                                                                                                        73332
                                         Հայաստանի Հանրապետություն

                                            ԿԼԻՄԱՅԻ ՓՈՓՈԽՈւԹՅՈւՆԸ
                                            ԵՎ ԳՅՈՒՂԱ�?Ն�?Ե�?ՈւԹՅՈւՆԸ
                                              Ե�?Կ�?Ի ՄԱ�?ԻՆ ԶԵԿՈւՅՑ

                                                          2012 թ. հունիս

                                         www.worldbank.org/eca/climateandagriculture
Հայաստանի մասին սույն երկրի զեկույ�?ը պատկանում է երկրի ամփոփ զեկույ�?ների շարքին, որն ամփոփում է Հարավային
Կովկասի տարածաշրջանի փորձնական ծրագրի երեք երկրներում կլիմայի փոփոխությանը և գյուղատնտեսությանը
վերաբերող տեղեկությունները` հատկապես ուշադրություն դարձնելով կլիմայի և բերքի կանխատեսումներին,
հարմարվողականության տարբերակներին, քաղաքականության մշակմանը և հաստատությունների ներգրավվածությանը:
Զեկույ�?ի շարքերը մշակվել են «Հարավային Կովկասի գյուղատնտեսական համակարգերի կլիմայի փոփոխության նկատմամբ
խո�?ելիության նվազե�?ման տարածաշրջանային ծրագրին» մասնակ�?ող երկրների համար կլիմայի փոփոխության և
գյուղատնտեսության վերաբերյալ ելակետային տեղեկություններ տրամադրելու նպատակով: Հայաստանի մասին սույն
զեկույ�?ը տրամադրվել է կառավարությանը և գյուղատնտեսության ոլորտի մյուս շահագրգիռ կողմերին` որպես 2012 թ.
ապրիլին Երևանում ան�?կա�?ված Ազգային իրազեկության բարձրա�?ման և խորհրդակ�?ական աշխատաժողովում ներգրավվելու
գործիք: Խորհրդատվական գործընթա�?ի արդյունքում սույն զեկույ�?ի վերաբերյալ ստա�?ված կարծիքները և
մեկնաբանությունները, ՀՀ գյուղատնտեսության նախարարության հետ համագործակ�?ությամբ, արտա�?ոլվել են սույն
վերանայված տարբերակում:

Հայաստանի համար կլիմայի փոփոխության                                                      �?ույն զեկույ�?ում`
ենթարկվածությունն ու ռիսկը
Հայաստանը հատկապես խո�?ելի է կլիմայի փոփոխությունների
նկատմամբ, ընդ որում` 2008 թ. գյուղատնտեսության ոլորտում                     I.   Ներածություն…………………………………2
                                            1
զբաղվածության �?ու�?անիշը 44.2 տոկոսն էր , իսկ 2011թ. ընդհանուր              II.   Գյուղատնտեսություն……..…………………6
ՀՆԱ-ի 22 տոկոսը բաժին է ընկել գյուղատնտեսությանը:1                        III.   Գյուղատնտեսություն և հարմարվողականության
Գյուղատնտեսությունը կլիմայի նկատմամբ չափազան�? զգայուն ոլորտ
                                                                                 դեֆի�?իտ..……………… ..…………………8
է, և հետևաբար Հայաստանի գյուղական բնակչությունը և նրան�?
                                                                         IV.     Գյուղատնտեսություն և տնտեսություն…….8
ապրուստի միջո�?ները խո�?ելի են կլիմայի փոփոխությունների
նկատմամբ: Հայաստանը խո�?ելի էկոհամակարգերով լեռնային երկիր է,              V.     Գյուղատնտեսություն և շրջակա միջավայր…10
ունի երաշտների և ջրային ռեսուրսների անհամաչափ բաշխվածության              VI.     Կլիմայի համատեքստ………………………….10
պատմություն և ենթարկվում է էրոզիայի և տարերային աղետների,                VII.    Կլիմայի փոփոխության ազդե�?ությունը
որոն�? հետևանքով երկիրն առավել զգայուն է դառնում շրջակա                           գյուղատնտեսության և ջրային ռեսուրսների
միջավայրի գլոբալ փոփոխությունների նկատմամբ:2 Բա�?ի այդ, 2010 թ.                   վրա……………………………………………16
դրությամբ ազգաբնակչության 35.8 տոկոսի եկամուտն աղքատության              VIII.    Գյուղատնտեսության ոլորտի համար
ազգային գծի�? ներքև էր գտնվում:1 Կլիմայի ապագա կանխատեսումները
                                                                                 հարմարվողականության հնարավոր
�?ույ�? են տալիս, որ Հայաստանը ենթակա կլինի.
                                                                                 միջո�?առումներ ……………………………...18
 Միջին ջերմաստիճանի բարձրա�?ման�? մինչև 2030 թ. 1°C -ով, մինչև
                                      2                                  IX.     Գյուղատնտեսության ազդե�?ությունը ջերմո�?ային
   2070 թ.` 2°C –ով �? և մինչև 2100 թ.` 4°C –ով, ընդ որում 2050 թ. այն
   կգտնվի 1.5oC- 3oC միջակայքում: 3                                              գազի արտանետումների վրա ……………20
 �?եղումների նվազման�? մինչև 2030 թ. 3 տոկոսով , մինչև 2070թ. 6            X.     Քաղաքականության համատեքստ……….24
                                        2
   տոկոսով և մինչև 2100 թ. 9 տոկոսով , սակայն կանխատեսումները            XI.     Ինստիտու�?իոնալ համատեքստ……………28
   կարող են զգալի տատանվել ըստ ամիսների և ըստ կլիմայի մոդելի.�? 3         XII.    Հետագա ուղիներ…………………………….29
 Գետային հոսքի նվազման�? մինչև 2030 թ 6.7 տոկոսով, մինչև 2070 թ.        XIII.    Հղումներ……………………………………..31
   14.5 տոկոսով և մինչև 2100 թ.` 24.4 տոկոսով�?1961 - 1990 թթ.
   ելակետային ժամանակահատվածի համեմատ:2
 �?նածածկույթի նվազման` 2030 թ. 7 տոկոսի�? 2070 թ. 16-– 20                             Հայաստանը`մեկ հայա�?քով
   տոկոսով և 2100 թ.`20 – 40 տոկոսով:2                                      (Համաշխարհային զարգա�?ման 2012 թ. և Ազգային
 Գյուղատնտեսական արտադրության համար առավել սահմանային և                   վիճակագրության ծառայություն 2011 թ. �?ու�?անիշներ)
   ռիսկային միջավայրի, քանի որ ջերմաստիճանի բարձրա�?ումը         և
                                                               Թ2011
   տեղումների նվազումը բերքի և արոտավայրերի աճի կրիտիկական                Բնակչություն                       3.27միլիոն
   փուլում խոնավության մեծ դեֆի�?իտ կառաջա�?նեն և
                                                                          Աղքատության գծի�?                   35.8%
 Ջերմաստիճանի բարձրա�?ման հետևանքով գյուղատնտեսական                       ներքև բնակչությունը
   մշակաբույսերի, անտառների և գյուղատնտեսական կենդանիների`
                                                                          ՀՆԱ                                10.1միլիարդ ԱՄՆ դլոլար
   վնասատուների և հիվանդությունների նկատմամբ խո�?ելիության
   ավելա�?ման:
                                                                          Մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ                      1
                                                                                                             3,102 ԱՄՆդոլար
 Կլիմայի փոփոխությունը ոլորտի համար կստեղծի ռիսկեր, բայ�? նաև             ՀՆԱ-ում գյուղատնտես. տես. կշիռը    22%
   հնարավորություններ�? երկուսն էլ անհրաժեշտ է գնահատել:
          I.     Ներածություն
Հայաստանում և Հարավային Կովկասի տարածաշրջանում որոշ աշխատանք է կատարվել կլիմայի փոփոխության
հաս�?եագրման ուղղությամբ: Հայաստանը, որպես ան�?ումային երկիր (Հավելված 1-ին չպատկանող Կողմ), Կլիմայի
փոփոխության մասին ՄԱԿ-ի շրջանակային կոնվեն�?իային ներկայա�?րել է երկու ազգային հաղորդագրություն:
Կլիմայի փոփոխությունը Հայաստանի համար կարևոր խնդիր է` պայմանավորված տարածաշրջանում երաշտների,
հողի դեգրադա�?ման խնդիրների սրա�?մամբ և ջրի սակավության հնարարավորությամբ: Հայաստանում արդեն
զգա�?վում է կլիմայի փոփոխության ազդե�?ությունը բնության և մարդկան�? վրա: Ներկայումս երկրում բնական
պաշարների օգտագործումը կայուն չէ, հողի դեգրադա�?իան`զգալի (որն առաջանում է գերարածե�?ման, հողի
աղտոտման և էրոզիայի հետևանքով), առկա է            անտառազրկում և որոշ վայրերում ապահով խմելու ջրի
մատչելիության պակաս: Կլիմայի սպասվող փոփոխությունները, օրինակ` ջերմաստիճանի բարձրա�?ումը, ջրի
մատչելիության նվազումը և արտակարգ երևույթների հաճախականության ու մեծության ավելա�?ումն, ավելի
կխորա�?նեն նշված խնդիրները և կխոչընդոտեն զարգա�?ումը: Զարգա�?ման նպատակներում կլիմայի փոփոխության
                                                                  4
հար�?ի ընդգրկումը կօգնի այդ ազդե�?ությունների որոշ մասի նվազե�?մանը:

Գյուղատնտեսության ոլորտը չափազան�? կարևոր է Հայաստանի համար, որին բաժին է ընկնում զբաղվածության,
գյուղական վայերում ապրուստի միջո�?ների, պարենային ապահովության, գյուղերի զարգա�?ման և արտահանման
զգալի մասը: �?ակայն այս ոլորտը խիստ զգայուն է կլիմայի և ջերմաստիճանի, տեղումների և արտակարգ երևույթների
(օրինակ` երաշտներ, ջերմային ալիքներ, ջրհեղեղներ) հնարավոր անբարենպաստ փոփոխությունների նկատմամբ:
Կլիմայի փոփոխության հետևանքով Հայաստանի բնակչության հարուստ և անապահով շերտերի և խո�?ելի
համայնքների միջև առկա անհավասարությունները կխորանան և ճնշում կառաջա�?նեն հաստատությունների, սննդի
մատակարարման և գյուղերի աճի վրա: Բա�?ի այդ, երկրի ֆինանսական թույլ դիրքը և կլիմայի բնական վտանգներին
արձանքելու ինստիտու�?իոնալ թույլ կարողությունները նաև սպառնալիք են ստեղծում ապագայում
գյուղատնտեսական կայուն արտադրության և գյուղի զարգա�?ման համար:




               Գծապատկեր 1. Հայաստան` խո�?ելիության �?ու�?անիշներ




                                                                                          2
Գծապատկեր 1–ում �?ույ�? են տրվում կլիմայի փոփոխության նկատմամբ խո�?ելիության �?ու�?անիշները�? Հայաստանը
համեմատելով ան�?ումային տնտեսությունների համար Եվրոպայի և Կենտրոնական Ասիայի (ԵԿԱ) տարածաշրջանի
միջին �?ու�?անիշի հետ: Թեև մի քանի �?ու�?անիշներով Հայաստանը մոտ է ԵԿԱ-ի միջին �?ու�?անիշին, երկրում զգալի
բարձր է գյուղատնտեսության ոլորտում զբաղված բնակչության տոկոսային �?ու�?անիշը , բնակչության ավելի մեծ մասն
է աղքատության մեջ ապրում և գյուղատնտեսության ոլորտի հաշվին ապահովվում է տնտեսության ավելի մեծ
մասնաբաժինը: Եվրոպական երկրներում գյուղատնտեսության ոլորտում զբաղված բնակչության �?ու�?անիշը միջինը
ընդամենը 4.5 տոկոսն է` Հայաստանի 44.2 տոկոս �?ու�?անիշի համեմատ, իսկ բարձր եկամտով Եվրոպական
երկրներում գյուղատնտեսության հաշվին ստա�?վող ՀՆԱ -ի միջին �?ու�?անիշը` 2 տոկոս, ինչը զգալիորեն �?ածր է
                       1
Հայաստանի �?ու�?անիշի�?: Բա�?ի այդ, Հայաստանի բնակչության 35.8 տոկոսի եկամուտը աղքատության ազգային
                     1
գծի�? ներքև է գտնվում: Նշված գործոնների հետևանքով պետությունն առանձնապես խո�?ելի է դառնում կլիմայի
փոփոխության նկատմամբ:




                                                                                           3
Աշխարհագրություն
Հայաստանը փոքր, դեպի ծով ելք չունե�?ող երկիր է, որը գտնվում է Կովկասյան տարածաշրջանում: Ինչպես երևում է
Գծապատկեր 2-ի�?, Հայաստանն արևելքի�? և հարավ-արևմուտքի�? սահմանակի�? է Ադրբեջանին, հյուսիսի�?`
Վրաստանին, հարավի�?` Իրանին և արևմուտքի�?` Թուրքիային: Ըստ վարչական բաժանման` Հայաստանը բաղկա�?ած
                                   5                         2
է 10 մարզի�? և մայրաքաղաք Երևանի�?: Երկրի տարածքը 29,800 կմ է, ընդ որում` լանդշաֆտը մեծ մասամբ կազմված
                                                                    5
է նեղ դաշտավայրերն առանձնա�?նող բարձրավանդակների�? և լեռների�? , ինչպես երևում է Գծապատկեր 2-ի�?:
Հայաստանի տարածքի շուրջ 77 տոկոսը գտնվում է ծովի մակերևույթի�? 1,000 –ի�? 2,500 մ բարձրության վրա, ընդ
                                        5                                      1
որում` միջին բարձրությունը 1,850 մետր է: Անտառներով ծածկված է երկրի 9.2 տոկոսը , իսկ գյուղատնտեսական
                                                                      1
հողերին բաժին է ընկնում ընդհանուր հողային մակերեսի 62 տոկոսը: Գծապատկեր 3-ում �?ույ�? է տրվում
բուսականության պայմանները, իսկ Հայաստանի էկոհամակարգերի բազմազանությունը` Գծապատկեր 4-ում:
Հայաստանում ամենատարածված էկոհամակարգը տափաստանն է, որը հանդիպում է միջին լեռնային գոտում` ծովի
մակերևույթի�?    1,000 –ի�? 2,400 մետր բարձրության վրա գտնվող ոչ անտառածածկ լեռնային լանջերում և
սանդղավանդներում: �?ափաստանները հանդիպում են բերրի հողային ծածկույթով չոր վայրերում: Էնդեմիկ և
հազվագյուտ բույսերի և կենդանիների շատ տարատեսակներ, և Հայաստանի բուսական աշխարհի գրեթե կեսը
                                               2
հանդիպում է տափաստանային էկոհամակարգում: Երկրում կա երկու խոշոր գետային ավազան` Արաքսը հարավ-
                                         5
արևմուտքում և Քուռը հյուսիս-արևելքում: �?ևանա լիճը` աշխարհի ամենաբարձր քաղ�?րահամ լճերի�? մեկը,




          Գծապատկեր 2. Հարավային Կովկասի քարտեզ
          Աղբյուրը�? ESRI Online և IEc վերլուծություն
                                                 3     2
Հայաստանի ամենամեծ լիճն է, որի ծավալը 33.4 կմ է: �?ևանա լճի�? բա�?ի Հայաստանի լեռներում կան շուրջ 100 այլ
                                   3 2
լճեր, որոն�? ընդհանուր ծավալը 0.8 կմ է:




