74821 Монгол УлÑ? ТөÑ?вийн талаарх цуврал Ñ‚Ñ?мдÑ?глÑ?л 2013 оны Ñ‚Ó©Ñ?вийн төлөв байдал болон онцлогууд 2012 оны 12 дугаар Ñ?ар ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ ТөÑ?вийн талаарх Ñ‚Ñ?мдÑ?глÑ?лийг ДÑ?лхийн банкны Зүүн Ð?зи болон Ð?омхон Далайн бүÑ? хариуцÑ?ан дÑ?д ерөнхийлөгчийн албаны харьÑ?а Ядуурлыг Бууруулах, Эдийн ЗаÑ?гийн Удирдлагын Ñ?албарын нÑ?гжÑ?Ñ?Ñ? боловÑ?руулан гаргалаа. Тоймыг Таехуюн Лии (Багийн ахлагч, ахлагч Ñ?дийн заÑ?агч), Ð?лтанцÑ?цÑ?г ШийлÑ?гмаа (Ñ?дийн заÑ?агч) нар Чорчинг Гохын удирдлаган дор хийж гүйцÑ?тгÑ?в. Хуулбарыг http://www.worldbank.org.mn. татаж авч болно. Илүү дÑ?лгÑ?Ñ€Ñ?нгүй мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л, Ñ?анал Ñ…Ò¯Ñ?Ñ?лт, аÑ?уултыг Тина Пунцаг tpuntsag@worldbank.org хаÑ?гт хандана уу. - Хураангуй – Монгол УлÑ?ын Парламент 2013 оны Ñ‚Ó©Ñ?вийг 11 дүгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?арын 15-нд баталÑ?ан бөгөөд Ñ?нÑ? нь ТөÑ?вийн тогтвортой байдлын тухай хууль (ТТБТХ) бүрÑ?н Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжиж Ñ?Ñ…Ñ?лÑ?Ñ?н анхны Ñ‚Ó©Ñ?вийн төлөвлөлтийн жил болÑ?он онцлогтой байлаа. Уг Ñ‚Ó©Ñ?өвт ТТБТХуульд зааÑ?наар Ñ‚Ñ?нцвÑ?ржүүлÑ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?вийн алдагдлыг 2 хувьд барина гÑ?Ñ?Ñ?н заалтыг ЗаÑ?гийн газар Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ туÑ?гагдÑ?ан. ЭнÑ? байдал нь Ñ‚Ó©Ñ?вийн илүү Ñ?айн бодлогыг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… тал дÑ?Ñ?Ñ€ дÑ?вшил авчирч байгаа боловч уг Ñ‚Ó©Ñ?өв нь орлогыг Ñ…Ñ?Ñ‚ өөдрөгөөр Ñ‚Ó©Ñ?өөлж, зарлагыг Ñ‚Ñ?лÑ?Ñ… байдалтайгаар төлөвлөÑ?өн нь ТТБТХ-ийн зорилгыг гажуудуулж, томоохон Ñ?Ñ€Ñ?длийг агуулж байна. ï‚· ТөÑ?вийн нийт орлогыг 2012 оны Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? 28.9 хувиар Ó©Ñ?гөж, 7,258 Ñ‚Ñ?рбум төгрөгт хүрÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ төлөвлөÑ?өн. ТөÑ?вийн нийт орлогыг өмнөх 2012 оны орлогын урьдчилÑ?ан гүйцÑ?тгÑ?лтÑ?й харьцуулбал бараг 40 хувиар нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ байна. 2012 оны орлого дутуу төвлөрч байгаа нөхцөл байдал болон 2009 оны Оюу Толгойн хөрөнгө оруулалтын гÑ?Ñ€Ñ?Ñ?нд дахин нÑ?мÑ?лт Ñ…Ñ?лÑ?лцÑ?Ñ?Ñ€ хийÑ?нÑ?Ñ?Ñ? олох нÑ?мÑ?лт орлогыг (445 Ñ‚Ñ?рбум төгрөг) оруулахаар тооцÑ?он нь Ñ‚Ó©Ñ?вийн орлогын тооцоог Ñ…Ñ?Ñ‚ өөдрөг болгожÑ?Ñ?. ИрÑ?Ñ… оны Ñ‚Ó©Ñ?вийн орлогын таÑ?алдал ДÐ?Б- ий 6 хувьд хүрÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ байна. ï‚· ТөÑ?вийн нийт зарлага болон Ñ?ргÑ?ж төлөгдөх цÑ?вÑ?Ñ€ зÑ?Ñ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь 2012 оны Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? 17.9 хувиар нÑ?мÑ?гдÑ?ж 7,444.6 Ñ‚Ñ?рбум төгрөгт хүрÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ төлөвлөгдÑ?өн байна. Үүний дийлÑ?нх Ó©Ñ?өлт нь хөрөнгө оруулалтын зардал огцом 44.7 хувиар Ó©Ñ?Ñ?өнтÑ?й холбоотой. Ð¥Ñ?дийгÑ?Ñ?Ñ€ хөрөнгө оруулалтын зардал нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ?н ч хөрөнгийн заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?ний зардал буурÑ?ан нь шинÑ?Ñ?Ñ€ болон одоогоор хийгдÑ?Ñ?н хөрөнгө оруулалтын чанарыг баталгаажуулах тал дÑ?Ñ?Ñ€ анхаарал хандуулахгүй байгааг харуулж байна. ЭнÑ? оны Ñ‚Ó©Ñ?вийн зардлын төлөвлөлтөд зардлын Ó©Ó©Ñ€ хоёр Ñ?лементийг оруулаагүй байгаа нь Ñ‚Ó©Ñ?вийн ерөнхий төлөв байдалд томоохон Ñ?өрөг нөлөөтÑ?й байх талтай. Үүнд: (i) Үнийг Тогтворжуулах Хөтөлбөр (718 Ñ‚Ñ?рбум төгрөг) болон (ii) ЗаÑ?гийн газрын гаргаÑ?ан 1.5 Ñ‚Ñ?рбум ам.долларын бондооÑ? орох орлогыг ашиглах. ï‚· ТÑ?нцвÑ?ржүүлÑ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ‚Ñ?нцÑ?л ДÐ?Б-ий 2 хувьд хүрÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ төлөвлөгдÑ?өн бөгөөд Ñ?нÑ? нь ТТБТХуульд зааÑ?ан хамгийн дÑ?Ñ?д Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? юм. ЭнÑ? нь дÑ?вшилттÑ?й зүйл болохыг Ñ‚Ñ?мдÑ?глÑ?Ñ… Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й боловч өнөөгийн Ñ‚Ó©Ñ?вийн орлогын дутагдалтай байгаа нөхцөл байдал, Ñ‚Ó©Ñ?өвт нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ… дÑ?Ñ?рх хоёр зарлагыг нÑ?мж тооцвол Ñ‚Ó©Ñ?вийн алдагдал зорьÑ?он зорилгодоо хүрÑ?Ñ…Ñ?д төвөгтÑ?й байна. ТөÑ?вийн нÑ?мÑ?гдÑ?ж байгаа зарлагын бүрÑ?