар ба барилга усгралтын талаарх дэлгэрэнгүй мэдээллийг хүргэнэ. Хүснэгт 15: Ариун цэврийн байгууламжтай холбоотой улсын стандартын бүрэн бус жагсаалт. ( (Эн Жей Эс Консалтантс ХХК, 2013) ба (Сигэл, 2012)-аас авч ашиглав.) 2016 онд нүхэн жорлон ба бохир усны нүхийг хамруулсан Монгол Улсын үндэсний стандарт (MNS 5924: 2015) шинэчлэгдэн хүчин төгөлдөр болсон. Үүний зорилго нь аюулгүй амьдрах орчинг бий болгох, байгаль орчны бохирдлоос сэргийлэх, халдварт өвчин тархахаас сэргийлэхэд оршино. Энэ нь бохир усны шугаманд холбогдоогүй өрх, байгууллагын нэвчих нүх болон нүхэн жорлонг хамаарна. Нүхэн жорлонгийн техникийн загвар, барилга-угсралт, ашиглалт ба саарал усны хаях нүхний стандартыг заадаг. УБ хотын гэр хорооллын дийлэнх жорлон нь бүхээг ба нүхний хэмжээ, барилгын зааварчилгааг оруулсан шинэчилсэн стандартын шаардлагыг хангадаггүй. Үүнээс үр дүнтэй боловч дотоодын нөхцөлд тааруулж болох стандарт, дүрэм, журам хэрэгтэй болох нь харагдаж байна. Нүх ухахад хүндрэлтэй эсвэл үерийн эрсдэлтэй газар ашиглаж болох өндөрлөсөн жорлон ашиглахыг шинэчилсэн стандартад зөвшөөрсөн байдаг. Мөн био жорлон ба хос нүхтэй хатаах жорлонг зөвшөөрсөн байдаг. Гэвч био жорлон ба хос нүхтэй жорлон хоёуланг Улаанбаатарын цаг агаарын нөхцөлд ялгадас нь ашиглалт, боломжит дахин ашиглалтанд аюулгүй байхаар хангалттай бордоо болсон эсвэл хуурайшсан эсэхийг нэмж шалгах хэрэгтэй. Түүнчлэн жорлонгоос суллаж авсан лаг нь хүрээлэн орчин, хүний эрүүл мэндэд аюул учруулахааргүй байлгах зорилгоор лагийг хаях, цэвэрлэх, дахин ашиглахад хангалттай бэлтгэл хангалт шаардлагатай (Монгол Улсын Стандарт, Хэмжил Зүйн Үндэсний Төв (албан бус орчуулга), 2015). Засгийн газрын тогтоол, журмууд Хүснэгт 11-т хот суурин газрын ариун цэврийн байгууламжтай холбоотой засгийн газрын (2007 он хүртэлх) тогтоолын хэсэгчилсэн тоймыг албан бус орчуулгаас авч, үзүүлэв. Илүү сүүлийн үеийн тогтоолын талаарх дэлгэрэнгүй мэдээллийг авах боломжгүй байсан. 76 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Баталсан Он Дугаар. Эрх зүйн баримт бичиг байгууллага БОНХЯ ба ЭМЯ-ны 1995 169/171 Ахуйн бохир ус цэвэрлэх байгууламж ба савны барилгын хамтарсан тогтоол материалын журам БОНХЯ ба ЭМЯ-ны 1995 167/335a/171 Ундны усны эх үүсвэрийн эрүүл ахуй ба хамгаалалтын хамтарсан тогтоол бүсийн тухай тогтоол БОНХЯ ба ЭМЯ-ны 1997 a./11/05/a.18 Бохир усыг төв бохир ус цэвэрлэх системд оруулахаас өмнө хамтарсан тогтоол байж болох үйлдвэрийн бохир усны агууламжийн зөвшөөрөгдсөн хязгаар БОНХЯ-ны тогтоол 127 Хортой бохир усыг бүртгэх ба мэдээлэх журам БОНХЯ-ны тогтоол 2006 180 Мэргэжлийн байгууллагуудын хариуцлага ба үүрэг Хүснэгт 16: Ариун цэвэртэй холбоотой ЗГ-ын тогтоол, дүрэм, журмууд (хэсэгчилсэн) 77 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Хавсралт 7: Санхүүгийн бүтцийн хураангуй УБ хотын захиргаа нь олон тооны нягтлан бодох бүртгэлийн систем дээр ажиллах шаардлагатай байдаг. Эдгээрийг үндсэнд нь дурдвал: • УБ хотын дотооддоо зохион байгуулан, үзүүлдэг төрийн үйлчилгээнүүд (эрүүл мэнд, боловсрол зэрэг); • УБ хотын өөрийн хөрөнгө оруулалт ба урсгал орлого; • Яамдын санхүүжилттэй УБ хотоос зохион байгуулж буй хөрөнгө оруулалтын төслүүд. Нэгдсэн нягтлан бодох бүртгэлийн систем байхгүй нь хотын төсвийн үйл ажиллагаанд хэсэгчилсэн байдлыг бий болгосон байна. Байгууллага эсвэл үйлчилгээгээр үйл ажилллагааны төсвийг хотын түвшинд бүхэлд нь ангилдаг нэгдсэн төсвийн мэдээ байдаггүй. Түүнчлэн, салбарын санхүүжилтийн төлөвлөгөө байдаггүй, санхүүгийн гүйлгээ ба төсвийн талаар дүн шилжилгээ бага мөн салбаруудын хуваарилалтыг хэрхэн ихэсгэх талаар баримтлах тодорхой стратеги байхгүй байна. Төрийн болон гадаад түншүүд хотын үйлчилгээг сайжруулах зарим төслүүдийн санхүүжүүлэлт олгодог ч ихэнх батлагдсан хөтөлбөрүүдэд цогц төлөвлөгөө, санхүүжилтын стратегигүй байдаг байна (НҮБХХ, 2010). Улаанбаатар хотын орлого, зарлагыг ерөнхий байдлаар харуулсныг доорх Зураг 21-т үзүүлэв. Зураг 21: УБ хотын хялбаршуулсан орлого/зарлага Хамгийн сонирхолтой мэдээлэл нь төсвийн гүйцэтгэлийн хувь бага байгаа явдал юм. Энэ асуудал бүх төсвийн салбаруудад гардаг (УБ хотын бүх зардлын дундаж гүйцэтгэл 77%) ба олон шалтгааны улмаас үүссэн байж болох юм. Иймээс төсвийн зардлын гүйцэтгэл бага байгаа асуудлыг яаралтай шалган, энэ асуудлыг шийдвэрлэх стратегийн нэвтрүүлэхийг зөвлөж байна. УСУГ-ын ахлах мэргэжилтнүүдтэй хийсэн ярилцлагад сайн чанартай барилга угсралтын гэрээт гүйцэтгэгчийн ноцтой хомсдол нь төсвийн зарлагын тодорхой хязгаарлалт болдог тухай дурдаж байсан юм (Р. Рид, 2015). 78 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Улаанбаатар хотын Ус сувгийн удирдах газар УСУГ нь урсгал зардлагын бүх орлогоо ус хангамж ба бохир ус цэвэрлэх үйлчилгээнээс олсон орлогоос бүрдүүлдэг. УСУГ нь Монгол улсын ЗГ эсвэл Улаанбаатар хотын захиргаанаас урсгал зардалдаа татаас авдаггүй (Эн Жей Эс Консалтантс ХХК, 2013). Тус компани нь 2000 оноос хойш алдагдалтай ажиллаж байгаа ба шалтгаан нь орлогын бус усны хэмжээ их байдаг ба (ЗГ-аас тогтоосон) усны төлбөрийг хэмжээ бага байдагтай зарим талаар холбоотой. Хотоос зардал ба орлогын зөрүүг нөхөх зээлийг олгож ирсэн ба улмаар УСУГ нь асар их өртэй байгаа гэсэн мэдээлэл байна. ХАВСРАЛТ 8: САНАЛ БОЛГОЖ БУЙ АРИУН ЦЭВРИЙН БАЙГУУЛАМЖУУДЫН ТАЛААРХ ДЭЛГЭРЭНГҮЙ МЭДЭЭЛЭЛ Ариун цэврийн байгууламжийн системдэх нийтлэг зүйлс / Ариун цэврийн байгууламжийн үйлчилгээний хэлхээний холбоосууд Байр / Бүхээг Бүхээг нь хэрэглэгчтэй харилцах хэсгийг агуулах бөгөөд байгалийн хүчин зүйлсээс хэрэглэгчийг нууцлах болон хамгаалах үүргийг гүйцэтгэх хамгаалах байр болж өгдөг. Үйлчилгээний хэлхээний нэг бүрэлдэхүүн хэсэгт тооцогддоггүй ч бүхээг ба хэрэглэгчтэй харилцах хэсэг нь хэрэглэгчдийн сэтгэгдэлд чухал байдаг. Эдгээр нь хэрэглэгчид хамгийн их харилцах бүрэлдэхүүн хэсгүүд ба гэр бүлийн байдал, нэр хүндийг харуулахад ашиглагдаж болно. Бүхээгэнд сайжруулалт хийх нь одоо байгаа жорлонг шинэчлэх нийтлэг арга зам юм. Гэвч муу баригдсан нүх эсвэл тавцан нь тогтворгүй ба хязгаарлагдмал настай болохоор үүн дээр сайжруулсан бүхээг барьж байгуулах нь утгагүй хэрэг юм. Бүхээгийн хэлбэр болон материал нь цаг уур, төлбөрийн чадвар, материалын олдоц, хэрэглэгчийн хүсэл сонирхол, жорлонгийн төрлөөс хамаарна. Хэрэв бүхээгийг халаах шаардлагагүй бол барих болон арчлахад энгийн бөгөөд хямд төсөр байх боломжтой. Энэ нь хувийн орон зайг хангахад зориулан дан хананаас тогтож болно; энэ нь хөнгөн жинтэй, зөөврийн байгууламж байж болно эсвэл илүү байнгын бие даасан байгууламж юмуу байшингийн нэг өрөө байж болно. Зарим хүмүүс ялангуяа хуурай ариун цэврийн байгууламжийн хувьд эвгүй үнэр, ялаа болон бусад асуудлуудыг бага байлгахын тулд байшингаасаа зайтай гадаах бүхээгийг илүүд үзэх нь бий. Дийлэнх бүхээгийг газрын түвшинд барьдаг ч нүх ухахад Зураг 19: Жорлонгийн бүхээг (гэрэл хүндрэлтэй байх эсвэл ялгадсыг хүлээн авах агуулах сав зураг: Дэлхийн Банк) хэрэглэгчтэй харилцах хэсгийн доор байрлах зэрэг тохиолдолд газрын түвшингээс дээш өндөрлөсөн байх нь бий. Гэхдээ өндөрлөсөн байгууламж заавал шатаар тоноглогдсон байх ёстой ба энэ нь өндөр настай эсвэл хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүст хүндрэлтэй байж болно. 79 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Хэрэглэгчтэй харилцах хэсэг Энэ тайланд “хэрэглэгчтэй харилцах хэсэг” буюу жорлон гэсэн ойлголт нь ялгадсыг авах ба түүнийг хэрэглэгчээс тусгаарлахад ашиглах хэрэгсэл болон түүний тулгуур болгон ашиглагддаг тавцан буюу хавтангийг хэлнэ. Энэ нь нойтон эсвэл хуурай ариун цэврийн байгууламжид тохирсон олон хэлбэртэй байж болно. Жорлонгийн “тавцан” нь явган сууж ашиглахад зориулагдсан бол “суултууртай” жорлон нь сууж ашиглахаар зориулагдсан байдаг ба ингэснээр хөдөлгөөн хязгаарлагдсан хүмүүс ашиглахад илүү хялбар болох боломжтой юм. Жорлонгийн хэрэгсэл хуванцар, шавар, бетон зэрэг янз бүрийн материалаар хийгдсэн байж болдог. Хэрэглэгчтэй харилцах хэсгийн сонголт нь хэрэглэгчийн хүсэл сонирхол, төлбөрийн чадвар, ариун цэврийн байгууламжийн системийн бусад зүйлсээс шалтгаалбал зохино. Эвгүй үнэр багасгах болон ялааны хяналт хийх “тусгаарлагч” эсвэл усан түгжээ бүхий зарим жорлонгийн хэрэгсэл нь хуурай ариун цэврийн байгууламжид буюу ус хөлдөх боломжтой нөхцөлд байдалд ашиглахад тохиромжгүй байдаг. Хэрэглэгчид хэрэглэгчийн интерфейсийн сонголтоо зар суртчилгааны нөлөөнд автахгүйгээр анхааралтай хийх хэрэгтэй. Зар суртчилгааны нөлөөнд автснаар бодит нөхцөл байдалд тохиромжгүй эсвэл хэтэрхий үнэтэй сонголт хийхэд хүрч болно. Жишээлбэл Монгол улсад судалгаанд оролцсон зарим өрх байшингынхаа гадна усаар зайлуулдаг жорлонтой болохыг хүссэн ба энэ тохиолдолд жорлон болон шугам хоолой дох шингэн өвлийн улиралд хөлдөн, жорлон болон шугам хоолойг бөглөх болон эвдэх магадлал их юм. Зураг 20: Хэрэглэгчтэй харилцах хэсгийн жишээнүүд (Тиллей, Үлрих, Лүти, Реймонд ба Зербрүгг 2014 ) Хэрэглэгчтэй харилцах хэсгийн жишээнүүдээс дурдвал: • Бие засахад зориулсан нүх бүхий, нүхэн дээгүүрх модон, бетон, метал, хуванцар эсвэл бусад материалаар хийсэн тавцан буюу хавтан; • Нүхэн дээгүүр бие засахад зориулсан “тэвш” бүхий тавцан (тэвшийг усаар зайлуулдаг эсвэл зайлуулдаггүй мөн шээс тусгаарладаг эсвэл тусгаарладаггүйгээр хийж болно); 80 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь • Нүхэн дээгүүр суух суултуур бүхий тавцан – суултуурыг хуурай болон нойтон ариун цэврийн байгууламжийн аль алинд ашиглаж болохоос гадна ялгадас, шээсийг салгадаг (ихэвчлэн “шээс тусгаарладаг” гэж нэрлэдэг) байхаар хийж болно; • Ялгадас тосох хувин дээгүүрх жорлонгийн суултуур; • Шаланд суурилуулсан, хаягдал бохир усыг зайлуулах хоолойд холбогдсон гар аргаар усаар зайлуулдаг эсвэл цистернээр зайлуулдаг керамик суултууртай жорлон. Усан түгжээ бүхий жорлонгийн хэрэгслийг зөвхөн уг түгжээн дэх шингэнийг хөлдөхөөс сэргийлж чадах тохиолдолд ашиглах боломжтой байдаг учир ихэнх тохиолдолд усан түгжээ бүхий жорлонгийн халаалттай байшинд байрлуулах ёстой болдог. Ингэхгүй бол хөлдсөн шингэн жорлонгийн хэрэгслийг бөглөх эсвэл хөлдөхдөө тэлсэний улмаас эвдэж болно. Агуулах Бие даасан бөгөөд холимог ариун цэврийн байгууламжийн системийн хувьд бие зассаны дараагаар ялгадасыг нүх, хадгалах эсвэл агуулах саванд тосон авч, түр зуур эсвэл байнгын хугацаатай агуулдаг. Ялгадасыг агуулах явцад задрах, усгүйжүүлэх зэрэг байгалийн үйл явцийн тусламжтайгаар ихэвчлэн хагас эсвэл бүрэн цэвэрлгээ хийх боломжтой байдаг. Нүх, тунгаагуур, агуулах сав буюу бусад тосох зүйлс нь бүхээг эсвэл хэрэглэгчийн интерфейсийг бодволд тухайн ариун цэврийн байгууламжийг ажиллуулахад ерөнхийдөө илүү чухал үүрэгтэй байдаг. Тухайн байгууламжийн ашиглалтын хугацааны тэдгээрийн загвар, ашиглалтаас ихээхэн хамаардаг. Хуурай ариун цэврийн байгууламжийн хувилбаруудад ерөнхийдөө ялгадас тосуур буюу жорлонгийн шууд дор байрлах нүх, агуулах сав руу хаягддаг. Халаалттай байшингийн доор байрласан нүх, тунгаагуур, хадгалах сав нь байшингийн гадна байрласан нүх, тунгаагуур, хадгалах савыг бодвол хөлдөх магадлал бага боловч байшинтай нэгэн зэрэг баригдах ёстой байдаг. Агуулахад зориулсан нийтлэг шийдлүүдээс дурдвал: • Нүхийг газарт ухсан байна. Хатуу зүйлс нүхэнд үлдэж, шингэн нь ойр орчмын хөрсөнд нэвчинэ. Нүхийг тогтвортой хөрсөнд мод, чулуун ба тоосгон өрлөг, бетон хавтан зэрэг янз бүрийн материалаас доторлох эсвэл хэсэгчлэн доторлож болно. Хэрэв нүхийг бүрэн доторлох бол доторлолтын доод хэсгийг сүвэрхэг хийх хэрэгтэй. Доторлосон нүх өндөр өртөгтэй байж болох ч нурж унахаас сэргийлэх ба суллах ажлыг хөнгөвчилнө. Нарийн ширхэгт ханасан хөрсөнд ухсан нүх нь хөрс хөлдөх ба гэсэхэд хөдөлж болох учраас нүхний доторлолт, хэрэглэгчтэй харилцах хэсэг, бүхээг энэ хөдөлгөөнд тааруулан хийгдсэн байх ёстой. • Хаягдал усны оролт, гаралттай боловч ус үл нэвтрүүлэх битүү тунгаагуур шиг сав эсвэл тасалгаа. хатуу нь үлдэх бөгөөд савнаас үе үе суллах ёстой болно. Шингэн хаягдал нь уусгах нүх эсвэл уусгах талбай уруу урсан хөрсөнд нэвчих эсвэл цэвэрлэгдэхээр бохирын шугамаар бохир ус цэвэрлэх байгууламж уруу урсана. • Газрын гадаргуугийн доор эсвэл дээрх гаралтгүй ус нэвтрүүлдэггүй хадгалах сав. Үүнийг зарим тохиолдолд “барих сав” гэдэг. Хадгалах савыг дүүрсэн үед суллах ба саарал усыг зэрэг доторх зүйлсийг цэвэрлэх байгууламж уруу хүргэнэ. Барих сав нь шингэн ба хатуу хаягдал 81 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь хоёуланг хадгалах учраас сүвэрхэг ханатай буюу шингэнг гадагшлуулдаг аливаа нүх эсвэл саваас илүү хурдан дүүрдэг. • “Агуулах савд суурилсан систем”-ийн жижгэвтэр, зөөврийн сав; савыг тогтмол хугацаанд өөр газар цэвэрлэхээр аван, сулладаг. Шээсийг тусгаарлан агуулах савд хадгалах эсвэл ойр орчмын хөрсөнд нэвчүүлж болно. • Дараалан ашигладаг хоёр нүх буюу тунгаагуур. Нийтэд “ихэр” буюу “хос” нүх, хадгалах савтай гэгддэг ба зэрэгцээ эсвэл үгүй байж болох ба нэгэн зэрэг эсвэл салангид барисан байж болно. Нэг нүх, тунгаагуур, агуулах сав ашиглагдаж байхад нөгөөдөх нь ялзарч байдаг. Ашиглаж байгаа нүх, тунгаагуур, агуулах сав дүүрэхэд түүнийг хаана; нөгөөдөхийн ялзарсан доторхи зүйлсийг суллан, ашиглаж эхэлнэ. Ялзарсан доторхи зүйлсийг цааш цэвэрлэх эсвэл хэрвээ аюулгүй бол дахин ашиглаж болно. Хэрвээ нүх, тунгаагуур, агуулах савыг зөв ашиглаж чадах юм бол тэдгээрийг ашиглах ба суллах мөчлөг олон жил үргэлжлэх боломжтой. Нүх, тунгаагуурс, хадгалах нь үргэлжилсэн байх эсэх хамаагүй; эдгээр нь “ихэр” эсвэл “хос” нүх, хадгалах сав гэдгээрээ нийтэд танигдсан. Аль ч тохиолдолд агуулах аргачлалууд хүн ардын эрүүл мэнд, хүрээлэн буй орчныг хамгаалахын тулд ялгадсыг тусгаарлах хэрэгтэй. Суллах / цуглуулах Суллах эсвэл цуглуулах нь бие зассаны дараа нүх, хадгалах сав, тунгаагуур, агуулах саванд ялгадас хадгалагдах ба эдгээрээс цэвэрлэсэн эсвэл лаг гэж нэрлэдэг цэвэрлээгүй ялгадсыг авахыг хэлнэ. Ариун цэврийн байгууламжийн ихэнх системд цугларсан лаг буюу хаягдал усыг зайлуулахаар тогтмол хугацаанд суллах шаардлагатай болдог ба үүнийг лаггүйжүүлэлт гэж нэрлэдэг. Эзэмшил газрын хэмжээ багатай, шинэ жорлон барих сул зай байхгүй тохиолдолд дүүрсэн нүхийг дахин ашиглах зорилгоор хуримтлагдсан ялгадасны лагийг тодорхой цаг хугацаанд суллах ёстой болдог. Хадгалах тунгаагуур буюу битүү тунгаагуур мөн уусгах талбай буюу нэвчүүлэх талбай бүхий системүүдэд мөн “лаггүйжүүлэлт” буюу “суллах” үйл ажиллагааг тогтмол хийх шаардлагатай байдаг; битүү тунгаагуурыг лаггүйжүүлж чадаагүй тохиолдолд шингээх нүх буюу талбар ажиллагаагүй болдог. Агуулах саванд суурилсан системийн хувьд ялгадасны лагийг шинээр нь тогтмол зайлуулах үйл ажиллагаа шаардлагатай байдаг. Суллах хүмүүс нүх, тунгаагуур, хадгалах сав руу орж хандах боломжтой байх ёстой. Ихэнх тохиолдолд айлууд өөрсдийн байгууламжийг суллуулах үйл ажиллагааг зохион байгуулан, төлбөр төлөх шаардлагатай байдаг. Олон газарт суллах үйлчилгээ үзүүлэгчдийг тусгай зөвшөрөлтэй ажиллахыг шаарддаг. Мөн ямар ч тохиолдолд суллах үйл явц гүйцэтгэх үеэр хүрээлэн буй орчинд ялгадас тараахаас сэргийлэхийн тулд хянуур ажиллагаа шаардлагатай болдог. 