                                                                                          4
Հայաստանի լանդշաֆտը տարբերվում է ըստ շրջանների: Հայաստանի կենտրոնական և հյուսիսային շրջաններում
ժայռոտ բարձր լեռնաշղթաներ են` նեղ բերրի դաշտավայրերով: Հարավում տարածվում է ընդարձակ, հարթ և բերրի
Արարատյան դաշտավայրը` Թուրքիայի հետ սահմանով ան�?նող Արաքս գետի ձախ ափի երկայնքով: Երկրի
արևմտյան մասում հիմնականում տարածվում են ժայռոտ ելուստները, հարավ-արևելքում փոքր անկանոն
կառու�?վածքով դաշտավայրերն են` շրջապատված բարձր լեռնաշղթաներով, իսկ ավելի բարձրադիր վայրերում
                           5
սովորաբար արոտավայրերն են: Երկրի ամենատաք շրջանն Արարատյան դաշտավայրն է և Վրաստանի հարավ-
                                         4
արևելյան սահմանի�? �?ևանա լիճ ձգվող գոտին:

Ժողովրդագրություն
2011 թ. սեպտեմբերի դրությամբ Հայաստանի բնակչությունը մոտավորապես 3.27 միլիոն էր կազմում: Ընդհանուր
առմամբ գյուղական վայրերում ապրում է բնակչության 36 տոկոսը, ինչը նման է նախորդ տասնամյակի տոկոսային
�?ու�?անիշին: Ընդհանուր բնակչության չափը համեմատաբար անփոփոխ է, որի աճը 2000 թ.-ի�? 2011 թ. կազմել է 1.5
                                                                            7
տոկոս, սակայն 2000-ի�? 2003 թթ. ընթա�?քում բնակչությունը նվազել է 0.3 տոկոսով: Անապահով հայերի վրա կարող
է զգալի ազդե�?ություն թողնել սննդամթերքի գների աճը, քանի որ սննդին բաժին է ընկնում նրան�? ընդհանուր
                            8
ծախսերի 60 տոկոսի�? ավելին:




                                                                                          5
II. Գյուղատնտեսություն
Հայաստանում            գյուղատնտեսական
նշանակության     հողերը    ներառում    են
տարեկան մշակաբույսերը (երկրի հողի
ընդհանուր    մակերեսի       11   տոկոսը),
մշտական մշակաբույսերը (2 տոկոս),
մշտական        մարգագետինները           և
                               2
արոտավայրերը (44 տոկոս):         2009 թ.
դրությամբ                հողօգտագործման
բաշխվածությունը      ներկայա�?վում       է
Գծապատկեր     5-ում: Գյուղատնտեսական
հիմնական         մշակաբույսերն        են`
հա�?ահատիկը, կարտոֆիլը, պտուղները,
խաղողը և բանջարեղենը, իսկ հիմնական
գյուղատնտեսական կենդանիները` խոշոր
                                        2
եղջերավոր կենդանիները և ոչխարները:
2009 թ. գյուղատնտեսական արդյունքի
ամենաբարձրարժեք արտադրանքը կովի
կաթն էր, խոշոր եղջերավոր կենդանիների
միսը, խաղողը և լոլիկը. կարտոֆիլը ևս շատ
կարևոր մշակաբույս է, ինչպես �?ույ�? է
                           9
տրվում Գծապատկեր 7-ում: Երկիրը նաև
ապավինում է ոռոգմանը, հատկապես
Արարատյան       դաշտավայրում,      որտեղ
ոռոգվում      է        գյուղատնտեսական
                                 1
նշանակության հողերի մեծ մասը: Հողերի
հարաբերական       պակասը       և   ջրային
ռեսուրսների ավելի լավ կառավարման
անհրաժեշտությունը            Հայաստանում
գյուղատնտեսության ոլորտը և ոռոգելի
գյուղատնտեսությունը խո�?ելի են դարձնում                           Գծապատկեր 3. Բուսականության գնահատված պայմաններ
                                                                 Աղբյուրը�? FAO Highlights

                                                                                                                   5
                                                                             պայմանների փոփոխության նկատմամբ:

                                                                             1990 թ. անմիջապես հաջորդող ժամանակահատվածում
                                                                             գյուղատնտեսական         արտադրությունը     նվազե�?`
                                                                             պայմանավորված ագրարային բարեփոխումներով և հողի
                                                                             մասնավորե�?մամբ,        ինչի    հետևանքով      խոշոր
                                                                             գյուղատնտեսական ֆերմաների փոխարեն առաջա�?ան
                                                                             338,000 փոքր գյուղա�?իական տնտեսություններ: Ոռոգվող
                                                                             հողերի   տարածքը      կրճատվե�?   կիսով   չափ,   իսկ
                                                                             պարարտանյութերի օգտագործումը` երկու երրորդով:
                                                                             Նվազե�?     նաև     գյուղատնտեսական     կենդանիների
                                                                                         2
                                                                             գլխաքանակը:

                                                                             Այնուհետև նշված միտումների�? շատերը փոխվե�?ին. 2000-
                                                                             ի�? 2006 թթ. ընթա�?քում գյուղատնտեսական արտադրանքի
                                                                                                                2
                                                                             միջին տարեկան աճը կազմե�? 7.7 տոկոս: �?ակայն 2010 թ.
                                                                             գյուղատնտեսական արտադրանքը նվազե�?` կապված

                                                                                                                       6
   Գծապատկեր 4. Հիմնական էկոհամակարգերը
   Աղբյուրը` Երկրորդ ազգային հաղորդագրություն ըստ ՄԱԿ-ի ԿՓՇԿ-ի
գարնան սկզբում տեղի ունե�?ած �?րտահարության, կարկուտի,                    հորդառատ անձրևների, բարձր խոնավության և
                                     8
բարձրորակ սերմերի բա�?ակայության հետ:

Ժամանակի                       ընթա�?քում
հողատարածքներում      տնկված     տարբեր
մշակաբույսերին               հատկա�?ված
տարածքները         և       արտադրության
համախառն արժեքը         �?ույ�? են տրվում
Գծապատկերներ 6-ում և 7–ում: Ընդհանուր
առմամբ, վերջին տասնամյակում նվազել է
հա�?ահատիկային             մշակաբույսերին
հատկա�?ված հողատարածքը. ընդ որում`
2001-2010 թթ. ընթա�?քում անկումը կազմել է
18 տոկոս, այն դեպքում, երբ պտուղներին
հատկա�?ված հողատարածքն ավելա�?ել է 25       Գծապատկեր 5: Հողօգտագործումը Հայաստանում, 2009թ.
տոկոսով, իսկ բանջարեղենինը, այդ թվում`    Source: FAOSTAT. ResourceSTAT. http://faostat.fao.org/site/377/default.aspx#ancor
բոստանային մշակաբույսերինը, 2001-ի�?
2010 թթ. ընթա�?քում աճել է 21 տոկոսով: Վերջին տասնամյակում արտադրությունը փոփոխական է եղել, սակայն
2001-2010 թթ. ընթա�?քում արձանագրվել է ընդհանուր արտադրության աճ. հա�?ահատիկային արտադրությունն աճել
                                                                                             9
է 31, պտղի արտադրությունը�? 17 և բանջարեղենային արտադրությունը�? 67 տոկոսով:




                                     Գծապատկեր 6. Հայաստանում ըստ մշակաբույսերի տնկված մակերես
                                     Աղբյուրը` FAOSTAT




                                                                                                             7
                                    Գծապատկեր 7. Հայաստանում համախառն արտադրության արժեքն ըստ
                                    մշակաբույսերի
                                    Աղբյուրը�? FAOSTAT
III.   Գյուղատնտեսություն և հարմարվողականության դեֆի�?իտ

Կլիմայի նկատմամբ գյուղատնտեսության ոլորտի զգայունության հետևանքները կարևոր են Հայաստանում:
Աղքատության գծի�? ներքև գտնվող բնակչության 35.8 տոկոս (Համաշխարհային բանկի հաշվարկների համաձայն),
                                                                                                         1
գործազրկության 28.6 տոկոս և գյուղատնտեսության ոլորտում 44.2 տոկոս զբաղվածության �?ու�?անիշների և
                                                                     6
բնակչության 36 տոկոսի գյուղական վայրերում բնակվելու պարագայում` գյուղական համայնքներն հատկապես
խո�?ելի և վտանգված են կլիմայի փոփոխության հետևանքով: Նշված ռիսկը ավելի է սրվում համեմատաբար �?ածր
արտադրողականության հետևանքով, որն առաջանում է ներկա կլիմային հարմարվելու կարողության պակասի
պատճառով և հայտնի է նաև
համարվողականության դեֆի�?իտ
անվանմամբ: �?ա լավագույնս երևում է
տարածաշրջանի մյուս երկրների �?որենի
բերքատվության �?ու�?անիշի հետ
համեմատության ժամանակ, ինչպես �?ույ�?
է տրվում Գծապատկեր 8-ում: Օրինակ`
Հայաստանում 2007-2009 թթ. �?որենի
միջին բերքատվությունը կազմել է
Արևմտյան Եվրոպայի նույն �?ու�?անիշի
             9
33.9 տոկոսը: Նշված թերակատարումը
կարող է պայմանավորված լինել
գործոնների բարդ համախմբով, այդ
թվում` գյուղատնտեսական արտադրանքի
և հումքի շուկաների աղճատումներով և
անկատարությամբ, հանրային
ծառայությունների �?ածր որակով այնպիսի
ոլորտներում, ինչպիսիք են`
                                         Գծապատկեր 8. Ցորենի միջին բերքատվությունն ընտրված երկրներում, 2007-
գյուղատնտեսական կրթությունը,
                                         2009 թթ.-ի միջինա�?ված �?ու�?անիշ
խորհրդատվությունը, հետազոտությունը և     �?վյալների աղբյուրը` FAOSTAT
շուկայի տեղեկատվության համակարգերը,
գյուղա�?իական տնտեսությունների կառու�?վածքային փոփոխությունների ուշա�?ումներով և գյուղատնտեսական
նշանակության հողերի շուկայի թերի զարգա�?վածությամբ, ֆինանսական միջո�?ների մատչելիության պակասով, հողի
ոչ կայուն կառավարմամբ, ոչ բավարար ոռոգմամբ և տարերային աղետների, օրինակ` երաշտների, ջրհեղեղների,
�?րտահարությունների և դաժան փոթորիկների, նկատմամբ բարձր խո�?ելիությամբ: Այս գործոնների�? որոշներն
ուղղակիորեն կապված են կլիմայի և հարմարվողականության դեֆի�?իտի, մյուսները�?ոլորտում տնտեսական
զարգա�?ման �?ածր աստիճանի հետ, սակայն դրան�? արձագանքելու դեպքում կբարելավվի նաև ոլորտի հարմարվելու
կարողությունը: Կլիմայի փոփոխության հետևանքով զգալի կավելանան գյուղատնտեսության համար նշված
անբարենպաստ միջավայրում առաջա�?ած մարտահրավերները: Հետևաբար, կլիմայի փոփոխությանը համարվելու
�?անկա�?ած ռազմավարության շրջանակում կարևոր նշանակություն ունի հարմարվողականության դեֆի�?իտի
վերա�?մանն ուղղված գործողությունների ձեռնարկումը:

IV.    Գյուղատնտեսություն և տնտեսություն
                                                                                                    1
Հայաստանի տնտեսության մեջ գյուղատնտեսության տեսակարար կշիռը նվազե�?` 1994 թ. ՀՆԱ-ի 37 տոկոսի�? 2011-
                                    6                                                 6
ին կազմելով մոտավորապես 22 տոկոսը: 2011 թ. ՀՆԱ –ի ընդհանուր աճի տեմպը 4.7 տոկոսն էր:
Գյուղատնտեսության ոլորտին բաժին է ընկնում աշխատուժի 44.2 տոկոսը, որը փոքր-ինչ է նվազել վերջին հինգ
                   2
տարիների ընթա�?քում: Փոխվել է նաև գյուղատնտեսության ոլորտի կառու�?վածքը. 2003 թ. բուսաբուծությունը 55.8
տոկոս, իսկ անասնապահությունը 44.2 տոկոս էին կազմում` համեմատած 1990 թ. համապատասխանաբար 49.4 և
                          5
50.6 տոկոս մասնաբաժնի հետ: 2010թ. գյուղատնտեսական արտադրանքի նվազումը մասամբ պայմանավորված էր
տնտեսական դժվարություններով: Գործոնների թվում էին ֆերմերների համար վարկերի սահմանափակ

                                                                                                8
մատչելիությունը, գյուղատնտեսությանը ՀՀ կառավարության կողմի�? տրամադրվող օժանդակության 32 տոկոսով
                                                                 8
կրճատումը և վառելիքի, պարարտանյութերի և որակյալ սերմերի պակասը: Ավելին, մարգինալ տարածքներում
                                                         8
ֆերմերների համար կառավարության օժանդակությունը փոքր էր: Նշված խնդիրներին արձագանքելու փորձեր են
արվում, օրինակ` կառավարության նոր գյուղատնտեսական քաղաքականությունը նպատակաուղղված է վարկային
տոկոսադրույքների սուբսիդավորման միջո�?ով տեղական արտադրության խթանմանը, որի արդյունքնում
վարկավորման տոկոսադրույքները նվազում են, ընդ որում` անապահովների համար կիրառվում են ամենա�?ածր
                   8
տոկոսադրույքները: Որոշակի ժամանակ է, ինչ գործում են ոռոգման սուբսիդիաները, իսկ ավելի ուշ` 2006 թ,
կառավարությունը նախաձեռնե�? գյուղատնտեսության ոլորտի սուբսիդավորումը: Գյուղատնտեսական
սուբսիդիաները նպատակաուղղված էին ֆերմերներին համոզելուն, որ օգտագործեն չմշակված հողակտորները և
                                          10
բարելավեն փոքր ֆերմաների մր�?ունակությունը: «Ցորենի սերմի արտադրության զարգա�?ման ծրագրով» 1.44
                                                                                                  8
միլիոն ԱՄՆ դոլար է հատկա�?վել 2010 – 2014 թթ. ընթա�?քում բարձրորակ սերմերի արտադրության համար:

Թեև երկիրը Եվրամիության (ԵՄ) անդամ չէ, Հայաստանը 2010 թ. հուլիսին սկսել է Ասո�?ա�?ման համաձայնագրի շուրջ
բանակ�?ությունները, որը հաջորդելու է Գործընկերության և համագործակ�?ության համաձայնագրին` ԵՄ -ում
Հայաստանի քաղաքական և տնտեսական ներգրավվածությունն ամրապնդելու համար: ԵՄ արդեն
քաղաքականության վերաբերյալ Հայաստանին խորհրդատվություն է տրամադրում այնպիսի կարևոր
ուղղություններով, ինչպիսիք են մարդու իրավունքներն ու ժողովրդավարությունը, արդարադատությունը,
ազատությունը և անվտանգությունը և ԵՄ -ն ի վերջո նախատեսում է Հայաստանի հետ կնքել Խորը և համապարփակ
                                       11
ազատ առևտրի համաձայնագիր (ԽՀԱԱՀ):