лдÑ?хүүн Ñ…Ñ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ? үүдÑ?Ñ… Ñ‚Ó©Ñ?вийн үр нөлөө нь Ñ?г Ñ…Ñ?д байгаа нь одоогоор тодорхойгүй Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€Ñ?Ñ? байна. Бидний үзÑ?ж байгаагаар Ñ‚Ó©Ñ?вийн алдагдал 6 хувьд хүрÑ?Ñ… талтай бөгөөд түүний Ñ…Ñ?лбÑ?лзÑ?л нь Ñ‚Ó©Ñ?вийн нÑ?мÑ?лт зарлагын төлөвлөгөөг Ñ…Ñ?рхÑ?н хийж байгаагааÑ? хамаарна. Ð¥Ñ?рвÑ?Ñ? Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? гадуурхи Ñ?анхүүжилтийн үйл ажиллагаануудыг уг Ñ‚Ó©Ñ?өвт оруулбал Ñ‚Ó©Ñ?вийн алдагдал нÑ?лÑ?Ñ?д өндөр байх болно. 2012 онд Монгол УлÑ?ын Хөгжлийн Банкаар (МУХБ) дамжуулан гаргаÑ?ан Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? гадуурхи Ñ?анхүүжилтааÑ? үүдÑ?Ñ… Ñ‚Ó©Ñ?вийн дарамт нь 2013 онд ДÐ?Б-ий 4 хувиаÑ? илүү байхаар тооцоо гарч байна. ИймÑ?рхүү төрлийн томоохон Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? гадуурхи Ñ?анхүүжилтийн үйл ажиллагаа нь ТТБТХуульд заагдÑ?ан Ñ‚Ó©Ñ?вийн дүрмүүдийн үр нөлөөг ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н бууруулах бөгөөд одоогийн Ñ‚Ó©Ñ?Ó©Ñ‚ төлөвлөгдÑ?өн үйл ажиллагаанааÑ? үүдÑ?н Ò¯Ò¯Ñ?ч буй Ñ…Ñ?Ñ‚ халалтын дарамтыг улам нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… талтай. Сүүлийн үед Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжиж буй Үнийг Тогтворжуулах хөтөлбөрт Монголбанк оролцож байгаа нь болон ЗаÑ?гийн газрын гаргаÑ?ан бондын хөрөнгийг Ñ…Ñ?рхÑ?н ашиглах нь тодорхойгүй байгаа зÑ?Ñ€Ñ?г нь ТТБТХуулийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… тал дÑ?Ñ?Ñ€ улам бүр аÑ?уудал Ò¯Ò¯Ñ?гÑ?ж байна. ЗаÑ?гийн газрын үнийг тогтворжуулах хөтөлбөрт Монголбанк хөнгөлөлттÑ?й Ñ?анхүүжилт үзүүлÑ?Ñ… замаар оролцож байгаа нь мөнгөний бодлогыг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлдÑ?г Ñ?рх бүхий байгууллагын уламжлалт үүрÑ?г ролиоÑ? гадуур огт Ó©Ó©Ñ€ үзÑ?гдÑ?л Ò¯Ò¯Ñ?гÑ?ж байна. ЭнÑ? нь Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? гадуурх Ó©Ó©Ñ€ нÑ?гÑ?н Ñ?анхүүжилтийн Ñ…Ñ?лбÑ?рийг бий болгохооÑ? өмнө амжиж Төв банк Ñ?нÑ? байдлааÑ?аа гарах тодорхой төлөвлөгөөг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… шаардлагатай. ТүүнчлÑ?н дÑ?лхийн Ñ?анхүүгийн зах зÑ?Ñ?лд Монголын Ñ?дийн заÑ?гийг Ñ?онирхох байдал нÑ?мÑ?гдÑ?ж байгаа ч шинÑ?Ñ?Ñ€ гараÑ?ан ЗаÑ?гийн газрын бондын орлогыг Ñ…Ñ?рхÑ?н ашиглах зөв төлөвлөлтгүйгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?нÑ? нь томоохон Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ?Ñ€Ñ?длийг Ò¯Ò¯Ñ?гÑ?Ñ… талтай. СаÑ?хны гаргаÑ?ан бонд нь Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? гадуурхи Ñ?анхүүгийн Ñ?уваг болж болохгүй бөгөөд бондын хөрөнгийн орлого, ашиглалтыг Ñ‚Ó©Ñ?өвт зохих Ñ‘Ñ?оор туÑ?гаж өгөх зайлшгүй шаардлагатай байгааг онцолж байна. ТүүнчлÑ?н ЗаÑ?гийн газар бондын орлогоор Ñ?анхүүжигдÑ?Ñ… Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ?онгож, үнÑ?лÑ?хдÑ?Ñ? гадаад зÑ?Ñ?лжилтийн Ñ?анхүүгийн өртөг, өөрийн орны Ñ?дийн заÑ?гийн чадавхи, Ñ…Ñ?згаарыг зÑ?ргийг тооцоход хангалттай цаг хугацаа, хүчин чармайлт гаргах Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й. 2 I. Удиртгал Монгол УлÑ?ын Их Хурал 2013 оны Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ‚Ó©Ñ?лийг 11 дүгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?арын 15 -нд Ñ…Ñ?Ñ‚ Ñ‚Ñ?лÑ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?вийн бодлого Ñ?вагдаж байÑ?ан адармаатай үед баталÑ?ан. 2013 оны 1 дүгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?арааÑ? Ñ?хлÑ?н Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжих ТөÑ?вийн Тогтвортой Байдлын Тухай Хууль (ТТБТХ)-ийн дагуу бÑ?лтгÑ?гдÑ?Ñ?н анхны Ñ‚Ó©Ñ?өв учир Ñ‚Ó©Ñ?вийг ийнхүү баталÑ?ан нь Ó©Ó©Ñ€Ó©Ó© их чухал ач холбогдолтой зүйл боллоо. ГÑ?вч Ñ?дийн заÑ?гийн гадаад болон дотоод Ñ‚Ñ?нцвÑ?ргүй байдал үргÑ?лжилж байгаа Ñ?нÑ? үед Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? гадуурх Ñ?анхүүгийн үйл ажиллагааны талаар Ñ?лангуÑ?а Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ нь Монгол УлÑ?ын Хөгжлийн Банкаар (МУХБ) дамжуулан хийгдÑ?ж байгаа нь ТТБТХуулийн Ñ‚Ó©Ñ?вийн дүрмүүдийг зөрчиж болохоор байгаа нь Ñ?анаа зовооÑ?он аÑ?уудал болж байна. ӨнгөрÑ?өн жилийн хугацаанд 2012 оны Ñ‚Ó©Ñ?