82 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Энгийн нүх ашигладаг бага нягтаршилтай газруудад ашиглаж буй нүхэн жорлон дүүрмэгц шинэ нүх ухах боломжтой байж болно. Дүүрсэн нүхэн доторх зүйлсийг хамгийн багадаа 0.5 м хөрсөөр хучин, суллах, зөөвөрлөх, цэвэрлэх шаардлагагүй орхидог. Ариун цэврийн байгууламжаас лагийг авч яван цэвэрлэх байгууламж уруу зөөвөрлөх олон тооны арга байдаг. Усны гаралтай хаягдал усыг битүү тунгаагуур юмуу цэвэрлэх байгууламж руу хүргэх бохирын хоолойд цуглуулах нь бий. Бага зунгааралттай лаг (зарим тохиолдолд анхдагч хаягдал гэдэг) болох битүү тунгаагуур юмуу агуулах тунгаагуурын лагийг ихэнх тохиолдолд Зураг 21: Ердийн вакум бохир соруулагч машин (Гэрэл вакум насосоор тоноглогдсон бохирын танк зургийг © ЖВ Жонс ба Ассосиатес, Инк. ЖВ Жонс ба бүхий машинаар механик аргаар гол төлөв Ассосиатес, Инк-ийн зөвшөөрөлтэйгээр ашиглав. зайлуулах боломжтой. Насос нь хаягдлыг Дахин ашиглахад нэмэлт.) татахад дөхөм болохын тулд бохирын танктай ачааны машинд вакум орчинг үүсгэдэг. Зарим насос нь танк дахь хатуу биет болон тосыг задлахын тулд шингэн хаягдлыг нааш цааш урсгах боломжтой. Вакуум биш насосоор тоноглогдсон танкерууд бас байдаг ч эдгээр нь ерөнхийдөө вакум насос шиг сайн ажилладаггүй (Штранде, 2014). Хүрч очиход хязгаарлагдмал бөгөөд машин орох боломжгүй газруудад бага зунгааралттай хаягдал усанд зориулсан гар ажиллагаатай лагийн насосыг бүтээн, ашигладаг. Эдгээр бага зардалтай тоног төхөөрөмжийг ерөнхийдөө жижиг хэмжээтэй ба ган штанк, хавхлаг мөн бэхэлгээний хуванцар труба зэрэг голдуу дотооддоо олдох боломжтой материалаар хийх боломжтойгоос гадна лаг агуулах зориулалттай агуулах сав бүхий жижиг тэргэнцэр дээр суурьлуулсан байдаг (Тиллей, Үлрих, Лүти, Реймонд ба Зербрүгг 2014) Нүхэн жорлонгийн лаг зэрэг өтгөн, их тунгааралттай лагийг зайлуулахад илүү төвөгтэй байдаг. Нүхийг тагладаг бүхээг юмуу тавцанг хөдөлгөн, нүх рүү хандах боломжтой тохиолдолд цэвэрлэх байгууламж руу машинаар зөөвөрлөхөөр ажилчид хүрз, зээтүү ашиглан гар аргаар лагийг зайлуулж болно. Хүйтний улиралд ажилчид компресс алх ашиглан хөлдүү хаягдлыг бутлан, ачааны машин эсвэл бусад зөөвөрлөх зориулалттай тээврийн хэрэгсэлд гар аргаар хийж болно. Гэсэн хэдий ч гар аргаар зайлуулахад асгарах эрсдэл байдаг ба ингэснээр хүрээлэн буй орчинг бохирдуулан, хүн ардын эрүүл мэнд нэн ялангуяа лагтай харьцаж буй ажилчдын эрүүл мэндэд эрсдэл учруулдаг. Механик аргаар лагийг зайлуулах нь эдгээр эрсдлийг бууруулж чаддаг. Зарим гар аргаар ажилуулдаг насос өтгөн, их зунгааралттай лагийг суллахаар хийгдсэн байдаг ч эдгээрийг ажилуулан, арчлахад тусгай мэдлэг, эд анги шаардлагатайгаас гадна хүйтэн бүсэд туршигдаагүй байна (Штранде, 2014). Агуулах савд суурилсан системд бие засах үед ялгадас шууд зөөврийн агуулах сав дотор унадаг. Агуулах сав дүүрсэн үед цэвэрлэх байгууламж уруу зөөвөрлөхөөр ачааны машин эсвэл тэргэн дээр авч тавих эсвэл ялгадасыг зөөвөрлөхөөр илүү том агуулах сав рүү суллан, цуглуулж болдог. Айл өрхөөс дүүрэн агуулах савыг авч, цэвэр хоосон агуулах савыг оронд нь тавьдаг. Ялгадас хадгалж буй байршилд зөөврийн тоног төхөөрөмж хялбархан байдлаар хандах боломжтой байх ёстой; харин энэ 83 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь нь зарим газарт ялангуяа өвлийн цагт асуудал үүсгэх нь бий. Тухайн айл өрх болон хаягдал цуглуулан, зөөвөрлөж буй этгээдийн хоорондын хамтын ажиллагаа зайлшгүй шаардлагатай. Зөөвөрлөх Зөөвөрлөлт нь цэвэрлэсэн эсвэл цэвэрлээгүй ялгадсыг нэг газраас нөгөө газар уруу зөөвөрлөхийг хэлнэ. Хаягдлыг үүссэн эсвэл агуулсан цэгээс агуулахаар завсрын байгууламж, цэвэрлэх байгууламж, эцсийн хаях цэг, дахин ашиглах газар уруу зөөвөрлөж болно Зөөвөрлөлтийг зарим төрлийн саваар эсвэл бохирын шугамаар хийж болно. Вакуум танкерийг олон газар нийтлэг ашигладаг ба битүү тунгаагуурын лаг зэрэг их хэмжээний шингэн хаягдлыг зөөвөрлөхөд хамгийн их тохиромжтой байдаг. Нүхэн жорлонгийн лаг зэрэг их зунгааралттай хаягдлыг бусад төрлийн тээврийн хэрэгслээр зөөвөрлөхөд тохиромжтой байж магадгүй юм. Агуулах савд суурилсан ариун цэврийн байгууламж зэрэг тээвэрлэлтэд суурилсан систем нь хөрөнгө оруулалт ба үйл ажиллагааны өндөр зардалтай байж болох учраас татаасгүйгээр санхүүгийн хувьд тогтвортой биш байж болно (ЖВ Жонс ба Ассосиатес, Инк., 2015). Гэвч эдгээр зардлууд нь хүйтэн бүсэд өндөр зардалтай байдаг, гол төлөв татаасаар оршин тогтнодог бохир ус цуглуулах шугамыг барих ба ажиллуулах зардлаас бага байх нь бий. Тээвэрлэлтэд суурилсан системийн гол эрсдэл нь тээвэрлэгчид хаягдлыг цэвэрлэх эсвэл хаях газар аваачих биш харин ойролцоох усны эх хэсэг эсвэл хоосон газар аваачиж хаях явдал юм. Энэ нь хэрвээ тээвэрлэгч цэвэрлэх байгууламжинд хаягдлыг өгөхөд төлбөр төлөх ёстой эсвэл байгууламж нь тээвэрлэгчийн лагийг авдаг цэгээс хол зайтай байх үед ялангуяа тохиолдох магадлалтай. Ойрын агуулах байгууламжийг цугларсан ялгадсыг бага хэмжээгээр нэгтгэн, хадгалахад ашигласнаар бага хэмжээгээр тээвэрлэгчийн зөөх зайг багасгаж болно. Уг завсрын буюу ойрын байгууламжийг тогтмол суллаж, сайн арчлах ёстой болдог ба ойр орчмын оршин суугчид хүлээн зөвшөөрч болох тохиромжтой газрыг олоход хүндрэлтэй байдаг (Штранде, 2014). Түүнчлэн завсарын агуулах байгууламжаас хөлдсөн хаягдлыг авахад хүндрэлтэй эсвэл боломжгүй учраас байгууламж нь хүйтний улирлын турш өөрт нь ирсэн бүх хаягдлыг байршуулж чадахуйц том хэмжээтэй байх шаардлагатай. Цэвэрлэх Цэвэрлэх процессийн зорилго нь хортой байж болзошгүй тааламжгүй хаягдлыг хүн ардын эрүүл мэнд эсвэл хүрээлэн буй орчинд аюулгүй, харьцахад хоргүй бөгөөд хялбар бүтээгдэхүүн болгож хувиргахад оршино. Цэвэрлээгүй хүний ялгадас нь өвчин үүсгэгч, устөрөгч ба бусад химийн бодис бүхий их хэмжээний органик хэсгийг агуулдаг ба үүнийг хүний эрүүл мэнд, хүрээлэн буй орчинг хамгаалах зорилгоор цэвэрлэх шаардлагатай болдог (Штранде, 2014). Хаягдлын шинж чанар болон цэвэрлэсэн хаягдлын эцсийн ашиглалт, зайлуулах аргаас шаардлагатай цэвэрлэгээний хэмжээ хамаарна. Ерөнхийдөө шингэн хаягдлыг бохир ус цэвэрлэх байгууламжид цэвэрлэх боломжтой байдаг бол зунгааралт ихтэй лагийг бордоо болгох зэргээр боловсруулахад илүү тохиромжтой байх нь бий. Нэн ялангуяа хүйтэн бүсэд хаягдлыг тогтворжуулахад ашиглах боломжтой бордоо болгох биологийн үйл явц зэрэг нь голдуу ариутгахад хангалттай буй байдаг. Ариутгал хийх шаардлагатай тохиолдолд шүвтэрийн хамт цэвэрлэх зэрэг физик, химийн аргаар нэмэлт цэвэрлэгээ хийх шаардлагатай байж магадгүй юм. 84 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Жишээлбэл, хүнсний ногоонд дахин ашиглахад өвчин үүсгэгч жижиг организмын хуримтлал хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүний ажилчид болон хэрэглэгчдэд аюулгүй байх түвшинд хүртэл буурсан байлгахын тулд ихээхэн цэвэрлэгээ шаардлагатай болдог. Цэвэрлэсэн хаягдал усны эх рүү хаягдах бол цэвэрлэгээний шаардлагатай түвшин усны эхэд хаягдал усыг шингэрүүлэх боломж мөн хаях цэгээс доош урсах устай хүмүүс харьцах магадлалаас хамаардаг (Штранде, 2014). Доорх Хүснэгт 2-т цэвэрлэх хувилбаруудыг сонгоход харгалзах зарим хүчин зүйлсийг үзүүлэв. Цэвэрлэгээний Орон нутгийн нөхцөл Ашиглалт ба Өртөг үзүүлэлт байдал арчилгааны шаардлага • Хаягдал ус, лагийн • Лагийн шинж чанар • Ашиглалт, арчилгаа • Хөрөнгө оруулалтын чанар • Цэвэрлэх ба хяналтанд зардал (газар, дэд байгууламж дахь шаардлагатай ур бүтэц, хүний нөөц, лагийн хэмжээ ба чадварын олдоц сургалт) гарган хаях давтамж • Эд ангийн дотоодод • Ашиглалт, олдох боломж арчилгааний зардал • Айл өрхүүдийн төлбөрийн чадварт нийцэмж Хүснэгт 17: Лаг цэвэрлэх хувилбаруудыг сонгоход тавих үзүүлэлтүүд (Штранде, 2014) Лагийг дахин ашиглах эсвэл хаяхад аюулгүй материал юмуу бүтээгдэхүүн болгож хувиргахад хэд хэдэн алхам шаардлагатай байдаг. Лагийн цэвэрлэгээ механик эсвэл физик, биологи юмуу химийн бүр эсвэл эдгээрийг хослуулсан үйл явц байж болно. • Нийтлэг физикийн механизмыг дурдвал усгүйжүүлэлт, хатаалт ба эзэлхүүн багасгалт орно; аргачлалыг дурдвал хүндийн жингээр салгах буюу туналт, шүүлт, ууршилт ба ялгаран ууршилт, төвөөс зугтаах хүч, даралт ба халуунаар хатаах зэрэг орно. Хөлдөөж, гэсгээснээр усгүйжүүлэхэд нэмэртэй болдог. • Бичил биетүүд лагийг задлах буюу муутгахад биологийн механизм органик бүрэлдэхүүн хэсэг, шим тэжээл болон өвчин үүсгэгчийг хувиргадаг. Биологийн цэвэрлэгээний аргад бордоо болгох болон бусад төрлийн аеробик эсвэл анаеробик боловсруулалтууд багтдаг. • Химийн механизмыг гол төлөв халдваргүйжүүлэх мөн усгүйгүүжүүлэх үйл явцад нэмэр болоход ашигладаг. Шохой, аммиак буюу шивтэр зэрэг химийн бодисыг лагтай холих аргууд гол төлөв байдаг ба үүнд шингэн бохир усыг хлоржуулах мөн ордог. (Штранде, 2014). Ялгадасны лагийг цэвэрлэх судалгаа, хөгжлийн ажлууд хийгдэж байгаа хэдий ч бие даасан ариун цэврийн байгууламжаас гарах лагийг цэвэрлэх нийтлэг аргад бохир усны цэвэрлэх байгууламж буюу хаягдал ус тогтворжуулах усан санд хамт цэвэрлэх эсхүл эрүүл ахуйн хог булах цэг буюу лагийг аюулгүй болтол усгүйжүүлэн, хадгалдаг хатаах мандалд (байгалийн цаг хугацааны үйл явцийг гол цэвэрлэх үйл явц болгон ашиглан) хаях зэрэг ордог. Ялгадасыг бордоо болгон, дотор нь агуулагдах шим тэжээлийг хөрсний тэжээл, бордоо болгон дахин ашиглах боломжтой болгох чиглэлээр сонирхол их болсон. Энэ аргыг “ЭкоСан” буюу 85 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь “экологийн ариун цэвэр” гэж нэрлэдэг бөгөөд лаг хор хөнөөлгүй ялзмаг болж задардаг. Бие зассаны дараагаар хэрэглэгч навч, үртэс болон бусад органик материалыг нэмдэг. Тэгээд лагийг жорлонгийн байгууламж дотор задрахаар орхих эсвэл өөр хаа нэгтээ цэвэрлэхээр жорлонгийн байгууламжаас зайлуулдаг. Гэвч биожорлонг барих болон ашиглахад нүхэн жорлонгоос илүү төвөгтэй, өртөг зардал их байдаг (Дэлхийн Банк Грүп, 2008). Иймд иргэд цэвэрлэсэн ялгадасыг ашиглах хүсэл эрмэлзэлтэй байхаас гадна уг технологийг ойлгон, хүлээн зөвшөөрсөн тохиолдолд биожорлон амжилттай болох магадлал өндөр юм. Гэхдээ цэвэрлэх гэж буй материал бордоо болгох үйл явцаар алга болдоггүй хортой химийн бодис эсхүл хүнд метал агуулаагүй байвал зохино. Задрах явц температур, чийгийн агууламж, нүүрстөрөгч азотын харьцаа, агааржилтын түвшин, pH- ийн түвшин, түүхий материалын биет бүтэц зэргээс шалтгаалдаг бөгөөд эдгээрийг зохицуулахад төвөгтэй байх нь бий. “Халуун” бордоо боловсруулах үйл явцанд дээрх хүчин зүйлсийг няхуур хянаж, тохируулснаар лаг ариутгагдан, өвчин үүсгэгчдийг идэвхигүй болгох температурт хүрдэг (Рындин ба Төөгөө 2015). Гэвч ийм температурт өрхийн түвшинд хүрнэ гэдэг зөөлөн цаг уурын амьсгалтай газарт ч гэсэн маш хэцүү байдаг учир өрхийн биожорлонгийн лагийг ариутган, дахин ашиглахад аюулгүй болгоход өөр газар нэмж цэвэрлэх хэрэгтэй байдаг. Ялгадасыг задлах бус хатаан цэвэрлэдэг усгүйжүүлэх жорлонгийн лагийг бас өөр газарт бас аваачин нэмж цэвэрлэх хэрэгтэй байдаг. Бие даасан ариун цэврийн байгууламжид зориулсан бордоо боловсруулахад тухайн байгууламж дээр бордоо боловсруулалт хийдэг системээс илүүтэйгээр агуулах саванд суурилсан ариун цэврийн систем илүү тохиромжтой байж магадгүй юм. Лагийг өөр газар аваачин цэвэрлэх шаардлагатай болох учир тухайн байгууламж дээр цэвэрлэсний дараагаар ч суллан, авч цэвэрлэх байгууламж руу ариутгахаар хүргүүлэх хэрэгтэй болно. Энэ нь бие даасан байгууламжийн цэвэрлэх процессийн суллах, цуглуулах, зөөвөрлөх юмуу нэмж цэвэрлэх шаардлагагүй байх гэсэн боломжит давуу талыг үгүйсгэдэг. Хүйтэн бүс дэх бие даасан бус байгууламжийн хувьд ч гэсэн өвлийн улиралд нэмэлт дулаангүйгээр ариутгахад шаардлагатай температурт хүрэхэд хүндрэлтэй байж болох ба нэмэлт дулаан зардалтай болно. Гэхдээ лагийг хүйтний улиралд хадгалан, дараа нь дулааны улиралд бордоо болгож боловсруулж болно. Ингэхэд цэвэрлээгүй лагийг хадгалах газар хэрэгтэй болох ч нэмэлт дулаан шаардлагагүй юм. Эцсийн бүтээгдэхүүнийг хэрэглэх эрэлт жишээлбэл хөдөө аж ахуйд ашиглах зэргээр байгаа тохиолдолд уг бүтээгдэхүүнийг борлуулснаар зардлаа нөхөхөд тустай байж болно. Зарим газарт бохир усны лагтай хамт бордоо болгон боловсруулах гэсэн нэг хувилбар байж болох юм. Лагийн хэмжээ илүү их байх учир өвчин үүсгэгчийг идэвхгүй болгон, лагийг ариутгах температурт хүрэхэд улам хялбар болгох нь бий. Аляскын Фейрбанкст лагийг жилийн турш амжилттай бордоо болгон боловсруулдаг. Жорлонгийн ялгадасны лагийг цэвэрлэх байгууламжийн сан/нууранд бохир ус буюу анхдагч хаягдалтай хамт цэвэрлэх боломж байдаг. Нуурыг барих, ашиглах болон арчлахад харьцангуй энгийн бөгөөд хямд ч хүйтэн бүсэд хүйтний улирлын турш бий болсон бүх хаягдал усыг агуулахад хангалттай том байх ёстой байдаг (Тилсуорт, 1972). Биологийн үйл явц температураас хамааралтай учир дулааны улиралд бүх цэвэрлэх үйл явц явагддаг. Цэвэрлэсэн хаягдал усыг дулааны улирлын төгсгөлд гаргаж хаядаг. Иймд, зарим төлөвлөгч нар ээлжлэн хэрэглэх хоёр нууртай байхыг зөвлөдөг 86 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь (Тилсуорт, 1972). Ерөнхийдөө ийм нууруудад зориулан суурьшлын бүс, хүн ардын хэрэглээнд ашигладаг усны эх үүсвэрээс хол том хэмжээтэй газар шаардлагатай байдаг. Урсгал засвараас гадна тодорхой хугацаанд лаггүйжүүлэх ажиллагааг хийх ёстой ба түүхий ялгадасны лагийг бодвол харьцангуй бага тооны өвчин үүсгэгч мөн шим тэжээлийг агуулж буй лагийг аюулгүй зайлуулах хэрэгтэй. Лагийг суулгасан эсхүл суулгаагүй хатаах мандал дээр цэвэрлэх боломжтой ба эдгээр мандал нь гадаргуу дээрээ хатуу биетийг барихад шүүлтүүрийн орчинг ашиглахын зэрэгцээ шүүлтүүрийн давхаргаар шингэн уурьших буюу шүүрэн, хоолойд хуримтлагддаг. Эдгээр хатаах мандал нь ашиглахад харьцангуй хямд төсөр бөгөөд энгийн боловч том хэмжээний газар шаардлагатай болдог. Суулгасан намагшсан газрыг АНУ болон Канад хойд хэсгийн зарим газруудад амжилттай ашигласан бөгөөд эдгээр газруудад цас болон мөс доогуур нь байрлах мандлыг тусгаарладаг. (Эй Эр Эм Грүп ХХК., огноогүй). Гэхдээ сулгаагүй хатаах мандал нь суулгацийн үндэс хүртэл мандал бүхэлдээ хөлдөх боломжтой байдаг Монгол болон Аляск шиг хэт хүйтэн газруудад илүү тохиромжтой байж болох юм. Лагийг хөлдөөн, гэсгээх нь усгүйжүүлэх үйл явцад нэмэр болон, зарим өвчин үүсгэгчийг багасгаж болно. Лагийг гүн эгнээ сувагт цэвэрлэн, зайлуулж бас болох ба ингэхдээ лагийг гүн сувагт байршуулдаг. Суваг дүүрэхэд лагийг хөрсөөр хучин, дээр нь мод тарьдаг. Гүн эгнээ сувгийг бариж ашиглахад хямд төсөр бөгөөд хялбар байдаг. Гэвч эдгээрт газар доор ус болон суурьшлын бүсээс аюулгүй тусгаарлагдсан зай бүх харьцангуй их хэмжээний газар нутаг шаардлагатай байдаг. Гүн эгнээ сувгийг АНУ-д бохир усны лагт, харин Өмнөд Африкийн Дурбан хотод ялгадасны лагт ашиглаж байсан. Дулаан цаг уурын нөхцөлд лагийг биохийн эрчим хүч үйлдвэрлэх зориулалттай дугариг оройтой юмуу геохүүдий хэлбэрийн био хий боловсруулагч дотор байгалийн үйл явцаар цэвэрлэх боломжтой байдаг. Гэвч био хий боловсруулагч нь хүйтэн цаг уурын нөхцөлд ерөнхийдөө зохимжгүй байдаг. Учир нь 5-аас доош хэмд хий үйлдвэрлэхэд огт ач холбогдолгүй байдаг. Дээр нь био хий боловсруулагчаас гаргасан лагт өвчин үүсгэгчид агуулагдах магадлалтай тул нэмж цэвэрлэх шаардлагатай хэвээр байдаг. Одоогоор хөгжүүлж буй ялгадасны лагийг цэвэрлэх бусад шинэлэг аргуудаас дурдвал: • Өтөөр бордоо боловсруулалт буюу чийгийн өтөөр цэвэрлэх; • Хар цэргэн ялааны авгалдайгаар цэвэрлэх– уг авгалдайг тахианы эсвэл загасны махан хоолуудад ашиглаж болдог; • Үрэл болгох арга, жишээ нь ЛаДеПа (Жорлонг усгүйжүүлэн, ариутгах) үйл явцаар; • Аммиак буюу шивтэрээр цэвэрлэх; халуунаар хатаах ба үрэл болгох; • Нарны хатаалт. Гэвч дулааны улиралд ашиглаж болох аммиак болон шивтэрээр цэвэрлэхийг эс тооцвол эдгээр аргууд нь хүйтэн цаг агаарын нөхцөлд ашиглагдах боломжтой нь батлагдаагүй (Нордин, Ниберг ба Виннерас, 2009). Нэмж хэлэхэд агааргүй орчин дахь лагийн боловсруулалт, Имхоф танк, лаг шатаалт, шохой нэмэх болон эргэлдүүр, даралт зэрэг механик цэвэрлэгээ гэх мэт бохир усны лагийг цэвэрлэхэд ашигладаг 87 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь процессийг ялгадасны лагийг цэвэрлэхээр тохируулж болох юм. Гэсэн хэдий ч дээрх технологиудыг ялгадасны лагийг цэвэрлэхэд хараахан өргөн хэрэглээгүй байгаа ба орлого багатай улс орнууд тэр дундаа хүйтэн бүсийн улс орнуудад үр ашигтай буюу төлбөрийн чадварт нийцсэн байхгүй байх магадлалтай. Цаашлаад нүхэн жорлон элбэг байдаг бага орлоготой орнуудад ялангуяа бохир усны лагийг аюулгүй зайлуулах хүртэл ховор тохиолддог. Эцсийн ашиглалт буюу зайлуулах Цэвэрлэгээгүй хүний ялгадасыг Ази болон Африкын зарим газруудад хөдөө аж ахуй, усан