                                                                                          9
V. Գյուղատնտեսություն                 և      շրջակա
       միջավայր

Հայաստանի գյուղատնտեսության ոլորտում շրջակա
միջավայրին առնչվող ամենալուրջ խնդիրներն են`
ոռոգման անարդյունավետության հետևանքով առաջա�?ող
ջրի կորուստները, հողի աղակալումը, էրոզիան,
մշակաբույսերի բերրիության անկումը` ոչ պատշաճ
ոռոգման, գերարածե�?ման, մշակման ոչ պատշաճ
գործելակերպերի հետևանքով, արդյունաբերական և
գյուղատնտեսական թափոնների հետևանքով առաջա�?ող
աղտոտումն ու առողջության համար սպառնալիքները,
ինչպես օրինակ` սննդի աղտոտումն ու աղտոտիչ
          13
նյութերը: Բա�?ի այդ, Հայաստանում
գյուղատնտեսությունը համարվում է բարձր ռիսկային,
ինչը պայմանավորված է հողային սահմանափակ               Գծապատկեր 9. Հողի դեգրադա�?ումն ըստ տեսակի` տոկոսը հողի
                                                      ընդհանուր դեգրադա�?ման նկատմամբ
ռեսուրսներով և հողի ոչ բավարար                        Աղբյուրը` FAO Land and Water Development Division TERRASTAT
խոնավապահովվածությամբ, որը կօժանդակեր բույսերի
      2
աճին: Հայաստանում հողի դեգրադա�?ման մոտավորապես 11 տոկոսը մարդկային գործունեության արդյունք է,
ինչպես �?ույ�? է տրվում Գծապատկեր 9-ում, սակայն մարդկային գործոնով պայմանավորված դեգրադա�?իան մեծ
մասամբ առաջանում է գյուղատնտեսության հետևանքով, այն դեպքում, երբ ընդհանուր Եվրոպայում մարդկային
գործոնով պայմանավորված դեգրադա�?ման �?ու�?անիշի միայն 23 տոկոսն է գյուղատնտեսության արդյունք
(համեմատելով երկու կարմիր սյունակները): Կլիմայական լուրջ երևույթների առաջա�?ման և տևողության
ավելա�?ումը ևս սպառնում է գյուղատնտեսությանը: Այնպիսի արտակարգ երևույթները, ինչպիսիք են
կարկտահարությունը, գարնանային �?րտահարությունը և սելավները վերջին տարիներին գյուղատնտեսությանը
տարեկան 15-20 միլիոն ԱՄՆ դոլար գումարի վնաս են պատճառել, ընդ որում նշված վնասի մեծ մասն առաջա�?ել է
                      2
կարկուտի հետևանքով: Այլ գնահատականները �?ույ�? են տալիս, որ 2000-ի�? մինչև 2005 թթ. երաշտը,
�?րտահարությունը և ջրհեղեղները գյուղատնտեսության ոլորտին 107 միլիոն ԱՄՆ դոլարի վնաս են հաս�?րել: Միայն
2006 թ. սեպտեմբերին երաշտները և անտառային հրդեհները Հայաստանին հաս�?րել են 9 միլիոն ԱՄՆ դոլարի
                  14
տնտեսական վնաս:



VI.     Կլիմայի համատեքստ
Կլիմայի նկարագրություն
Ընդհանուր առմամբ Հայաստանն ունի
բարձր լեռնային մայր�?ամաքային կլիմա,
                                      5
այսինքն` շոգ ամառներ և �?ուրտ ձմեռներ:
Հայաստանում միջին ջերմաստիճանը 5.5°C
է, ընդ որում` ամենաշոգ շրջաններում
միջինը կազմում է 12-ի�? 14°C, իսկ
ամենա�?ուրտ       շրջաններում     միջին
                           2
ջերմաստիճանը զրոյի�? �?ածր է: Ամառը տաք
է, միջին ջերմաստիճանը 16 -ի�? 17°C,
սակայն ամենաշոգ շրջաններում, օրինակ`
Արարատյան                դաշտավայրում,
ջերմաստիճանը որպես կանոն բարձր է` 24-
     5
26°C, իսկ ծայրահեղ բարձր ջերմաստիճանը
կարող է հասնել 38 - 40°C: �?մռանը միջին
                                                                                                                                   10
                                                 Գծապատկեր 10. Հայաստանի գյուղատնտեսական գոտիները
                                                 Աղբյուրը�? ESRI online, DIVA-GIS, WWF Caucasus Region և հեղինակի վերլուծությունը
ջերմաստիճանը մոտավորապես -7°C է: �?եղումները ևս տարբերվում են ըստ շրջանների: Հայաստանում տարեկան
գրան�?վում են միջինը 592 միլիմետր տեղումներ, սակայն Արարատյան դաշտավայրում և Մեղրիի շրջանում
տարեկան տեղումները մոտավորապես 200 - 250 միլիմետր են, իսկ որոշ լեռնային շրջաններում տարեկան
                                          5
տեղումները կարող են 1 000 միլիմետր կազմել: Արարատյան դաշտավայրում տեղումների միջին �?ու�?անիշն ամռան
                                                2
ընթա�?քում որպես կանոն չի գերազան�?ում 32 -36 մմ:

Քանի որ ծովի մակերևույթի�? բարձրությունը կլիմայի և հետևաբար գյուղատնտեսական արտադրության հիմնական
որոշիչ գործոն է, ըստ ծովի մակերևույթի�? բարձրության Հայաստանը կարելի է բաժանել երեք գյուղատնտեսական
գոտիների: Գծապատկեր 1 0-ում �?ույ�? են տրվում նշված երեք գյուղատնտեսական գոտիները, որոն�? տեղագրությունը,
ջերմաստիճանը, խոնավությունը և տեղումները զգալիորեն տարբերվում է մերձակա շրջանի�?: Ծովի մակերևույթի�?
ամենաբարձր շրջանը, որը պատկերված է կապույտով, 2500 մետրի�? բարձր է, որտեղ գյուղատնտեսական
արտադրությունը սահմանափակ է և հետևաբար սույն ուսումնասիրության մեջ չի վերլուծվում: Կապույտ-կանաչ
գույներով պատկերված լեռնային շրջանն ընդգրկում է տարածքներ, որոն�? բարձրությունը ծովի մակերևույթի�? 1700 -
2500 մետր է, բա�? կանաչ գույնով նշված միջանկյալ շրջանում�? 1000 - 1700 մետր, իսկ դեղին գույնով պատկերված
հարթավայրերը տարածվում են ծովի մակարդակի�? �?ածրի�? մինչև 1000 մ բարձրության վրա` ներառելով Արարատյան
դաշտավայրը: Գյուղատնտեսական գոտիները համեմատաբար սերտորեն համապատասխանում են` ըստ Բնության
համաշխարհային հիմնադրամի (World Wildlife Fund) հետ աշխատող տեղական կազմակերպությունների խմբի
կազմած և Գծապատկեր 11-ում ներկայա�?ված քարտեզի:

Կլիմայի պատմական միտումներ
Առ       այժմ       Հարավային          Կովկասի
տարածաշրջանում          նկատված         կլիմայի
փոփոխությունների թվում են ջերմաստիճանի
բարձրա�?ումը, սառ�?ադաշտերի կրճատումը,
ծովի մակարդակի բարձրա�?ումը, գետային հոսքի
կրճատումն ու վերաբաշխումը, ձյան տեղումների
նվազումը և ձյան գծի տեղաշարժը դեպի վեր:
Նախորդ տասնամյակում տարածաշրջանում
տեղ են գտել նաև ավելի ծայրահեղ եղանակային
երևույթներ`       ջրհեղեղներ,      սողանքներ,
անտառային հրդեհներ և ափամերձ էրոզիա`
պատճառ դառնալով տնտեսական վնասների և
                    4
մարդկային զոհերի: Վերջին 80 տարիների
ընթա�?քում Հայաստանում տարեկան միջին
                                                2
ջերմաստիճանը բարձրա�?ել է             0.85°C-ով:
Միաժամանակ, տարեկան տեղումները նվազել
են 6 տոկոսով` 1961-1990 թթ. ելակետային
                                2
ժամանակաշրջանի        համեմատ:      �?եղումների
նշված նվազումը երկրում համաչափորեն չի
բաշխվել, ընդ որում հյուսիս-արևելյան և
կենտրոնական       (Արարատյան      դաշտավայր)
շրջանները դարձել են ավելի չորային, իսկ
հարավային և հյուսիս-արևմտյան շրջաններում
ու �?ևանա լճի ավազանում տեղումների աճ է            Գծապատկեր 11. Հայաստանի էկոլոգիական գոտիները
              2
արձանագրվել: Ջերմաստիճանի և տեղումների            Աղբյուրը�? ESRI online, WWF Caucasus

պատմական        շեղումը   �?ույ�?    է     տրվում
Գծապատկեր 12-ում: Արտակարգ երևույթները, ինչպիսիք են` երաշտներն ու փոթորիկները, Հայաստանում ավելի
լայն տարածում են ստա�?ել: Վերջին 30 տարիների ընթա�?քում լուրջ հիդրոօդերևութաբանական երևույթները
տարեկան աճել են 1.2, իսկ վերջին 20 տարվա ընթա�?քում` տարեկան 1.8 դեպքով: Նշված երևույթների հետևանքով
                                                                              2
երկրի որոշ շրջաններում բերքի 10 - 15 տոկոսի կորուստ է արձանագրվում: Բա�?ի այդ, տարածաշրջանում, ինչպես և

                                                                                          11
ամբողջ աշխարհում, սառ�?ադաշտերն արագ են հալչում:             Կովկասի սառ�?ադաշտերի ծավալը վերջին
                                                                                                     15
հարյուրամյակում կրճատվել է 50 տոկոսով, իսկ սառ�?ադաշտերի 94 տոկոսը նահանջել է տարեկան 38 մետրով:
Երկարաժամկետում սառ�?ադաշտի կառու�?վածքի փոփոխությունները կարող են հավանաբար փոխել Հայաստանում
գետային հոսքը: Անկանոն տեղումների հետևանքով հորդառատ անձրևները հանգե�?նում են հեղեղումների և խոշոր
                      4
տնտեսական վնասների: Ջերմաստիճանի �?ու�?անիշների վերլուծությունը �?ույ�? է տվել, որ վերլուծության ենթարկված
կայանների 80 տոկոսի�? ավելիի դեպքում տարեկան օրերի թիվը, որոն�? ժամանակ օրական առավելագույն
                                                                                                     14
ջերմաստիճանը գերազան�?ում է 25°C-ը, աճի միտում է ունե�?ել: Մյուս կայաններում միտում չի դիտվել:
Հայաստանում, 2000 - 2005 թթ. ընթա�?քում կլիմայով պայմանավորված տնտեսական վնասները գյուղատնտեսության
ոլորտում ներառել են` 67 միլիոն ԱՄՆ դոլարի վնաս հաս�?րած երաշտը, պտղի արտադրությանը և
խաղողագործությանը �?րտահարության հաս�?րած 25 միլիոն ԱՄՆ դոլար վնասը, կարկուտի, ջրհեղեղների և
�?րտահարության ազդե�?ության հետևանքով բերքատվությանը հաս�?ված 15 միլիոն ԱՄՆ դոլարի վնասը: Ավելին,
Արարատյան դաշտավայրի�? Հայաստանի ամենաարժեքավոր հողագործական հողի ավելի քան 30,000 հա տարածքը
                                                    16
կրում է աղակալման վտանգ�? պայմանավորված ոռոգմամբ:




                                                                                          12
          Կլիմայի կանխատեսումներ

Հայաստանի երկրորդ ազգային հաղորդագրության համաձայն` նախորդ 80 տարիների ընթա�?քում ջերմաստիճանը
բարձրա�?ել է 0.85°C–ով, իսկ տեղումները նվազել են 6 տոկոսով; Բա�?ի այդ, հիդրոօդերևութաբանական լուրջ
երևույթների հաճախականությունը նախորդ 30 տարիների ընթա�?քում ավելա�?ել է 1.2 դեպքով, իսկ վերջին 20
տարիների ընթա�?քում` տարեկան 1.8 դեպքով: Կիրառելով PRECIS մոդելը` մինչև 2030 թ. սպասվում է
ջերմաստիճանի բարձրա�?ում 1°C-ով, մինչև 2070 թ. ` 2°C-ով և մինչև 2100 թ.` 4°C-ով: Մթնոլորտային տեղումները
                                                                                       2
համապատասխանաբար կնվազեն 3, 6 և 9 տոկոսով (տես ստորև ներկայա�?վող Գծապատկեր 13-ը) : Համաշխարհային
բանկի վերլուծությունները, որոնք կատարվել են կլիմիայի մոդելների ավելի ընդգրկուն տեսակների հիման վրա, �?ույ�?
                                                                       o    o              36
են տալիս, որ ջերմաստիճանի բարձրա�?ումը կարող է 2050 թ.-ին տատանվել 1.5 C - 3 C միջակայքում:

Կանխատեսվում է նաև, որ կփոխվի ջրային ռեսուրսների մատչելիությունը: Գետային հոսքն ակնկալվում է, որ մինչև
2030 թ. կնվազի 6.7 տոկոսով, մինչև 2070թ.` 14.5 տոկոսով և մինչև 2100 թ.` 24.4 տոկոսով` 1961 -1990
ելակետային ժամանակահատվածի համեմատ: �?նածածկույթն ակնկալվում է, որ մինչև դարի վերջը կկրճատվի
                                    2
ընդհուպ մինչև 20 – 40 տոկոսով: Կլիմայի փոփոխություններով պայմանավորված էկոհամակարգերի
փոփոխություններն ակնկալվում է, որ ներառեն հետևյալը` ալպիական գոտու տարածքի կրճատում 21 տոկոսով և
100 -ի�? 150 մ ուղղահայա�? տեղաշարժ, կիսաանապատային և անապատասյին տարածքների ընդլայնում 30
տոկոսով, տափաստանային գոտու 150 – 200 մ ուղղահայա�? տեղաշարժ և 4 տոկոսով ընդլայնում, անտառային
                                                                                    4
գոտու 100 -200 մ ուղղահայա�? տեղաշարժ և �?ևանա լճի�? գոլորշիա�?ման աճ` 13 – 14 տոկոսով:




                                                                                                                     13
                Գծապատկեր 12.Միջին տարեկան ջերմաստիճանի (ա) և տեղումների քանակի (բ) շեղումները 1961- 1990թթ. միջին արժեքի�?
                Աղբյուրը` Երկրորդ ազգային հաղորդագրություն ըստ ՄԱԿ-ի ԿՓՇԿ-ի
Համաշխարհային բանկի վերջին` «Եվրոպայում և Կենտրոնական Ասիայում կլիմայի փոփոխությանը հարմարվելը»
(“Adapting to Climate Change in Europe and Central Asia�?) զեկույ�?ում մշակվել են ԵԿԱ տարածաշրջանում կլիմայի
փոփոխություններին երկրների ենթարկվածության, զգայունության և հարմարվողականության կարողությունների
գնահատման մի շարք ինդեքսներ: Ինդեքսները հիմնված են համապատասխան պարամետրերի շարքի վրա:
Օրինակ` ենթարկվածության ինդեքսը հիմնված էր արտակարգ երևույթների վերաբերյալ տվյալների խմբի վրա, որը
համակ�?ում է 1:20 տարվա դեպքերի միջին լրա�?ու�?իչ թիվը շոգ, չոր և խոնավ տարիների համար, շոգ, չոր և խոնավ
ամառների համար և շոգ, չոր և խոնավ ձմեռների համար 2070 - 2099 թթ. կախատեսումների ժամանակահատվածի
համար` 1961 - 1990 թթ. ժամանակահատվածի համեմատ: Գծապատկեր 14-ի խո�?ելիության