өвт удаа дараа тодотгол хийж байÑ?ан нь Ñ‚Ó©Ñ?өвт итгÑ?Ñ… итгÑ?лийг алдагдуулж байна. Иймд Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ Ñ‚Ñ?мдÑ?глÑ?л нь 2013 оны Ñ‚Ó©Ñ?өвийн үндÑ?Ñ?н шинжүүдийг нÑ?гтгÑ?н Ñ‚Ó©Ñ?вийн ерөнхий төлөв байдал, Ñ?Ñ€Ñ?длүүдийг онцлон авч үзлÑ?Ñ?. II. ТөÑ?вийн гол шинжүүд ТөÑ?өвт ашиглаÑ?ан макро Ñ?дийн заÑ?гийн таамаглалууд 2013 оны ТөÑ?өвт Ñ?дийн заÑ?гийг бодитоор 18.5 хувиар Ñ‚Ñ?лж, нÑ?рлÑ?Ñ?Ñ?н ДÐ?Б-ий Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г 17.6 их наÑ?д төгрөгт хүрÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ тооцоолÑ?он. ИрÑ?Ñ… 2013 оны Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ Ñ?дийн заÑ?гийн өндөр Ó©Ñ?өлтийг нийт Ñ?кÑ?порт 78 хувиар огцом нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ…, мөн уул уурхайн олборлолт 60 хувиар Ó©Ñ?Ñ?өнөөр бүрдүүлÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ таамаглаÑ?ан. ТүүнчлÑ?н инфлÑ?цийг 2013 онд 8.1 хувьд барихаар мөнгөний бодлогын баримт бичигт туÑ?гаÑ?ан. Эдийн заÑ?гийн Ó©Ñ?өлтийг тооцоход авч үзÑ?Ñ?н үндÑ?Ñ?н таамаглалуудыг ирÑ?Ñ… оны Ñ‚Ó©Ñ?өвт дараах байдлаар товч тайлбарлаÑ?ан байна: ï‚· Уул уурхайн үйлдвÑ?рлÑ?л болон Ñ?кÑ?порт нÑ?мÑ?гдÑ?нÑ?. ОТ (Оюу Толгойн уурхай) алт зÑ?Ñ?ний уурхай нь хуваарь Ñ‘Ñ?оор 2013 оны Ñ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ өөрийн үйлдвÑ?рлÑ?лÑ?Ñ? Ñ?хлүүлнÑ?. 2013 онд ОТ нь 382 мÑ?нган тонн зÑ?Ñ?ийн баÑ?жмал, 424 мÑ?нган унци алт, 802 мÑ?нган унци мөнгө үйлдвÑ?рлÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ төлөвлөж байгаа. ЭТТ (ЭрдÑ?нÑ?Ñ? Таван Толгой ХХК) нь 2013 онд нүүрÑ?ний олборлолтоо хоёр дахин нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ төлөвлөөд байгаа. ï‚· Гадаад худалдааны Ñ‚Ñ?нцÑ?л Ñ?айжирна. Ð?ийт Ñ?кÑ?порт 78 хувиар нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ байгаа бөгөөд харин импорт дөнгөж 17 хувиар Ó©Ñ?Ó©Ñ…Ó©Ó©Ñ€ тооцоолÑ?он. ДÑ?Ñ?Ñ€ дурьдÑ?анчлан, ОТ болон ЭТТ-ооÑ? гарах ашигт малтмалын үйлдвÑ?рлÑ?л нь Ñ?кÑ?портыг Ó©Ñ?гөх гол хүчин зүйл болно: 2013 онд зÑ?Ñ?ийн баÑ?жмалын Ñ?кÑ?порт 1.1 Ñ?аÑ? тонн, нүүрÑ?ний Ñ?кÑ?порт 30 Ñ?аÑ? тонн хүрнÑ? гÑ?ж байгаа ба үүнÑ?Ñ?Ñ? угааÑ?ан нүүрÑ? гуравны нÑ?гийг нь Ñ?зÑ?лнÑ?. Ð?ийт импорт 2013 онд Ó©Ñ?Ó©Ñ…Ó©Ó©Ñ€ байгаа нь ЭТТ үйлдвÑ?рлÑ?л Ñ‚Ñ?лж байгаа, мөн томоохон Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний дÑ?д бүтцийн Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж Ñ?Ñ…Ñ?лж байгаатай холбоотойгоор барилгын материалын болон тоног төхөөрөмжийн Ñ?Ñ€Ñ?лт нÑ?мÑ?гдÑ?нÑ? гÑ?ж үзÑ?Ñ?н байна. ï‚· Уул уурхайн буÑ? Ñ?албаруудын Ó©Ñ?өлтийг харьцангуй өндөр байхаар төлөвлөÑ?өн. ТүүнчлÑ?н хөдөө аж ахуйн Ñ?албар 4.5 хувь Ó©Ñ?Ó©Ñ…Ó©Ó©Ñ€ байгаа бөгөөд үүнд 2010-2012 онуудын хооронд төл малын тоо нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ?нтÑ?й холбоотойгоор малын тоо нÑ?мÑ?гдÑ?нÑ?, мөн улаан буудайн үйлдвÑ?рлÑ?л нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ? үүдÑ?лтÑ?й байна. Мах боловÑ?руулах болон гурилын үйлдвÑ?рлÑ?л өргөжÑ?өнөөр боловÑ?руулах аж үйлдвÑ?Ñ€ 12.3 хувь Ó©Ñ?Ó©Ñ…Ó©Ó©Ñ€ байна. Уул уурхайн Ñ?албарын үйлдвÑ?рлÑ?лийн Ó©Ñ?өлт, барилга/заÑ?варын ажил нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ?нтÑ?й холбоотойгоор 1 Ñ‚Ñ?Ñ?вÑ?Ñ€, худалдаа үйлчилгÑ?Ñ?ний Ñ?албар 10.5 хувь Ó©Ñ?Ó©Ñ…Ó©Ó©Ñ€ таамаглажÑ?Ñ?. Бөөний болон жижиглÑ?нгийн үйл ажиллагаа 13 хувиар нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ байна. ТөÑ?вийн ерөнхий төлөв байдал Макро Ñ?дийн заÑ?гийн таамаглалуудын үндÑ?Ñ?н дÑ?Ñ?Ñ€ 2013 оны Ñ‚Ó©Ñ?өвт Ñ‚Ó©Ñ?вийн орлого болон харгалзах зардлыг дараах байдлаар тооцоолÑ?он \Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 1-ийг үзнÑ? Ò¯Ò¯\. ТөÑ?вийн бүрÑ?лдÑ?хүүн Ñ…Ñ?Ñ?гийн илүү дÑ?лгÑ?Ñ€Ñ?нгүй мÑ?дÑ?Ñ?ллийг хавÑ?ралтааÑ? үзнÑ? Ò¯Ò¯. ï‚· ТөÑ?вийн нийт орлого 28.9 хувиар Ó©Ñ?ч 7,258 Ñ‚Ñ?рбум төгрөгт хүрÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ó©Ñ?өвлөгдÑ?өн. Ð?Ð?Ð?ОÐ?Т, нөөц ашиглаÑ?ны төлбөр, ногдол ашиг зÑ?ргийг оруулÑ?ан уул уурхайн нийт орлого нийт Ñ‚Ó©Ñ?вийн орлогын 24 орчим хувийг (1.7 их наÑ?д төгрөг) Ñ?злÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ байна. ï‚· ТөÑ?вийн нийт зарлага ба Ñ?ргÑ?