амьтан ургамлын үржүүлэгт хэрэглэх тохиолдуулд байдаг ч хүний эрүүл мэндэд өндөр эрсдэлтэй учир ингэхийг зөвлөдөггүй. Мөн цэвэрлээгүй хаягдлыг зүгээр л газарт ашиглах эсвэл усны эхэд хаявал хүний эрүүл мэнд, хүрээлэн буй орчинд эрсдэл учруулж болно. Хаягдлын шингэрэлт болон сарнилт хангалттай бол усны эх рүү хаягдал усыг хаяж болох хэдий ч энэ төрлийн шийдэлд хүн ардын эрүүл мэнд, хүрээлэн буй орчинг хамгаалах нарийн судалгаа шаардлагатай юм. Лагийг газарт шийдвэрлэхэд мөн үүнийг анхаарах хэрэгтэй. Цэвэрлэсэн лагийг хөрсний тэжээл буюу бордоо болгон дахин ашиглах явдал улам нийтлэг болж байна. Шим тэжээлээр баялаг байдаг шээсийг бордоо болгон ашиглаж болох бөгөөд үйлдвэрлэлд зарим байдлаар ашигладаг. Шээсийг аюулгүй дахин ашиглахад шаардлагатай цэвэрлэгээ нь хэр хэмжээгээр ялгадасаар бохирдсон байгаагаас хамаардаг. Лагаас мөн эрчим хүчийг гарган авч болдог. Ялгадасны лагаас биотүлш үйлдвэрлэх чиглэлээр улам бүр сонирхдог болоод байна (Штранде, 2014). Дулаан цаг уурын нөхцөлд ялгадас ашиглан түлшний шахмал хийх туршилтын төслүүд байдаг ба үүнийг хүйтэн бүсэд судалж үзэх хэрэгтэй байж болох юм. Япон болон Хятадад лагийг цемент үйлдвэрлэх эрчим хүч гаргаж авахаар үнс болгодог (Штранде, 2014). Хатаасан лаг нь шавар, шохойн чулуу зэрэг зарим уламжлалт материалд байдагтай адил шинж чанартай байдаг учир хатаасан ялгадасыг барилгын материалд бас ашигладаг. Керамикт болон цементийн үйлдвэрлэлд бусад байдлаар хэрэглэхийг хөгжүүлэн, туршилт хийгдэж байгаа болно (Штранде, 2014). ДЭМБ-аас шээс, бордоо болгосон буюу цэвэрлэсэн ялгадас зэрэг хаягдал ус, ялгадасыг аюулгүй дахин ашиглахад тавигдах шалгуурыг тогтоож өгсөн байдаг (ДЭМБ, 2006). Зураг 22-т ялгадасны лагаас гаргаж авч болох зарим боломжит бүтээгдэхүүнүүд ба эдгээрийг хийх технологийг харуулав. Гэвч зарим цэвэрлэх аргууд хүйтэн бүсэд тохиромжгүй байж магадгүй юм. Цэвэрлэх / Зорилго Эцсийн Хатуу / шингэн Тогтворжуулах / Цааш нь бүтээгдэхүүн / Усгүйжүүлэлт тусгаарлалт цэвэрлэх Эцсийн ашиглалт Имхофф сав Механик Хамтад нь бордоо болгох Хөрсний тэжээл Тунгаах/өтгөрүүлэх аргаар Гүн эгнээний суваг усгүйжүүлэлт Усжуулалт тунгаагуур 88 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Суулгаагүй Шохой / аммиак нэмэх Уураг хуурай мандал Лаг шатаалт Тэжээл ба Хүчилтөрөгчгүй орчинд ургамал боловсруулах Барилгын Өтөөр бордох / материал Хар цэрэг ялаа Био түлш ЛаДеПа бутлах машин Дулаанаар хатаах Нараар хатаах Суулгацтай хуурай мандал Бохир устай хамт цэвэрлэх Зураг 22: Лаг цэвэрлэх боломжит технологиуд ба эцсийн ашиглалт (Штранде, 2014) 89 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Сайжруулсан нүхэн жорлонгууд Зөвлөмж Хүйтэн бүсийн олон өрхүүд зөвлөх сонголт нь сайжруулсан нүхэн жорлон юм. “Хуурай” сонголт болох энгийн нүхэн жорлон нь усны олдоц бага газруудад ашиглахад тохиромжтой. Өрхийн хүсэл зорилго ба санхүүгийн бололцоонд нийцүүлэн алхам алхмаар шинэчилж болдог. Нүхэн жорлон нь олон хүнд танил, барих болон арчлахад энгийн ба хямд төсөр, хүйтэн бүст сайн ажилладаг. Тодорхойлолт Энгийн нүхэн жорлон нь ялгадас хүлээн авч, агуулдаг нүх дээгүүрх хэрэглэгчийн интерфейс, түүнийг тагласан бүхээгээс бүрддэг. Гэвч жорлон нь ойр орчмоо бохирдуулдаг эвгүй үнэртэй, эрүүл ахуйн шаардлага хангаагүй, ялаа шавсан, бохир бөгөөд аюултай газар гэсэн ойлголтыг өөрчлөхөд төвөгтэй байж магадгүй юм. Үнэндээ ч гэр хорооллын олон нүхэн жорлон зэрэг олон нүхэн жорлон тааруухан загвартай, муу баригдсан байдаг. Үр дүнд нь ихэвчлэн тааруу чанартай бүхээг бүхий хагас нурсан байж мэдэх нүхэн дээр байрлуулсан тогтворгүй тавцангаас бүрдэх тааламжгүй нөхцөл байдалтай байгууламж байдаг. Ер нь нүхэн жорлон гэр дотор байрладаггүй ба гэрээс тодорхой хэмжээний зайтай байдаг. Жорлонгийн шал буюу хавтанг тавцан гэж нэрлэх ба нүхийг таглан, хэрэглэгч, жорлон болон бусад хэрэгслийн тулгуур болдог. Уг тавцан нь нүхийг бүхэлд нь таглан, цэвэрлэхэд хялбар байвал зохино. Хэрэглэгчид аюулгүй санагдахаар бат бөх байх хэрэгтэй. Нүхийг таглаж буй хавтан газрын түвшингээс Зураг 23: Лафборо Их Сургуулийн Ус, инженерчлэл ба хөгжлийн бага зэрэг (15 см буюу түүнээс төвийн сайжруулсан нүхэн жорлон дээш) өндөр байх ёстой ба жорлонгийн эргэн тойрны газрыг нүхнээс налуу болгосон байвал зохих ба ингэснээр гадаргын илүүдэл ус нүх рүү урсаж, нүхийг эвдэн, муутгаж, шингэнээр дүүргэх биш нүхнээс гадагш урсана. Нүхэн жорлон тааламжгүй нөхцөл байдалтай байх албагүй; үүнийг хэрэглэгч ашиглахад илүү таатай болгохоор сайжруулж болно. Бас сайжруулалтыг бага багаар хийж болдог хамгийн гол давуу талтай. Өрхүүд их хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийх шаардлагагүйгээр өөрсдийн санхүү болон хүслийн 90 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь дагуу бага багаар жорлонгоо тав тух, аятайхан болгон жорлондоо цаг хугацаа өнгөрөх тусам жижиг биеэ даасан сайжруулалт хийж болдог. Нүхэн жорлонг сайжруулах зарим боломжуудыг дурдвал: • Хэрэглэгчийн сэтгэл ханамжийг сайжруулах жорлонгийн хэрэгслийг цэвэрлэхэд илүү хялбар болгох өнгө үзэмжтэй, цэвэрлэхэд хялбар материалаар хийгдсэн явган суух “тавцан” нэмэх • Хэрэглэгч хэрэв суухыг илүүд үзэж байвал хүйтэн температурт ашиглахад тохиромжтой материалаар хийсэн эсвэл бүтээсэн тавцан суудал нэмэх; • Шээс тусгаарладаг жорлон эсвэл явган суух тавцан нэмэх, үүнийг зөв ашиглахад эвгүй үнэр багасадаг боловч шээс хөлдөхгүй, хэрэгсэл эсвэл тавцанг бөглөхгүй байхаар зохион бүтээх ёстой; • Хэрэглэгчийг явган суухад нь дэмжих хавтангийн хөлийн гишгүүр нэмэх; • Ялаа болон эвгүй үнэрийг багасгахын тулд бие засах нүх буюу жорлонгийн суудалд яг таардаг таг нэмэх; • Бүхээгийн хана ба шаланд (цэвэрлэхэд хялбар болгохын тулд шал нь бага зэрэг бие засах нүх рүү налуу байна) шавар хавтан эсвэл бусад гоо сайхны хувьд үзэмжтэй, цэвэрлэхэд хялбар материал зэрэг тэгш гадаргуутай зүйлийг нэмэн бүхээгийг сайжруулах; • Жорлонгийн шал эсвэл хавтан газраас дор хаяж 15 см өргөгдсөн байх ба жорлонгийн ойр орчмын газар уруу гадагш доошоо гулссан байлган борооны усыг нүхэнд орохоос сэргийлсэнээр нүхний ханын элэгдэл болон хөрсний элэгдлийн эрсдэлийг бууруулах; • Жорлонгийн хавтанг нүхний ханатай уулзах хэсгээр битүүмжилсэнээр нүхний дээд хэсэг болон бүхээгийн хооронд ямар ч завсар байхгүй болгон эвгүй үнэр болон ялааг багасгах; • Хэрэв жорлонгийн шал модон бол цэвэрлэхэд хялбар, завсаргүй гадаргуу бүхий бие засах нүх рүү бага зэрэг доошоо налуу бетон зуурмаган гадаргуу нэмэх; • Эвгүй үнэр багасгах зорилгоор агааржуулах хоолой нэмэх; • Ялааг багасгахын тулд агааржуулагч хоолойн дээр төгсгөлд тор нэмэх; • Бүхээг халаалттай бол эвгүй үнэр болон ялааг багасгахын тулд усан түгжээ бүхий жорлонгийн хавтан эсвэл тавцан суудал нэмэх; • Жорлонгийн байр халаалттай бол гар угаахад зориулсан устай сав зэрэг төхөөрөмжийг нэмэх (жорлонгийн байр халаалтгүй бол өөр газар гар угаах байгууламжийг байгуулах хэрэгтэй); Зураг 24: Нүхэн жорлонг алхам алхмаар сайжруулах: зүүнээс баруун тийш, энгийн нүхэн сайжруулаагүй жорлон (Дэлхийн Банкны зураг); Тавцантай нүхэн жорлон (Дэлхийн Банкны зураг); шалыг нь хийсэн, тавцан суудалтай нүхэн жорлон © ЖВ Жонс ба Ассосиатес, Инк. ЖВи Жонс ба Ассосиатес, Инк -ийн зөвшөөрөлтэйгээр ашиглав. Дахин ашиглахад нэмэлт зөвшөөрөл шаардлагатай 91 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь • Суллах хүмүүс жорлонгийн нүхэнд хүрч очиход хялбар байхаар зохион байгуулагдсан байх хэрэгтэй. Хэрэглэгчийн хүсэл, нөхцөл байдлаас хамааран бусад сайжруулалтыг хийх боломжтой. Маркетингийн судалгаа нь ашиглагчийн хүсэл, эрхэмлэж буй зүйлсээс гадна боломжит сайжруулалт бүрт хөрөнгө оруулалт хийх хэрэглэгчийн бэлэн байдлыг тодорхойлоход тусалж чадна. Хэрэглэгчид жорлонг шинэчлэх гэхээр хэрэглэгчийн сэтгэгдлийг сайжруулахаар ихэвчлэн жорлонгийн газраас дээш хэсгийг шинэчлэх талаар боддог. Гэвч нүхний ханыг доторлосноор суллахад улам хялбар болж, нурах магадлал буурах ба илүү удаан эдэлгээтэй болдог. Ханыг жорлон солих үед доторлох боломжтой боловч одоо ашиглаж буй нүхийг доторлох нь хүнд хэцүү бөгөөд тааламжтай бус ажлаас гадна ажиллаж буй хүмүүсийн эрүүл мэндэд эрсдэл учруулж болно. Ихэнх тохиолдолд нүхний хананы дээд 0.5 метр хэсгийг доторлох ёстой. Хөрс тогтворгүй бөгөөд нурах магадлалтай бол нүхийг бүхэлд нь доторлох хэрэгтэй. Хамгийн дээд 0.5 метрээс газрын гадаргаас доош 1 метр хүртэл нэвтрүүлдэггүй байх хэрэгтэй боловч нүхний доод хэсэг нь шингэнийг ойр орчмын хөрсөд нэвчүүлэхийн тулд сүвэрхэг байх хэрэгтэй. Доторлогоог олон янзын материалаар хийх боломжтой. Мод уян хатнаас гадна хөрс зарим хөдөлгөөнийг зохицуулах боломжтой хэдий ч чулуун буюу тоосгон өрлөг эсхүл бетонон блок зэрэг материалууд шиг бат бөх биш байх нь бий. Төмөр доторлогоо хурдан зэвэрдэг ба зарим шавар тоосгууд хүйтэн нөхцөлд хурдан үйрч бутардаг учир хэрэглэж болох нь батлагдаагүй материалуудыг хэрэглэхийн өмнө туршсан байвал зохино. Тухайн жорлонгийн эдэлгээний хугацаа нь богино бол нүхний дээд хэсгийг тойрон байрласан цементэн тойргон дамнуур зэрэг зөөврийн тулгуурыг хавтан болон хэрэглэгчид тулгуур болоход ашиглаж болохоос гадна нүх рүү ус орохоос сэргийлдэг. Нүхний эзэлхүүнийг хэрэглэх хүний тоо болон хүсч буй нүх дүүрэх хүртэл ашиглах эдэлгээний хугацаагаар тооцоолох хэрэгтэй. Дөрвөлжин эсхүл тэгш өнцөгт нүхийг бодвол бөөрөнхий нүх илүү тогтвортой бөгөөд нурах магадлал харьцангуй бага байх хандлагатай байдаг. Мөн ийм нүх нь эзэлхүүний нэгж тус бүрт орох барих материалын хувьд харьцангуй цөөн байдаг учир илүү хэмнэлттэй байдаг. Нүх нь хамгийн багадаа 1.2-оос 1.5 метрийн голч буюу өргөнтэй байвал зохих ба үгүй бол ухахад төвөгтэй байдаг. Нүхний урт хугацааны эдэлгээг хангахын тулд боломжтой тохиолдолд урт хамгийн багадаа 3 метрийн гүнтэй байвал зохих ба нүхний доод хэсэг газрын гадаргын уснаас дээш хөндлөн 1.5-аас 2.0 метр байвал зохино. АНУ-ын хэд хэдэн муж гэх мэт олон газарт шингээх нүх буюу талбай болон нуур, гол мөрөн, эсвэл хувийн худгаас уртаашаа хамгийн багадаа 31 метрийн зайтай, харин нийтийн худгаас 62 метрийн 92 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь зайтай байх шаардлагыг журамласан байдаг. Эдгээр зайг зарим “дэвшилтэт” бие даасан ус цэвэрлэх системийн хувьд багасгаж эсхүл жорлон байрлаж буй газрын гадаргын хоёр метр дотор цуурсан буюу үелсэн үндсэн чулуулаг байгаа тохиолдолд нэмж болно (Инспектапедиа, 2017). Олон эх үүсвэрт хоол хийдэг, хүн амьдардаг газраас нүхэн жорлонг хамгийн багадаа зургаа метрийн зайтай байхыг зөвлөдөг. Газар доорх ус ямарваа усны эхээс аль болох нүхэн жорлон руу чиглэн усны эхийг бохирдуулахаас сэргийлэн урсдаг байвал зохино. Энгийн нүхэн жорлонгийн нүхийг гадарын ойролцоо үндсэн чулуулаг эсвэл усны түвшин байвал ухахад хүндрэлтэй байж болно. Эдгээр тохиолдолд өндөрлөссөн нүхэн жорлон зэрэг бусад сонголтыг авч үзэж болно. Өндөрлөсөн нүхэн жорлонгийн талаарх нэмэлт мэдээллийг дороос үзнэ үү. Ашиглалт/арчилгаанд тавигдах шаардлагууд Өрхийн түвшинд Гэр хорооллын хэрэглэгчид нүхэн жорлонг сайн мэднэ. Гэвч хэрэглэгчид шээс тусгаарлагчтай хуурай жорлонг зэргийг хэрэглэгчтэй харьцах хэсэг болгон эсвэл бусад танил бус технологийг сонгох юм бол тэднийг сургах шаардлагатай болно. Жорлонгийн нүх дүүрэн үед хэрэглэгчид хоёр сонголт байдаг: (i) ялгадсыг хөрсөөр хучин, нүхийг хаах ба шинэ жорлон барина, (ii) дүүрсэн нүхийг суллан, дахин ашиглана. Айл өрхүүд ерөнхийдөө нүх суллуулах, суллуулах арга хэмжээг зохион байгуулах мөн төлбөр төлөхийг хариуцдаг. Хэрэглэгчид бие зассны дараагаар навч, үнс, үртэс зэрэг материалыг нүхэнд эвгүй үнэр, шавьж хорхойг багасгахад нэмэр болгохын тулд хийж болно. Гэхдээ хийх хэмжээ нь бага байх хэрэгтэй; үнс зэрэг инерт материал их хэмжээгээр байвал лагийг бэхжүүлэн, суллах болон бордоожуулах буюу бохир ус буюу лаг цэвэрлэх байгууламжид цэвэрлэх зэргээр нэмж цэвэрлэгээ хийхэд илүү хүндрэлтэй болгох нь бий. Зөөлөн цаасыг эс тооцвол бөгс цэвэрлэх материал зэрэг бусад материалыг нүхэнд хийж болохгүй ба хийвэл нүх хурдан дүүрч, хаягдлыг суллах, цэвэрлэхэд нөлөөлөх боломжтой. Хэрэглэгчид нүх рүү хийлгүйгээр бөгсөө цэвэрлэсэн материалыг аюулгүй хадгалан, зайлуулах шаардлагатай. Хэрэглэгчид жорлонг хог, үүнд ялангуяа батарей, шил, хуванцар эсвэл метал агуулагч, хувцас, бусад зүйлс зэрэг органик биш хаягдлыг хаях газар болгон ашиглахгүй байвал зохино. Эдгээр зүйлс нүхийг хурдан дүүргэх ба суллах, ялангуяа вакуум ачаа машинаар суллах үед илүү төвөгтэй болгодог. Түүнчлэн хөрс рүү нэвчин, гүний усыг бохирдуулах боломжтой химийн бодисууд эсвэл хүнд металлууд агуулах нь бий. Институцийн түвшинд Орон нутгийн захиргаа нь жорлонг суллахад гарсан лагийг зохицуулах хэрэгтэй ба лагийг аюулгүй зайлуулах буюу дахин ашиглахад нэмэлт цэвэрлэгээ ба ариутгал хийхгүйгээр хүрээлэн орчинд хаяхад аюулгүй байх ховор байдаг. Хувийн хэвшлийн байгууллагууд сулладаг байсан ч гэсэн төрөөс хаягдлыг аюулгүй зайлуулах нөхцлийг бүрдүүлэхийн тулд зохицуулах хэрэгтэй байдаг. Эрх бүхий байгууллагууд аюулгүй цэвэрлэх, хаях буюу эцсийн хэрэглэх байгууламжуудтай байлгах, тэдгээрийн зөв ашиглалтыг хангах ёстой. Эдгээр байгууллагууд нь институцийн болон зохицуулалтын зохих орчинтой байлган, журам дүрмийг мөрдүүлэх ёстой. 93 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Орон нутгийн захиргаа нь жорлонгийн сайжруулалтыг сурталчилж болох ба бага эсвэл дунд хэмжээний өртөгтэйгээр ялаа эсвэл эвгүй үнэргүй байх цэвэрхэн, ая тухтай, анхаарал татсан загвар жорлонг бариж болно. Хүйтэн цаг уурын нөхцөлд харгалзан үзэх зүйлс: Энгийн нүхэн жорлон нь гадаа байрладаг болохоор өвөл хүйтэй байж болох ч хүйтэн бүсэд тохиромж сайтай байдаг. Нүхэн жорлонгийн хүйтэн бүсийн ажиллагаанд дулаан бүсээс ялгаа их байдаггүй. Хэдий тийм боловч зарим ялгаанууд байгааг дор тайлбарлав. Шинэ нүхэн жорлонг зун газар хөлдөөгүй байхад ухах хэрэгтэй. Хөлдсөн газрыг ухахад бэрхшээлтэй байдаг учраас ялангуяа гараар ухсан үед ухах гүн хязгаарлагдах нь бий. Нарийн ширхэгтэй ханасан хөрсөнд ухсан нүх нь хөлдөх, гэсэх тутам хөрсний хөдөлгөөний нөлөөнд орж болно. Нүхний доторлогоо, хэрэглэгчтэй харилцах хэсэг, бүхээг нь энэ хөрсний хөдөлгөөнийг зохицуулахаар хийгдсэн байх ёстой. Шингэн хөлдсөн хөрсөнд нэвчих боломжгүй байдаг учир нүхний хэмжээ өвлийн улиралд гарах шээс зэрэг бүх л ялгадасыг агуулахуйц байх хэрэгтэй. Хэмжээг тогтоохдоо хүйтэн температурт ялгадас задрах явц удааширдагийг бас харгалзан үзвэл зохино. Нэг хүнээс гарах ялгадасны хэмжээ хэрэглэж буй хоол хүнс болон бусад хүчин зүйлсээс хамааран өөр өөр байх учир тухайн нөхцөл байдалд тохируулан тодорхойлбол зохино. . Дэлхий даяар ялгадсын гаралт нэг өдөрт нэг хүн 200-гаас 500 грам ялгадас, 0.6-гаас 1.1 литр шээс байдаг (Фрэнсеис, Пикфорд, Рид, 1992). Гэхдээ нэг хүн өдөрт нийт 1.25 литр шээс болон өтгөн ялгадас гаргадаг гэсэн тооцооллыг ашиглавал 4 ам бүл өрх өдөрт 5 литр ялгадас гаргана гэж тооцоолж болно. Газар дөрвөн сарын турш хөлдсөн байдаг гэж үзвэл 120 гаруй өдөр болох ба тухайн өрхийн хүйтний улиралд цугларах нийт ялгадасны хэмжээ 600 гаруй литр болно. Ингэхээр хүйтний улиралд гарах ялгадасыг агуулахын тулд хүйтний улирал эхлэхэд тухайн нүхэнд хамгийн багадаа 0.6 метр куб хоосон зай хэрэгтэй болно. 8 хүн дундаа хэрэглэдэг жорлонгийн хувьд хүйтний улирал эхлэхэд зөвхөн ялгадас агуулахад 1.2 метр куб гаруй хэмжээтэй зай хэрэгтэй. Цаг хугацааны явцад ялгадас задран, шингэн хөрсөнд нэвчихэд нийт цугларах хэмжээ нь жилд нэг хүн 60 гаруй литр болно (Фрэнсеис, Пикфорд, Рид, 1992). 