  Գծապատկեր 13: .Միջին տարեկան ջերմաստիճանի (°C) (ա) և տեղումների քանակի (բ) (%) փոփոխությունները 2071-2100 թթ. 1961-1990
  թթ. միջինի համեմատ�? ըստ Կլիմայի փոփոխության փորձագետների միջկավարական հանձնախմբի PRECIS մոդելի A2 ս�?ենարի
  Աղբյուրը` Երկրորդ ազգային հաղորդագրություն ըստ ՄԱԿ-ի ԿՓՇԿ-ի




      Գծապատկեր 14. Կլիմայի փոփոխության խո�?ելիության ինդեքսը ԵԿԱ տարածաշրջանում
      Աղբյուրը` The World Bank, 2009. Adapting to Climate Change in Europe and Central Asia, Washington DC




                                                                                                                     14
ինդեքսը ենթարկվածության, զգայունության և հարմարվելու կարողության ինդեքսների համակ�?ությունն է: Նշված
ինդեքսի հիման վրա հաշվարկված` կլիմայի փոփոխությունների նկատմամբ Հայաստանի խո�?ելիությունը
տարածաշրջանի մյուս երկրների համեմատ բարձր է: Խո�?ելիությունը պայմանավորող հիմնական բա�?ահայտված
գործոններն էին հարմարվելու սահմանափակ կարողությունը և որոշակի սո�?իալական և արտադրական
                                                                                                  17
կառու�?վածքները, որոնք բարձրա�?նում են Հայաստանի զգայունությունը կլիմայի փոփոխության նկատմամբ:




                                                                                       15
VII. Կլիմայի փոփոխության ազդե�?ությունները գյուղատնտեսության և ջրային
      ռեսուրսների վրա

Գյուղատնտեսական ռիսկեր և հնարավորություններ
Հայաստանում գյուղատնտեսության ոլորտը հատկապես վտանգված է` պայմանավորված շրջակա միջավայրի արդեն
առկա դժվարություններով և նոր մարտահրավերներով: Մինչև 2030 թ. ակնկալվում է ոռոգում պահանջող վայրերում
ջերմաստիճանի բարձրա�?ում և տեղումների նվազում, հողի�? գոլորշիա�?ման ավելա�?ման հետևանքով հողի
երկրորդային աղակալում (աղ-ջուր հարաբերակ�?ության մարդածին ավելա�?ում), տեղատարափ անձրևներ ու
հեղեղումներ, որոն�? հետևանքով կուժեղանա ջրային էրոզիան, իսկ երաշտներն ու խորշակները կուժեղա�?նեն հողի
հողմային էրոզիան: �?մռանը անասնակերի նվազման պատճառով կենդանիների արածե�?ումը կարող է ավելի վաղ
սկսել և ուշ ավարտվել, որն էլ կարող է ավելա�?նել արոտավայրերի դեգրադա�?իան: Հողի խոնավությունն ակնկալվում
է, որ կնվազի 10 – 30 տոկոսով, գյուղատնտեսական տարբեր մշակաբույսերի խոնավապահովվածությունը` 7-13
տոկոսով, իսկ հողի ջրային դեֆի�?իտը կավելանա 25-30 տոկոսով: Հետևաբար, նախալեռնային և ստորին լեռնային
                                                                                2
շրջաններում անձրևաջրերով սնվող` անջրդի հողագործությունը կարող է նվազել:            Կլիմայի ընդհանուր
փոփոխությունի�? բա�?ի, կանխատեսվում է, որ տեղի կունենան           եղանակային լուրջ իրադարձություններ և
մշակաբույսերի հիվանդությունների բռնկումներ և           վնասատուների տարածում: �?արբեր արտակարգ
իրադարձությունների նկատմամբ հատկապես խո�?ելի վայրերի քարտեզը ներկայա�?ված է Գծապատկեր 15-ում` ըստ
մարզերի, որոնք վարչական շրջանի տեսակ են: Ինչպես նշվում է գծապատկերում, որը կազմվել է երկրորդ ազգային
հաղորդագրության հիման վրա, երկրի հյուսիսային, արևելյան և հարավային մասերի լեռնային շրջանները (նշված են
բա�? կապույտ գույնով) ենթարկվում են սեզոնային հեղեղումների, կարկտահարության և երաշտի: Արարատյան
դաշտավայրը (նշված է բա�? շագանակագույնով) ենթակա է երաշտների, վաղ �?րտահարության և չոր պայմանների:
Երևանի�? հյուսիս գտնվող կենտրոնական շրջանը ենթակա է կարկտահարության, երաշտի և վաղ �?րտահարության:
Հյուսիս-արևմտյան շրջանը (նշված է նարնջագույնով) ենթակա է նշված արտակարգ երևույթների բոլոր տեսակներին:




                   Գծապատկեր 15. Հայաստանի մարզերի խո�?ելիությունը
                   հիդրոօդերևութաբանական վտանգավոր երևույթների նկատմամբ
                   Աղբյուրը` Երկրորդ ազգային հաղորդագրություն ըստ ՄԱԿ-ի ԿՓՇԿ-ի           16
Կանխատեսվող ազդե�?ությունը բերքատվության վրա
Կլիմայի փոփոխության հետևանքով ակնկալվում է գյուղատնտեսական մշակաբույսերի բերքատվության անկում�?
հարմարվողականության միջո�?առումներ չձեռնարկելու դեպքում: Մինչև 2030 թ. գյուղատնտեսական հիմնական
մշակաբույսերի   բերքատվությունն,   ըստ   կանխատեսումների,    հարմարվողականության       միջո�?առումների
բա�?ակայության դեպքում, կնվազի 8 –14 տոկոսով (հա�?ահատիկային մշակաբույսերինը` 9 - 13, բանջարեղենինը` 7 -
14, կարտոֆիլինը`8 - 10 և պտուղներինը` 5 - 8 տոկոսով): Կանխատեսվում է, որ արոտավայրերի մակերեսը և
բերքատվությունը կկրճատվի 4-10 տոկոսով, այդ թվում` ենթալպյան և ալպյան գոտու առավել արժեքավոր
արոտավայրերինը` 19 - 22 տոկոսով: Խոտհարքերի բերքատվությունը հնարավոր է, որ նվազի 7 - 10 տոկոսով, որը
կերարտադրության ծավալի կրճատման կհանգե�?նի: Ավելին, մշակաբույսերի հիվանդությունների բռնկումները և
վնասատուների տարածումը հավանական է, որ ավելի լուրջ խնդիր դառնա` պայմանավորված վնասատուների
                                                                 2
տեսակների փոփոխությամբ և ձմռան ընթա�?քում մահա�?ության նվազմամբ: Կլիմայի փոփոխության հետևանքով
կարող են նաև որոշ հնարավորություններ ստեղծվել, օրինակ` թեև առկա վայրերում արոտների բերքատվությունը
կարող է նվազել, այս արոտների մակերեսը կարող է ընդլայնվել աճի սեզոնի երկարելուն զուգահեռ: Բա�?ի այդ,
ջերմաստիճանը կարող է բարձրանալ նախալեռնային շրջաններում, որտեղ տեղումները կարող են ավելանալ կամ
անփոփոխ մնալ` բարելավելով պտղատու ծառերի բերքատվության միջավայրը:

Ջրային ռեսուրսների վրա կանխատեսվող ազդե�?ությունները

Ինչպես վերը նշվել է, ըստ կանխատեսումների կլիմայի փոփոխության դեպքում, Հայաստանում կանխատեսվում է, որ
1961 -1990 թթ. ելակետային ժամանակահատվածի համեմատ գետային հոսքը մինչև 2030 թ. կնվազի 6.7 տոկոսով
                  3                                                 3
կամ 0.6 միլիարդ մ -ով, մինչև 2070 թ.` 14.5 տոկոսով կամ 1.2 միլիարդ մ -ով, իսկ մինչև 2100 թ.` 24.4 տոկոսով կամ
             3
1.8 միլիարդ մ -ով: �?յան տեսքով տեղումների ծավալը կանխատեսվում է, որ Հայաստանի մեծ մասում 1961-1990 թթ.
ելակետային ժամանակահատվածի համեմատ մինչև 2030 թ. կնվազի 7 – 11 տոկոսով, մինչև 2070 թ.` 16 -20
տոկոսով և մինչև 2100 թ.` 20 – 40 տոկոսով: Ամենամեծ փոփոխություններն ակնկալվում են 1,700 - 1,800 մ և ավելի
բարձրության վրա, որտեղ հիմնականում ձևավորվում է գետային հոսքը: Կլիմայի կանխատեսվող փոփոխության
հետևանքով զգալի փոփոխություններ կառաջանան �?ևանա լճի ջրային հաշվեկշռում, որն էլ բա�?ասաբար
կանդրադառնա լճի վրա: �?տորև ներկայա�?ված Գծապատկերներ 16-ը և 17-ը �?ույ�? են տալիս առանձին գետային
ավազաններում երկրի գետային հոսքի գնահատման արդյունքները 2030, 2070 և 2100 թթ.-ի համար` ռեգրեսիայի
մոդելի և կլիմայի ընտրված ս�?ենարների հիման վրա: Գծապատկեր 17-ում շագանակագույնով �?ույ�? են տրվում
գետային հոսքի ծավալների կանխատեսվող նվազումը, իսկ կապույտով/ կանաչով ստվերագծված են կանխատեսվող
ավելա�?ումները: Շագանակագույն տարածքները դարասկզբի, միջին և վերջին ժամանակահատվածում գերիշխելու
միտում են ունենում, և այդ տարածքները ժամանակի ընթա�?քում ընդլայնվում են, ինչպես և ազգային մակարդակում
ընդհանուր գետի հոսքի գնահատականները (հոսքի գնահատականները ներկայա�?ած են Գծապատկեր 16-ում):

                                                             �?արի      Հոսք, մլն մ3     Հոսքի փոփոխություն
                                                                                           մլն մ3       %
Նմանատիպ       միտումներ    են    նշվում   անկախ
ուսումնասիրությամբ, որի միջո�?ով կանխատեսվում են
ջրային պաշարների վրա հետագա ազդե�?ությունները:
Խրամի-Դեբեդ ավազանում կանխատեսվում է, որ հոսքը
կնվազի 45 – 65 տոկոսով, իսկ Աղստևի ավազանում` 59-
72 տոկոսով: Հոսքի և տեղումների անկումը և
գոլորշիա�?ման      ավելա�?ումը կհանգե�?նեն ջրային
պահանջների փոփոխության: Արարատյան դաշտավայրի
շրջանում    մշակաբույսերի    ջրային    պահանջները
աշնանա�?ան      �?որենի   և   բանջարեղենի    համար,     Գծապատկեր 16. Գետային հոսքի կանխատեսվող փոփոխություն
                                                      Աղբյուրը` Երկրորդ ազգային հաղորդագրություն ըստ ՄԱԿ -ի ԿՓՇԿ-ի
կանխատեսվում է, որ 1967-1982 թթ. համեմատ մինչև
2100 թ. համապատասխանաբար կավելանան 19 - 22 և
19 – 23 տոկոսով: Ոռոգման ջրի պահանջը ևս ակնկալվում է, որ կավելանա աշնանա�?ան �?որենի և բանջարեղենի
                                                   14
համար�? համապատասխանաբար 35 - 36 և 38 - 42 տոկոսով:

                                                                                                    17
                                 2030                                 2070                  2100




   Գծապատկեր 17. Հայաստանի գետային հոսքի կանխատեսվող փոփոխությունն`
   ըստ գետավազանների
   Աղբյուրը` Երկրորդ ազգային հաղորդագրություն ըստ ՄԱԿ-ի ԿՓՇԿ-ի

   Source: UNFCCC Second National Communication
            Հնարավոր ազդե�?ությունները անասնապահության ոլորտի վրա


Անասնապահության ոլորտի վրա ազդե�?ությունը մասամբ պայմանավորված կլինի արածե�?ման համար
օգտագործվող արոտավայրերի ազդե�?ությամբ: Կլիմայի փոփոխության ս�?ենարներով կանխատեսվում է, որ մինչև
                                                                         2
2030 թ. արոտավայրերի ընդհանուր բերքատվությունը կնվազի 4 - 10 տոկոսով: Նույն ժամանակահատվածում
                                                                                                  2
ենթալպյան և ալպյան գոտիների ամենաարժեքավոր արոտավայրերի բերքատվությունը կնվազի 19 – 22 տոկոսով:
                                                                                   2
Մինչև 2030 թ. կերային ռեսուրսների մատչելիությունը կանխատեսվում է, որ բավարար կլինի: �?ակայն արոտների
գերակշիռ մասի ընդհանուր պայմաններն անբավարար են և եթե պայմանները չբարելավվեն, դեգրադա�?իան կարող է
վատթարանալ: Կենդանական հիվանդությունները ևս կարող են ավելանալ, հատկապես` բնական բռնկումների
տեղանքները և վարակիչ հիվանդությունները: Կենդանիների ոչ վարակիչ պաթոլոգիաներն            ավելի փոքր
ազդե�?ություն կկրեն տաքա�?ման հետևանքով և միայն �?րտի ծագումնաբանությամբ որոշ հիվանդություններ է
                           2
կանխատեսվում, որ կնվազեն:




VIII. Գյուղատնտեսության ոլորտի հարմարվողականության հնարավոր
       միջո�?առումներ` համարվողականության կարողություն

Հայաստանի առաջին և երկրորդ հաղորդագրություններում, ինչպես նաև մյուս փաստաթղթերում, առաջարկվում են
հարմարվողականության մի շարք տարբերակներ բնական ռեսուրսների ոլորտների, այդ թվում` գյուղատնտեսության,
անտառային ոլորտի և ջրային ռեսուրսների համար: Հարմարվողականության քննարկված մի շարք տարբերակներ
արդեն պատրաստ են իրականա�?ման համար և նաև ներկայումս արտադրողականության բարձրա�?ման
ապա�?ու�?ված տեխնոլոգիաներ են` «անպայման շահող» իրավիճակ: Ցավոք, նշված տարբերակների�? շարտերը չեն
իրականա�?վել տնտեսական և սո�?իալական մի շարք գործոններով պայմանավորված սահմանափակումների
հետևանքով: Արտադրողականության �?ածր մակարդակի և չափազան�? փոփոխական կլիմայի պայմաններում
Հայաստանը պարենային ապահովության զգալի ռիսկ է կրում: Համաշխարհային ավելա�?ող պահանջարկի և կլիմայի
փոփոխության նկատմամբ գյուղատնտեսության խո�?ելիության ավելա�?ման պայմաններում Հայաստանի համար
պարենային ապահովության ռիսկը կարող է զգալիորեն մեծանալ: Հատկապես վտանգի են ենթակա աղքատ
գյուղական համայնքները, քանի որ պարենի համաշխարհային շուկաներում նրան�? գնողունակությունը
սահմանափակ է: Հետևաբար, հարմարվողականության տարբերակների իրականա�?ման դեպքում, ներկա կլիմայի,

                                                                                       18
կանխատեսվող կլիմայի և պարենային ապահովության հետ կապված ռիսկերը կարող են միաժամանակ հաս�?վել
նվազագույնի:

Կլիմայի փոփոխության կանխատեսումների համաձայն�? գյուղատնտեսության ոլորտի ռիսկերն շատ ավելի էական են,
                        17
քան հնարավորությունները: Ոլորտի մակարդակում շահագրգիռ կողմերը պետք է ուշադրությունը կենտրոնա�?նեն
հարմարվողականության դեֆի�?իտը նվազե�?նելու վրա` միաժամանակ բարձրա�?նելով գյուղատնտեսության ոլորտի
արդյունավետությունը, արտադրողականությունը և ներկա կլիմային հարմարվելու կարողությունը�? Հայաստանի երեք
գյուղատնտեսական գոտիների մի շարք հողագործական և անասնապահական համակարգերի համար մշակելով
երկարաժամկետ հարմարվողականության տարբերակներ: Հաշվի առնելով կլիմայական զարգա�?ումների
անորոշությունները�? հարմարվողականության նշված տարբերակներն անհրաժեշտ է համակողմանիորեն գնահատել
ըստ ապագա կլիմայի տարբեր ս�?ենարների շարքի: �?ահմանափակ ֆինանսների պայմաններում խիստ կարևոր է, որ
(ա) ըստ առաջնահերթության դասակարգվեն տնտեսական, սո�?իալական և բնապահպանական տեսանկյունի�?
ներդրման դիմա�? առավելագույն արդյունք ապահովող հարմավողականության տարբերակները և (բ) ոչ միայն
մշակվեն համապետական հարմարվողականության տարբերակներ, այլ նաև ըստ գյուղատնտեսական գոտու,
որպեսզի մարզերը և տեղական համայնքները ունենան հարմարվողականության տարբերակներ, որոնք հատկապես
արձագանքում են իրեն�? առջև ծառա�?ած կլիմայի փոփոխության մարտահրավերներին: �?ա կապահովի, որ
մարդկային և տնտեսական կապիտալն ուղղվի դեպի հարմարվողականության այնպիսի ռազմավարությունների
մշակումն ու իրականա�?ումը, որոնք տեղին են, հաս�?եական և արդյունավետ:

Պատմության ընթա�?քում գյուղա�?իական տնտեսությունների մակարդակում գյուղական համայնքները մշտապես
հարմարվել են եղականային և սեզոնային փոփոխություններին, սակայն հավանականությունը բարձր է, որ կլիմայի
փոփոխության կանխատեսումները գերազան�?են անգամ ամենանորարար ֆերմերի ինքնուրույն հարմարվելու
ունակությունը: Թեև շատ կան տեղերում պատրաստ նորարարություններ, որոնք կարող են արագ և անմիջապես
բարելավել Հայաստանի գյուղատնտեսական համակարգերի ճկունությունը, ֆերմաների մակարդակում ֆինանսական
ռեսուրսների բա�?ակայությունը դրան�? ընդունման լուրջ արգելք է: Բա�?ի այդ, պետության և զարգա�?ման
գործընկերների կողմի�? զգալի ներդրումներ կպահանջվեն` ենթակառու�?վածքի ստեղծման, գիտելիքի և
քաղաքականության համակարգերի ձևավորման համար, որոնք կօժանդակեն հարմարվողականության մի շարք
տարբերակների մշակմանը` ապագայում հողագործության ոլորտի ճկունությունը բարձրա�?նելու համար:

Մասնավորապես, կլիմայի և ջրային ռեսուրսների առումով, հարմարվողականության տարբերակների համար արվել
են որոշ առաջարկություններ: Կլիմայի համար դրանք ներառում են` եղանակային և կլիմայի ծառայությունների
ուղղությամբ ներդրումների ավելա�?ումը, տարածաշրջանում կլիմայի, գետերի արտահոսի, լճերի մակարդակի և այլ
տվյալների փոխանակումը երկրների միջև և տեխնիկական աշխատաժողովները տարածաշրջանային փորձառության
և նորարարական տեխնոլոգիաների փոխանակման համար: Ջրային ռեսուրսների համար�? Կլիմայի փոփոխության
մասին ՄԱԿ-ի կոնվեն�?իայի երկրորդ ազգային հաղորդագրությամբ առաջարկվում են հարմարվողականության
միջո�?առումներ, որոնք նվազե�?նում են հողի դեգրադա�?ման և կլիմայի փոփոխության ընդհանուր ազդե�?ությունները:
Առաջարկությունները ներառում են`(1) ոռոգման համակարգերի բարելավումը և վերականգնումը` կարողությունների
և արդյունավետության բարձրա�?ման նպատակով, (2) հողմապաշտպան ծառատնկումը` էրոզիան նվազե�?նելու
նպատակով, (3) արտադրողականության բարձրա�?ումը` դեգրադա�?իայի ենթարկված տարածքներում մոլախոտերի
դեմ պայքարի և նոր տեսակի սերմեր �?անելու միջո�?ով և արոտների�? քարերի հեռա�?ումը, (4) հողի բերրիության
բարելավումը` ալկալիական հողերում գիպսի օգտագործման միջո�?ով և (5) մայիսի�? մինչև հոկտեմբեր ջրի
պահեստավորման ավելա�?ումը: Բա�?ի այդ, ՄԱԶԾ նշում է, որ ջրի պահանջարկի կրճատման համար անհրաժեշտ են
այնպիսի խթաններ, ինչպիսիք են` ջրի գնորոշումը կամ ջրի քանակի սահմանաչափերի կիրառումը:
Խորհրդատվությունն ու հետազոտությունները ևս պետք է դեր կատարեն` գյուղատնտեսության հետազոտության և
                                                                          14
խորհրդատվության ուղղությամբ ներդրումների դիմա�? ստա�?վող արդյունքը բարձր է:

Ազգային   քաղաքականության      մակարդակում    բնապահպանության     նախարարությունն   առաջարկում   է
հարմարվողականության որոշակի միջո�?առումներ, այդ թվում` (1) երաշտադիմա�?կուն և ջերմադիմա�?կուն սորտերի
և հիբրիդների, հատկապես` տեղական սորտերի հետազոտում և օգտագործում, (2) բարձրլեռնային արոտավայերի
առավել լայն օգտագործման և տեսակարար բեռնվածության կրճատում, (3) պարարտանյութերի կիրառման նորմերի
փոփոխություն (օպտիմալա�?ում), (4) հողագործության գոտու տեղաշարժ դեպի երկրի բավարար խոնավապահովված
                                                                                        19
վայրեր և �?անքաշրջանություն, (5) խոնավության պահպանման և ջրախնայողական ոռոգման տեխնոլոգիաների
կիրառում, (6) մշակաբույսերի հիվանդությունների և վնասատուների նկատմամբ կայուն սորտերի օգտագործում, (7)
հակակարկտային և հակահեղեղային միջո�?առումների իրականա�?ում, (8) հիդրոօդերևութաբանական արտակարգ
դեպքերի վաղ ահազանգման համակարգի ստեղծում և (9) գյուղատնտեսական կենդանիների պատվաստման
                                                               2
գործելակերպերի ճշգրտում ու կենդանիների �?եղերի փոփոխություն: Հատկապես ջրային ռեսուրսների մասով,
Կլիմայի փոփոխության մասին ՄԱԿ-ի կոնվեն�?իան արձանագրում է կարողությունների զարգա�?ման հետևյալ
կարիքները` խո�?ելիության գնահատում, կլիմայի ս�?ենարների և կանխատեսումների բարելավում, այդ թվում`
տարածաշրջանային ազդե�?ությունների վերաբերյալ, նոր մեթոդաբանության ստեղծում` ջրհեղեղների հոսքի և
հեղեղումների որոշման համար և ստորերկրյա ջրերի մոնիթորինգի համակարգի ներդրում: Գյուղատնտեսության
համար բնապահպանության նախարարությունն առաջարկում է ընտրել և կիրառել մոդելներ` կլիմայի փոփոխության
նկատմամբ մշակաբույսերի բերքատվության խո�?ելիությունը որոշելու համար, քարտեզագրել ու պատկերա�?նել
                                                                                                    2
մշակաբույսերի փոփոխության առաջնահերթությունները և ամրապնդել ապահովագրության գործող ծրագիրը:
Հարմարվողականության միջո�?առումներ են առաջարկվում նաև սելավավտանգ, սողանքավտանգ և հեղեղավտանգ
վայրերում, այդ թվում` տարերային աղետների�? ապահովագրության համակարգի իրավական դաշտը և
փոխհատու�?ումները, տարերային աղետների վերաբերյալ ուսումնասիրությունների պետական ֆինանսավորումը և
ջրային մարմինների տնտեսական ակտիվության տեղեկագիրը և կլիմայի փոփոխության ազդե�?ությունները, այդ
                                                                   2
թվում` տարերային աղետների և հավանականությունների կանխատեսումները:

Գյուղատնտեսության ոլորտի համար հարմարվողականության միջո�?առումներ են առաջարկվել նաև Հայաստանի
կլիմայի փոփոխության տեղեկատվական կենտրոնի կողմի�?: Դրանք ներառում են մշակաբույսերի փոփոխությունն ու
հողագործական կառավարման գործելակերպերի հարմարե�?ումը նոր և առավել արդյունավետ ոռոգման
           16
սխեմաների:

Կարևոր է հիշել, որ դեռևս չեն գնահատվել հարմարվողականության վերոնշյալ միջո�?առումների ծախսերը և
հարաբերական արդյունավետությունը բերքատվության բարելավման, կլիմայի փոփոխության նկատմամբ
դիմա�?կունության բարձրա�?ման և (կամ) ջերմո�?ային գազերի արտանետումների նվազե�?ման առումով: Դեռևս չի
սահմանվել դրան�? առաջնահերթությունն ըստ արդյունք-ծախսերի կամ իրագործելիության չափանիշների և
հետևաբար, դրանք ընդունման ենթակա պարտադիր առաջարկություններ չեն, այլ տարբերակների �?անկ, որը
կգնահատվի ուսումնասիրության ընթա�?քում:



          IX.    Գյուղատնտեսության
                 ազդե�?ությունը   ջերմո�?ային
                 գազերի արտանետումների վրա
Գյուղատնտեսության       ոլորտի�?      ջերմո�?ային    գազերի
արտանետումներն ավելա�?ել են` 1990 թ. Հայաստանի
ջերմո�?ային գազերի ընդհանուր արտանետումների 4 տոկոսի
դիմա�?     2000–2005 թթ. կազմելով երկրում ընդհանուր
արտանետումների 17 տոկոսը: Ինչպես �?ույ�? է տրվում
Գծապատկեր       18-ում,    2000    թ.    գյուղատնտեսական
գործունեությանը բաժին էր ընկնում Հայաստանում ջերմո�?ային
գազի ընդհանուր արտանետումների            13 տոկոսը, բայ�?
գյուղատնտեսությանը վերագրվում էր ևս 4 տոկոս ՀՀՓԱ�?
խմբում (LULUCF�? հողօգտագործում, հողի փոփոխություն և
անտառային տնտեսություն):        Ավելին, Գծապատկեր 19-ը
բա�?ահայտում     է,   որ    2000   թ.    գյուղատնտեսության
արտանետումները ողջ հանրապետությունում CH4-ի և N2O-ի
                                                            Գծապատկեր 18. Ջերմո�?ային գազի արտանետումների բաշխվածությունն
արտանետումներին նպաստել են ավելի, քան �?անկա�?ած այլ          ըստ ոլորտների (2000, CO2 )
                                                            Աղբյուրը` Երկրորդ ազգային հաղորդագրություն ըստ ՄԱԿ-ի ԿՓՇԿ-ի
ոլորտ�? համապատասխանաբար կազմելով 42 և 67 տոկոս:

                                                                                                           20
Ընդհանուր առմամբ, CO2 համարժեքության սկզբունքով գնահատելու դեպքում մեթանին բաժին է ընկնում
գյուղատնտեսական բոլոր արտանետումների մոտավորապես 88-90 տոկոսը, քանի որ մեթանն ավելի ուժեղ
ազդե�?ությամբ ջերմո�?ային գազ է, քան CO2-ը:

Գյուղատնտեսության ոլորտի ներսում արտանետումների և միտումների բաշխվածությունը պատկերվում է
Գծապատկեր 20-ում, որտեղ գյուղատնտեսության արտանետումների մեծ մասն առաջանում է CH4-ի�? և 1997 թ.
սկսած արտանետումներն հիմնականում ավելա�?ել են: Մեթանի արտանետումներն անասնաբուծության ժամանակ
առաջանում են երկու աղբյուրի�?` կենդանիների աղիքային խմորումի�? և կենդանիների օրգանական թափոնների�?:
Ապագա արտանետումները կանխատեսվում են ըստ կենդանիների գլխաքանակի, իսկ գյուղատնտեսության ոլորտի�?
արտանետումների նվազե�?ման հիմնական առաջարկությունն օրգանական թափոնների կառավարման միջո�?ով է:
Հաշվարկվում է, որ կենսագազ արտադրելու համար կենդանիների թափոնների օգտագործման միջո�?ով
                                                                                            2
գյուղատնտեսության ոլորտի արտանետումները 2000թ. համեմատ 2020 թ. կարող են կրճատվել 8 տոկոսով:




 Գծապատկեր 19. Ոլորտներում ջերմո�?ային գազերի արտանետումների բաշխումն ըստ գազերի (2000)
 Աղբյուրը` Երկրորդ ազգային հաղորդագրություն ըստ ՄԱԿ-ի ԿՓՇԿ-ի




Գծապատկեր 20. Գյուղատնտեսության ոլորտում ջերմո�?ային գազերի արտանետումներն ըստ
գազերի, (1990-2006)
Աղբյուրը` Երկրորդ ազգային հաղորդագրություն ըստ ՄԱԿ-ի ԿՓՇԿ-ի




                                                                                         21
Գյուղատնտեսության ոլորտում մեղմա�?ման ներուժը
Գծապատկեր 21-ում ներկայա�?վում են գյուղատնտեսության ոլորտում մեղմման միջո�?առումների որոշ օրինակներ և
դրան�? մեղմման ներուժը ծախսերի երեք շեմի դեպքում: Թեև մշակված օրգանական հողերի վերականգնումն ունի
ընդհանուր մեղմման ամենամեծ ներուժը (մուգ կանաչ սյուն), կան �?անքատարածությունների կառավարման
                                                                      19
բազմաթիվ այլ տարբերակներ, որոնք ավելի էժան են (բա�? կանաչ սյուն): Հայաստանի գյուղատնտեսության
ոլորտում առկա են արտանետումների մեղմման տարբեր մեթոդներ: Դրանք կարող են ներառել քաղաքականության,
օրենսդրության, կարողությունների զարգա�?ման, ֆինանսական, տեխնիկական, հետազոտության և մշակումների,
                                                                         3
կրթության և հանրային իրազեկման միջո�?առումներ, որոն�? մի մասն ընդգրկում է`

      Բուսաբուծության կառավարումը
          o Մշակաբույսերի տեսակների բարելավում, �?անքաշրջանառության երկարաձգում, խամ ու խոպան
             հողերի օգտագործումի�? խուսափում կամ նվազե�?ում, սննդարար նյութերի ավելա�?ում, երբ առկա է
             դեֆի�?իտ
          o �?ննդարար նյութերի ինտեգրված կառավարման ընդունում` բուսաբուծությունի�? արտանետումները
             նվազե�?նելու նպատակով
          o Ծառերի կամ որթատունկի մշակաբույսերի միջև ժամանակավոր բուսականության տնկում`
             ածխածին որսալու համար
          o Ազոտի օգտագործման արդյունավետության բարելավում` պարարտանյութերի օգտագործումի�? N2O–
             ի արտանետումները և բուսաբուծության հետևանքով ջերմո�?ային գազի արտանետումները
             նվազե�?նելու նպատակով
          o Հերկի կրճատումը կամ առան�? հերկելու գյուղատնտնտեսությունը կարող նվազե�?նել հողի�? CO2-ի
             արտանետումները և կարող է բա�?առել բույսերի մնա�?որդների այրումը
          o Ոռոգման արդյունավետության բարձրա�?ում` ածխածնի կուտակումն ավելա�?նելու համար
          o Ցանքատարածությունների վերադարձ այլ`բնական բուսականությանը նման հողային ծածկույթի,
             ածխածնի կուտակումն ավելա�?նելու համար