ж төлөгдөх зÑ?Ñ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г 17.9 хувиар Ó©Ñ?ч 7,444.6 Ñ‚Ñ?рбум төгрөгт хүрÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ төлөвлөÑ?өн. ЭнÑ? нь голдуу хөрөнгө оруулалтын зардал 44.7 хувиар огцом нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? үүдÑ?лтÑ?й. ï‚· ТөÑ?вийн Ñ‚Ñ?нцвÑ?ржүүлÑ?Ñ?н Ñ‚Ñ?нцÑ?л хоёр хувьд хүрÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ó©Ñ?өвлөÑ?өн бөгөөд ТөÑ?вийн Тогтвортой Байдлын Тухай Хуульд зааÑ?ан дÑ?Ñ?д Ñ…Ñ?згаарт (ДÐ?Б-ий хоёр хувь) нийцÑ?ж байна. ГÑ?вч Ñ‚Ó©Ñ?вийн орлогыг Ñ…Ñ?Ñ‚ өөдрөгөөр Ñ‚Ó©Ñ?өөлÑ?өн мөн зарлага нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ?н зÑ?ргÑ?Ñ?Ñ? төлөвлөгдÑ?өн Ñ‚Ó©Ñ?вийн алдагдал зорилгодоо хүрÑ?Ñ… Ñ?Ñ?Ñ?Ñ… нь нÑ?лÑ?Ñ?д тодорхойгүй үлдÑ?ж байна. ТөÑ?вийн Тогтворжуулалтын Санд (ТТС) 169 Ñ‚Ñ?рбум төгрөг хуримтлуулахаар төлөвлөÑ?өн нь ДÐ?Б-ий нÑ?г хувьтай Ñ‚Ñ?нцÑ?Ñ… Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? юм. Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 1. БатлагдÑ?ан 2013 оны Ñ‚Ó©Ñ?вийн хураангуй 2012 Тодотгол БатлагдÑ?ан 2013 ТÑ?рбум ДÐ?Б-д Ñ?злÑ?Ñ… ТÑ?рбум ДÐ?Б-д Ñ?злÑ?Ñ… Өөрчлөлт төгрөг % төгрөг % % A. Ð?ИЙТ ОРЛОГО БÐ? ТУСЛÐ?МЖ 5,631.7 34.9% 7,258.1 41.1% 28.9% B. Ð?ИЙТ ТЭÐ?ЦВЭРЖҮҮЛСЭÐ? ОРЛОГО БÐ? ТУСЛÐ?МЖ 5,530.3 34.3% 7,088.3 40.2% 28.2% Татварын орлого 4,925.6 30.5% 6,461.5 36.6% 31.2% Татварын буÑ? орлого 602.9 3.7% 626.0 3.5% 3.8% C. Ð?ИЙТ ЗÐ?РЛÐ?ГÐ? БÐ? ЦЭВЭР ЗЭЭЛИЙÐ? ДҮÐ? 6,312.2 39.1% 7,444.6 42.2% 17.9% УРСГÐ?Л ЗÐ?РДÐ?Л 4,606.3 28.6% 4,906.1 27.8% 6.5% Цалин хөлÑ? 1,220.9 7.6% 1,406.2 8% 15.2% ТатааÑ? шилжүүлÑ?г 2,363.1 14.6% 2,028.4 11.5% (14.2%) ХӨРӨÐ?ГИЙÐ? ЗÐ?РДÐ?Л 1,719.7 10.7% 2,488.9 14.1% 44.7% Дотоодын хөрөнгө оруулалт 1,409.0 8.7% 2,008.2 11.4% 42.5% D. ТЭÐ?ЦВЭРЖҮҮЛСЭÐ? ТЭÐ?ЦЭЛ : B-C (781.9) (4.8%) (356.3) (2%) E. Ð?ИЙТ ТЭÐ?ЦЭЛ: A-C (680.5) (4.2%) (186.5) (1.1%) F. ТОГТВОРЖУУЛÐ?ЛТЫÐ? СÐ?Ð?Д: E-D 101.4 0.6% 169.8 1% Эх Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€: СЯ, 2013 Ñ‚Ó©Ñ?өв, ДÑ?лхийн банкны мÑ?ргÑ?жилтнүүдийн тооцоо ТөÑ?вийн орлого төлөвлөлтийн үндÑ?Ñ?н шинжүүд ТөÑ?вийн нийт орлого 7,258.1 Ñ‚Ñ?рбум төгрөг (нÑ?рлÑ?Ñ?Ñ?н ДÐ?Б-ий 41.1 хувь) буюу 2012 оны Ñ‚Ó©Ñ?вийн орлогын урьдчилÑ?ан гүйцÑ?тгÑ?лÑ?Ñ?Ñ? ойролцоогоор 40 хувиар, мөн 2012 оны 2 батлагдÑ?ан Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? 28.9 хувиар нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ төлөвлөгдÑ?өн. Татварын орлого нь 2013 оны нийт Ñ‚Ñ?нцвÑ?ржүүлÑ?Ñ?н орлогын 91 хувийг Ñ?зÑ?лж байгаа бөгөөд үүнд Ð?Ó¨Ð?Т, Ð¥Ð?ОÐ?Т болон буÑ?ад татвар, хураамж нь заÑ?гийн газрын орлогын гол Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€ болж байна. Уул уурхайн орлого (1.7 их наÑ?д төгрөг) нь 62 хувиар Ó©Ñ?Ó©Ñ…Ó©Ó©Ñ€ тооцоологдÑ?он бөгөөд Ñ?нÑ? нь ОТ болон ТТ уурхайнуудааÑ? орох уул уурхайн бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүний Ñ?кÑ?порт нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ…Ñ‚Ñ?й холбоотой (үүнд 2009 онд зурагдÑ?ан ОТ хөрөнгө оруулалтын ГÑ?Ñ€Ñ?Ñ?нд дахин Ñ…Ñ?лÑ?лцÑ?Ñ?Ñ€ хийж нÑ?мÑ?лт орлого оруулахаар тооцÑ?он). Уул уурхайн буÑ? орлого нь нийт орлогын 76 хувь байхаар байгаа бөгөөд Ñ?нÑ? нь 21 хувиар Ó©Ñ?Ó©Ñ…Ó©Ó©Ñ€ тооцоологдÑ?он нь Ñ?дийн заÑ?гийг Ñ‚Ñ?лнÑ? гÑ?ж үзÑ?Ñ?нтÑ?й холбоотой. Зураг 1 нь нийт татварын орлогын бүрÑ?лдÑ?хүүн Ñ…Ñ?Ñ?гийг харуулÑ?ан, харин Зураг 2 нь уул уурхайн болон уул уурхайн буÑ? орлогын хандлагыг харууллаа. Зураг 1. Татварын орлогын үндÑ?Ñ?н бүрÑ?лдÑ?хүүн Зураг 2. Ð?ийт орлого болон уул уурхайн орлогын Ñ…Ñ?Ñ?гүүд Ñ‚Ó©Ñ?өөлөл: 2013 Ñ‚Ó©Ñ?өв (Ñ‚Ñ?рбум төгрөг) 8000 : 2013 Budget ХХОÐ?Т БуÑ?ад Mineral Revenue 7258.092366 6.6% татвар, хураамж Ð?Ð?Ð?ОÐ?Т 6000 Total Revenue 20.2% 5631.686894 5556.092366 13.4% Non-minereal Revenue Ð?ийгмий 4584.686894 Гаалийн н 4000 4161.510926 хураамж даатгал 8.9% ын 3122.464164 2979.510926 шимтгÑ?л 2217.264164 11.4% 2000 1993.995557 1593.995557 1702 Онцгой 1182 Ð?ӨТ 905.2 1047 албан 30.2% 400 татвар.3 0 % 2009 2010 2011 2012 2013 Эх Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€: Сангийн Яам, 2013 оны Ñ‚Ó©Ñ?өв, 2013 оны Ñ‚Ó©Ñ?вийн баримт бичигт үндÑ?Ñ?лÑ?Ñ?Ñ?н ДÑ?лхийн банкны мÑ?ргÑ?