94 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Хүйтэн бүсэд нүхэнд унах хаягдал түргэн хөлдөх боломжтой тул бие засах нүх эсвэл суудлын тийш дээшээ тэлсэн овоолсон хөлдсөн ялгадас бий болдог (Зураг 20-ийг харна уу). Гэр хорооллын хэрэглэгчид овоорсон ялгадсыг саваа модоор цохиж унагаадаг гэж мэдээлсэн байсан. Овоолсон ялгадсыг агуулахын тулд хүйтний улирал эхлэхэд нүх хангалттай хэмжээнд эгц дээшээгээ хоосон байх хэрэгтэй. Энэ асуудлаас сэргийлэхийн тулд зарим жорлонд шал болдог банзны уртын хэмжээтэй завсар буюу бие засахад зориулсан ил зай урт байлгадаг. Хэрэглэгч уг зайгаар жигд бие засснаар ялгадасыг нэг цэгээр орсон шиг өндөрт овойрох боломжгүй болгодог. Хүйтэн бүсэд жорлонгийн нүхнээс авсан лагийг дахин ашиглах эсвэл хаяхад аюулгүй болсон гэж үзэхээс өмнө нэмэлт цэвэрлэгээг ихэнх тохиолдолд хийх шаардлагатай болдог. Учир нь ихэнх өвчин үүсгэгч нянгууд хүйтэнг тэсэх чадвартай байдаг. Тэд ичээнд орох эсвэл үрэнцэр, цулцан хэлбэртэй болж хувиран, дулаан нөхцөлд эргэн сэрдэг. Жорлонгийн эргэн тойрны газар хайлсан цас, мөсний ус нүх рүү орохоос хамгаалахын тулд жорлонгоос цааш налуу байх байвал зохино. Бүхээгийн дээвэр ханаас илүү гарсан байвал зохих ба ингэснээр дээврээс хайлан урсаж буй ус нүхнээс хол газарт унана Хүйтэн бүсийн практик туршлага Нүхэн жорлон нь дэлхий даяар хүйтэн бүсээс дулаан бүс хүртэл нийтлэг хэрэглэгддэг. Гэвч өмнө дурдсаны дагуу олонх нь байршил, хийц, барилт, ашиглалт, засвар үйлчилгээ тааруу учраас эвгүй үнэртэй, халдвар тараагч болон хорхой шавьжийг үржүүлдэг. Үүний үр дүнд үүссэн сөрөг ойлголтыг өөрчлөхөд хэцүү. Бусад шаардлага Нүхэн жорлонг ашиглахад ус эсвэл нэмэлт эрчим хүч шаардлагагүй. Шөнө жорлонгоо гэрэлтэй байлгах хүсэлтэй хэрэглэгчид нарны эрчим хүчээр ажилладаг дэнлүү сонирхож болно. Ердийн тохиолдолд нүхэн жорлонд 3 эсвэл 4 метр квадратаас илүү орон зай шаардлагатай байдаггүй. Гэвч хэрэв өрх нь жорлонгийн нүх дүүрэхэд жорлонгоо хаан, шинийг барихаар шийдвэл шинээр барих жорлонгийн тооны хэмжээгээр хэзээ нэгэн цагт орон зайны шаардлага нэлээн их гарна. Саарал ус зайлуулах Дийлэнх нүхэн жорлон нь маш бага хэмжээний саарал усыг боловсруулж чаддаг. Гэвч өвөл хөрс хөлдөн, шингэн газар уруу нэвчиж чадахгүй үед хэрэглэгчид нүхний багтаамжийг хэтрүүлэхгүй байх 95 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь тал дээр анхаарах ёстой. Бас янз бүрийн тосыг нүхэнд хийхгүй байх хэрэгтэй. Тос нь хөрсний сүвийг бөглөн, хөрс нүхний шингэнийг шингээх чадварыг үгүй болгодог. Ялгадсыг дахин ашиглах боломж Ялгадсыг дахин ашиглах боломж байдаг. Гэвч хэрэглэгчид ихэвчлэн нүхээ ухан, ялзарсан ялгадсыг ялзраад аюулгүй, ялзмаг шиг материал болсон байсны дараа ч гэсэн дахин ашиглах дургүй байдаг. Дээр нь жорлонгоос сулласны дараагаар лагийг дахин ашиглахаас өмнө нэмэлт цэвэрлэгээ хийх шаардлагатай байдаг. Шаардлагатай цэвэрлэгээ нь ямар зорилгоор ашиглах гэж байгаагаас хамаарна (Штранде, 2014); жишээлбэл, үр тарианд ашиглахад өндөр түвшний цэвэрлэгээ шаардлагатай. Гэвч өмнө дурдсаны дагуу ялгадасны задрал ба ариутгалд шаардлагатай хугацаа хүйтэн бүст дулаан бүсээс ерөнхийдөө илүү их байдаг. Хүйтэн бүст ялгадсыг ашиглан түлшний үрэл хийхийг туршиж үзвэл сонирхолтой байж болох ба дулаан бүсэд одоогоор энэ чиглэлээр судлаж байгаа болно. Мөн өвлийн дийлэнх өдөр нар тусдаг газруудад лагийн цэвэрлэгээ болон ариун цэврийн байгууламжийн гэрэлтүүлэгт зориулан дулааныг нэмэгдүүлэхэд нарны эрчим хүч тустай байж магадгүй юм. Ашиглагдах хугацаа Нүхэн жорлонгийн насжилт ихэвчлэн нүх дүүрэхэд орох хугацаа ба нүхийг суллаж боломж болон суллах эсэхээс хамаардаг. Нүх дүүрэх хугацаа нь нүхний эзлэхүүн, ашиглагчийн тоо болон төрөл, цаг агаар, бусад зүйлсээс шалтгаална. Хэрэв хог – ялангуяа хуванцар зэрэг органик биш хог – нүхэн жорлон уруу хийвэл, илүү хурдан дүүрэх ба суллахад илүү хүндрэлтэй болдог. Бөгс цэвэрлэх материалыг нүх рүү хийдэг тохиолдолд уг материлын төрлөөс мөн хамаарна. Тогтмол сулладаг, өрлөгөөр доторлосон нүхтэй, цементэн тавцантай сайн загвартай, сайн барьж, арчилдаг жорлонг хэдэн арван жил ашиглаж болдог. Гэхдээ жорлон доторх хийнүүд идэмхий байдаг ба метал зэрэг зарим материалыг зэврүүлж чадах учир жорлонгийн эдэлгээний хугацааг багасгадаг. Мөн доторлогоогүй жорлонг суллахад нурах нь бий. Ялзрал нь нүхэн дэх ялгадасны эзлэхүүнийг цаг хугацаа өнгөрөх тусам багасгах учраас нүх том байх тусмаа хэмжээнээсээ хамааран удаан байх нь бий. Ердийн тохиолдолд нэг нүхнээс хоёр дахин их хэмжээтэй нүх жижгэвтэр нүхнээс хоёр дахинаас илүү их хугацаанд ашиглагдах боломжтой. Иймээс ялгадасны задралын ачаар маш том, гүн нүхийг нэлээн удаан хугацаанд суллахгүйгээр ашиглаж чадна. Гэхдээ өмнө дурдсанчлан хүйтэн цаг уурт задрал илүү удааширдаг; задралын хурд хүйтний улирлын урт болон эрчээс хамааран өөр өөр байна. Тооцоологдсон зардал Хөрөнгө оруулалтын зардал: Энгийн нүхэн жорлонг барих зардал эд материал болон бусад хүчин зүйлсээс хамааран өөр өөр байх боловч ялангуяа хэрэв өрх өөрийн жорлонгоо барисан тохиолдолд бага байдаг. Хэрэв өрх жорлонгоо бага багаар шинэчлэх бол одоо ашиглагдаж буй жорлонг сайжруулах зардал нь цаг хугацаа өнгөрөх хэмжээгээр тархдаг. Хэрэв нүхийг сулладаггүй бол дүүрсэн жорлонг шинэ жорлонгоор солих бүрт зарим хөрөнгийн зардал гарна гэж тооцож болно. Нүхийг доторлох, ялангуяа тоосгон өрлөгөөр доторлоход жорлонгийн зардал нэлээд нэмэгдэх ба жорлонг солихгүйгээр суллаж ашигладаг бол хэрэгтэй байдаг. Гэвч үе үе сулладаг нүхэн жорлонгийн 96 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь нүхийг доторлосон бол, ялангуяа тоосгон өрлөг зэрэг бат бөх материалаар доторлосон бол илүү удаан ашиглагдана. Модон нүхний доторлогоотой нүхэн жорлон барихад 2014 онд Улаанбаатар хотод 550,000 төгрөгийн (300 ам. доллар орчим) өртөгтэй байсан (ЖВ Жонс ба Ассосиатэс, Инк., 2015a). 2006 онд Дэлхийн Банкны тооцоогоор мөн Улаанбаатар хотод чулуун өрлгөөр доторлосон нүх бүхий энгийн нүхэн жорлон дор хаяж 95 ам. доллараас 130 ам. доллар хүртэл өртөгтэй байсан (Иргэдийн оролцоотой дэд бүтэц хөгжүүлэх төсөл, 2006). Нэг ам доллар 2400 төгрөгтэй тэнцэх валютын ханшийн дагуу энэ нь 230,000-аас 310,000 төгрөг болно. 2016 онд Киргизстан улсад Дэлхийн Банкны хийсэн тооцоогоор хагас доторлосон нүхтэй, цементэн тавцантай, агааржуулалтын хоолойтой мөн тоосгон бүхээгтэй нүхэн жорлонгийн өртөг ойролцоогоор 200 ам. доллар буюу 480,000 төгрөг болох байсан бол гэрэлтүүлэгтэй, пильтан шалтай, керамик суултууртай жорлон ойролцоогоор 360 ам. Доллар буюу 864,000 төгрөг болох тооцоо гарч байсан. Арчилгааны зардал Нүхэн жорлонгийн арчилгааны зардал нь голчлон жорлонг суллах зардалтай холбоотой байдаг. Зуны саруудад вакуум ачааны машинаар суллах эсвэл зун эсвэл өвөл гар аргаар суллаж болдог. 2014 онд Улаанбаатар хотод ачааны машинаар хоослоход 47,000 төгрөг орчим, гар аргаар хоослоход 77,000 төгрөг орчим болох зардлын тооцоо гарч байсан (Рожер, 2015). Энэ нь олон өрхийн хувьд их хэмжээний зардал юм. Бусад давуу / сул талууд Тааруу байрлалтай болон баригдсан жорлон нүхний ойр орчмын гүний усыг, ялангуяа гүний усны түвшин өндөр бүсэд бохирдуулах нь бий. Бохирдлын цар хүрээ тухайн бүсийн гидрогеологийн шинж чанараас хамаардаг. Нүхэн жорлонгоос 30 метр дотор байх худгийг бохирдлыг нь шалгахгүйгээр хүний хэрэглээнд ашиглаж болохгүй гэсэн ерөнхий дүрэм байдаг. Хэрэв жорлон ба худаг нь хагарсан үндсэн чулуулагтай газар байвал энэ зайг 200 метр болгон нэмэх хэрэгтэй (Инспектапедиа, 2017). Хотын зах хэсгээр жорлонгууд хоорондоо ойр зайтай байдаг олон газруудын хувьд эдгээр жорлонгууд эргэн тойрондоо байгаа газар доорх усыг бохирдуулах магадлалтай. Энэ тохиолдолд газар доорх усыг бохирдуулах өөр олон тооны эх үүсвэр байх магадлалтай учир нарийн шинжилж, шаардлагатай цэвэрлэгээг хийхгүйгээр хүний хэрэглээнд ашиглахгүй байвал зохино. Хэрэв нүх нь зөв байрлалтай биш, зохих ёсоор загварчлаагүй, баригдаагүй, арчилгаа хийгдээгүй бол улирлын урсац жорлонг үерлүүлэн, нүхний ойр орчмын гадаргын ус болон хөрсийг бохирдуулж болно. Хувилбарууд Нүхэн жорлонгийн янз бүрийн хувилбарууд байдаг. Нэг нүхтэй, хоёр нүхтэй, нэг эсвэл хос өндөрлөсөн нүхтэй барьж болно. Нүх нь салхивчтай эсвэл бордоо маягаар ашиглахын тулд шээс тусгаарладаг байж болно Өндөрлөсөн нүхэн жорлон Өндөрлөсөн нүхэн жорлонг үер их болдог газар эсвэл нүх ухахад хүндрэлтэй усны гадаргуу эсвэл үндсэн чулуулагтай ойрхон үеднүхэн жорлонгоос өөр өртөг зардал хэмнэсэн сонголт байхгүй үед санал болгодог. 97 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Энэ жорлон нь нүхийг бүхлээр эсвэл хэсэгчлан газраас дээш өндөрлөсөнг эс тооцвол энгийн нүхэн жорлонтой маш адилхан. Өндөрлөсөн нүхэн жорлонгийн газрын түвшнээс дээш гарсан хэсэг нь хөрсний өндөрлөн барьсан хэсгээр хүрээлэгдэн, ерөнхийдөө тоосгон өрлөг эсвэл бетоноор хийгдсэн хананаас тогтдог. Нүхийг газрын түвшнээс доош сунгаж болох боловч энгийн нүхэн жорлон шиг гүн рүү сунгах шаардлага байдаггүй. Ингэснээр нүхний доод хэсэг ба гүний усны хооронд шаардлагатай босоо тусгаарлалтыг бий болгон, гүний усыг бохирдуулах эрсдлийг бууруулдаг (Зураг 24 ба 25-ыг харна уу). Хүйтэн бүст анхаарах зүйлс нь энгийн нүхэн жорлонтой бараг адилхан боловч газрын түвшингээс дээш нүхэн доторх зүйлс нь газар доорх нүхнийхээс илүү хурдан хөлдөж, гэснэ гэж үзэж болно. Нэмэлт дэлгэрэнгүй мэдээлэл авахыг хүсвэл дээр байгаа энэ тайлангийн энгийн нүхэн сайжруулсан жорлонгийн хэсгийг харна уу. Арборлү Арборлү нь харьцангуй гүехэн доторлоогүй нүх бүхий энгийн нүхэн жорлонгийн нэг хувилбар юм. Цагирган хөндлөвч эсвэл хөдөлгөж болох бусад тулгуур дээр тогтох мөн зөөх боломжтой кабинтай байдаг. Нүхийг харьцангуй богино хугацаанд ашиглах учраас доторлох шаардлагагүй байдаг. Нүх дүүрэхэд цагирган хөндлөвч болон бүхээгийг шинэ нүх рүү зөөдөг. Дүүрсэн нүхийг хөрсөөр хучинь мод тарьдаг. Гэхдээ энэ Зураг 25:: Арборлү, Петер Морган © Практикл Акшин хэвлэлийн төрлийн жорлонг өвлийн газар. Практикл Акшин хэвлэлийн газрын зөвшөөрөлтэй ашиглав. улиралд хөлдүү ялгадас дүүрэх Дахин ашиглахад дахин зөвшөөрөл авах шаардлагатай. нь гүехэн нүх ашиглахад саад болох эсэх мөн хүмүүс гэрийнхээ ойролцоо мод тарих хүсэлтэй зэргийг турших хэрэгтэй юм 98 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Мод нь нүхний ялгадсын шим Хамгийн багадаа 0.5м Ялааны тор тэжээлийг бордоо маягаар ашигладаг учраас Арборлү-г “Экологийн ариун цэврийн байгууламж”-ийн төрөл гэж мөн үзэж болно. Агааржуулаh Салхивчтай нүхэн жорлон pg.vgj Салхивчтай нүхэн жорлонг энгийн нүхэн жорлонгоос илүү өндөр түвшний үйлчилгээ үзүүлдэг гэж заримдаа үздэг учир эрэлт ихтэй байдаг болохоор энд оруулав. Гэхдээ хэрэглэгч, зохион бүтээгч болон барилгачид салхивчтай нүхэн жорлонгийн загвар гаргах, Ялаа Газар барих болон ашиглах зохих аргыг ойлгож хүлээн зөвшөөрч байгаа тохиолдолд уг жорлонг зөвлөж болох ба дээрх тохиолдолд ховор байдаг. Гэвч бодит байдал дээр салхивчтай нүхэн жорлонг зохих байдлаар барих нь ховор байдаг учир зөв ажиллагаатай байдаггүй ба олонхи ашиглагчид, ялангуяа хүүхдүүд харанхуй бүхээгэнд дургүй Зураг 26: Лафборо Их Сургуулийн Ус, инженерчлэл ба хөгжлийн төвийн Салхивчтай нүхэн жорлонд энгийн нүхэн жорлонгийн шинэчлэн өөрчилсөн ердийн салхивчтай олон онцлог байдаг бөгөөд энгийн нүхэн жорлонг гол нүхэн жорлон төлөв салхивчтай нүхэн жорлонг болгон сайжруулдаг. Энгийн нүхэн жорлонг агааржуулалтын хоолойтой болгон тоноглоход нэмэлт зардлаас өөр асуудал бага байдаг. Гэхдээ тухайн жорлонгийн загвар, барилга угсралт салхивчтай нүхэн жорлонд тавигддаг бусад шаардлагыг хангахгүй байгаа тохиолдолд агааржуулалтын хоолой эвгүй үнэр юмуу ялааг үр дүнтэй багасгахгүй. Зохих байдлаар барьж, ашиглаж буй салхивчтай нүхэн жорлон бүхээгт орсон агаар суудал эсвэл бие засах нүх рүү орон, нүхнээс салхивчны хоолойгоор дамжин жорлонгийн дээр байх хоолойны төгсгөлөөр гардаг учраас эвгүй үнэрийг багасгадаг. Нүхний эвгүй үнэрийг зөөх агаар кабин рүү нэвтэрдэггүй. Кабин нь харанхуй байдаг учраас ялаа багасдаг ба нүхэн дэх ялаа нь салхивчны хоолойн хамгийн дээд хэсэгт байх гэрэлд татагддаг. Ялаа нь гэрлийн зүг салхивчны хоолойгоор дээш нисэх боловч салхивчны төгсгөлд байх тор ялааг гаргахгүй учраас ялаа нь хоолойд үлдэн, үхдэг. Хоолойны дээд хэсэгт байх торыг цэвэрхэн, мөс ба цасгүй байлгах ёстой. Торыг тогтмол шалган, шаардлагатай үед солих ба салхивчны хоолойг аалзны торонд эсвэл бусад саад болох зүйлс байхгүй байлгах хэрэгтэй. Торонд арчилгаа хийх нь ялааг хянахад чухал боловч ихэвчлэн хайхрахгүй орхигддог. 99 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Хүйтэн бүст анхаарах ёстой зүйлс нь энгийн нүхэн жорлонгийн анхаарах ёстой зүйлсийн дийлэнхтэй бас ижил зүйлсийг агуулдаг; дэлгэрэнгүйг сайжруулсан нүхэн жорлонгийн хэсгээс харна уу. Нэмэлт анхаарах зүйлсийг дурдвал: • Аливаа халаалтгүй нүхэн дэх зүйлсийг газрын хүйтэн температур хөлдөөх боловч салхивчтай нүхнээс үүсэх агаарын урсгал нь нүхэн доторх зүйлсийг хөргөх ба салхивчгүй нүхнээс илүү хурдан хугацаанд хаягдлыг хөлдөхөд хүргэнэ (ЖВ Жонс ба Ассиосиатес, Инк., 2015d). • Салхивчтай нүхэн жорлонгийн агааржуулах систем тогтуун агаарт, ялангуяа хэрэв агаар нүхэн доторх зүйлсээс илүү хүйтэн үед сайн ажилладаггүй. Эдгээр нөхцөл байдлаас болон хоолойноос нүх, нүхээс кабин рүү эсрэг агаарын урсгал үүсэн бүхээгийн эвгүй үнэрийг ихэсгэж болно (Р. Рид , 2014). Хос нүхтэй жорлон Хос нүхтэй жорлон нь ээлжлэн ашиглах, дахин дахин суллан, дахиж ашиглах хоёр нүх бүхий жорлонгуудын хэлнэ. Нэг нүхийг ашиглаж байх үед нөгөөдөхийн ялгадас ялзмаг гэж нэрлэгддэг шороо шиг хоргүй материал болон задарч байдаг. Энэ цикл жорлонгийн арчилгаа сайн байхын хэрээр олон жил үргэлжлэх боломжтой. Гэвч дулаан уур амьсгалтай газар хүртэл хүмүүс уг ялзмагийг бордоо буюу хөрсний тэжээл болгон дахин ашиглах хүсэлтэй биш бол суллахаар нүхэнд орох хүсэл багатай байдаг. Зураг 28: Хос нүхэн жорлон © Швецайрийн холбооны усны шинжлэх ухаан ба технологийн институт . ШХУШУТИ-гийн зөвшөөрөлтэйгээр ашиглав. Дахин ашиглахын тулд нэмэлт зөвшөөрөл шаардлагатай . Нүхэн жорлонгоос авсан лагийг хаях эсвэл дахин ашиглахаас өмнө нэмэлт цэвэрлэгээ хийхээс нааш хос нүхтэй жорлонг хүйтэн бүсэд ашиглахыг санал болгож болохгүй. Зөөвөрлөлт болон илүү цэвэрлэгээнээс болж нэмэлт зардалтай байдаг ба агуулах саванд суурилсан ариун цэврийн системтэй харьцуулвал цөөхөн давуу талтай байдаг нь энэ сонголтыг хүйтэн бүсэд тохиромжгүй болгож байна. 