      Խոտհարքերի և անասնապահության կառավարումը
          o Հողերի օպտիմալ արածե�?ում` ածխածին որսալու համար
          o Արոտավայրերի արդյունավետության բարձրա�?ում` ածխածնի կուտակումն ավելա�?նելու համար
          o Կենսազանգվածի այրման նվազե�?ում և ժամկետի փոփոխություն` CH4, N2O-ի, տրոպոսֆերայի
            օզոնի, ծխի աէրոզոլների և հողի մակերևույթի ալբեդոյի փոփոխությունները նվազե�?նելու համար
          o Բարձր բերքատու կամ ավելի խորը արմատներին ածխածին բաշխող խոտի սորտերի ներդրում
          o Կենդանիներին ավելի շատ խտանյութերով սնու�?ում և հատուկ միջո�?ների և սննդային հավելումների
            օգտագործում` անասնապահությունի�? մեթանի արտանետումները նվազե�?նելու համար: Օրինակ�?
            կենդանիներին բարձր սննդարար որակով կերային մշակաբույսերով սնելը, ինչպիսին է առվույտը,
            հնարավորություն է տալիս լավա�?նել մարսողությունը և հետևաբար կրճատել մեթանի
            արտանետումները
          o Կենդանիների �?եղերի փոփոխում կենդական արտադրանքի միավոր հաշվով պակաս մեթանի
            արդյունք արտադրող տեսակներով
          o Գոմաղբի կառավարման ներդրում` N2O-ի և CH4-ի արտանետումները նվազե�?նելու համար: Դրանք
            կարող են ներառել ներծծումը, գոմաղբի ծածկումը, կերակրման գործելակերպերի փոփոխությունը և
            կոմպոստա�?ումը:




                                                                                      22
          Գծապատկեր 21. Գյուղատնտեսական ջերմո�?ային գազի մեղղման ներուժը (առան�? կենսաէներգիայի
          և էներգախնայողության բարելավման ) CO2-ին համարժեք գների միջակայքում
          Աղբյուրը` Smith, P. et al. 2007: Agriculture. In Climate Change 2007. Mitigation. Contribution of Working Group III to
          the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [B. Metz, O.R. Davidson, P.R.
          Bosch, R. Dave, L.A. Meyer (eds)], Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA.


Նշված մեղմման մեթոդների ուղղությամբ ներդրումները կարող են հանգե�?նել ջերմո�?ային գազի արտանետումների
նվազե�?ման, կլիմայի նկատմամբ կայունության և արտադրողականության բարձրա�?ման օգուտների` դրանք
դարձնելով առաջնահերթ տարբերակներ:

Հայաստանում արդեն իրականա�?ման ընթա�?քում են գտնվում մեղմման որոշ ծրագրեր: Համաշխարհային բանկի
ծրագրերի�? մեկը�? Հայաստանի «Բնական պաշարների կառավարման և չքավորության նվազե�?ման ծրագիրը»,
անդրադառնում է մեղմման միջո�?առումներին և խթանում է բնական պաշարների կայուն կառավարման
գործելակերպերի ընդունումը և գյուղական աղքատության մեղմումը այն վայրերում, որտեղ առկա է շրջակա
միջավայրի խիստ դեգրադա�?ում: Գլոբալ բնապահպանական նպատակը Հարավային Կովկասի լեռնային, անտառային
և խոտհարքերի էկոհամակարգերի պաշտպանությունն է` կատարելագործված պաշտպանության և կայուն
կառավարման միջո�?ով: Մասնավորապես` կլիմայի փոփոխության ազդե�?ությունը մեղմելու համար ծրագիրն
առաջարկում էր կենսագազի արտադրության տեղադրումների �?ու�?ադրություններ, որոնք մեթանի արտանետումները
                                                          20
կնվազե�?նեն`միաժամանակ կրճատելով փայտանյութի օգտագործումը:


Ածխածնային մեխանիզմը և գյուղատնտեսությունը

Մաքուր զարգա�?ման մեխանիզմը (CDM) զարգա�?ած երկրներին (Հավելված I-ի Կողմեր) հնարավորություն է տալիս
զարգա�?ող երկրներում (Հավելված I-ին չպատկանող Կողմեր) իրականա�?նել մեղմման նախագծեր`ներդրումների
խթանման և շրջակա միջավայրի համար էկոլոգիապես մաքուր տեխնոլոգիաների փոխան�?ումը խրախուսելու
նպատակով:      Հայաստանում մաքուր զարգա�?ման մեխանիզմի նախագծերը ան�?նում են ներկայա�?ման երկփուլ
ընթա�?ակարգ` նախագծային գաղափարի նկարագրության ներկայա�?ման կամավոր փուլ և նախագծային
փաստաթղթի ներկայա�?ման, գնահատման և հաստատման պարտադիր փուլ (Հայաստանի վերականգնվող
էներգետիկա): Հայաստանում մաքուր զարգա�?ման մեխանիզմի ծրագրերի համար առանձնա�?վել են վե�? առաջնահերթ
ուղղություններ`   էներգետիկայի, արդյունաբերության, թափոնների    կառավարման,   գյուղատնտեսության,
անտառապատման և տրանսպորտի բնագավառները (Կիոտոյի արձանագրության մաքուր զարգա�?ման մեխանիզմի
                                                                                                                                   23
ծրագրերի իրականա�?ում): Առ այժմ ՄԶՄ գործադիր խորհրդի կողմի�? գրան�?վել է հինգ նախագիծ, նշանակված
ազգային լիազորված մարմնի կողմի�? հաստատվել է ութ նախագիծ, երեք նախագիծ հավանություն է ստա�?ել, իսկ
երկուսի նախագծային փաստաթուղթը մշակման փուլում է: Գյուղատնտեսության ոլորտում ՄԶՄ ծրագրի օրինակ է
Լուսակերտի կենսագազի գործարանը: Լուսակերտի տոհմային թռչնաբուծական ֆաբրիկայում իրականա�?վում է
                                                                                      16
թռչնաղբի մշակումի�? ստա�?վող մեթանի որսում և այրում` արտանետումների նվազե�?ման նպատակով :

          X.     Քաղաքականության համատեքստ
Հայաստանի Հանրապետության կլիմայի փոփոխության վերաբերյալ առաջին և երկրորդ ազգային
հաղորդագրությունները քաղաքականության հիմնական փաստաթղթերն են, որոնք գնահատում են կանխատեսվող
ապագա կլիմայական վտանգի ազդե�?ությունը և ուրվագծում են դրան արձագանքելու հարմարվողականության
տարբերակները: Առաջին ազգային հաղորդագրությունում ներառվում է ջերմո�?ային գազի արտանետման 1990թ.
կադաստրի տվյալները, 1994 -1996 թթ. ջերմո�?ային գազի արտանետումների միտումները, մեղմման միջո�?առումները,
մինչև 2010 թ. արտանետումների կանխատեսումը, կլիմայի փոփոխության նկատմամբ Հայաստանի խո�?ելիության
գնահատումը և համարվողականության միջո�?առումների ընդհանուր առանձնահատկությունները: Երկրորդ ազգային
հաղորդագրությունն    ուղղորդում   է   Կոնվեն�?իայի   հավելված   I-ին  չպատկանող     Կողմերի   ազգային
հաղորդագրությունները: Նշված փաստաթղթում ներառված են 1998-ի�? մինչև 2006 թթ. տվյալները: Նշված
փաստաթուղթը ծավալվում է առաջին ազգային հաղորդագրությունի�? սկսած կլիմայի փոփոխության հետ կապված
ուսումնասիրությունների և գնահատումներն շուրջ, այդ թվում` բարելավվում և թարմա�?վում են ջերմո�?ային գազի
արտանետման կադաստրը և արտանետման միտումները, մեղմման ռազմավարությունները, կլիմայի փոփոխության
ս�?ենարների մշակումը, խո�?ելիությունների գնահատումը և հարմարվողականության առաջնահերթ ուղղությունները,
մոնիթորինգի համակարգերը և կլիմայի փոփոխության վերաբերյալ հանրության իրազեկումը: Հետևաբար երկրորդ
ազգային հաղորդագրությունը գերազան�? մեկնակետ է գյուղատնտեսության ոլորտում հարմարվողականության
                                        2
ուղղությամբ հետագա աշխատանքի համար:

Ազգային պլաններ, ռազմավարություններ, ծրագրեր և վերլուծական ուսումնասիրություններ
Արդեն առկա են որոշ ծրագրեր�? ուղղված կլիմայի փոփոխության վերաբերյալ իրազեկության բարձրա�?մանը:
Օրինակ`      կրթության և   գիտության    նախարարությունը  և  բնապահպանության    նախարարությունը
նախադպրո�?ականի�? մինչև հետդիպլոմային մակարդակում ներդրել են շրջակա միջավայրի վերաբերյալ կրթական
ծրագիր: Կրթությունը ներառում է կլիմայի փոփոխության հետ կապված հար�?եր: Հանրային իրազեկման ավելի
ընդգրկուն ջանքերն իրականա�?վում են սեմինարների, հրապարակումների, հեռուստատեսային հաղորդումների և
տարբեր շահագրգիռ կողմերի հետ քննարկումների միջո�?ով: Ինչպես պետական, այնպես էլ հասարակական
կազմակերպությունները Հայաստանում իրականա�?նում են բնապահապանական կրթություն և հանրային
           2
իրազեկում:

Հայաստանում ընդունվել են մի քանի օրենքներ` փորձելով օգնել կլիմայի փոփոխության բա�?ասական
ազդե�?ությունների զսպմանը, սակայն դրանք ընդհանուր առմամբ կլիմայի փոփոխության և զարգա�?ման հատմանը
անդրադարձ չի կատարվում: Նշված օրենքների�? շատերը նշվում են ստորև ներկայա�?վող աղյուսակում: Բա�?ի այդ,
«Անապատա�?ման դեմ պայքարի գործողությունների ազգային ծրագիրը», «Կայուն զարգա�?ման ծրագիրը» և
Հայաստանի Հանրապետության և Եվրոպական համայնքի միջև ֆինանսավորման համաձայնագիրը «Հայաստանի
պարենային ապահովության» 2005-2006 թթ. ծրագրի մաս էին կազմում: Մյուս միջո�?առումները ներառում են
գյուղատնտեսական արտադրության համար ապահովագրության համակարգերը և եղանակի կանխատեսման
ահազանգման համակարգը: Նշված ծրագրերի�? շատերի նպատակը, հատկապես` «Գյուղատնտեսության զարգա�?ման
ռազմավարության»-ը, պարենային ապահովության և ինքնաբավության ապահովումն է:

Ընդունվել են որոշ օրենքներ, որոնք անդրադառնում են հողագործական գործելակերպում շրջակա միջավայրի
հար�?երին: Մասնավորապես ջրային ռեսուրսների կառավարման և վերականգնման համար «Ջրային օրենսգիրքը»
նպատակաուղղված է ջրային ռեսուրսների համալիր կառավարմանը, իսկ «Ջրօգտագործողների ընկերությունների և
ջրօգտագործողների ընկերությունների միությունների մասին» օրենքն աջակ�?ում է ոռոգման համակարգերի
շահագործմանն ու պահպանմանը: �?տորև թվարկվում են այս ոլորտում նմանատիպ այլ օրենքներ:


                                                                                        24
Պարարտանյութերի և թունաքիմիկատների օգտագործման �?ու�?անիշը համեմատաբար �?ածր է, ուստի այն լուրջ
                             13
մտահոգություն չի առաջա�?նում:

Գյուղատնտեսության որոշ քաղաքականություններ զգալի ազդե�?ություն են ունե�?ել գյուղատնտեսության ոլորտի
ձևավորման վրա: 1990-ականների�? սկսած ՀՀ կառավարությունն ազատական բարեփոխումների քաղաքականություն
է վարել` վերա�?նելով սուբսիդիաները, ազատականա�?նելով սննդամթերքի գները և միջազգային առևտուրը:
Կառավարությունը շարունակում է ֆերմերներին օժանդակել ԱԱՀ-ի�? և հողի հարկի�? ազատող արտոնություններով,
ոռոգման ջրի սուբսիդիաներով և սերմերի համար նախատեսված վարկերով: Ամենակարևոր գյուղատնտեսական
ծրագրերի որոշ օրինակներ նկարագրվում են ստորև: Ընդհանուր առմամբ, այս համատեքստում առան�?քային հար�?ն
այն է, որ օրենքներն ու քաղաքականությունը լավ մտածված և հանգամանալի�? են, սակայն կիրարկումն ու
իրականա�?ումը կարող են անբավարար լինել�? պայմանավորված ռեսուրսների, կարողությունների, իրազեկման և
(կամ) համապատասխան գիտելիքի սահմանափակումներով:

2004 թ. «Գյուղատնտեսության կայուն զարգա�?ման ռազմավարությունը» (ԳԿԶՌ) Աղքատության հաղթահարման
ռազմավարական ծրագրին շաղկապված փաստաթուղթ է (ԱՀՌԾ): Հիմնական նպատակներն են` գյուղական
եկամուտների ավելա�?ումը, գյուղատնտեսության կայուն զարգա�?ումը, սննդամթերքի անվտանգության և պարենային
ապահովության բարելավումը, ենթակառու�?վածքի բարելավումը, անասնաբուծության ոլորտում տոհմային գործի
զարգա�?ումը և կենդանիների առողջության բարելավումը: ԳԿԶՌ-ի որոշ մասեր կենտրոնանում են շրջակա
միջավայրի, այդ թվում` պարարտանյութերի և այլ ագրոքիմիկատների օգտագործման սահմանափակման, հողի
պահպանության միջո�?առումների խթանման, ջրարբիա�?ման և ոռոգման մեթոդների բարելավման և արոտների
                                    13
կառավարման բարելավան հար�?երի վրա: ԳԿԶՌ-ն նպատակ ունի նաև կանխատեսելու և մեղմելու տարերային
աղետների հետևանքները, ինչպես նաև իրականա�?նելու կլիմայի փոփոխությունների ազդե�?ության մեղմման
               16
միջո�?առումներ:

Ազգային անվտանգության ռազմավարությունը կազմվել է 2007 թ.-ին: Ծրագրի նպատակների թվում են` ներկա և
գալիք      սերունդների       կենսագործունեության        բարենպաստ     միջավայրի      ձևավորումը,
բնական պաշարների պահպանումն ու արդյունավետ օգտագործումը, բնապահպանական իրավիճակի
համակարգված բարելավումը, բնական և տեխնածին բնույթի արտակարգ իրավիճակների` երկրի ներգրավումը
ժամանակակի�? մոնիթորինգով և կանխարգելմամբ զբաղվող միջազգային կառույ�?ներում, բնական և տեխնածին
վտանգների հուսալի կանխատեսումը, կանխարգելումն ու չեզոքա�?ումը, քաղաքաշինական համակարգերի
                                                        16
անվտանգության, հուսալիության և կայունության ապահովումը:

2005 թ. «Հայաստանի պարենային ապահովության ծրագիր»-ն ընդգրկում է բնապահպանական կարևոր հար�?եր, այդ
թվում` կլիմայի փոփոխություն, անապատա�?ում, կենսաբազմազանության պաշտպանություն և կենսաբանական
անվտանգություն: Ծրագիրն ամրագրում է, որ գյուղատնտեսական քաղաքականությունը պետք է հաշվի առնի
փոփոխվող կլիման և դրա ազդե�?ությունը: Ծրագիրը ներառում է` բնական ռեսուրսների օգտագործման վերաբերյալ
տվյալների բանկի ստեղծումը, բնական ռեսուրսների գնահատումը և մոնիթորինգը, հողի խոշորա�?ման ծրագրերի
մշակումն ու իրականա�?ումը, արժեքավոր և հազվագյուտ էկոհամակարգերի վերականգնումը և բերքի վնասը
                                             16
կանխելու համար վաղ ահազանգման համակարգերը:


Գոքծող օրենքը կամ քաղաքականությունը Հայաստանում                                   Ընդունման
                                                                                  տարեթիվ
«Մթնոլորտային օդի պահպանության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենք              1994
«�?ելեկ�?իոն նվաճումների պահպանության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենք         1999
Հայաստանի Հանրապետության «Հողային օրենսգիրք                                       2001
«Էներգետիկայի մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենք                               2001
«Երաշտների հետևանքների վերա�?ման մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենք             2001
Վնասատուների դեմ պայքարի համալիր միջո�?առումների սկիզբ                             2002
«Անապատա�?ման դեմ պայքարի գործողությունների ազգային ծրագիր»                        2002
«Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների ռազմավարություն»                            2002
                                                                                      25
«Գյուղատնտեսության կայուն զարգա�?ման ռազմավարություն» (ԳԿԶՌ)                               2004
«Էներգախնայողության և վերականգնվող էներգետիկայի մասին» Հայաստանի                          2004
Հանրապետության օրենք
«Թափոնների մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենք                                          2004
Հայաստանի Հանրապետության «Անտառային օրենսգիրք»                                            2005
«�?երմերի մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենք                                            2005
«Հայաստանի պարենային ապահովության ծրագիր»                                                 2005-2006
Ազգային անվտանգության ռազմավարություն                                                     2007
«Երաշտի և այլ տարերային աղետների և տեխնածին վթարների ժամանակ բնակչությանը                 2008
հրատապ օգնություն կազմակերպելու կարգը հաստատելու մասին» ՀՀ կառավարության
թիվ 248-Ն որոշում և «Հեղեղների, սելավների և ջրհեղեղների ռիսկերի�? բնակչության,
բնակավայրերի և ենթակառու�?վածքի պաշտպանության ծրագիր»


Միջազգային ջանքեր
Բազմապիսի միջազգային կազմակերպություններ Հայաստանում ձեռնարկել և ֆինանսավորել են ծրագրեր` կլիմայի
փոփոխության ազդե�?ությունները մեղմելու, կլիմայի փոփոխվող պայմաններին հարմարվելու և ընդհանուր առմամբ
գյուղատնտեսության ոլորտի բարելավման համար: Այդ ծրագրերի�? որոշները ներառել են հետևյալը.


Կազմակերպություններ Ծրագրեր
                                                                              2,21
ՄԱԶԾ/ԳԷՖ,           �?կզբնական (1998) և երկրորդ (2010) հաղորդագրության կազմում
բնապահպանության
նախարարություն

Համաշխարհային բանկ       «Գյուղական ձեռնարկությունների և փոքրածավալ առևտրային գյուղատնտեսության» ծրագիր`
                                                    22
                         ուղղված գյուղի զարգա�?մանը
Համաշխարհային բանկ       Շուկայական տնտեսության ան�?ման և գյուղական աճի բարելավման աջակ�?ության
                         նախաձեռնություններ`
                              Ֆ�? 98 Գյուղատնտեսական բարեփոխումների աջակ�?ության վարկ, որն աջակ�?ե�?
                               Գյուղատնտեսության աջակ�?ության հանրապետական կենտրոնին
                               Ֆ�? 99 �?եփականության իրավունքի գրան�?ման ծրագիր, Ֆ�? 99 Ոռոգման պատվարների
                               անվտանգություն
                              Ֆ�? 02 Ոռոգման համակարգերի զարգա�?ման ծրագիր և գյուղական արտադրողակա-
                               նության և ենթակառու�?վածքի վերաբերյալ ուսումնասիրություններ
                               Ֆ�? 04 Առողջապահական և կրթական ծրագրեր
                                                                                            23
                              Անդրկովկասյան տարածաշրջանում զբոսաշրջության նախաձեռնություն
Համաշխարհային բանկ       «Համայնքների գյուղատնտեսական ռեսուրսների կառավարման և մր�?ունակության ծրագրի»
                         (Համայնքների արոտավայրերի/անասնապահական կառավարման համակարգ) նպատակն է
                         բարձրա�?նել արոտների և անասնապահությունի�? ապրուստի միջո�?ների արտադրողականությունը
                                                                        24
                         կայունությունը ընտրված գյուղական համայնքներում
Համաշխարհային բանկ       Ոռոգման համակարգերի վերականգնման ծրագիր, 2010-2011թթ., նպատակն է ջրի
                                                                                                 25
                         օգտագործման բարելավումը` միաժամանակ խթանելով գյուղական զբաղվածությունը
FAO, Եվրահանձնաժողով     Կենդանիների և բույսերի վնասատուների անդրսահմանային կանխարգելման հրատապ
և Կենդանիների առողջու-   համակարգը (EMPRES) օգնում է անասնապահությունը պաշտպանել հիվանդությունների�?
թյան փորձագետների        և կանխել դրան�? սահմանային տարածումը
                                                               26

համաշխարհային
կազմակերպություն
ԱՄՆ                      Հայաստանում և Վրաստանում «Կովկասի գյուղատնտեսության զարգա�?ման
գյուղատնտեսական          Նախաձեռնությունը» (CADI) օգնում է գյուղական վայերում ֆերմերների և ագրոբիզնեսի աճին,
դեպարտամենտ              եկամուտների ավելա�?մանը, աշխատատեղերի ստեղծմանը` ապրուստի կայուն
                                                                                             26
(USDA)               միջո�?ներ ստեղծելու նպատակով: Բա�?ի այդ, CADI ծրագիրն ապահովում է մատակարարման շղթայո
                      որակը և կառավարություններին օգնում է բարելավել առևտրային կարողությունները և
                                                                         27
                     շուկայական գյուղատնտեսական քաղաքականությունը
ԱՄՆՄԶԳ               «Հայաստանի փոքրի�? միջին ձեռնարկությունների շուկայի զարգա�?ման ծրագիր» -ը (ASME),
                     2000 թ., օգնե�? արտահանման շուկաների ընդլայնմանը և այլապես ներմուծված ապրանք-
                                                                     28
                     ների տեղական իրա�?ման ծավալների ավելա�?մանը
ԱՄՆՄԶԳ               Միկրոձեռնարկությունների զարգա�?ման նախաձեռնությունը (MEDI), 2004թ. բարելավե�?
                                                                                     29
                     միկրոֆինանսավորման կազմակերպությունների համար միջավայրը
ACDI/VOCA            Ֆերմերը ֆերմերին (FtF) ծրագիրը գործել է 1992 թ.-ի�?: Ծրագրի միջո�?ով Հայաստանի
                     կազմակերպություններին և ֆերմերներին ուսու�?անվել են հիմնական հմտություններ և նոր
                               30
                     մեթոդներ
Եվրոպական            Եվրոպական ներդրումային բանկը, Համաշխարհային բանկը և Վերակառու�?ման և
ներդրումային բանկ    զարգա�?ման եվրոպական բանկը պարտավորվել են 2009թ. ֆինանսական միջո�?ներ
 (EIB)               հատկա�?նել Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպային: Նրանք նպատակ ունեն ստեղծել
                      էներգետիկ և բնապահպանական նախագծերում ներդրումները հնարավոր դարձնող
                     կառույ�?

Հազարամյակի           Գյուղատնտեսության ոլորտի արդյունավետության բարելավում` ոռոգման ենթակառու�?վածքի
մարտահրավերների       վերականգնման և ջրամատակարարման բարելավման, բերքատվության բարձրա�?ման,
կորպորա�?իա            ավելի բարձրարժեք մշակաբույսերի և ավելի մր�?ունակ ոլորտի միջո�?ով արտադրողակա-
                                                                                          31
                      նության բարձրա�?մանն օգնելու միջո�?ով գյուղական աղքատության նվազե�?ում
Միջազգային            Ծրագրերը ներառել են` 4,000 կմ ոռոգման ջրան�?քների վերականգնում,
զարգա�?ման             140,000 հա կամ ոռոգվող հողի 74 տոկոսի բերքատվության բարձրա�?ում,
ընկերակ�?ություն (ՄԶԸ) 760 կմ ճանապարհի պահպանում և դպրո�?ների խմելու ջրի համակարգերի, ոռոգման
                      համակարգերի և գյուղերի առողջապահական հիմնարկների համայնքային փոքր
                              32
                      ծրագրեր
Մի շարք պետական և     77 միլիոն ԱՄՆ դոլարի ներդրում մեղմման 13 ծրագրերում` կապված աղբավայերում
մասնավոր              կենսագազ որսալու, անտառապատման, փոքր հիդրաէլեկտրակայաններ և ջեռու�?ման ու
                                                          33
կազմակերպություններ տաք ջրամատակարարման բարելավում
Եվրահանձնաժողով       2007թ. ՀՀ լայնամասշտաբ ծրագրի բյուջետային աջակ�?ության բաղադրիչ` ուղղված
                      Կենդանիների առողջության և բուսասանիտարական քաղաքականության համար
                                                                                34
                      տեղաբաշխման և տեխնիկական արդյունավետությանը, 2009-2013
ՌԷԿ Կովկաս            Աջակ�?ություն Հարավային Կովկասի լեռնային շրջաններում կենսաբազմազանության
                                                                                            35
                      պահպանության քաղաքականության և գործելակերպերի մշակմանը, 2011-2014


Բա�?ի այդ, Հայաստանում մի շարք արտահանող ընկերություններ ընդունել են գլոբալ գյուղատնտեսական լավ
գործելակերպեր (GGAP), որոնք հաճախորդներին հնարավորություն են տալիս հետևել հողագործության
գործելակերպերին և մթերքի    ծագմանը: �?ակայն ներկայումս չի իրականա�?վում գյուղատնտեսական լավ
գործելակերպի ազգային համակարգ:




                                                                                      27
          XI.   Ինստիտու�?իոնալ համատեքստ
Ընդհանրապես կլիմայի փոփոխության և հարմարվողականության առումով Հայաստանի ինստիտու�?իոնալ
մեխանիզմները զգալի բարելավման կարիք ունեն, հատկապես` համակարգման, ֆինանսավորման և
արդյունավետության տեսանկյունի�?: Կլիմայի փոփոխության բարդ և բազմակողմ բնույթը դժվարա�?նում է մեկ
հաստատության միջո�?ով խնդրին լիարժեք արձանգանքելու հար�?ը, դրա փոխարեն մի շարք հաստատությունների�?
յուրաքանչյուրը կենտրոնանում է խնդրի տարբեր կողմերի և հարակի�? մարտահրավերների վրա: �?ակայն կլիմայի
փոփոխության խնդրի արդյունավետ և համակարգային հաս�?եագրման համար անհրաժեշտ է համապատասխան
նախարարությունների միջև համակարգման պաշտոնական կառույ�?ների ստեղծում, որոնք ավելի լավ պատկերա�?ում
կապահովեն կլիմայի փոփոխության քաղաքականության և դրա իրականա�?ման մասին: Ֆինանսների
նախարարությունը որպես կարևոր շահագրգիռ կողմ կլինի այդ համակարգման աշխատանքում�? հաշվի առնելով
վերջինիս կարևորագույն դերը ռեսուրսների բաշխման հար�?ում: Գյուղատնտեսության վրա կլիմայի փոփոխության
ազդե�?ություններին, ինչպես նաև հարմարվողականության միջո�?առումների հետ կապված քաղաքականությանն
առնչվող ՀՀ նախարարությունների թվում են`

      Գյուղատնտեսության նախարարությունը, որը մշակում և իրականա�?նում է գյուղատնտեսության և
       անտառային տնտեսության բնագավառներում կառավարության քաղաքականությունը.
      Բնապահպանության նախարարությունը, որը մշակում և իրականա�?նում է շրջակա միջավայրի
       պահպանության և բնական ռեսուրսների կայուն օգտագործման բնագավառներում քաղաքականությունը և
       Կլիմայի փոփոխության մասին ՄԱԿ-ի կոնվեն�?իայի հաղորդագրությունների մասով գլխավոր մարմինն է.
      �?արածքային կառավարման նախարարության Ջրային տնտեսության պետական կոմիտեն, որը
       պատասխանատու է Երևան քաղաքի�? դուրս ոռոգման և խմելու ջրի համար.
      Էկոնոմիկայի նախարարությունը, որն աշխատում է պետության տնտեսական զարգա�?ման
       քաղաքականության ուղղությամբ.
      Կրթության և գիտության նախարարությունը, որը մշակում և իրականա�?ում է կրթության և գիտության
       բնագավառներում քաղաքականությունը.
      Արտակարգ իրավիճակների նախարարությունը, որը մշակում, իրականա�?նում և համակարգում է
       արտակարգ իրավիճակներում, այդ թվում` տարերային աղերտների ժամանակ, բնակչության
       պաշտպանության և քաղաքա�?իական պաշտպանության բնագավառներում քաղաքականությունը.
      Էներգետիկայի և բնական պաշարների նախարարությունը, որը մշակում և իրականա�?նում է էներգետիկայի
       բնագավառում քաղաքականությունը.
      Ֆինանսների նախարարությունը, որը մշակում և իրականա�?նում է հարկաբյուջետային եկամուտների, դրան�?
       հավաքման և պետական ֆինանսների կառավարման բնագավառում քաղաքականությունը և
      �?րանսպորտի և կապի նախարարությունը, որը մշակում և իրականա�?նում է տրանսպորտի, կապի և
       տեղեկատվական տեխնոլոգիաների բնագավառներում քաղաքականությունը, ինչը կարող է հավանաբար
       ներառել նաև եղանակի կամ կլիմայի փոփոխության վերաբերյալ նոր տեղեկությունների տարածումը:

Հայաստանում գյուղատնտեսության և անտառային տնտեսության ոլորտում քաղաքականությունը մշակում և
իրականա�?նում է գյուղատնտեսության նախարարությունը: �?ակայն երկրում շրջակա միջավայրի պաշտպանությունը
ամբողջական չէ, ոչ էլ` լավ կիրարկված: Ոլորտում առկա խնդիրների թվում են` տեղեկությունների ոչ բավարար
փոխան�?ումն ու գերատեսչությունների միջև ոչ բավարար համակարգումը` քաղաքականության ձևավորման և
նախագծերի իրականա�?ման համար: Հայկական պետական գյուղատնտեսական ակադեմիան և գյուղատնտեսական
աջակ�?ության մարզային կենտրոնները խորհրդատվական ծառայություններ են մատու�?ում, սակայն
գյուղատնտեսության հետազոտական, խորհրդատվական ծառայությունները և հողագործության ու կառավարման
                                                  13
ուղղությամբ ուսու�?ումը կատարելագործելու կարիք կա:

Համաշխարհային բանկը նշում է գյուղատնտեսաության ոլորտի որոշ առաջնահերթ կարիքներ: Այդ
գործողությունները ներառում են` օրենսդրական դաշտի և շրջակա միջավայրի հսկողության բարելավումը,
բնապահպանական կրթության և կառավարության, տնտեսվարողների և հանրության շրջանում տեղեկատվության
փոխան�?ման և համակարգման ամրապնդումը, գյուղատնտեսական հետազոտական, խորհրդատվական