жилтнүүдийн тооцоо Ð?Ð?Ð?ОÐ?Т, нөөц ашиглаÑ?ны төлбөр, ногдол ашиг зÑ?ргийг оролцуулÑ?ан нийт уул уурхайн орлого нь нийт орлогын 24 орчим хувийг (1.7 их наÑ?д төгрөг) Ñ?злÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ байна. Уул уурхайгааÑ? орох орлого нь 2013 онд 2012 оныхооÑ? бараг 62 хувиар Ó©Ñ?Ó©Ñ…Ó©Ó©Ñ€ (1 их наÑ?д төгрөг орчимд) төлөвлөгдÑ?өн нь ОТ гÑ?Ñ€Ñ?Ñ?нд дахин Ñ…Ñ?лÑ?лцÑ?Ñ?Ñ€ хийх болон алт, нүүрÑ?ний Ñ?кÑ?порт нÑ?мÑ?гдÑ?нÑ? гÑ?ж үзÑ?Ñ?нтÑ?й холбоотой. Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 2-Ñ‚ Сангийн Яамны тооцоолÑ?он уул уурхайн орлогын Ñ‚Ó©Ñ?өөллийг харуулÑ?ан. Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 2. Уул уурхайн татварын орлогын бүрÑ?лдÑ?хүүн Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г: 2013 ТөÑ?өв Татварын Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?рүүд (Ñ‚Ñ?рбум төгрөг) Ó¨Ñ?өн Ð?өөц нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ… БүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүнүүд Ð?огдол Гаалийн Ð?ийт Ð?Ð?Ð?ОÐ?Т ашиглаÑ?ны нөөц БуÑ?ад төлбөр ашиглаÑ?ны ашиг татвар төлбөр Ð?лт 15.95 75.1 20.6 - - 9.9 121.5 Ð?үүрÑ? 72.9 188.9 74.6 16.30 52.2 61.27 466.1 ЗÑ?Ñ? 44.1 115.2 153.6 66.0 79.0 0.95 457.9 БуÑ?ад 26.6 76.9 48.9 - 10.58 7.22 170.3 ДÑ?д-Ð?ийт уул уурхайн 174.1 461.2 298.5 82.30 63.7 177.3 1,252.7 орлого ОТ-Ñ? олох нÑ?мÑ?лт 224.5 - 221.3 - - - 445.8 орлого Ð?ийт уул уурхайн орлого 398.6 461.2 519.6 82.3 63.7 177.3 1,702.9 3 ТÑ?мдÑ?глÑ?л: ДÑ?д-нийт уул уурхайн орлого нь ЗаÑ?гийн газрын ОТ уурхайгааÑ? нÑ?мж олохоор тооцÑ?он байгаа нÑ?мÑ?лт орлогыг хаÑ?Ñ?ан. ЗаÑ?гийн газар нь уул уурхайн орлогын тооцоонд уул уурхайн Ñ?албарааÑ? авах Ð?Ó¨Ð?Т-горуулж тооцдоггүй.. Эх Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€: Сангийн Яам Уул уурхайн орлогын Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ Ñ‚Ó©Ñ?өөлөл нь гол нÑ?рийн бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүний үнÑ? болон Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний таамаглалааÑ? ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н хамаардаг. ТТБТХуульд ЗаÑ?гийн газрыг Ñ‚Ó©Ñ?вийн орлогын гурав болон түүнÑ?Ñ?Ñ? дÑ?Ñ?ш хувийг бүрдүүлж буй гол бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүнүүдийг тодорхойлон, уг ТТБТХуульд1 зааÑ?ан туÑ?гай дүрмийн дагуу Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?рийн Ñ‚Ñ?нцвÑ?ржүүлÑ?Ñ?н үнүүдийг тооцоолж байхаар зааÑ?ан байдаг. Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 3 нь 2013 оны Ñ‚Ó©Ñ?өвт гол бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүний Ñ‚Ñ?нцвÑ?ржүүлÑ?Ñ?н үнүүдийг тухайн дүрмийн дагуу Ñ…Ñ?рхÑ?н таамаглаÑ?ныг (жишÑ?Ñ? нь нÑ?г тонн зÑ?Ñ?ийн үнÑ? 6,328 ам.доллар, нÑ?г тонн угааÑ?ан нүүрÑ?ний үнÑ? нь 131.5 ам.доллар) харууллаа. ЗаÑ?гийн газрын тооцоолÑ?он гол нÑ?рийн бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүний Ñ‚Ñ?нцвÑ?ржүүлÑ?Ñ?н үнүүд нь 2012 оны Ñ‚Ó©Ñ?вийн тодотгол оруулÑ?ан үеийн Ñ‚Ñ?нцвÑ?ржүүлÑ?Ñ?н үнүүдтÑ?й харьцуулбал ТТБТХуулийн Ñ‚Ó©Ñ?вийн дүрмийг дагаж буурÑ?ан. Гол нÑ?рийн бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүний Ñ‚Ñ?нцвÑ?ржүүлÑ?Ñ?н үнүүд нь 2012 оны нÑ?мÑ?лт өөрчлөлт орÑ?он Ñ‚Ó©Ñ?өвт нÑ?г тонн зÑ?Ñ?ийн үнÑ? 7,970 ам.доллар, нÑ?г тонн боловÑ?руулÑ?ан нүүрÑ?ний үнÑ? нь 166.6 ам.доллар, нÑ?г тонн кокжÑ?он нүүрÑ?ний үнÑ? 102.6 ам.доллар, мөн нÑ?г тонн чулуун нүүрÑ?ний үнийг 72.4 ам.долларт байхаар авч байÑ?ан. Лондонгийн Металын БиржÑ?д нÑ?г тонн зÑ?Ñ?ийн үнÑ? 11 дүгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?ар болон 12 дугаар Ñ?арын хувьд дунджаар 7,700 ам.долларт Ñ?ргÑ?лдÑ?ж байÑ?ан байна. ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ Ñ‚Ó©Ñ?өөллөөр авч үзвÑ?л 2013 онд нийт Ñ?кÑ?порт 78 хувиар (өмнөх оны мөн үетÑ?й харьцуулбал), харин нийт импорт 17 (өмнөх оны мөн үетÑ?й харьцуулбал) хувиар Ó©Ñ?Ó©Ñ…Ó©Ó©Ñ€ Ñ‚Ó©Ñ?өөлөгдөж байна. . Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 3. 2013 оны Ñ‚Ó©Ñ?вийн гол нÑ?рийн бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүний үнÑ?, Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний Ñ‚Ó©Ñ?өөлөл Ð¥Ñ?мжÑ?Ñ? ТÑ?нцвÑ?ржүүлÑ?Ñ?н үнÑ? Зах зÑ?Ñ?лийн үнÑ? Ð?Ñ?г тонн /6328.9 Ð?Ñ?г тонн /8,152 ЗÑ?