100 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Агуулах савд суурилсан систем: Өөр газар цэвэрлэлт хийдэг, шээс тусгаарлагчтай хуурай Зөвлөмж Энэ систем нь өрхөөс ялгадсыг цуглуулан, төв байгууламж рүү цэвэрлэхээр зөөвөрлөдөг агуулах саванд суурилсан ариун цэврийн байгууламжийн нэг төрөл юм. Агуулах саванд суурилсан ариун цэврийн байгууламжийн систем нь тодорхой хэмжээний ложистикийн чадавх шаарддаг ба үр дүнтэй, зохих институц, зохицуулалт, санхүүжилтийн тогтолцоо дэмжиж байгаа тохиолдолд уг системийг санал болгох боломжтой. Агуулах саванд суурилсан ариун цэврийн байгууламж нь усаар зайлуулдаг бохир усны системээс өртөг багатай өөр нэг сонголт болж болно. Агуулах саванд суурилсан ариун цэврийн байгууламжийг дэмжих нь зарим тохиолдолд төрөөс ямагт зөвшөөрдөг бохирын системийг дэмжихээс төвөг чийрэгдэл багатай байж магадгүй. Зарчмын хувьд хөрс агааржуулагч эсвэл бордоо зэргээр дахин аюулгүй ашиглаж болохын тулд цуглуулсан лагийг цэвэрлэдэг. жорлон Тодорхойлолт Уг байгууламж нь бие даасан хэрэглэгчийн интерфейс болон агуулах савнаас тогтдог. Өтгөн ялгадас, зарим тохиолдолд шээсийг хэрэглэгчийн интерфейсийн дор байрлах агуулах саванд цуглуулан цэвэрлэх болон дахин ашиглах зорилгоор тухайн газраас зөөвөрлөдөг. Жорлонгийн доорх агуулах саванд зориулсан зайтай байхын тулд бүхээгийг ихэвчлэн өндөрлөсөн байдаг. Гэвч энэ нь хөдөлгөөний бэрхшээлтэй хэрэглэгчдэд хүндрэл учруулах нь бий. Бүхээг нь хэрэглэгчийн интерфейс болон шал газрын түвшинд, хадгалах савыг нүхэнд байхаар баригдаж болно. Гэвч нүхнээс агуулах савыг гаргаж авахад хүндрэлтэй байж болох юм. Бусад хаалттай холбоотой дэлгэрэнгүй зүйлсийг хэрэглэгч өөрөө мэдвэл зохино. Ихэнх тохиолдолд хэрэглэгчийн интерфейс буюу жорлонгийн суултуур буюу тавцанг шээсээс өтгөн ялгадасыг тусгаарлан, тусад нь хадгалахаар хийгдсэн байдаг. Шээс болон ялгадсыг нэг агуулах саванд хольж болох боловч агуулах сав илүү хурдан дүүрэх ба харьцах, зөөвөрлөхөд илүү хүнд болно. Шээс тусгаарлах хоолойг өвөл ажилладаг байлгахын тулд няхуур төлөвлөх хэрэгтэй. Хэрэв хоолойны диаметр хэтэрхий жижиг эсвэл хоолойны хазайлт хэтэрхий тэгш байвал шээс хөлдөн хоолойг тагладаг. Зураг 27: Өөр газар бордоо болгодог, шээс тусгаарлагчтай хуурай жорлон (Дэлхийн Банкны зураг) 101 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Хадгалах савууд нь ус нэвтрүүлдэггүй, цуглуулах хооронд хуримтлагдах ялгадсыг агуулж чадахаар хангалттай том хэмжээтй байх хэрэгтэй. Дунджаар дөрвөн хүнтэй айлын гурван сарын турш хуримтлагдах ялгадсыг агуулахаар хангалттай том байх агуулах савыг санал болгодог хэдий ч ажилчид агуулах савтай аюулгүй харьцахад хэтэрхий том эсвэл хүнд биш байх хэрэгтэй. Ерөнхийдөө агуулах саванд суурилсан системд дүүрсэн агуулах савыг цуглуулан, тээврийн хэрэгслээр ариун цэврийн байгууламжаас цэвэрлэх байгууламж юмуу хаях газар руу зөөвөрлөдөг ба тэндээ уг савыг суллан, доторх зүйлсийг нь цэвэрлэдэг. Цуглуулах үйлчилгээний байгууллага болон өрхийн гишүүд агуулах савыг ачин, цэвэр хоосон саваар солихоор ариун цэврийн байгууламж руу орж очих боломжоор ажиллагсдыг хангахад заавал хамтран ажиллах ёстой. Түүнчлэн айл өрхүүдийн агуулах савыг илүү том хэмжээтэй саванд суллан, цугларсан зүйлсийг цэвэрлүүлэхээр зөөвөрлөх боломж бас байдаг. Дүүрсэн сав буюу түүн доторхыг зөөвөрлөхөд чиргүүлээс эхлээд чиргүүлтэй жижиг тээврийн хэрэгсэл эсвэл том ачааны машин хүртэл олон төрлийн тээврийн хэрэгслийг ашиглаж болдог. Цугларсан ялгадас буюу лагийг дахин ашиглах буюу аюулгүй хаях боломжтой болохоос өмнө тухайн ариун цэврийн байгууламжаас өөр газар цэвэрлэх шаардлагатай болно. Цэвэрлэхэд ихэвчлэн бордоо болгодог ч бусад төрлийн цэвэрлэх аргыг хэрэглэж бас болно. Хэрэв хаягдлыг бордоо болгож байгаа бол бордооны бүтээгдэхүүний худалдаагаар үйл ажиллагааны зардлаа төлж болдог. Гэхдээ иргэд уг бүтээгдэхүүнийг ашиглах хүсэлгүй байж болохоос гадна олон улс оронд ашиглахыг хязгаарласан зохицуулалтууд байдаг. Иймээс зохих зохицуулалтын тогтолцоо болон хэрэглэгчийн боловсрол чухал байдаг. Боломжит цэвэрлэх аргуудын талаарх нэмэлт мэдээллийг дээр байгаа Бие даасан ариун цэврийн систем дэх нийтлэг зүйс хэсгээс үзэж болно. Дахин ашиглах буюу хаях нь зарим талаар цэвэрлэх аргаас хамаардаг бөгөөд Бие даасан ариун цэврийн системийн нийтлэг зүйлсийн талаарх хэсэгт илүү дэлгэрэнгүй авч үзсэн байгаа. Ашиглалт / арчиглгаанд тавигдах шаардлагууд Өрхийн түвшинд: Хэрэглэгчдийг шээс тусгаарлагчтай хуурай жорлонг болон агуулах саванд суурилсан системийг ашиглахад сургах ёстой. Ялгадсыг асуулах сав дүүрэн болох үед хэрэглэгчид агуулах савыг авхуулах арга хэмжээг авах ёстой. Хэрэглэгч нь тохирсон хугацаанд ажилчид болон тээврийн хэрэгсэл хаягдал агуулах сав руу хүрч очих боломжтой байлгахаас гадна уг үйлчилгээний төлбөрийг байнга төлж байх шаардлагатай. Цуглуулах байгууллага нь дүүрсэн агуулах савыг тэр даруй цуглуулж, цэвэр агуулах саваар солих хэрэгтэй. Энэ системийг нэвтрүүлэхэд тулгардаг нэг үндсэн саад бэрхшээл нь зарим өрхүүд рүү томоохон тээврийн хэрэгсэл эсвэл жижиг тээврийн хэрэгслээр хүртэл хүрч очиход нэн ялангуяа зам хөлддөг өвлийн улиралд хялбар биш байж болох юм. Хэрэглэгч дүүрсэн савыг шавж, харх болон бусад шимэгчдээс хамгаалахын тулд битүүмжлэх хэрэгтэй. Хэрэв агуулах савыг авч яван, цэвэр агуулах саваар солихын оронд хэрэглэгчийн гэрт суллах бол хэрэглэгчид нь агуулах савыг мөн цэвэрлэх ёстой болж болно. Мөн цэвэрлэхэд ашигласан уснаас болж хүн ардын эрүүл мэндэд эрсдэл учруулж болох ялгадсын жижиг хэсэг байгаль орчинд тархахаас сэргийлэхэд анхаарал хандуулах шаардлагатай. Бас заримдаа хуучирсан, гэмтсэн агуулах савыг солих шаардлагатай болдог. 102 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Институцийн түвшинд Хэрэглэгч ба ялгадсыг цуглуулах байгууллага нь цуглуулах хуваарийг тогтоохын тулд хамтарч ажиллах хэрэгтэй. Хэрэглэгч ба цуглуулах байгууллага болон түүний ажилтнууд тогтсон хувиарийг дагаж мөрдөх хэрэгтэй. Уг байгууллага нь ялгадсыг цуглуулан, гол төлөв бордоо болгох процесст оруулахаар өөр газар зөөвөрлөх ёстой. Энэ байгууллага нь хаягдлыг зөөвөрлөх тээврийн хэрэгслийн паркийн засвар үйлчилгээ болон үйл ажиллагааг хариуцах ба ялгадас цуглуулахаас болж ажилчдын эрүүл мэндээс гадна олон нийтийн эрүүл мэнд болон байгаль орчинд тулгарах эрсдлийг бууруулахын тулд тэднийг сургах, багаж хэрэгслээр хангах, удирдах ёстой. Цуглуулалт хийхэд ашигласан тээврийн хэрэгсэл ба агуулах савын үнэрийг хянах, зэврэлтийг хязгаарлах, ялгадас болон өвчин үүсгэгч нянгийн тархалтаас сэргийлэн, олон нийтийн эрүүл мэндэд тулгарах эрсдлийг бууруулахын тулд эдгээрт тогтмол цэвэрлэгээ хийх шаардлагатай. Түүнчлэн цэвэрлэхэд ашигласан усыг хүрээлэн буй орчинд тархаах боломжийг олгож болохгүй. Өөр газар байрлах цэвэрлэх байгууламжийн үйл ажиллагаа, арчилгаа, удирдлага нь ямар төрлийн цэвэрлэлт хийхээс хамаарна. Хаягдлыг цэвэрлэх байгууллага нь өөрсдийн ажилчдын аюулгүй байдал хангах ёстой ба хүн ардын эрүүл мэнд, хүрээлэн буй орчныг хамгаалах ёстой. Тээврийн хэрэгсэл болон цэвэрлэх байгууламжийн ашиглалт, арчилгааны зардлыг төлөхийн тулд суллах системийг ашиглах хангалттай тооны өрхүүд байх хэрэгтэй. Хэдий тийм боловч цэвэрлэгээний зардлыг төлөхийн тулд төрийн дэмжлэг шаардлагатай болж болно. Системийг зохицуулах ба дэмжих зохих санхүүжилт, институц, хууль эрх зүйн тогтолцоо байвөл зохино. Хувийн хэвшлийн байгууллага хаягдлыг цуглуулж, цэвэрлэсэн байсан ч гэсэн төрөөс тэдэнд хяналт тавих ёстой. Хүйтэн бүст анхаарах зүйлс Шээс хөлдөж болох ба хөлдөх учраас байгууламж нь хөлдсөн шээсний бөглөрлөөс сэргийлэхээр хийгдсэн байх ёстой. Найдвартай цуглуулах үйлчилгээ нь цасыг арилгадаг, ээлтэй гудамжны системээс хамааралтай байдаг ба тохирох тээврийг хэрэгслийг цаг агаар муудсан үед ажиллахаар тоноглосон байна (жишээлбэл, дугуйны гинжтэй дөрвөн дугуйтай байх). Том оврын тээврийн хэрэгсэл явж чадахгүй газар жижиг оврын моторт тээврийн хэрэгсэл явж болно. Агуулах савыг хөлдсөн ялгадас зайлуулахад хялбар байхаар хийсэн байвал зохих эсвэл өвлийн улиралд хаягдал ачихгүй бол хэрэглэгчид өвлийн улиралд гарсан бүх ялгадасыг агуулахад хангалттай хэмжээтэй, битүүмжилдэг хадгалах савтай байх ёстой. Агуулах сав нь хүйтэн температурт болон шингэн хөлдөн тэлэхэд тэсвэртэй материалаар хийгдсэн байх ёстой. Агуулах савыг сайтар битүүмжлээгүй тохиолдолд хаврын улиралд хаягдал гэссэний дараагаар эвгүй үнэр нэвтлэн гарч, таагүй байхаас гадна хаягдалд ялаа, харх болон бусад хорхой шавьж цугларах магадлалтай байдаг. Жижиг хэмжээтэй агуулах савыг хуванцар уутаар доторлож болох бөгөөд дүүрсэн үед ачуулахаар авч болдог. Дүүрсэн хуванцар уутыг амьтдаас хамгаалах ёстой. Цаашлаад ялгадасыг цэвэрлэхийн өмнө уутнаас салгах хэрэгтэй болдог ба ингэхэд нэн ялангуяа хаягдал хөлдсөн байвал төвөгтэйгээс гадна таагүй байх нь бий (ЖВ Жонес ба Ассосиатес Инк, 2014). 103 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Хэрвээ цуглуулсан лагийг бохирын шугам буюу цэвэрлэх байгууламж руу хаях бол хөлдсөн лагийг заавал гэсгээх ёстой байдаг ба хэт өтгөрсөн лагийг устай холих хэрэгтэй болж магадгүй байдаг. Харин цуглуулсан лагийг бордоо болгох бол цэвэрлэх гэж буй ялгадасын хэмжээ хангалттай их бол бордоо боловсруулалтыг өвлийн турш тогтвортой явуулж болно. Жишээлбэл, Аляск мужийн Фэрбанкс хотод жилийн турш бохир усны лагийг бусад органик хаягдлын хамт бордоо болгох боловсруулалт хийгддэг (Аляскийн нийтийн аж ахуйн үйлчилгээний компани, 2016). Хэдий тийм боловч зөөлөн уур амьсгалтай газар ч гэсэн хаягдлыг ариутгах температурыг хадгалахад шаардлагатай түүхий эд, ус, агаарын зохистой тэнцвэр шаардлагатай байдаг. Уг тэнцвэрийг хадгалах, хяналт тавихад төвөгтэй байх нь бий. Жижиг хэмжээтэй бордоо боловсруулалтанд дулааны улиралд ч гэсэн бордоог ариутгахад шаардлагатай температурт хүрэхэд маш хэцүү байдаг (Виннерас, 2017). Бордоо болсон материалыг хаях эсвэл нэн ялангуяа хөдөө аж ахуйд дахин аюулгүй ашиглахын өмнө нэмэлт ариутгал хийх хэрэгтэй болох нь бий. Жишээлбэл гэр хороололд хийсэн туршилтын төсөлд 370 орчим жорлонгоос ялгадасын лагийг цуглуулсан бөгөөд өвлийн турш бордоо боловсруулалт хийе гэвэл зөвхөн халаалттай үед боломжтой ба халаалттай байшинд бордоо боловсруулалт хийхэд зардал нэмэгдэх болно гэж судлаачид дүгнэсэн байсан (Эй Си Эф ба БШУТИС, 2015). Эцэст нь төслийн хүрээнд зөвхөн зуны улиралд лагаар бордоо боловсруулалт хийсэн (Рындин ба Төөгөө, 2015). Зөвхөн дулааны улиралд бордоо боловсруулалт хийх бол өвлийн улирлын турш цугларсан ялгадсыг хадгалах нэмэлт орон зай шаардлагатай болдог. Түүнээс гадна тухайн байгууламж бүтэн жилийн турш цугларсан бүх ялгадасыг зуны турш бордоо болгон боловсруулах хүчин чадалтай байх шаардлагатай. Тээврийн хэрэгсэл болон агуулах савыг цэвэрлэхэд их хэмжээний ус ашиглагддаг. Цэвэрлэхэд ашигласан ус бохирдох ба аюулгүй болгон хаях ёстой. Хөлдүү хаягдлын аюулаас болж хүйтэн нөхцөлд энэ нь гол асуудал болж болно. Бас дулаан цаг уурт ч асуудал болж болно – хэрэв бохир цэвэрлэгээний усыг зөв хаяхгүй бол үүнээс болж ялгадас ба өвчин үүсгэгч нян байгаль орчинд тархаж болно. Барилга угсралт / суурилуулалтанд тавигдах шаардлагууд Ялгадас цуглуулдаг агуулах сав нь суллахаар хүрч очих боломжтой байх ёстой. Хэрэв агуулах сав нүхэнд эсвэл газрын түвшингээс дор нүхэнд байрласан байвал жорлонгийн бүхээгийг цуглуулалт хийхээр агуулах саванд хүрч очих боломжтой байхаар хийх ёстой. Ямар ч тохиолдолд хаалт нь харх, бусад хорхой шавьж ялгадсанд орохоос сэргийлдэг байвал зохино. Хэрэв бүхээгийг агуулах сав дээр өндөрлөн тавибал доор байх бүтэц нь бүхээг, хэрэглэгчтэй харилцах хэсэг, ашиглагчийг даахаар бат бөх байх ёстой. Цэвэрлэх байгууламжийн барилга угсралтын шаардлага нь ямар цэвэрлэлтийн арга сонгосноор хамаардаг. Хэдий тийм боловч өрхийн түвшинд эсвэл цэвэрлэх байгууламжинд дулааны улиралд зөвхөн цэвэрлэгээ хийх учраас өвлийн турш цугларах хаягдлыг агуулахад орон зайгаар хангах шаардлагатай. Хүйтэн бүсийн практик туршлага Энэ системийг Монгол Улсын Улаанбаатар хотод олон улсын төрийн бус байгууллага болох Аксион Контрх лө Фам (Эй Си Эф)-ийн туршсан. Гэвч туршилтын төсөл дууссанаас хойших сэтгэгдлээс харахад хүмүүс эхлээд бүрэн татаас олгогдож байсан хаягдлыг суллах болон цуглуулах үйл 104 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь ажиллагаанд төлбөр төлөхийг хүсэхгүй эсвэл төлбөрийн чадваргүй болох нь мэдэгдсэн (А. Р. Рид 2017). Агуулах саванд суурилсан систем болон бусад “тээвэрлэлт”-ийн системүүдийг Аляск муж болон Канад Улсад олон жилийн турш ашиглаж байна; гэвч суурилуулт, арчилгааны зардал аль эсвэл хоёулангийнх нь зардалд татаас өгч ирсэн байна. 2013 онд Аляск муж нь илүү тогтвортой усны хангамж ба ариун цэврийн арга олохоор “Аляска мужийн цэвэр ус ба бохирын системийн сорилт”- ийг эхлүүлсэн байна (Аляскийн Байгаль орчин хамгаалах газрын Усны хэлтэс, огноогүй). Бусад шаардлага Шээс тусгаарлагчтай агуулах саванд тулгуурласан ариун цэврийн байгууламж нь өрхийн түвшинд ажиллахад ус шаардлагагүй хуурай систем юм. Орон зайны шаардлага нь энгийн нүхэн жорлонтой бараг ижил эсвэл бага зэрэг том буюу 3 -аас 5 квадрат метр байдаг. Өрхийн түвшинд энэ систем нь нэмэлт эрчим хүч шаардахгүй. Гэвч хаягдлыг зөөвөрлөхөд эрчим хүч хэрэгтэй болдог. Цэвэрлэлтийн төрлөөс хамааран хаягдлыг цэвэрлэхэд эрчим хүч нэмж хэрэг болж магадгүй. Цэвэрлэх байгууламжид зориулсан газар, эрчим хүч мөн усанд тавигдах шаардлага, хэрэв байдал бол, цэвэрлэгээний төрлөөс хамаарна. Гэхдээ хаягдал цуглуулах тээврийн хэрэгслийн зогсоол мөн засвар үйлчилгээ хийхэд зориулсан талбай бас хэрэгтэй болно. Саарал ус зайлуулах Агуулах саванд суурилсан ариун цэврийн байгууламж нь саарал устай ажиллахгүй. Дахин ашиглах боломж Ялгадсыг дахин ашиглах боломж нь цэвэрлэлтийн аргаас хамаарна. Агуулах саванд суурилсан ариун цэврийн системийг гол төлөв хөрсний тэжээл буюу бордоо болгон дахин ашиглахад зориулсан ялзмаг үйлдвэрлэхэд зориулан төлөвлөдөг. Ашиглагдах хугацаа Зохих ёсоор баригдсан, арчилгаа хийгдсэн агуулах саванд суурилсан өрхийн ариун цэврийн байгууламж олон жил ашиглагдана. Хэдий тийм боловч хаягдлыг цуглуулах, цэвэрлэх газар байх нөхцөлд л энэ нь үр дүнтэй байна. Тооцоологдсон зардал Хөрөнгө оруулалтын зардал Монгол Улсад шээс тусгаарлагчтай агуулах саванд суурилсан хуурай ариун цэврийн байгууламж нь 2014 онд 550,000 төгрөг (ойролцоогоор 300 ам. доллар)-ийн зардалтай байсан (П. Донати, 2015). Гэвч энэ системд өөр зардлууд гардаг. Хаягдлыг суллах ба цуглуулах тээврийн хэрэгслийн паркийн зардал нэлээд их байдаг. Цэвэрлэх байгууламжийг барих зардал нь хэмжээ, процессийн төрөл, байршил, дэмжих байгууламжийн шаардлагаас хамаардаг. Мөн хааяа агуулах савыг солих шаардлагатай болдог. 105 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Ашиглалт, арчилгааны зардал Ялгадас агуулах сав дүүрэхэд хэрэглэгч суллан, хаягдлыг авч явах эсвэл дүүэн агуулах савыг цуглуулан, цэвэр, хоосон саваар солиулахын тулд хувийн эсвэл төрийн салбарын байгууллагад төлбөр төлдөг. Зардал нь хэрэглэгчдийн тоо, төрлөөс шалтгаалах цуглуулах давтамжаас зарим талаар хамаардаг. Цуглуулах бүрт гарах нэгж зардал нь үйлчилсэн айлын тоо, айлд хүрч очих боломж, замын систем, байршил, тээврийн хэрэгслийн төрөл, хэрэглэгч болон цэвэрлэх байгууламж хоорондын зай, бусад хүчин зүйлсээс хамаардаг. Мөн тээвэрлэгчид хаягдлыг хаях эсвэл цэвэрлэхэд төлбөр төлөх ёстой бол уг зардлыг хэрэглэгчдээс авах учраас зардал нэмэгдэж болно. Хэрэглэгчид цуглуулах, цэвэрлэh бүх зардлыг төлөхийг хүсэхгүй эсвэл төлбөрийн чадвагүй байж болно. Хэрэв хаягдлыг бордоо боловсруулах аргаар цэвэрлэх тохиолдолд бордооны материалыг зарснаар зардал нөхөхөд нэмэр болно. Зарим тохиолдолд эрх бүхий байгууллагаас татаас өгөх шаардлага гарч болно. Эй Си Эф-ийн туршилтын төсөлд агуулах савыг суллахад тооцоолсон зардал 7 ам. доллар орчим байсан; энэ нь 370 хэрэглэгч бүгд суллах системд бүртгүүлсэн үед төлөх зардал байсан (П. Донати, 2015). Хаягдал цэвэрлэх болон зайлуулах үйл ажиллагаа, арчилгааны зардал нь ямар төрлийн цэвэрлэгээ, зайлуулалт хийхээс голдуу хамаардаг. Бусад давуу / сул талууд Савыг суллах газраас хаях цэг нь ойрхон биш бол тээвэрлэгчид лагийг газар эсвэл усны гадаргуу дээр буюу байгаль орчинд суллан хаях эрсдэл байдаг. Энэ үйлчилгээг хэрэглэх хүмүүсийн төлөхөд бэлэн төлбөрийн хэмжээ нь хаягдлыг цуглуулах, зөөвөрлөх, цэвэрлэх бүх зардлыг төлж хүрэх магадлал багатай байдаг. Хувилбарууд Хувинтай жорлон Хувин жорлон нь ихэвчлэн 20 литрийн багтаамжтай, саванд суудал тависан эсвэл арилжааны жорлонгийн суудал бүхий хуванцар хувингаас тогтдог. Хувин бараг дүүрэн болоход хувинг авч, доторх зүйлсийг сулладаг. Энэ гэр доторх сонголтыг хүйтний улиралд эсвэл хөгшин, хөгжлийн бэрхшээлтэй, хүүхэд зэрэг хөдөлгөөн хязгаарлагдмал хүмүүс ашиглаж болно. Хувинтай жорлон үнэртэй байдаг ба үртэс буюу үнс уг хувинг хэрэглэх болгондоо хийж, эвгүй үнэрийг багасгаж болдог. Хувин жорлонг ерөнхийдөө дотор ашиглах ба ашиглагчид голчлон дүүрэн хувинг суллах ёстой бөгөөд ингэснээр асгах болон бусад эрсдэлтэй байдаг. Хэрэглэгч болон хаягдал цуглуулах ажил гүйцэтгэгчийн аль аль нь ялгадас дахь өвчин үүсгэгчид өртөх боломжтой юм. Иймд тэднийг аюулгүй ажиллагааг мөрдөх чиглэлээр сурган, тохирох хамгаалалтын хувцас тоноглолыг өмсөх хэрэгтэй. Мөн доторх зүйлсийг ихэвчлэн аюулгүй хаяж чаддаггүй учраас энэ жорлон нь хүн ардын эрүүл мэнд, хүрээлэн буй орчинд эрсдэл учруулах боломжтой. 