                                                                                      28
ծառայությունների, միջամտությունների և ֆինանսական աջակ�?ության ընդլայնումը, ագրո-բնապահպանական
հար�?երի վերաբերյալ փորձնական նախագծերի և ծրագրերի մշակումը:

          XII. Հետագա ուղիներ

2012 թ. մայիսին Երևանում (Հայաստան) ան�?կա�?վե�? Հայաստանի գյուղատնտեսական համակարգերում կլիմայի
փոփոխության նկատմամբ խո�?ելիությունը նվազե�?նելու վերաբերյալ իրազեկման բարձրա�?ման և խորհրդակ�?ական
աշխատաժողով: Նշված միջո�?առման ժամանակ գյուղատնտեսության ոլորտի շահագրգիռ կողմերի հետ քննարկվե�? և
շրջանառվե�? Կլիմայի փոփոխության և գյուղատնտեսության վերաբերյալ Երկրի մասին զեկույ�?ի նախագիծը` օգնելով
հետագա վերլուծական աշխատանքի համար օժանդակության և շահագրգռվածության բարձրա�?մանը, նպատակ
ունենալով նվազե�?նել կլիմայի փոփոխության նկատմամբ գյուղատնտեսության ոլորտի խո�?ելիությունը:

Հաջորդ քայլը կլինի Համաշխարհային բանկի հետ համատեղ աշխատանքը�? Հայաստանի գյուղատնտեսության համար
կլիմայի փոփոխությանն արձագանքելու ծրագիր մշակելու նպատակի ուղղությամբ:

Ընդհանուր առմամբ, այս աշխատանքը ներառում է և կլիմայի փոփոխության ազդե�?ությունները, և ֆերմերային,
անասնապահական և արտադրական համակարգերի համար հարմարվողականության մի շարք հնարավոր և
մեղմման միջո�?առումները գնահատելու ուղղությամբ մանրակրկիտ վերլուծություն և տնտեսական մոդելավորում թե
ազգային և թե տեղական մակարդակներում: Մասնավորապես�? վերլուծությունը ենթադրում է կլիմայի, ջրային
ռեսուրսների, հողի և գյուղատնտեսական գործելակերպերի վերաբերյալ տեղերում ընթա�?իկ տվյալների հավաքումը,
կլիմայի ս�?ենարների մշակումը, բերքատվության մոդելի կազմումը և ջրային ռեսուրսների առաջարկն ու
պահանջարկը, ինչպես նաև հարմարվողականության և մեղմման որոշակի միջո�?առումների ծախսերի և
արդյունքների գնահատումը: Արդյունքը կլիմայի նկատմամբ ճկունության, ջերմո�?ային գազերի արդյունավետությունը
և գյուղատնտեսության ոլորտում բերքատվությունը բարելավելու�? ըստ առաջնահերթությունների դասակարգված
միջո�?առումների �?անկն է, արդյունքներ, որոնք այնուհետև կարող են ուսումնասիրվել ֆերմերների և տեղա�?ի
փորձագետների հետ�? նրան�? կարծիքները ստանալու համար: Այս վերլուծությունը կիրականա�?վի «Ինդասթրիալ
Իքընոմիքս, Ինք.» (Industrial Economics, Inc. (IEc)) միջազգային խորհրդատվական ընկերության փորձագետ
աշխատակի�?ների կողմի�?` մի շարք կազմակերպությունների տեղա�?ի փորձագետների հետ սերտ
խորհրդակ�?ությունների միջո�?ով և Համաշխարհային բանկի ղեկավարությամբ: Iec-ը նաև ուսու�?ման և
կարողությունների զարգա�?ման ծառայություններ կմատու�?ի տեղական փորձագետների համար և կազմակերպել է
մարզային խորհրդատվական հանդիպումներ ֆերմերների, քաղաքականություն մշակողների և հետազոտողների
հետ`    գյուղատնտեսության     ոլորտում   կլիմայի    փոփոխության   հետևանքով   առաջա�?ող     ռիսկերի   և
հնարավորությունների մասին իրազեկության բարձրա�?ման համար:

Նշված աշխատանքի գագաթնակետը կլինի գյուղատնտեսության և կլիմայի փոփոխության ազդե�?ության գնահատման
և հարմարվողականության ու մեղմման տարբերակների �?անկի մշակումը, որը կընդգծի գյուղատնտեսության ոլորտի
վրա կլիմայի փոփոխության ֆիզիկական, տնտեսական և սո�?իալական ազդե�?ությունները և վեր կհանի
ներդրումների, կարողությունների զարգա�?ման և քաղաքականության բարելավման համար հարմարվողականության
առաջնահերթությունները:      Նշված տարբերակները կլինեն գործնական և աշխատող` ուշադրությունը
կենտրոնա�?նելով «անպայման շահող» տարբերակների վրա, որոնք օգտակար են հարմարվողականության, մեղմման
և տեղական տնտեսության համար: Վերլուծությունը կքննարկվի գյուղատնտեսության նախարարության և
Համաշխարհային բանկի կողմի�? համատեղ` 2012 թ. աշնանը ան�?կա�?վելիք բարձրաստիճան պաշտոնյաների համար
նախատեսված «Զեկույ�?ի շրջանառության և համաձայնության ձեռքբերման ազգային համաժողովի» ժամանակ:
Համաժողովը կօգնի հետագա ուղու համար համաձայնության ձեռք բերմանը` գործողությունների համար
առանձնա�?նելով գործնական առաջնահերթություններ:

Դրան կհաջորդի գիտելիքի փոխանակման տարածաշրջանային համաժողովը, որի ընթա�?քում հայ մասնագետները
կարող են հաղորդակի�? դարձնել իրեն�? փորձին և արդյունքներին` միաժամանակ ուսանելով Հարավային Կովկասի
մյուս երկրների փորձագետների�?: Համաժողովի հիմնական նպատակը կլինի Հայաստանի փորձագետներին աջակ�?ել

                                                                                         29
գյուղատնտեսության ոլորտին կլիմայի հարմարվողականության և մեղմման միջո�?առումների ծրագրի մշակման
գործում: Ավելին, Համաշխարհային բանկի աշխատակի�?ները կօգնեն ամենաառաջնահերթ միջո�?առումների համար
ֆինանսավորման հնարավոր աղբյուրների բա�?ահայտման հար�?ում: Նշված համաժողովի ընթա�?քում
կուսումնասիրվեն     տարածաշրջանային ավելի ընդգրկուն համագործակ�?ության հնարավորությունները և
աջակ�?ություն կ�?ու�?աբերվի գյուղատնտեսության և կլիմայի փոփոխության հար�?երով աշխատող փորձագետների
պրակտիկայի համար համայնքների ստեղծմանը:          Ի վերջո, Համաշխարհային բանկի թիմը կպատրաստի
տարածաշրջանային զեկույ�?ի սինթեզ, որը հետագա աշխատանքի համար կարող է որպես ուղե�?ույ�? ծառայել:

 Երախտիքի խոսք: Երկրի մասին սույն զեկույ�?ը կազմել է «Ինդասթրիալ Իքընոմիքս, Ինք.» ընկերությունը�? Համաշխարհային
 բանկի�? Նիկոլաս Ահուսիսուսի գլխավորած թիմի ուղղորդմամբ, որի կազմում էին Ջիթենդրա �?րիվաստավան և Արուսյակ
 Ալավերդյանը և ECSSD սեկտորի կառավարիչ Դինա Ումալի-Դեյնինգերի ընդհանուր ղեկավարությամբ: Ֆինանսավորումը
 տրամադրվել է Բանկ-Նիդեռլանդներ գործընկերության ծրագրի (BNPP)միջո�?ով: Լրա�?ու�?իչ տեղեկությունների համար խնդրում
 ենք այ�?ելել մեր կայքէջը�? worldbank.org/eca/climateandagriculture:




                                                                                                    30
        Հղումներ
1. World Bank: World Development Indicators, 2012, http://data.worldbank.org/country/armenia. Note that this
    document does not indicate the income level for determining the poverty line in Armenia.
2. United Nations Framework Convention on Climate Change (UNFCCC). 2010. Second National
    Communication. Republic of Armenia Ministry of Nature Protection.
3. IPCC. AR4, Chapter 8: Agriculture. http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg3/ar4-wg3-
    chapter8.pdf /Intergovernmental Panel on Climate Change. Fourth Assessment Report: Climate
    Change 2007. Working Group I Report “The Physical Science Basis.�? Note: World Bank consultant
    Industrial Economics, Inc. analyzed the data across the 56 available options to develop a mid-range
    scenario.
4. WWF Norway, WWF Caucasus Programme. July 2008. Sylven, M., Reinvang, R., and Andersone-Lilley,
    Z.Climate Change in Southern Caucasus: Impacts on Nature, People and Society.
    http://assets.wwf.no/downloads/climate_changes_caucasus___wwf_2008___final_april_2009.pdf
5. FAO: AquaStat Survey, 2008. http://www.fao.org/nr/water/aquastat/countries_regions/armenia/index.stm
6. National Statistical Service of the Republic of Armenia. http://www.armstat.am/en/
7. Salt, J. 2005. Current Trends in International Migration in Europe. The Council of Europe, Paris.
    http://www.coe.int/t/dg3/migration/documentation/Migration%20management/2005_Salt_report_en.pd
    f
8. FAO, 2011. Food Security and Agricultural Highlights - Armenia. Food Security Information for Decision Making.
    www.foodsec.org
9. FAOSTAT. 2010. Production. http://faostat.fao.org/default.aspx?PageID=567#ancor.
10. Economic Development Research Center (EDRC). 2007. Subsidies in Armenia: White Paper #1. Paper 02(07),
    Yerevan, Armenia. http://www.edrc.am/WP/WhitePaper1.ENG.pdf
11. United Nations (UN). 2011. Regional Climate Change Impacts Study for the South Caucasus Region.
    Tblisi, Georgia.
12. CIA World Factbook: Armenia, 2011. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-
    factbook/geos/am.html
13. World Bank Review: Integrating Environment into Agriculture and Forestry, 2007 [Armenia].
14. UNDP. 2011. Regional Climate Change Impacts Study for the South Caucasus Region. Tblisi, Georgia.
15. C.R. Stokes, S.D. Gurney, M. Shahgedanova and V. Popovnin, Journal of Glaciology (52): 99-109,
    2006.
16. Climate Change Information Center of Armenia. “Climate change impacts on Armenian agriculture: vulnerability
    and adaptation assessment measure.�?
17. The World Bank, 2009. Adapting to Climate Change in Europe and Central Asia, Washington DC.
18. WRI. 2011. Climate Analysis Indicators Tool (CAIT) version 8.0. Washington: World Resources
    Institute.
19. Smith, P., D. Martino, Z. Cai, D. Gwary, H. Janzen, P. Kumar, B. McCarl, S. Ogle, F. O’Mara, C. Rice,
    B. Scholes, O. Sirotenko, 2007: Agriculture. In Climate Change 2007. Mitigation. Contribution of
    Working Group III to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate
    Change [B. Metz, O.R. Davidson, P.R. Bosch, R. Dave, L.A. Meyer (eds)], Cambridge University
    Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA.
20. World Bank. 2002. Armenia-Natural Resources Management and Poverty Reduction Project. Europe
    and Central Asia Region. Report number: PID8646
21. United Nations Framework Convention on Climate Change (UNFCCC). 1998. First National
    Communication of the Republic of Armenia, under the United Nations Framework Convention on
    Climate Change. Ministry of Nature Protection of the Republic of Armenia, United Nations
    Development Program Office in Armenia, and Global Environment Facility. World Bank. 2007.
    Integrating Environment into Agriculture and Forestry Progress and Prospects in Eastern Europe and
    Central Asia: Volume II, Armenia Country Report.
    http://www.worldbank.org/eca/pubs/envint/Volume%20II/English/Review%20ARM-final.pdf
22. World Bank. 2005. Rural Enterprise and Small-Scale Commercial Agriculture Development Project.
    Europe and Central Asia Region. Report No. 32351-AM.
23. World Bank. 2007. Integrating Environment into Agriculture and Forestry Progress and Prospects in
    Eastern Europe and Central Asia: Volume II, Armenia Country Report .
    http://www.worldbank.org/eca/pubs/envint/Volume%20II/English/Review%20ARM-final.pdf


                                                                                                  31
  24. World Bank. 2010. Community Agricultural Resource Management and Competitiveness Project.
      http://www-
      wds.worldbank.org/external/default/main?pagePK=64193027&piPK=64187937&theSitePK=523679&
      menuPK=64187510&searchMenuPK=64187283&theSitePK=523679&entityID=000104615_2010120
      6121403&searchMenuPK=64187283&theSitePK=523679
  25. World Bank. 2009. Irrigation Rehabilitation Project, 2010-2011. http://www-
      wds.worldbank.org/external/default/main?pagePK=64193027&piPK=64187937&theSitePK=523679&
      menuPK=64187510&searchMenuPK=64187283&theSitePK=523679&entityID=000333037_2009071
      9235820&searchMenuPK=64187283&theSitePK=523679
  26. Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO). 2011. Armenia: FAO’s Main In-
      Country Programmes. http://www.fao.org/countries/55528/en/arm/
  27. U.S. Department of Agriculture. 2010. Caucasus Agribusiness Development Initiative in Armenia and
      Georgia. USDA Foreign Agricultural Services. http://www.fas.usda.gov/icd/drd/armenia_georgia.asp
  28. USAID. 2011. Armenian Small and Medium Enterprise Market Development Program. Office of
      Economic Growth. http://egateg.usaid.gov/armenian-small-and-medium-enterprise-market-
      development-program
  29. USAID. 2004. Armenia Micro Enterprise Development Initiative: Year 1 Annual Report
      http://pdf.usaid.gov/pdf_docs/PDACL133.pdf .
  30. ACDI/VOCA. Armenia – Farmer-to-Farmer Program (FtF).
      http://www.acdivoca.org/site/ID/armeniaFtF/
  31. Millennium Challenge Corporation, USA. 2011. Armenia: From Reliable Irrigation to Profitable
      Agriculture. http://www.mcc.gov/documents/reports/countrybrief-2011002093601-armenia.pdf
  32. World Bank. 2007. Integrating Environment into Agriculture and Forestry Progress and Prospects in
      Eastern Europe and Central Asia: Volume II, Armenia Country Report .
      http://www.worldbank.org/eca/pubs/envint/Volume%20II/English/Review%20ARM-final.pdf
  33. WWF Norway, WWF Caucasus Programme. July 2008. Sylven, M., Reinvang, R., and Andersone-
      Lilley, Z.Climate Change in Southern Caucasus: Impacts on Nature, People and Society.
      http://assets.wwf.no/downloads/climate_changes_caucasus___wwf_2008___final_april_2009.pdf
  34. Delegation of the European Union to Armenia. Budget Support Component of the AM FSP 2007.
      http://eeas.europa.eu/delegations/armenia/projects/list_of_projects/164587_en.htm
  35. The Regional Environmental Centre for the Caucasus (REC Caucasus). Support Development of
      Biodiversity Conservation Policies and Practices in Mountain Regions of the South Caucasus .
      http://www.rec-caucasus.org/projects.php?lang=en
  36. World Bank. 2012. Climate Change Knowledge Portal.
      http://sdwebx.worldbank.org/climateportal/index



Լրա�?ու�?իչ տեղեկությունների համար խնդրում ենք այ�?ելել մեր կայքէջը`
www.worldbank.org/eca/climateandagriculture:




                                                                                                     32