Ñ? 945 мÑ?нган тонн ам.доллар ам.доллар Ð?Ñ?г тонн /131.5 Ð?Ñ?г тонн / 161.2 БоловÑ?руулÑ?ан нүүрÑ? 5.8 Ñ?аÑ? тонн ам.доллар ам.доллар Ð?Ñ?г тонн / 80.2 Ð?Ñ?г тонн / 96.7 КокжÑ?он нүүрÑ?(5500 ккал дÑ?Ñ?ш ) 14.4 Ñ?аÑ? тонн ам.доллар ам.доллар Ð?Ñ?г тонн / 65.5 Ð?Ñ?г тонн / 83.17 Чулуун нүүрÑ? (4000-5500 ккал) 5.7 Ñ?аÑ? тонн ам.доллар ам.доллар Эх Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€: Сангийн Ñ?ам, 2013 оны Ñ‚Ó©Ñ?өв 2013 оны Ñ‚Ó©Ñ?өвт хувьчлалын орлогоор 20 Ñ‚Ñ?рбум төгрөгийг олохоор төлөвлөÑ?өн бөгөөд үүнийг орлого зарлагын шугамнааÑ? дÑ?Ñ?гүүр буюу татварын буÑ? орлогын ангилалд оруулж бүртгÑ?Ñ?Ñ?н нь өмнөх Ñ‚Ó©Ñ?вүүдийнхÑ?Ñ?Ñ? Ó©Ó©Ñ€ бүртгÑ?л болÑ?он. Өмнөх жилийн Ñ‚Ó©Ñ?вүүдÑ?д хувьчлалын орлогыг Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ?анхүүжилтийн бүрÑ?лдÑ?хүүн Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г болгон дÑ?Ñ?рх шугамнааÑ? доор гаргаж бүртгÑ?дÑ?г байÑ?ан бөгөөд Ñ?нÑ? нь 2011 оны ЗаÑ?гийн Газрын Санхүүгийн СтатиÑ?тикийн Гарын Ð?влагад (ОУВС) зааÑ?ны дагуу хийгддÑ?г байÑ?ан бөгөөд уг гарын авлагаар хувьчлалын орлого нь Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… зүйл анги гÑ?ж ангилагддаг. Ð¥Ñ?дийгÑ?Ñ?Ñ€ хувьчлалын орлогын нийт дүн нь харьцангуй их биш боловч хувьчлалын орлогыг Ñ?анхүүжилтийн нÑ?г Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€ буÑ? харин татварын буÑ? орлого гÑ?ж үзÑ?н бүртгÑ?Ñ… нь Ñ‚Ñ?Ñ€ Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ó©Ñ?вийн алдагдлыг бууруулна гÑ?дгийг анхаарах Ñ‘Ñ?той. 2013 оны Ñ‚Ó©Ñ?өвт авч үзÑ?Ñ?н орлогын таамаглал нь Ñ…Ñ?Ñ‚Ñ?рхий өөдрөг болÑ?он харагдаж байна. 1- 11 дүгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?аруудын Ñ‚Ó©Ñ?вийн орлогын гүйцÑ?тгÑ?лийн мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л дÑ?Ñ?Ñ€ үндÑ?Ñ?лÑ?н ДÑ?лхийн Банкны мÑ?ргÑ?жилтнүүдийн тооцÑ?он 2012 оны жилийн Ñ?цÑ?ийн орлогын урьдчилÑ?ан гүйцÑ?тгÑ?лтÑ?й 1 ТТБТХуулийн дагуу, гол нÑ?рийн бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүнүүдийн Ñ‚Ñ?нцвÑ?ржүүлÑ?Ñ?н үнүүд нь (i) тухайн бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүний Ñ?үүлийн 12 жилийн дундаж үнÑ? болон (ii) тухайн жилийг оруулан тооцÑ?он ирÑ?Ñ… дөрвөн жилийн Ñ‚Ó©Ñ?өөллийн үнийн дундаж 4 харьцуулахад 2013 оны Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ‚Ó©Ñ?өөлөл бараг 40 хувиар өндөр байхаар байна. (2012 оны урьдчилÑ?ан гүйцÑ?тгÑ?лийн тооцооллын талаарх илүү дÑ?лгÑ?Ñ€Ñ?нгүй мÑ?дÑ?Ñ?ллийг Хайрцаг 1-Ñ?Ñ?Ñ? харна уу). ТөÑ?өвт мөн ОТ хөрөнгө оруулалтын гÑ?Ñ€Ñ?Ñ?нд дахин Ñ…Ñ?лÑ?лцÑ?Ñ?Ñ€ хийн нÑ?мÑ?лт орлого оруулахаар туÑ?гаÑ?ан нь маргаантай байна. Ийм нөхцөл байдалд, (2012 оны 11 Ñ?ар) 2013 оны Ñ‚Ó©Ñ?вийн орлогын таÑ?алдал нь ДÐ?Б-ий 6 хувьд хүрч болзошгүй байгааг ОУВСангийн мÑ?ргÑ?жилтнүүдийн тайлан харуулÑ?ан. ï‚· ДÑ?лхийн Ñ?дийн заÑ?гийн байдал тааламжгүй байгаа, Ð¥Ñ?тад улÑ?ын Ñ?дийн заÑ?гийн Ñ?Ñ?ргÑ?лт тодорхойгүй байгаа Ñ?нÑ? нөхцөл байдалд Ñ?дийн заÑ?гийн Ó©Ñ?өлтийг 18.5 хувь байхаар таамаглаÑ?ан нь мөн Ñ…Ñ?Ñ‚Ñ?рхий өөдрөг байх талтай. 2012 оны Ñ?үүлийн хагаÑ?Ñ‚ Монгол улÑ?ын Ñ?дийн заÑ?гийн Ó©Ñ?өлтийн хурд удааширÑ?анааÑ? 2013 оны Ñ?дийн заÑ?гийн Ó©Ñ?өлтийн таамаглалаа ДÑ?лхийн банк 16.2 хувь, ОУВС нь 16.8 хувь байхаар туÑ? туÑ? бууруулÑ?ан. Монгол улÑ?ын Ñ?дийн заÑ?гийн нөхцөл байдал Ð¥Ñ?тад улÑ?ын Ñ?дийн заÑ?гийн гүйцÑ?тгÑ?лÑ?Ñ?Ñ? ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н хамааралтай байдаг: Ð¥Ñ?тад улÑ? 2012 оны Ñ?хний 8 Ñ?арын байдлаар нийт Ñ?кÑ?портын 93.7 хувийг Ñ?зÑ?лж байна. Мөн Ð¥Ñ?тад улÑ?ын Ñ?дийн заÑ?гийн Ó©Ñ?өлт 2012 оны туршид аажмаар Ñ?аарч, Ñ?хний улиралд 8.1 хувь байÑ?наа гуравдугаар улиралд 7.4 хувьд хүрÑ?Ñ?н нь Ñ?үүлийн 14 улирлын хувьд хамгийн бага түвшинд хүрÑ?Ñ?н байна. Ð¥Ñ?тадын аж үйлдвÑ?рийн бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүний үйлдвÑ?рлÑ?л болон үл хөдлөх хөрөнгийн хөрөнгө оруулалтын талаархи Ñ?үүлийн Ñ?арын тоо мÑ?дÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? харахад улÑ?ын Ñ?албарын хүчтÑ?й хөрөнгө оруулалтын улмааÑ? Ð¥Ñ?тад улÑ? Ñ?Ñ?ргÑ?Ñ… байдал ажиглагдаж байна. ГÑ?вч түүний худалдааны гол түншүүд болох Европын Холбоо болон Ð?Ð?УлÑ?уудад Ñ?дийн заÑ?