2015 оны Америкын Нэгдсэн Улсын Арктикийн Судалгааны Хорооны Аляска мужийн орон нутгийн ус, ариун цэврийн байгууламжийн ажлын хэсгийн Аляска мужийн ус, 106 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь ариун цэврийн байгууламжийн өнгөрсөн үе: 1970 – 2005 (2015)-д хувин жорлонг “Бохир ус зайлуулахад үнэхээр хамгийн доод түвшний арга” гэж Зураг 28: Ердийн гэр доторх хувин жорлон онцолсон байна. Эдгээрийг энд дурдсан учир нь зарим © ЖВ Жонс ба Ассосиатес, Инк. ЖВ Жонс хүйтэн бүсэд нийтлэг ашиглагддагт оршино. ба Ассосиатес, Инк-ийн зөвшөөрлөөр ашиглав. Дахин ашиглахад нэмэлт Хувингийн хананд гялгар уут ашиглаж болно. Дүүрэн зөвшөөрөл шаардлагатай. болоход уутыг аван, цэвэрлэх байгууламж уруу зөөвөрлөнө. Гялгар уут ашигласнаар цуглуулах үйл ажиллагааг ариун цэврийг илүү сайн сахисан болгоно. Гэхдээ уут задран хаягдал асгарахгүй байх тохиолдолд юм. Гэсэн хэдий ч уут ашиглах хаях процессийг бас төвөгтэй болгох нь бий. Цэвэрлэхээр гялгар уутнаас хаягдлыг авахад, ялангуяа хэрэв хаягдал хөлдсөн байгаа тохиолдолд хүндрэлтэй байдаг. Хэрэв хаягдлыг хатуу хаягдлын нүх эсвэл хог булах газар хаях бол эсвэл уут нь биологийн хувьд задрах боломжтой бол уутыг авах хэрэггүй юм (ЖВ Жонс ба Ассосиатес, Инк, 2014). Хэдий тийм боловч хатуу хог хаягдлын цэгт лаг хаях нь нарийн төвөгтэй асуудал бөгөөд эрүүл мэнд, байгаль орчны асуудлуудаас сэргийлэхийн тулд нарийн менежмент шаардлагатай юм (НҮБ- Хабитат, 2009). Зарим хатуу хог хаягдлын цэгт боловсруулаагүй бохир ус, гялгар уут зэргийг хаяхыг зөвшөөрдөггүй. Агуулах саванд суурилсан системтэй хамтад нь ашиглахад тохирох илүү ариун цэвэр сахисан сонголт нь хувинг битүүмжлэх боломжтой болгох бөгөөд хувинг дүүрэх дөхөхөөр битүүмжлэн, цэвэрхэн, хоосон хувингаар солидог. Дүүрэн хувинг цуглуулан, суллахаар цэвэрлэх байгууламж уруу зөөвөрлөх ба ялгадсыг дахин ашиглах эсвэл хаяхад аюулгүй болгохоор цэвэрлэнэ. Хувин жорлонг тухайн газраа бордоо болгох (био-жорлон) туршилтыг хийх маш жижиг хэмжээний туршилтын төслийн Монгол Улсад хэрэгжүүлсэн. Хаягдлыг өрхийн хашаан дотор байрлах модон саванд бордоо болгосон (Женкинс, 2006). Гэвч ялгадас болон өвчин үүсгэгч нянг байгаль орчинд тархаах өндөр эрсдэлтэй учраас хүн оршин суудаг байрны оролцоо нээлттэй сав ашиглахыг санал болгож болохгүй юм. Зарим Скандинавийн орнуудад өвөл ашиглах “мөсөн” жорлонтой байдаг. Эдгээр нь халаалтгүй, хүйтэн газарт хадгалах хувин жорлон юм; хүйтэн агаар эвгүй үнэрийг багасгадаг. Хэрэглэгчийн тав тухтай байдлыг ханган суудлыг халуун байлгахын тулд маш бага хэмжээний цахилгаан эрчим хүч ашиглагддаг. 107 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Бие даасан цэвэрлэх байгууламжтай хос хадгалах савтай Экосан жорлон Газраас дээш бие даасан цэвэрлэх байгууламж бүхий хос агуулах савтай жорлон нь тухайн газар хаягдал задрах эсвэл хатаах, газрын түвшнээс дээш баригдсан, залгаа хоёр ус нэвтрүүлэхгүй хадгалах бүхий байгууламжаас тогтох экологийн ариун цэврийн байгууламжийн нэг хэлбэр юм. Хадгалах савыг нэг, нэгээр нь дараалан ашиглах зориулалттай. Эхний хадгалах савыг дүүртэл ашиглан, хаана. Эхний саван дах ялгадас нь задрах эсвэл хуурайших urin хооронд хоёрдох савыг ашигладаг. diversi Хоёрдох сав дүүрэн болох үед эхний савнаас задарсан эсвэл хатсан жижиг urine хэсгүүдийг сулладаг. Тэгээд дүүрсэн савыг хаан, сулласан эхний нүхийг dried эргэн ашиглаж эхэлнэ. Энэ цикл олон жилийн турш үргэлжлэх болно. Хадгадах саванд дараах цэвэрлэх үйл Зураг 29: Шээс тусгаарлагчтай хуурай жорлон © ШХУШУТИ. явц явагддаг (i) хатаалт, ялгадас нь ШХУШУТИ-ийн зөвшөөрөлтэйгээр ашиглав. Дахин нунтаг бодис болон хуурайших; (ii) ашиглахад нэмэлт зөвшөөрөл шаардлагатай.. задрал, ялгадас нь ялзмаг шиг материал болон задрах. Хуурайшсан эсвэл задарсан материалыг улмаар хөдөө аж ахуйн хөрсний тэжээл маягаар ашиглаж болно. Хэрэв жорлон нь ялгадас хатаах процесст суурилсан бол хуурайшуулалт хийхийн тулд шээсийг тусгаарлах шаардлагатай юм. Ялгадсыг хатаахын оронд задлах тохиолдолд шээсийг тусгаарлаж ч болно, тусгаарлахгүй байсан ч болно. Бие зассаны дараа задралыг дэмжих, эвгүй үнэр болон ялааг хянахад туслах зорилгоор модны үртэс эсвэл навч зэрэг органик материалыг нэмж хийж бас болно. Шээс нь ялгадсаас илүү их шим тэжээл агуулах учраас шээсийг хөдөө аж ахуйн болон бусад зорилгоор тусад нь ашиглаж болно. Хүйтэн бүсэд жорлонгоос сулласан материалыг цуглуулсаны дараагаар шууд харьцах буюу дахин хэрэглэхэд аюулгүй гэж үзэх боломжгүй ба нэмэлт цэвэрлэгээ шаардлагатай. Зөөвөрлөх болон нэмэлт цэвэрлэгээ хийх шаардлага нь ашиглалтын зардлыг ихээхэн нэмэгдүүлдэг ба энэ нь хэрэглэгчдийн сонирхлыг бага татах хувилбар болгодог. Үнэндээ агуулах саванд суурилсан ариун цэврийн байгууламжтай харьцуулахад давуу тал байхгүй буюу байвал цөөн тооны давуу талтай байна. Хадгалах савнаас хөлдсөн ялгадсыг зөөхөд илүү хүндрэлтэй байж болох учраас хадгалах саванд өвлийн турш орох бүх ялгадас дээр цугларсан ялгадсыг нэмээд багтаах хангалттай хоосон зай байлгахын тулд хүйтний улирал эхлэхээс өмнө суллах хэрэгтэй юм. Сууцны биожорлонгууд Гэр доторх био жорлон нь үйлдвэрлэгддэн гарсан байгууламж байдаг ба уг жорлонгийн сэлбэг болон арчлах боломж хялбар олдоцтой байгаа тохиолдолд санал болгох боломжтой юм. Энэ нь био тасалгаа эсвэл тасалгаануудыг жорлон (хэрэглэгчтэй харилцах хэсэг)-той нэгтгэсэн ганц нэгжээс ихэвчлэн тогтдог. Хүйтэн бүсэд уг жорлон нь ерөнхийдөө гэр дотор эсвэл бусад халаалттай, хаалттай 108 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь газар байрлах ёстой. Ерөнхийдөө тасалгааны орчны температурыг 10°C- гээс дээш байлгах хэрэгтэй бөгөөд өндөр өртөгтэй байж болзошгүй юм. Сууцны био жорлонгийн нэгжийн төрөл болон үйлдвэрлэгчдийн тоо олон байдаг. Зарим нь хаягдлыг халаан, шингэнийг ууршуулан хатаадаг. Өөр бусад нь бүх ялгадасыг хамтад нь цэвэрлэхээр агаартай орчин дахь Зураг 30: Худалдаанд буй боловсруулалт (бордоо боловсруулалт)-ыг ашигладаг. Мөн зарим сууцны био жорлон (Сан- Мар корпораци, АНУ) шээсийг зайлуулан зөвхөн ялгадасыг бордоо болгон боловсруулдаг. Ердийн тохиолдолд нэгж нь хоргүй “ялзмаг” үүсгэх ба үүнийг хөрсний тэжээл эсвэл бордоо маягаар ашиглаж болно. Гэвч хүйтэн бүсэд ялзмагийн эрэлт бага байж болох; ба орон нутгийн дүрэм, журманд хөдөө аж ахуйд ашиглахыг зөвшөөрөөгүй байж болно. Эдгээр нэгжүүд цогц ба хэрэглэгчид үүнийг ашиглах, ажиллуулах, арчилгаа хийхэд сургасан байх шаардлагатай. Ихэнх загварт байнгын цахилгаан эрчим хүч буюу пропан хийн хангамж шаардлагатай байдаг. Олдоц тааруу байдаг нэмэлт бодисуудыг үе үе нэмж хийдэг ба ашиглахад байнгын анхаарал шаардах учраас олон нийтийн хүлээн авах байдал хязгаарлагдмал байдаг. Мөн хаягдал хөрөх эсвэл хөлдвөл агаарын микробиологийн процесс зогсож болно. Биологийн үйл явц ингэж тасалдах нь эвгүй үнэр гарахад хүргэх ба процессийг дахин эхлүүлэх гэвэл цугларсан масс хаягдлыг гар аргаар авах шаардлагатай бөгөөд энэ нь бас эвгүй үнэртэй байдаг (Смит, 1996). Олон улс оронд уг нэгжийг импортлох шаардлагатай байдаг; түүнчлэн нийлүүлэгч нь сэлбэгийн нөөцтэй байх хэрэгтэй ба хэрэглэгчид ашиглах болон арчилгаанд туслах туршлагатай байх хэрэгтэй. Үүний тулд нийлүүлэгч энэ төрлийн нэгжид зориулсан хангалттай хэмжээний зах зээл бий гэдэгт итгэлтэй байх хэрэгтэй юм. 109 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Шингээх нүхтэй бага усаар зайлуулдаг жорлон Зөвлөмж Бага усаар зайлуулдаг жорлон нь жорлонгийн хэрэгслийг усаар зайлуулан, ялгадсыг бохирын шугам хоолойгоор дамжуулан шингээх нүх, битүү тунгаагуур, агуулах сав буюу бусад хүлээн авагч руу зөөвөрлөхөд маш бага ус ашигладаг. Хүйтэн бүсэд уг жорлон нь халаалттай байшинд байрлах ба хэрэглэгч цэвэр ус, бохир усыг тоног төхөөрөмж болон хоолойнд хөлдөөхгүй байх хүчин чармайлт гаргах хүсэлтэй тохиолдолд л санал болгодог. Тодорхойлолт Бага усаар зайлуулдаг жорлонг голчлон жорлонгийн тоног төхөөрөмж нь хоолойтой усны хангамж эсвэл бохирын шугамд холбогдоогүй эсвэл усны хангамжийн хэмжээ бохиры шугамыг ажиллуулахад хүрэлцэхгүй нөхцөлд ашиглана. Бага усаар зайлуулдаг жорлон нь янз бүрийн материал болон загвартай байдаг. Ихэнх нь маш бага усаар зайлуулахаар хийгдсэн байдаг ба суултуурт суун эсвэл явган сууж ашиглах боломжтой байдаг. Энэ жорлонгийн тоног төхөөрөмжийн дийлэнх нь эвгүй үнэр болон ялааг хянах усан түгжээтэй байдаг. Хүйтэн бүсэд жорлонгийн тоноглол нь байшин дотор эсвэл бусад халаалттай Зураг 31: Лафборо Их Сургуулийн Ус, инженерчлэл ба барилгад байрлах ёстой бөгөөд ингэснээр хөгжлийн төвийн шингээх нүхтэй гар аргаар усаар усан түгжээ хөлдөхгүй байдаг. зайлуулдаг жорлон Зайлуулах нүх, муу усны нүх, уусгах нүх гэж нэрлэгдэх нэвчих нүх нь хаягдал материалыг агуулах ба шингэн хэсэг нь бага багаар ойр орчмын газарт нэвчих боломжийг олгох хучигдсан нүх байдаг. Энэ нь жорлонгийн тоноглолтой хоолойгоор дамжин холбогддог. Шингэн нь дулааны улиралд хөрс хөлдөөгүй байх үед гзаар нэвчдэг. Хатуу хэсэг нь нүхэнд үлдэх ба үе үе суллах шаардлагатай байдаг. Нүхийг доторлон, нурахаас сэргийлэх ба нүхэн жорлонтой адил нүхний хананы доод хэсгийг сүвэрхэг болгон нэвчих нөхцлийг бүрдүүлбэл зохино. Нүхэн дотор ялгадаст хагас задрал явагдана. Усан түгжээ бүхий бага усаар зайлуулдаг жорлон нь эвгүй үнэр гаргадаггүй бөгөөд ялаа, шумуулыг ямар нэгэн байдлаар татдаггүй. Зураг 32: Лафборо Их Сургуулийн Ус, инженерчлэл ба Дэлхийн хаа сайгүй өргөн хөгжлийн төвийн ердийн усан түгжээ бүхий гар аргаар усаар зайлуулдаг жорлонгийн тэвш 110 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь хэрэглэгддэг хэдий ч хүйтэн бүсэд ашиглагдаж буй туршлага харьцангуй бага бололтой байна. Ашиглалт / арчилгаанд тавигдах шаардлагууд Өрхийн түвшинд: Зайлуулах ус бага эзлэхүүнтэй байдаг мөн усан түгжээ бага хэмжээтэй байна гэдэг нь бөгс цэвэрлэн, системээр урсгахад зөвхөн зөөлөн жорлонгийн цаас эсвэл усыг ашиглаж болно гэсэн үг. Хэрэв оффисийн цаас, сонин зэрэг бусад материалыг бөгс цэвэрлэхэд ашиглавал тэдгээрийг тусад нь хаях ёстой. Хэрэглэгч нь ашиглахад ямар ч ус шаардлагагүй хуурай, нүхэн жорлонтой харьцуулахад гар аргаар усаар зайлуулдаг жорлонг ашиглахын тулд илүү ус зөөвөрлөх шаардлагатай болно. Гар аргаар усара зайлуулдаг жорлон ер нь нэг ус таталтанд 1.5-аас 3 литр ус хэрэглэдэг. Зайлахад ашиглах ус заавал цэвэр ус байх шаардлагагүй. Усанд орсон буюу угаалгын саарал ус тос эсвэл бутархай хайрга агуулаагүй тохиолдолд ашиглагдаж болно. Тос буюу өөх нь хөрсний сүвийг бөглөн, хаягдал ус газарт нэвчихэд саад болно. Хөрсний сүв бөглөрсөн тохиолдолд тухайн нүхийг орхин, шинээр солих шаардлагатай. Энэ нь хүн ардын хооллолтонд ихээхэн хэмжээний өөх төс агуулдаг газруудад тэр тусмаа хамаатай болно. Хэрэглэгч нь уг системийг хөлдөж болдог байхаар загварчилсан ба бариж угсарсан биш бол бүхэлдээ эсвэл хэсэгчлэн хөлдөхгүй байхад анхаарал тавих ёстой. Хатуу хэсэг нь нүхэнд цугларах учраас үе үе суллах шаардлагатай. Нүх нь доторлогоотой байх ёстой бөгөөд доторлогоо нь өртөгтэй болохоор хэрэглэгч нь тухайн байгууламжийг нэлээд зардалтайгаар солихын оронд дүүрсэн нүхийг суллахыг илүүд үзэх хандлагатай байдаг. Нүх рүү вакуум тээврийн хэрэгсэл эсвэл бусад суллах тоног төхөөрөмжөөр хүрч очих боломжтой байх ёстой. Институцийн түвшинд Нүх суллах үйл ажиллагаа хувийн салбарын гүйцэтгэгч эсвэл төрийн байгууллагаар хийлгүүлж болдог. Гэвч лагийг цэвэрлэх ба аюулгүй зайлуулах боломжоор хангах нь төрийн үүрэг юм. Төрөөс мөн зохих зохицуулалт, институцийн тогтолцоог бий болгон, холбогдох дүрэм журмыг мөрдүүлэх ёстой юм. Хүйтэн бүсэд анхаарах зүйлс Гар аргаар усаар зайлуулдаг жорлонгийн загварыг хүйтэн бүсэд барих ба турших хэрэгтэй боловч дараах урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг авсан тохиололд хүйтэн бүсэд амжилттай ажиллах боломжтой. Үүнд: • Гар аргаар усаар зайлуулдаг жорлонгийн тэвш ба хаалт нь ус хөлдөхөөс сэргийлэн халаалттай орон зайнд байрлах ёстой. • Жорлонгийн тоноглолыг нүхний гадаргуутай холбох бохирын хоолой нь богино ба хоолойнд мөсөн эсвэл хөлдсөн хаягдал бий болон, бөглөрөхөөс сэргийлэн дулаалах эсвэл халаах хэрэгтэй • Гэрээс сав хүртэлх бохирын шугамын налуу нь нэг таталтаар хоолойнд хатуу хаягдал таглахааргүй эсвэл үлдэн хөлдөхөөргүй байхаар бага хэмжээний шингэнээр хатуу хаягдлыг хоолойгоор дамжуулахад хангалттай байх ёстой. 111 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь • Нэвчих нүх нь хүйтний улиралд үүсэх бүх бохир ус болон цугларсан хатуу хаягдлыг нэмж агуулахаар том хэмжээтэй байх хэрэгтэй. Хаягдал нь хөлдөх магадлалтай; хөлдсөн хатуу хаягдлыг нүхнээс гаргахад амаргүй ба бохир усны шингэн хэсэг нь хөлдсөн хөрс рүү нэвчихгүй учраас нүх, түүний ойр орчмын хөрс гэсэх хүртэл бохир ус нүхэнд байх болно. Нүхийг хөлдөх гүнээс доош ухах боломжтой хэдий ч нүх нь хүйтэн агаарыг эргэлтэнд оруулан нүхэндэх хөрсийг хөрсийг хөргөх нөхцлийг бүрдүүлэх боломжтой учир нүхний эргэн тойрны хөрс тогтуун хөрсийг бодвол илүү гүнд хөлдөх магадлалтай байдаг. • Тохиолдлын хөлдөлтийн үед хоолой доторх агууламжийг гэсгээх зорилгоор дулааны утас эсвэл халуун усны дулааны эргэлт гэх мэт механизмийг оруулж өгсөн байвал зохино. Явган суух эсвэл суудалтай жорлонгийн тоноглолын усан түгжээнд заримдаа бага хэмжээний хоргүй хөлдөхийн эсрэг бодис хийн “өвөлжиж” болно. Жишээлбэл байшин хэсэг хугацаанд эзгүй байн, хасах температурт орон хөрөхөөр байвал гэрийн эзэн уг бодисыг хийх хэрэгтэй юм. Барилга угсралт / суурилуулалтын тавигдах шаардлагууд Гар аргаар усаар зайлуулдаг жорлонгийн тоноглол (тавцантай жорлон эсвэл явган суух тэвш) нь ихэвчлэн оршин суугчийн байшин эсвэл бусад байнгын байранд байрлана. Гар аргаар усаар зайлуулдаг жорлон нь ерөнхийдөө ердийн цистернтэй усаар зайлуулдаг жорлонгоос илүү бага ус ашиглах боловч бага эзлэхүүнтэй усаар зайлуулахад зориулан тусгайлан хийгдсэн жорлонгийн тэвш эсвэл тавцан суудал шаардлагатай болдог. Энэ нь ерөнхийдөө таталт бүрт 1.5-аас 3 литр ус ашиглах боловч уг ус нь цэвэр ус байх албагүй; хайрга чулуу эсвэл тос агуулаагүй банн эсвэл угаалгын саарал усыг ашиглаж болно. Янз бүрийн тос нь хөрсний нүхийг бөглөн, бохир ус газар уруу нэвчихийг хаах учраас эдгээрийг нүхэнд хийх хэрэггүй. Ингэсэн тохиололд нүхийг орхин, солих хэрэгтэй. Энэ нь хүн ардын хоолны их хэмжээний янз бүрийн тос хэрэглэдэг газруудын хувьд ялангуяа чухал юм. Нэвчих нүх бохир усны хатуу хэсгийг агуулах ба шингэн хэсгийг ойр орчмын газарт шингэх боломжийг олгодог. Нэвчих нүхийг жорлонгийн тоноглолын шууд доор эсвэл бага зэрэг зайтай байлган жорлонгийн тоноглол рүү хоолойгоор холбогдож болно. Үүнийг нүхийг суллахаар хандах боломжтой тохиололд бүхэлдээ эсвэл хэсэгчлэн барилгын дор байрлуулж болно. Ялангуяа хүйтэн бүсэд жорлонгийн тоноглол ба нүх хоорондын хоолой аль болох богино байх хэрэгтэй: дээд тал нь 1-ээс 2 метр байна. Мөн хоолой нь эгц налуу байн хаягдал дундуур нь хурдан өнгөрөх боломжийг бүрдүүлэх хэрэгтэй. Хэрэв хоолой нь урт эсвэл нам хазайлттай байвал ус зайлуулахад илүү их ус шаардлагатай болно. Бас хоолойнд ус үлдэн, хөлдөх эрсдэл илүү их болно. Нүх нь ерөнхийдөө 1.5-аас 4 метр гүн байх ба нүхний хучаасыг дэмжих болон нурж унахаас сэргийлэн сүвэрхэг ханатай байх ёстой. Нүхний доод хэсэг нь хэрэв гүний усыг хүний хэрэгцээнд ашиглаж байвал усны түвшингээс дор хаяж 2 метр дээр байх хэрэгтэй. Ямар ч тохиололд, бохирдолтыг багасгахын тулд нүх нь аливаа хүний хэрэгцээнд ашиглах гадаргын усны эх үүсвэрээс аюулгүй зайтай (30 метрээс дээш зайтай бол хамгийн тохиромжтой) байрлана. Хэрэв боломжтой бол гүний ус нь уусгах нүх эсвэл нүхний эх үүсвэрээс гадагшаа урсах хэрэгтэй. Хэрэв байршил нь гадаргуутай ойрхон чулуу эсвэл газрын гадаргуугийн устай байвал гар аргаар усаар зайлуулдаг жорлонг гүвээн дээр өндөрлөн барина (дээрх өндөрлөсөн жорлонгийн хэсгээс харна уу). 112 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Энэ технологи нь бохир усны шингэн усыг шууд шингээх сүвэрхэг хөрстэй газар маш сайн ажилладаг. Хөрс нь шингэн хаягдал нэвчихэд хангалттай сүвэрхэг байгаа эсэхийг туршиж шалгах ёстой. Нэвчих нүхний дээр болон ойр орчмын хөрсийг нягт болгохгүйн тулд нэвчих нүхийг замын ачаалал ихтэй газар барьж болохгүй. Хүйтэн бүсийн практик туршлага Гар аргаар усаар зайлуулдаг жорлон нь гаднах хадгалах сав болон хоолой хөлдөх асуудлаас болж Аляск муж болон бусад хүйтэн бүсэд өргөн ашиглагдаагүй. Гэр хороололд цөөн тооны хэрэглэгчид усны машины тусламжтайгаар усаар зайлуулдаг жорлонгийн тоноглол болог бохир усыг хүлээн авах сав бүхий өрхийн түвшний ус хангамж, ариун цэврийн системийн барьж байгуулсан байна. Саарал ба хар ус хоёулаа байшинтай маш ойрхон сав эсвэл шингээх нүх рүү хоолойгоор дамжин очно. Хэрэглэгчид бүгд хэдэн жилийн турш ашиглаж байгаа боловч саваа сулласан гэж мэдээлээгүй тул дулааны улиралд шингэн нь газар нэвчдэг байх магадлалтай. Бусад тавигдах шаардлага Гар аргаар усаар зайлуулдаг жорлонгийн хувьд нэг хүн өдөрт 3-аас 5 литр усыг ус татахад хэрэглэдэг бол бага усаар зайлуулдаг жорлонгийн хувьд нэг өдөрт нэг хэрэглэгчид 20 – 40 литр ус шаардлагатай болдог (Сфер төсөл, 2011). Жорлонд байшин эсвэл бусад халаалттай барилгад орон зай шаардлагатай байдаг; дийлэнх хүмүүс хэрэглэгчийн хувийн орон зайд зориулсан тусгайлсан орон зайг илүүд үздэг. Загвараас хамааран санаандгүй хөлдсөн хоолойг гэсгээх хэрэгтэй биш л бол гар аргаар усаар зайлуулдаг жорлонг ашиглах системд нэмж эрчим хүч шаардлагатай байдаггүй. Барилга угсралтын үеэр дулааны утас зэрэг гэсгээх механизмаар хоолойг тоноглоогүй бол гэсгээхэд хүндрэлтэй байх болно. Саарал ус зайлуулалт Ийм төрлийн систем нь хэсэг хэмжээний саарал усыг зохицуулж болно. Уг хэмжээ нь нүхний хэмжээс ба хөрсний сүвэрхэг байдлаас хамаарна. Гэвч хүйтэн бүсэд нэвчих нүх нь өвлийн саруудад үүсэх саарал ба хар ус хоёуланг нь хангалттай хадгалахаар том байх шаардлагатай. Дахин ашиглах боломж Нүхийг суллан гарсан лагийг дахин ашиглаж болохоос өмнө нэмэлт цэвэрлэгээ хийх шаардлагатай. Ашиглагдах хугацаа Сайн загварчилж, бариж, сайн арчилсан гар аргаар усаар зайлуулдаг систем нь олон жил ашиглагдах ёстой. Гэвч хүйтэн бүсэд гар аргаар усаар зайлуулдаг систем хөлдөхөөс сэргийлэхийн тулд тодорхой хэмжээний хүчин чармайлт шаардлагатай болж болно. Тооцоологдсон зардал Хөрөнгө оруулалтын зардал Байшин дотор сантехникийн ажил хийх зардал нь хэрэглэгчийн хүслээс хамааран дунд зэргээс өндөр байна; гэвч нүхийг доторлох зардал ихэвчлэн өндөр байдаг. 113 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Ашиглалт, арчилгааны зардал Хэрэгдэгч жорлонгийн ус зайлуулахад шаардлагатай усны төлбөрийг төлөх хүсэлтэй байх ёстой. Мөн тэд цугларсан хатуу хаягдал бүхий нүхийг үе үе суллах үйлчилгээний төлбөрийг төлөх хүсэлтэй байх ёстой. Хувилбарууд Ус нэвтрүүлдэггүй хадгалах сав бүхий бага усаар зайлуулдаг жорлон Дээр тодорхойлсон гар аргаар усаар зайлуулдаг жорлонтой адилхан боловч энэ сонголтын хувьд бага усаар зайлуулдаг цистерн жорлон (эсвэл гар аргаар усаар зайлуулдаг жорлон) нь нэвчих нүхний оронд ус нэвтрүүлдэггүй зоорьтой (хадгалах сав) холбогдсон байдаг. Ус нэвтрүүлдэггүй хадгалах сав нь хаягдлыг агуулахаас бус цэвэрлэдэггүй. Бусад төрлийн усаар зайлуулдаг жорлонгуудын нэгэн адил жорлон усан түгжээ буюу цистернтэй байгаа тохиолдолд байшингийн өрөө зэрэг хаалттай халаалттай Зураг 33: Зайтай булсан хадгалах сав © ЖВ Жонс ба байршилд байх ёстой, үгүй бол ус Ассасиатес, Инк. ЖВ Жонс ба Ассоциатес, Инк-ийн хөлдөн тоноглол гэмтээдэг. зөвшөөрөлтэй ашиглав. Сав нь газар дээр эсвэл доор булагдсан байж болно. Хадгалах савыг дулаалах, халаалт нэмэх, хөрсний хөлдөх гүнээс доош булах замаар хөлдөхөөс хамгаалах ёстой. Хөлдөхөд шингэн тэлнэ; тэлэлт нь хадгадах савыг эвдэж болно. Өвлийн улиралд хадгалах савыг суллахад хүндрэлтэй байх нь бий. Энэ тохиолдолд хадгалах сав хүйтний улирлын турш үүссэн бүх хаягдлыг агуулахад хангалттай том хэмжээтэй байх хэрэгтэй. Бүх сав нь яаралтай гэсгээх механизм болон арчлах цэгтэй байх хэрэгтэй. Бүх хоолойг хөлдөхөөс сэргийлэн дулаалах ба/буюу дулааны утсаар тоноглосон байх шаардлагатай (ЖВ Жонс ба Ассосиатес, Инк, 2014). Хадгалах савыг өрхийн түвшинд эсвэл цөөний тооны бүлэг өрхүүд ашиглаж болно. Гэвч нийтийн хадгалах сав нь их хэмжээний бохир ус үүсэн, хатуу хаягдлыг илүү урт хоолойгоор дамжуулах үед л тохиромжтой байдаг. Эдгээр системүүд нь ачааны машинаар зөөвөрлөх системийн нэг төрөл юм. Сав дүүрэхэд ихэвчлэн вакуум ачааны машин зэрэг механикжсан төхөөрөмжөөр сулладаг. Үүн доторх зүйлсийг (усаар зайлуулдаг жорлонгуудын хар ус ба бусад ахуйн саарал ус) бохир ус цэвэрлэх байгууламж эсвэл хог хаягдлын цэг рүү зөөвөрлөдөг. Сав нь тээврийн хэрэгслээр хүрч очих боломжтой байх ёстой ба шахах ачааны машины асгаралтыг багасгах боломжийг олгох хурдан холболтын холбоосоор тоноглож болохоор байна. 114 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Эдгээр системүүдийг барих ба ажиллуулахад өртөгтэй байдаг. Тохирох тээврийн хэрэгслийн хувьд худалдан авалт хийх, арчлах, шатахуун хийх ёстой байдаг. Нэмж цэвэрлэх, аюулгүй зайлуулах байгууламж шаардлагатай болно. Энэ төрлийн системийг Канад Улс ба Аляска мужид ашигладаг боловч ерөнхийдөө маш их татаас олгодог Хос нүхтэй гар аргаар усаар зайлуулдаг жорлон Гар аргаар усаар зайлуулдаг жорлонг хоёр гүехэн нүхтэйгээр барьж болно. Нүхнүүдийг дараалан нэг, нэгээр нь ашиглана; эхний нүх дүүрэх үед хоёрдохийг нь ашиглаж эхэлнэ. Хоёрдох нүх дүүрэх үед эхний нүхэн доторх зүйлс задарсан байх ба олон өвчин үүсгэгч организмууд устсан байна. Хоёрдох нүхэн доторх зүйлс задрах явцад эхний нүхийг суллан, дахин ашиглана. Энэ цикл олон дахин давтагдах боломжтой. Гэвч хоёр нүхтэй загвар нь маш хүйтэн цаг агаарт тохиромжтой эсэх тодорхойгүй байна. Нүхнүүд нь ихэвчлэн нэг нүх бүхий гар аргаар усаар зайлуулдаг жорлонгоос гүехэн байх ба холбох хоолой нь арай урт байна. Энэ нь хөлдөхийн эсрэг арга хэмжээ авахад улам хүндрэлтэй болгодог. Түүнчлэн хоолой нь илүү урт учраас хос нүхнүүд нэг гар аргаар усаар зайлуулдаг жорлонгоос илүү их хэмжээний ус ашиглах бөгөөд Зураг 34: Хос нүхтэй гар аргаар усаар зайлуулдаг ариун цэврийн байгууламжийн үүнээс болж нүхнүүд нь хүйтний улирлын турш үүсэх систем © ШХУШУТИ. ШХУШУТИ-ийн их хэмжээтэй бохир усыг хадгалахаар илүү том зөвшөөрөлтэй ашиглав. Дахин ашиглахад хэмжээтэй байх хэрэгтэй юм нэмэлт зөвшөөрөл шаардлагатай. 115 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Харгалзан үзсэн ариун цэврийн байгууламжийн бусад технологиуд Энэ хэсэгт хүйтэн бүсэд зориулан санал болгодоггүй бөгөөд санал болгож буй системүүдийн хувилбаруудад дурдагдаагүй технологиудыг хамаарна. Септик системтэй ус зайлуулдаг жорлон Дунд зэргийн хүйтэн цаг агаарт уусгах талбай эсвэл уусгах нүх рүү сулладаг септик системтэй ус зайлуулах жорлонг ашиглах нь нэн ялангуяа аж ахуйн нэгжийн хувьд нэг шийдэл байж болох юм. Гэвч хөлдөх гүнээс хамааран септик системийг хөлдөхөөс сэргийлэхэд дийлшгүй үнэтэй болж болно. Халаалт нэмэхээс нааш септик систем доторх зүйлс хөлдөж болох ба хөлдсөнөөр савыг гэмтээн, системийг бөглөж болно. Цаашлаад уусгах талбай нь хөлдөхөөс доош гүнд булагдаагүй бол мөн хөлдөх магадлалтай юм. Шингэн нь хөрсөнд нэвчиж чадахгүй болсноор хаягдал нь саванд буцаж орж ирэн системд хортой үр дагавар учруулна. Уусгах нүхний шингэн бас хөлдүү хөрс рүү нэвчиж чадахгүй; дээр нь нүх нь хүйтнийг дамжуулах суваг болон нүхний ойр орчмын хөрс тухайн газар дахь тогтуун хөрстэй харьцуулахад илүү гүнд хөлдөнө. Бохир усны шугам Гэр хороолол нь харьцангуй бага хүн амын нягтаршилтай ба маш өргөн тархсан. Усан хангамжийн шугам сүлжээ нь гэр хорооллын өрхүүдийн ихэнхид хүрдэггүй ба гэр хорооллын дийлэнх иргэд 11 өнхнл-ээс бага ус ашиглаж байна. Энэ хэмжээний ус нь бохир усны шугамаар хатуу хаягдлыг зөөхөд хангалтгүй юм. Хөрс хөлдөх дундаж гүн 4 метр орчим ба хөлдөхөөс сэргийлэхийн тулд ердийн бохир усны шугамыг хөрс хөлдөхөөс доош гүнд гүнзгий булах ёстой юм. Дулааны алдагдал маш их байх бага урсгалтай урт хоолойны хувьд ялангуяа ингэж булах шаардлагатай юм. Гүнзгий булах нь маш өндөрт өртөгтэй байх нь бий. Түүнчлэн, гэр хорооллын олон тооны өрх гүний ус гадаргуутай ойрхон байдаг усны урсгалын давхаргатай ойр буюу үндсэн чулуулаг гадаргатай ойрхон байдаг уул толгодод байрладаг учир шугам хоолойг гүн булахад хүндрэлтэй байдаг. Иймээс гэр хорооллыг бохир усны шугамтай болгох нь уг систем ажиллахад хангалттай бохир ус байсан ч гэсэн техникийн хувьд маш нарийн төвөгтэй, дийлдэшгүй өртөгтэй байх болно Хамтран эзэмших, даралтын, вакуум, бага диаметртэй бохир усны шугам, суурилуулсан бохир усны систем зэрэг өөр бусад бохир усны системүүд нь гүнзгий булагддаггүй, бага диаметртэй, нам өнцөгтэй, заримдаа их хэмжээний бохир усгүй байдгаас болон хөлдөх эрсдэлтэй. Энэ бүх зүйлс эдгээрийг хөлдөхөд хялбар болгох учраас ерөнхийдөө эднийг санал болгох боломжгүй юм. 116 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь НОМ ЗҮЙ Эй Си Эф ба БШУТИС. (2015). Хүйтэн цаг ууртай улс орнуудад бордоо хийх гарын авлага – Гарын авлага 2015. Франц, Парис ба Хятад, Бээжих: Аксион Контрх лө Фам (Эй Си Эф) ба Бээжингийн Шинжлэх Ухаан, Технологийн Их Сургууль (БШУТИС). http://www.susana.org/es/recursos/biblioteca/details/2389 цахим хаягаас 2016 оны 8 сарын 28-ны өдөр авав. Аляскийн Байгаль орчин хамгаалах газар, Усны хэлтэс. (Огноогүй). Аляскийн Цэвэр Ус ба Бохирын Системийн Сорилт (АЦУБСС): Төслийн онцлох мэдээ. http://watersewerchallenge.alaska.gov/ цахим хаягаас 2017 оны 3 сарын 29-ний өдөр авав. Аляскийн Хөдөө Орон Нутгийн Ус, Ариун Цэврийн Асуудал Хариуцсан Ажлын Хэсэг. (2015 оны 2 сар). Аляскийн Ус, ариун цэврийн өнгөрсөн үйл явдал: 1970 - 2005 . Америкын Нэгдсэн Улсын Арктикийн судалгааны хороо. АЛМЕК ХК. (2009). Улаанбаатар хотын ерөнхий төлөвлөгөө ба хот байгуулалтын хөтөлбөрийн талаарх судалгаа - Эцсийн тайлан- 1 ба 2-р ботиуд: Хураангуй. Японы Олон улсын хамтын ажиллагааны агентлаг ба Зам, тээвэр, барилга, хот байгуулалтын яам. Улаанбаатар хотын захиргаа. Эй Ар Эм Грүпс Лимитед. (огноогүй). Чийглэг газрын цэвэрлэх систем ба хүйтэн цаг агаар. http://armreedbeds.co.uk/wp-content/uploads/2017/02/Wetland-Treatment-Systems-and- Cold-Weather.pdf цахим хаягаас 2017 оны 5 сарын 19-ний өдөр авав. Артурсон В. (2008). Бохир усны лагийн зохистой ариутгал: Тогтвортой нийгэмд тулгарч буй нэгэн чухал асуудал Хүрээлэн буй орчны хэрэглээний микрбиологи , 74 (17), 5267-5275. Д. Басандорж, С. С. (2008). Мянганы хөгжлийн зорилтыг хангахын тулд орон нутгийн үйлчилгээний хүртээмжийг сайжруулах нь – Хөх Монголын дүр төрхийг сэргээх нь: Хөдөө орон нутгийн ус хангамж ба ариун цэврийн байгууламж. Монгол, Улаанбаатар: НҮБХС/НҮБХХ. ААУС. (2007). ААУС-ийн уншигчид “ариун цэврийн хувьсгал”-ыг 1840 оноос хойш анагаах ухаанд гарсан хамгийн дэвшилтэт ололт гэж сонгов. Английн Анагаах Ухааны Сэтгүүл , 334, 111. Ф.Бок. (2014). Монгол Улсын усны хангамж, ариун цэврийн байгууламж ба эрүүл ахуй: Институцийн дүн шинжилгээ. Улаанбаатар: Эй Си Эф. https://www.researchgate.net/publication/267074037_Water_Supply_Sanitation_and_Hygiene _in_Mongolia_An_Institutional_Analysis цахим хаягаас 2017 оны 5 сарын 14-ний өдөр авав. Баттл, М., & Смит, М. (2004). Гадаа хүйтэнд: Хүйтэн бүсийн онцгой байдлын усны хангамж, ариун цэврийн байгууламж. Лафборо, ИБ: УИХТ, Лафборо их сургууль. Карлотта, Д., Лапег, Ж., Леллүч, К., Лозано, Р., & Родригез, Е. (2014). Ус, ариун цэврийн байгууламж, эрүүл ахуйд оруулах хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх нь хүнс тэжээлийн дутагдалтай тэмцэхэд онцгой ач холбогдолтой. Франц Парис: Аксион Контр Лө Фам (Эй Си Эф). Цаг агаарын темп. (Огноогүй). Улаанбаатар хотын цаг агаар ба температур. http://www.ulaanbaatar.climatemps.com цахим хаягаас авав. Б. Коллигнон. (2017). Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын хөдөө орон нутаг дахь өрхийн түвшний ариун цэврийн байгууламжийн гарын авлага: Төсөл. Хэвлэгдээгүй. Б. Коллигнон. (2017). Хувийн харилцаа. Иргэдийн оролцоотой дэд бүтцийн хөгжлийн төсөл. (2006). Монгол улсын гэр хороололд зориулсан бага өртөгтэй ариун цэврийн байгууламжийн технологийн гарын авлага. Улаанбаатар. 117 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Ж. Крам. (2015 оны 2 сар). Хувийн харилцаа. Аляск Мужийн Хөдөө Орон Нутгийн Ус, Ариун Цэврийн Асуудал Хариуцсан Ажлын Хэсэг. (2015 оны 9 сарын 3). Гуравдугаар шатанд хөгжүүлж буй загварын сонгогдсон саналууд: Аляскийн Цэвэр Ус ба Бохирын Системийн Сорилт http://watersewerchallenge.alaska.gov/docs/AK- Challenge-Pilot-Systems-20150903.pdf цахим хаягаас 2017 оны 3 сарын 12-ны өдөр авав. П. Донати. (2015). Монгол Улсын ариун цэврийн байгууламж: Туршлага, сорилт, зөвлөмж. Улаанбаатар: Эй Си Эф (Аксион Контр Лө Фам). П. Донати. (2015). Монгол Улсын ариун цэврийн байгууламж: Туршлага, сорилт, зөвлөмж. Улаанбаатар: Эй Си Эф (Аксион Контр Лө Фам). http://www.susana.org/en/resources/library/details/2340 цахим хаягаас 2017 оны 3-р сарын 29-ний өдөр авав. Ди Даблью Эй Эф (Эрхлэгч). (2003). Усны үйлчилгээний стратегийн тогтолцоо. Өмнөд Африкийн БНУ: Усны хэрэг эрхлэх ба ойн аж ахуйн газар (Ди Даблью Эй Эф). Р. Фрэнсеис, Ж. Пикфорд, Р. Рид. (1992). Бие даасан ариун цэврийн байгууламж байгуулах гарын авлага. Женев: ДЭМБ. Монгол Улсын Засгийн Газар. (1995). Монгол Улсын байгаль орчныг хамгаалах тухай хууль - албан ёсны орчуулга, 3-р сарын 30. Улаанбаатар: Монгол Улсын Засгийн Газар. Монгол Улсын Засгийн Газар (1995a). Монгол Улсын усны тухай хууль – албан ёсны орчуулга. Монгол Улсын Засгийн Газар. Монгол Улсын Засгийн газар. (1998). Монгол Улсын Ариун цэврийн тухай хууль - Албан бус орчуулга 5 сарын 7. Монгол Улсын Засгийн газар. Монгол Улсын Засгийн газар. (2011). MNS 6279: 2011 Усны хангамж, ариун цэврийн байгууламжийн нэр томъёоны тайлбар толь. МУЗГ. Р. Гуннарсдоттир. (2012). Гренландын бохир ус цэвэрлэлт: Докторын диссертаци. ДУТИС иргэний инженерчлэл, Иргэний инженерчлэлийн тэнхим. Дани Улсын Технологийн Их Сургууль. ЖВ Жонс ба Ассосиатес Инк. (2014). Сэрүүн бүсийн ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах нь: Хавсралт 1, Техникийн хувилбаруудын каталог. Аляск, Анкораж: Хэвлэгдээгүй. ЖВ Жонс ба Ассосиатес Инк. (2014). Сэрүүн бүсийн ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах нь, Хавсралт 1. Хэвлэгдээгүй. ЖВ Жонс ба Ассосиатес Инк. (2015). Сэрүүн бүсийн ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах нь: Монгол Улсын Улаанбаатар хотын гэр хороололд зориулсан техникийн хувилбарууд. Эцсийн тайлан. АНУ, Аляск: Дэлхийн Банкны хэвлэгдээгүй тайлан. ЖВ Жонс ба Ассосиатес Инк. (2015a). Сэрүүн бүсийн ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах нь: Монгол Улсын Улаанбаатар хотын гэр хороололд зориулсан техникийн шийдлүүд- Хавсралт 1; Техникийн хувилбаруудын каталог. Эцсийн хувилбар. Аляск, АНУ: Дэлхийн Банкны хэвлэгдээгүй тайлан. ЖВ Жонс ба Ассосиатес Инк. (2015b). Сэрүүн бүсийн ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах нь: Монгол Улсын Улаанбаатар хотын гэр хороололд зориулсан техникийн хувилбаруудын судалгаа - Хавсралт 2; Сэрүүн бүсийн ариун цэврийн байгууламжийн тайлбар толь - Төсөл. АНУ-ын Аляск: Дэлхийн Банкны хэвлэгдээгүй тайлан. ЖВ Жонс ба Ассосиатес Инк. (2015c). Сэрүүн бүсийн ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах нь: Монгол Улсын Улаанбаатар хотын гэр хороололд зориулсан техникийн хувилбаруудын 118 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь судалгаа - Хавсралт 3: Сэрүүн бүсийн инженерчлэлийн ойлголтууд. Эцсийн хувилбар. АНУ- ын Аляск: Дэлхийн Банкны хэвлэгдээгүй тайлан. ЖВ Жонс ба Ассосиатес Инк. (2015d). Сэрүүн бүсийн ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах нь: Монгол Улсын Улаанбаатар хотын гэр хороололд зориулсан техникийн хувилбаруудын судалгаа. Хавсралт 4: Ариун цэврийн байгууламжийн