аг буурах Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?л байгаа нөхцөлд Ð¥Ñ?тадын Ñ?дийн заÑ?гийн дахин Ñ?Ñ?ргÑ?лт тодорхойгүй Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ үлдÑ?ж байна. ï‚· ТөÑ?вийн орлогын тооцоонд нь 2009 оны ОТ-н хөрөнгө оруулалтын гÑ?Ñ€Ñ?Ñ?нд дахин Ñ…Ñ?лÑ?лцÑ?Ñ?Ñ€ хийн нÑ?мÑ?лт орлого төвлөрүүлÑ?Ñ… төлөвлөгөө туÑ?гагдÑ?ан бөгөөд Ñ‚Ñ?рхүү нÑ?мÑ?лт орлого нь 445.8 Ñ‚Ñ?рбум төгрөг буюу ДÐ?Б-ий 2.5 хувьд хүрÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й байна (Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 2). Дахин Ñ…Ñ?лÑ?лцÑ?Ñ?рийн үр дүнд орох орлогын нÑ?мÑ?лт Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?рийн Ñ‚Ñ?н хагаÑ? болох Ó©Ñ?өн нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ… нөөц ашиглаÑ?ны төлбөрын орлого буюу 221.3 Ñ‚Ñ?рбум төгрөгийг 2009 оны хөрөнгө оруулалтын гÑ?Ñ€Ñ?Ñ?нд 5 хувь байхаар туÑ?гагдÑ?ан нөөц ашиглаÑ?ны төлбөрийг бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүний үнийн түвшнÑ?Ñ?Ñ? хамааран 20 хувь хүртÑ?л Ó©Ñ?гөж нөөц ашиглаÑ?ны төлбөр болгон авахаар тооцжÑ?Ñ?. ҮлдÑ?Ñ?н 224.5 Ñ‚Ñ?рбум төгрөгийг Ð?Ð?Ð?ОÐ?Т (аж ахуйн нÑ?гжийн орлогын албан татвар) байдлаар авахаар бүртгÑ?Ñ?Ñ?н. ГÑ?вч Ð?Ð?Ð?ОÐ?Т-ын орлогын Ñ?мар Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€ нь нÑ?мÑ?лт Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€ байдлаар нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ… Ñ?Ñ?Ñ?Ñ… нь тодорхойгүй Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€Ñ?Ñ? байна2. ЭнÑ? нь ЗаÑ?гийн газар Ð?идерланд улÑ?тай хийÑ?Ñ?н Давхар Татварын ГÑ?Ñ€Ñ?Ñ?гÑ?Ñ? хүчингүй болгохоор зарлаÑ?нааÑ? үүдÑ?н Ñ‚Ñ?рхүү гÑ?Ñ€Ñ?Ñ?нд байÑ?ан Ð?Ð?Ð?ОÐ?Т-ын зарим хөнгөлөлт, чөлөөлөлтийг байхгүй болгоÑ?ноор олох нÑ?мÑ?лт орлого гÑ?Ñ?Ñ?н дотоод ойролцоо тооцоолол байж болохыг харуулж байна. ГÑ?вч Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ нÑ?мÑ?лт орлого нь анхны хөрөнгө оруулалтын гÑ?Ñ€Ñ?Ñ?ний дагуу төлөх Ñ‘Ñ?той Оюу Толгойн татварын дүнгÑ?Ñ?Ñ? бараг гурав дахин илүү дүнтÑ?й байгаагааÑ? Оюу Толгой компани ЗаÑ?гийн газрын Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ төлөвлөгөөг хүлÑ?Ñ?н зөвшөөрөх Ñ?Ñ?Ñ?Ñ… нь тодорхойгүй Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€Ñ?Ñ? үлдÑ?ж байна. Цаашилбал, ОТ-д дахин Ñ…Ñ?лÑ?лцÑ?Ñ?Ñ€ хийх тухай аÑ?уудлыг тойрÑ?он тодорхой буÑ? байдал нь хөрөнгө оруулалтын гÑ?Ñ€Ñ?Ñ?г 2 ТөÑ?өвт дараах тайлбарыг өгчÑ?Ñ?: “УлÑ?ын Их ХурлааÑ? ЗаÑ?гийн Газарт хөрөнгө оруулалтын ГÑ?Ñ€Ñ?Ñ?нд нÑ?мÑ?лт өөрчлөлт оруулах замаар Оюу ТолгойгооÑ? нөөц ашиглаÑ?ны төлбөр авах мөн Ð?Ð?Ð?ОÐ?Татварт зарим хөнгөлөлт чөлөөлөлтийг бууруулах замаар нийтдÑ?Ñ? 445 Ñ‚Ñ?рбум төгрөгийн орлого бүрдүүлнÑ?â€? (ДÑ?лхийн банкны орчуулга) 5 мухардалд оруулж, ОТ уурхайн үйлдвÑ?рлÑ?л хойшлогдон, улмаар орлогын Ñ‚Ó©Ñ?өөллийг хүнд байдалд оруулах Ó©Ó©Ñ€ нÑ?г Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?л Ò¯Ò¯Ñ?гÑ?ж байх талтай. Зардлын төлөвлөлтийн үндÑ?Ñ?н шинжүүд 2013 оны Ñ‚Ó©Ñ?өвт өмнөх 2012 онтой харьцуулбал нийт зарлага болон Ñ?ргÑ?н төлөгдөх цÑ?вÑ?Ñ€ зÑ?Ñ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г 17.9 хувиар нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ тооцÑ?он. Ð?ийт зарлага болон Ñ?ргÑ?н төлөгдөх цÑ?вÑ?Ñ€ зÑ?Ñ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? 7,444 Ñ‚Ñ?рбум төгрөгт хүрÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ төлөвлөÑ?өн бөгөөд Ñ?нÑ? нь 2013 онд ДÐ?Б-ий 42.2 хувьтай Ñ‚Ñ?нцÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ байна. Зардал хоёр оронтой тоогоор ийнхүү нÑ?мÑ?гдÑ?ж байгаа нь дотоодын хөрөнгө оруулалт 42.5 хувиар нÑ?мÑ?гдÑ?ж нийт зардлын бараг 30 хувьд хүрÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ байгаатай холбоотой. Зураг 3. Ð?ийт зарлагын гол бүрÑ?лдÑ?хүүн Зураг 4. Зардлын гол бүрÑ?лдÑ?хүүнд гарÑ?ан Ñ…Ñ?Ñ?гүүд : 2013 оны Ñ‚Ó©Ñ?өв өөрчлөлт: 2013 он болон 2012 оны Ñ‚Ó©Ñ?өв (%)44.7 44.7 42.5 42.5 23.1 23.1 15.2 15.2 6.5 6.5 -7 -7 -17.9 -17.9 Эх Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€: Сангийн Ñ?ам, 2013 оны Ñ‚Ó©Ñ?өв, ДÑ?лхийн банкны мÑ?ргÑ?жилтнүүдийн тооцоо УрÑ?гал зардал 2013 онд 6.5 хувиар нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ байгаа бөгөөд Ñ?