нэгжийн зардлын тооцоолол. Эцсийн хувилбар. АНУ-ын Аляск: Дэлхийн Банкны хэвлэгдээгүй тайлан. Л. Хорлман, Л. Д. (2010). Хөгжиж буй болон шилжилтийн улс орнуудад УНМ-ийг институтчилэх нь - Монгол Улсын кейс судалгаа. Лейпциг: ЮФЗ Эрдэм шинжилгээний илтгэл 9/2010. Г. Ховард, Ж. Бартрам. (2003). Ахуйн усны хэмжээ, үйлчилгээний түвшин ба эрүүл мэнд. Женев: ДЭМБ. http://www.who.int/water_sanitation_health/diseases/WSH03.02.pdf цахим хаягнаас 2017 оны 5 сарын 16-ны өдөр авав. Гидроконсеил. (2017 оны 3-р сарын 9). Киргизстан Улсын хөдөө орон нутгийн өрхийн түвшний ариун цэврийн байгууламжийн зааварчилгааг бэлтгэх нь: Ажлын багийн тайлан. Бишкек: Хэвлэгдээгүй. Инспектапедиа. (2017). Битүү тунгаагуур ба талбайгаас усан худаг хүртэл цэвэрлэх зай гэх мэт. http://inspectapedia.com/septic/Septic_Clearance_Distances.php цахим хаягаас 2017 оны 3-р сарын 14-ний өдөр авав. Инспектапедиа. (2017). Худаг хүртэл шаардлагатай цэвэрлэх зайн хүснэгт. http://inspectapedia.com/water/Well_Clearance_Distances.php цахим хаягаас 2017 оны 3-р сарын 29-ний өдөр авав. Ж. Женкинс. (2006). Техник, эдийн засгийн судалгаа: Монгол Улсын гэр хороололд зориулсан хүний ялгадсын био жорлонгийн систем буюу “био-жорлон”-г онцлон авч үзсэн ариун цэврийн байгууламжийн хувилбаруудын судалгаа. Пеннсилвани, Гроуб хот: Жосеф Женкинс, Инк. https://humanurehandbook.com/downloads/Mongolia_2006_Final_Report.pdf цахим хаягнаас 2016 оны 7 сарын 12-ны өдөр авав. М. Женкинс. (1999 он). Хөгжиж буй орнуудад ариун цэврийн байгууламжийг сурталчлах нь: Яагаад Бенин Улсад жорлон цөөхөн ба хол зайтай байдаг вэ. АНУ-ын Калифорни муж: Докторын диссертаци. Иргэний ба байгаль орчны инженерчлэлийн тэнхим, Дейвис хотын Калифорний Их Сургууль. http://cee.engr.ucdavis.edu/faculty/lund/students/JenkinsDissertation.pdf цахим хаягнаас авав. МХХ. (2012a). Монгол Улс дахь ариун цэврийн сайжруулсан байгууламж ашиглалтын тооцоолол. ДЭМБ/НҮБХС Усны хангамж, ариутгах татуургын хяналтын хамтарсан хөтөлбөр. Т. Камата, Ж. Рейхарт,Т. Цэвэгмид, У. Ким, В. Седвик. (2010). Монгол улсад хот суурин газрын тэлэлтийг зохицуулах нь: хувилбарт суурилсан хот төлөвлөлтийн шилдэг туршлагууд. Вашингтон: Дэлхийн Банк. Т. Кодома. (2015). Ажлын тайлан: Хүйтэн бүсийн ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах нь (P146124 - TF015401) 6 сарын 8 - 19. Дэлхийн Банк. Ж. Колкер, У. Кингдом, С. Тремолет , Ж. Уинпенни, Р. Кардон. (2016). 2030 Усны хөтөлбөрийн санхүүжилтийн хувилбарууд. Вашингтон: Дэлхийн Банк. А. Ливингстоун, Ч. Эрдэнэчимэг, А. Оюунсувд. (2009). Монгол Улсын усны засаглал дахь институцийн чадавхийн хэрэгцээний үнэлгээ. Улаанбаатар: НҮБХХ. 119 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь А. Ливингстоун, Ч. Эрдэнэчимэг, А. Оюунсувд. (2009). Монгол Улсын Усны засаглал дахь институцийн чадавхид хийсэн хэрэгцээ шаардлагын үнэлгээ. Улаанбаатар: НҮБХХ/Монгол Улсын Засгийн Газар. Р. Ломборенчин. (1998). Монгол Улсын Улаанбаатар хот орчмын мөсний хөдөлгөөн. Канадын баруун хойд нутаг дэвсгэр, Еллойнайф: Олон улсын мөнх цэвдэгийн бага хурал. К. Лүти, А. Панисар, Т. Шүтз, А. Норстром, А. МакКонвил, Ж. Паркинсон ба бусад. (2011). Хотууд дахь ариун цэврийн тогтвортой байгууламжууд: Үйл ажиллагааны хүрээ. Рейсвейк | Недерланд: Папироз хэвлэлийн газар. http://www.eawag.ch/fileadmin/Domain1/Abteilungen/sandec/schwerpunkte/sesp/Enabling_Enviro nment/Luethi_Panesar_2011.pdf цахим хаягнаас 5 сарын 7-ны өдөр авав. Д. Мара. (1996). Бага өртөг бүхий ариутгах татуурга. Лийдс: Лийдс их сургууль. Ж. МакКонвил, А. Росемарин. (2012). Тогтвортой ариун цэврийн байгууламжийн төслүүдийн кейс судалгаа – Олон давхар барилгын шээс тусгаарлах хуурай жорлон. Тогтвортой ариун цэврийн байгууламжийн аллианс. БХБЯ/Нийслэлийн засаг даргын тамгын газар. (2013). Улаанбаатар хотыг 2020 он хүртэл хөгжүүлэх ерөнхий төлөвлөгөөний тодотгол, 2030 он хүртэлх хөгжлий чиг хандлага – Хураангуй тайлан Боть 4. Монгол, Улаанбаатар: Барилга, хот байгуулалтын яам ба Нийслэлийн засаг даргын тамгын газар, Нийслэлийн зураг төслийн хүрээлэн. Стандартчилал, хэмжил зүйн үндэсний төв. (2015). Нүхэн жорлон, угаадасны нүх.Техникийн шаардлага MNS 5924: 2015. Монгол, Улаанбаатар. Стандартчилал, хэмжил зүйн үндэсний төв. (албан бус орчуулга). (2015). Нүхэн жорлон, угаадасны нүх.Техникийн шаардлага MNS 5924: 2015. Монгол, Улаанбаатар. Тогтвортой хөгжлийн үндэсний зөвлөл. (Огноогүй). Монгол улсын 21-р зууны тогтвортой хөгжлийн хөтөлбөр. http://www.un.org/esa/agenda21/natlinfo/action/mongolia.htm#social development цахим хаягаас авав. Эн Жей Эс Консалтантс ХХК. (2013). Монгол Улс: Улаанбаатар хотын усны хангамж, ариутгах татуургын салбарын стратеги төлөвлөлтийн талаарх судалгаа-Эцсийн тайлан: Үндсэн тайлан. Улаанбаатар хотын Ус, сувгийн удирдах газар. Японы хамтын ажиллагааны агентлаг (ЖАЙКА). А. Нордин, Ж. Оттосон, В. Виннерас. (2009). эх үүсвэр тусгаарладаг хуурай жорлонгийн ялгадсыг шүвтэр ашиглах ариутгах. Хэрэглээний микробиологийн сэтгүүд . ЭЗХАХБ. (2011). Ус, ариун цэврийн байгууламжийн санхүүжилтэнд тулгарах асуудлуудыг шийдэх нь. https://www.oecd.org/env/resources/48923826.pdf цахим хаягаас авав. ЭЗХАХБ. (2013). Хөгжиж буй орнуудын ус, ариун цэврийн байгууламжийн санхүүжилт: Гадны тусламжийн хувь нэмэр. http://www.oecd.org/dac/stats/Brochure_water_2013.pdf цахим хаягаас авав. ОСНААГ (огноогүй). Орон сууцны өрхийн ус, бохир усны төлбөр. Улаанбаатар. Д. Петерс. (огноогүй). Институцийн тогтолцоог байгуулах (УСУГ). http://www.sswm.info/category/implementation-tools/water-distribution/software/creating- enabling-environment/building-ins цахим хаягаас 2017 оны 5-р сарын 19-ний өдөр авав. 120 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Р. Рид, М. Л. (2015). Ажлын тайлан: Улаанбаатар хотод 2 сарын 28-наас 3 сарын 12 хүртэл ажилласан нь. Р. Рид. (2014). Зааварчилгаа 27: Салхивчтай нүхэн жорлон. Лафборо, Их Британи: Лафборо Их Сургуулийн Ус, инженерчлэл ба хөгжлийн төв. http://wedc.lboro.ac.uk/resources/booklets/G027-VIP- latrines-on-line.pdf цахим хаягнаас 2017 оны 3 сарын 27 оны өдөр авав. Р. Рид. (2015). WPP: PRO-Хүйтэн бүсийн ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах нь: Монгол Улсын ариун цэврийн байгууламжийн институцийн тогтолцоо, зохицуулалтын орчин, санхүүжилтийн бүтэц. Хоёр дох төсөл, 1 сар. Лафборо. Р. Рид. (2017 оны 3 сар). Хувийн харилцаа Ж. Рожер. (2014). Улаанбаатар хотын гэр хорооллын нийгэм, эдийн засгийн судалгаа - Төсөл 2. Дэлхийн Банкны хэвлэгдээгүй тайлан. Ж. Рожер. (2015). Улаанбаатар хотын гэр хорооллын нийгэм, эдийн засгийн судалгаа - Төсөл 2.1. Вашингтон хот: Дэлхийн Банкны хэвлэгдээгүй тайлан. Ж. Рожер. (2015). Улаанбаатар хотын гэр хороолол дахь нийгэм, эдийн засгийн асуумж судалгаа - төсөл2.1. Дэлхийн Банкны хэвлэгдээгүй тайлан. И. Рогнеруд, К. Фонсека. (2016). Ариун цэврийн үйлчилгээ дэх төрийн хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх нь: ахицийг хянах ба төрийг хариуцлагатай байлгах. Санхүүгийн хураангуй 09. www.publicfinanceforwash.org цахим хаягаас 2017 оны 5-р сарын 18-ны өдөр авав. Ф. Рү, И. Мур, Э. Риш, К. Бүтин. (2011). Бохир ус зайлуулах дэд бүтцийн хот төлөвлөлт: Бохир ус цэвэрлэх системийн хүрээлэн буй орчны гүйцэтгэлд хүн амын нягтаршил, газрын топографийн үзүүлэх нөлөө. LCM 2011 - Амьдралын мөчлөгийн тогтвортой байдлын менежмент өөд. Герман, Берлин. Р. Рындин, Э. Төөгөө. (2015). Хүйтэн цаг ууртай улс орнуудад бордоо хийх гарын авлага. Улаанбаатар: Эй Си Эф (Аксион Контр Лө Фам). http://www.susana.org/en/resources/library/details/2389 цахим хаягнаас 2017 оны 3 сарын 29-ний өдөр авав. Ариун цэврийн байгууламж, усны хангамжид бүх нийтийг хамруулах нь . (2015). 2014 оны амлалтууд: 2015 оны шинэчилсэн мэдээлэл. From Монгол Улс: 2014 оны өндөр түвшний уулзалтын мэдээллүүд: http://sanitationandwaterforall.org/wp-content/uploads/tmp/output-4545.pdf цахим хаягнаас авав. Ч. Шмидт. (2014). Хүнс тэжээлийн дутагдлын гадна: Өсөлт зогсолтод ариун цэврийн байгууламжийн үзүүлэх нөлөө. Байгаль орчны эрүүл мэндийн талаас авч үзэх , 122 (11), A298–A303. С. Зефельдт. (2011). Аляскт бордоо хийх. Фэйрбанкс: Аляскийн Их Сургууль. https://www.uaf.edu/files/ces/publications-db/catalog/anr/HGA-01027.pdf цахим хаягаас 2016 оны 8 сарын 28-ны өдөр авав. К. Сигел. (2012). Монгол Улсын хот суурин газрын ус хангамж ба ариун цэврийн байгууламж: Улс төр, эрх зүй, институцийн тогтолцооны танилцуулга. ECONSTOR. К. Сигел. (2012). Монгол Улсын хот суурин газрын усны хангамж ба ариун цэврийн байгууламж: улс төр, эрх зүйн ба институцийн тогтолцооны танилцуулга. ЮФЗ Эдийн засгийн тэнхимийн эрдэм шинжилгээний илтгэл 01/2012. Лейпциг: Хелмхолтз-Байгаль орчны судалгааны төв - ЮФЗ. https://www.ufz.de/export/data/global/31881_1%202012_Sigel_Urban%20Water%20Supply% Mongolia_gesamt_internet.pdf цахим хаягнаас 2017 оны 5 сарын 14-ний өдөр авав. 121 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь Д. Смит. (. (1996). Сэрүүн бүсийн хэрэглээний монограф, Гуравдугаар хэвлэл. Виржини, Рестон: АИИН (Америкийн Иргэний Инженерүүдийн Нийгэмлэг). Л. Р. Штранде. (2014). Ялгадсын лагийн менежментийн систем: Хэрэгжилт ба үйл ажиллагааны арга барил. Лондон: Ай Даблью Эй Паблишинг. http://www.eawag.ch/fileadmin/Domain1/Abteilungen/sandec/publikationen/EWM/Book/FSM_Boo k_LowRes.pdf цахим хаягнаас 2017 оны 3 сарын 1-ний өдөр авав. Аляск мужийн Байгаль орчин хамгаалах газар. (2015 оны 1-р сар). Цэвэр Ус ба Бохирын Системийн Сорилт. http://watersewerchallenge.alaska.gov/docs/WSCBrochure.pdf цахим хаягаас 2017 оны 3-р сарын 12-ны өдөр авав. Сфера төсөл. (2011). Хүмүүнлэгийн тусламж үзүүлэхэд хүмүүнлэгийн дүрэм ба боломжит хамгийн бага стандарт. from www.sphereproject.org цахим хаягнаас 2017 оны 3 сарын 30-ны өдөр авав. Е. Тиллей, Л. Үлрих, К. Лүти, Ф. Реймонд, К. Зербрүгг. (2014). Ариун цэврийн байгууламжийн систем, технологийн компендиум. Хоёрдах хянан тохиолдуулсан хэвлэл. Дүбендоф, Швейцарь: Швейцарийн холбооны улсын Ургамлын шинжлэх ухаан, технологийн хүрээлэн (Eawag). П. Тортелл, А. Боржигдхан, Э. Найдансүрэн. (2008). Монгол Улсын Байгаль орчны удирдлагын зохион байгуулалтын бүтэц. Улаанбаатар. Д. Төмөрбаатар. (1998). Монгол Улсын Улаанбаатар хот орчмын улирлын болон байнгын хөлдүү газрууда. Канад, Баруунхойд нутаг дэвсгэр, Еллоунайф: Олон улсын мөнх цэвдэгийн 7-р бага хурал. С. Уддин. Л.-П.-П. (2014). УАЦЭА-гаас үүсэх аюулд өртөх нь: Монгол Улсын Улаанбаатар хотын захын гэр хороололд хийсэн судалгаа. Хабитат Интернэйшнл, 44, 403-411. НҮБХХ. (2010). Салбарын үнэлгээ. Нью Йорк: НҮБХХ Зорилго УАЦЭА-н хөтөлбөр: Ус, ариун цэвэр ба эрүүл ахуйн засаглал, ухуулга ба манлайлал - Боть 2. НҮБХХ/НҮБХС. (2004). Монгол Улсын ус, ариун цэврийн байгууламжийн үйлчилгээний хүртээмж. Улаанбаатар. НҮБ-Хабитат. (2009). Хотын хатуу хаягдалтай хамт зохицуулах нь. Ялгадас, бохирын лаг ба биотэжээлийн менежментийн дэлхийн нийтийн атлас. НҮБ-Хабитат. НҮБХС ба ДЭМБ. (2015 оны 10-р сар 8). Арга зүйн тэмдэглэл: Ундны ус, ариун цэврийн байгууламж, эрүүл ахуй, бохир усны чиглэлээрх ТХЗ-ын үзүүлэлтийг хянахад зориулсан үзүүлэлтийн санал болгож буй хүрээ. https://www.wssinfo.org/fileadmin/user_upload/resources/Methodological- note-on-monitoring-SDG-targets-for-WASH-and-wastewater_WHO- UNICEF_8October2015_Final.pdf цахим хаягнаас авав. НҮБХС. (2016). Ус, ариун цэвэр ба эрүүл ахуй (УАЦЭА)-г дэмжих орчинг бэхжүүлэх нь: Удирдамжийн тэмдэглэл. НҮБХС ба ДЭМБ. (2015). Ариун цэврийн байгууламж, ундны усны чиглэлээр гарч буй ахиц – 2015 оны шинэчилсэн мэдээ ба МХЗ-ын үнэлгээ. Женев: Дэлхийн Эрүүл Мэндийн Байгууллага. https://www.wssinfo.org/fileadmin/user_upload/resources/JMP-Update-report- 2015_English.pdf цахим хаягнаас 2017 оны 5 сарын 4-ний өдөр авав. НҮБХС-гийн Зүүн Ази, Номхон Далайн Бүсийн газар. (2016). Монгол Улсын ус, ариун цэвэр ба эрүүл ахуй (УАЦЭА)-н салбар дахь төрийн санхүүжилтийн тэгш байдал. Бангкок: НҮБХС. https://www.unicef.org/eapro/UNICEF_WASH_Financing_Mongolia.pdf цахим хаягнаас 2017 оны 5 сарын 17-ны өдөр авав. 122 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь НҮБХС/ДЭМБ. (2012). Ундын ус, ариун цэврийн байгууламжид гарсан ахиц - 2012 оны мэдээ. НҮБ, Нью- Йорк: ДЭМБ/НҮБХС-ийн усны хангамж, ариун цэврийн байгууламжийн хамтарсан хяналтын хөтөлбөр. Америкын Нэгдсэн Улсын Хүрээлэн буй орчинг хамгаалах агентлаг. (2012). Ус: Хувийн худгууд: Хүний эрүүл мэнд. http://water.epa.gov/drink/info/well/health.cfm цахим хаягаас 2015 оны 6-р сарын 9-ний өдөр авав. УСУГ. (2014). Хувийн харилцаа. Улаанбаатар: Улаанбаатар хотын Ус, сувгийн удирдах газар. Аляскийн нийтийн аж ахуйн үйлчилгээний компани. (2016). Бордоо. http://www.akwater.com/compost.shtml цахим хаягнаас авав. Аляскийн нийтийн аж ахуйн үйлчилгээний компани. (2017). Бордоо гаргах. http://www.akwater.com/compost.shtml цахим хаягнаас 2017 оны 3 сарын 15-ны өдөр авав. Виннерас, В. (2017). Хувийн харилцаа. Виннерас, В. (2017 оны 5 сарын 11). Хувийн харилцаа. Усны газар. (2011). Монгол Улсын хот суурин газрын усны цаг уурын өөрчлөлтөнд өртөмхий байдал. Улаанбаатар. УИХТ. (2014). Битүү тунгаагуур ба усан жорлонгийн загвар. Лафборо: УИХТ, Лафборо их сургууль. http://wedc.lboro.ac.uk/resources/booklets/G030-Septic-tank-and-aqua-privy-design-on- line.pdf цахим хаягнаас 2016 оны 9 сарын 19-ны өдөр авав. ДЭМБ. (2014). НҮБ-Ундын ус, ариун цэврийн байгууламжийн дэлхий нийтийн дүн шинжилгээ ба үнэлгээний тайлан 2014: ус, ариун цэврийн байгууламжинд хөрөнгө оруулах нь: хүртээмжийг нэмэгдүүлэн, тэгш бус байдлыг бууруулах нь. Женев: Дэлхийн Эрүүл Мэндийн Байгууллага. http://sanitationandwaterforall.org/wp-content/uploads/download- manager-files/Mongolia%20%20country%20Highlight_draft.pdf цахим хаягнаас 2017 оны 5 сарын 16-ны өдөр авав. ДЭМБ. (2015 оны 1 сар). Монгол Улс: ДЭМБ-ын статистикийн мэдээ. Retrieved 2017 оны 2 сар 21 from Улс орны статистик ба дэлхий нийтийн эрүүл мэндийн үзүүлэлтийн тооцоо: http://www.who.int/gho/countries/mng.pdf?ua=1 ДЭМБ. (2017). Тогтвортой хөгжлийн зорилтын хүрээнд бүх нийтийн ус, ариун цэвэр, эрүүл ахуйн байгууламжийг санхүүжүүлэх нь. НҮБ-Ундын ус, ариун цэврийн байгууламжийн дэлхий нийтийн дүн шинжилгээ ба үнэлгээний тайлан 2017. Женев: Дэлхийн Эрүүл Мэндийн Байгууллага. http://sanitationandwaterforall.org/wp-content/uploads/download-manager- files/GLAAS%202017%20Report%20for%20Web_final.pdf цахим хаягнаас 2017 оны 5 сарын 16- ны өдөр авав. Дэлхийн Банк. (2007). Монгол Улс, Тогтвортой хөгжлийн суурь: Монгол Улсад дэд бүтцийн үйлчилгээ үзүүлэх асуудлыг дахин авч үзэх нь. Вашингтон: Дэлхийн Банк. Дэлхийн Банк. (2013). Монгол Улс: Улаанбаатар хотын санхүү. Тогтвортой хөгжлийн газар, Зүүн Ази ба Номхон далайн бүс. Вашингтон АНУ: Дэлхийн Банк. Дэлхийн Банк. (огноогүй). Цаг уурын өөрчлөлтийн мэдлэгийн портал: Түүхэн мэдээ. http://data.worldbank.org/data-catalog/cckp_historical_data цахим хуудаснаас авав. ДЭМБ. (2006). Бохир ус, ялгадас болон саарал усны аюулгүй хэрэглээний гарын авлага: Боть Iv Хөдөө аж ахуйд ялгадас, саарал усыг ашиглах нь. Дэлхийн Эрүүл Мэндийн Байгууллага. http://www.who.int/water_sanitation_health/publications/gsuweg4/en/ цахим хаягнаас 2017 оны 5 сарын 2-ны өдөр авав. 123 Монгол Улс: гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулах нь УАЦБХ. (огноогүй). Хөдөөгийн ариун цэврийн байгууламжийг дэлгэрүүлэх нь: Үндсэн бүрэлдэхүүн хэсгүүд. From УАЦБХ: Ус, ариун цэврийн байгууламжийн хөтөлбөр: http://www.wsp.org/global-initiatives/global-scaling-sanitation-project/Sanitation-core- components Вү, Т., Ванг, К., Зао, Л., О.Батхишиг, & Ватанбе, М. (2011). 1987 - 2005 онуудад Монгол Улсын гадаргын хөлдөх, гэсэх индекст ажиглагдсан чиг хандлага. Хүйтэн бүсийн шинжлэх ухаан ба технологи 69, 105 - 111. Элсивер 124