нÑ? нь 2012 оны тодотголд орÑ?он 28 хувиар Ó©Ñ?Ó©Ñ…Ó©Ó©Ñ€ тооцоолÑ?онтой харьцуулахад ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н бууралт юм. УрÑ?гал зардал харьцангуй бага Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ нÑ?мÑ?гдÑ?ж байгаа нь урÑ?гал зардлын хоёр томоохон зүйл ангийн Ó©Ñ?өлт удааширÑ?ан Ñ?Ñ?вÑ?л буурÑ?антай холбоотой байна: (i) цалин хөлÑ? өмнөх 2012 оны Ñ‚Ó©Ñ?өвт огцом 53 хувь Ó©Ñ?Ñ?өнтÑ?й харьцуулбал зөвхөн 15.2 хувиар Ó©Ñ?нө, мөн (ii) шилжүүлÑ?г 17 хувиар буурна. Өрийн үйлчилгÑ?Ñ?ний төлбөр огцом буюу 162 хувиар нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ?н байна. ï‚· ЗаÑ?гийн газрын цалин хөлÑ?ний зардал өмнөх 2012 оны Ñ‚Ó©Ñ?вийн тодотголд 50–ааÑ? дÑ?Ñ?ш хувиар Ó©Ñ?Ñ?өнөө 15.2 хувь болж Ó©Ñ?Ó©Ñ…Ó©Ó©Ñ€ Ó©Ñ?өлтийн хурдац огцом Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ буурÑ?ан. Төрийн албаны цалин хөлÑ?ийг Ó©Ñ€Ñ?өлдөхүйц түвшинд барих зорилгоор ЗаÑ?гийн газар цалинг ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ ирÑ?Ñ?н боловч Ñ‚Ó©Ñ?вийн болон инфлÑ?цийн дарамт ихтÑ?й ийм нөхцөл байдалд Ñ‚Ó©Ñ?өвт бага дарамт үзүүлÑ?Ñ… хувилбарыг авч үзÑ?Ñ… шаардлагатай байна. ДÑ?лхийн банкны Ñ?аÑ?хны тайлангааÑ?3 харахад, төрийн албаны цалин Ñ?үүлийн таван 3 ДÑ?лхийн банк, Бодлогын Ñ‚Ñ?мдÑ?глÑ?л, 2012 оны 10 Ñ?ар, Монгол УлÑ?: Төрийн ҮйлчилгÑ?Ñ?ний ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд 6 жилд бүхÑ?лдÑ?Ñ? тогтмол 15-30 хувиар нÑ?мÑ?гдÑ?ж ирÑ?Ñ?н боловч хувийн Ñ?албарын цалингийн өндөр Ó©Ñ?өлтийн хурдтай зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?ж чадаагүй байна. Мөн нÑ?рлÑ?Ñ?Ñ?н цалингийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? 2003 онооÑ? хойш 7 дахин нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ?н бөгөөд Ñ?нÑ? нь Ñ‚Ó©Ñ?вийн том дарамт болÑ?он. ҮүнÑ?Ñ?Ñ? гадна, ОУВСангийн Ñ?аÑ?хны Ñ?удалгаанааÑ? 4 харахад, заÑ?гийн газрын цалин Ó©Ñ?Ó©Ñ… нь зарлагын голлох үзүүлÑ?лтүүдийн дотрооÑ? инфлÑ?цид хамгийн том нөлөөлөх хүчин зүйл болдогийг харуулÑ?ан бөгөөд 2012 онд цалинг огцом 50 хувиаÑ? дÑ?Ñ?ш нÑ?мÑ?Ñ?н нь инфлÑ?цийг 5 хувийн пунктÑ?Ñ?Ñ€ нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…Ñ?д хүргÑ?Ñ?Ñ?н гÑ?жÑ?Ñ?. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?удалгааны үр дүнгүүдÑ?Ñ?Ñ? үзÑ?Ñ…Ñ?д, ЗаÑ?гийн газар одоогийн нийтÑ?д нь хавтгайруулан цалинг Ó©Ñ?гөдөг тогтолцоог халж ажиллагÑ?адын төрөл бүрийн ангилал зÑ?Ñ€Ñ?глÑ?лд тохируулан зах зÑ?Ñ?лд Ñ?уурилÑ?ан цалингийн илүү зорилтот урамшуулал бүхий уÑ?н хатан цалин хөлÑ?ний бодлогыг боловÑ?руулах шаардлага гарч байна. ï‚· ЗаÑ?гийн газрын зÑ?Ñ?лийн үлдÑ?гдлÑ?Ñ?Ñ? тооцох хүүгийн төлбөр нь 153 Ñ‚Ñ?рбум төгрөгөөÑ? 398 Ñ‚Ñ?рбум төгрөгт хүрч 162 хувиар нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ байна. 2012 оны 11 Ñ?арын 28-нд гаргаÑ?ан 1.5 Ñ‚Ñ?рбум ам.долларын заÑ?гийн газрын бондын өрийн үйлчилгÑ?Ñ?нд 140 Ñ‚Ñ?рбум төгрөг төлөвлөÑ?өн бөгөөд Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ бонд гаргалт нь хоёр Ñ…Ñ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ? бүрдÑ?нÑ?: таван жилийн хугацаатай 0.5 Ñ‚Ñ?рбум ам.доллларын бондыг 4.125 хувийн хүүтÑ?й, мөн 10 жилийн хугацаатай 1 Ñ‚Ñ?рбум ам.долларын бондыг 5.125 хувийн хүүтÑ?й байна. МУХБанкны зÑ?Ñ?лÑ?Ñ?н гадаад зÑ?Ñ?лийн (580 Ñ?аÑ? ам.доллар) хүүгийн төлбөрт 97.5 Ñ‚Ñ?рбум төгрөг төлөгдөхөөр байна. ï‚· Хүний Хөгжлийн СангааÑ? (ХХС) олгодог бÑ?лÑ?н мөнгөний шилжүүлгийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? 2.2 их наÑ?д байÑ?наа 2013 онд 1.8 их наÑ?д хүрч 17.9 хувиар огцом буурахаар төлөвлөж байна. ШилжүүлгүүдÑ?д орон нутгийн шилжүүлÑ?г, нийгмийн даатгалын шимтгÑ?л, болон ХХС-н шилжүүлгүүд багтаж байгаа нь 2013 онд нийлÑ?Ñ?д нийт зарлагын 24.8 хувийг бүрдүүлÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ байна. ХХСангааÑ? олгох нийт шилжүүлÑ?г 2013 онд 866 Ñ‚Ñ?рбум төгрөгөөÑ? 284 Ñ‚Ñ?рбум төгрөг болж 67 хувиар буурахаар байгаа ба Ñ?нÑ? нь нийтийг хамарÑ?ан шилжүүлгийн Ñ?хемийг Хүүхдийн Мөнгө5ний ШилжүүлгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?ольж байгаатай холбоотой. ХХС-н Ñ‚Ó©Ñ?өв нь шинÑ?Ñ?Ñ€ Хүүхдийн Мөнгөн ШилжүүлÑ?г (240 Ñ‚Ñ?рбум төгрөг) болон 2010-2012 онуудад зохион байгуулалтын шинж чанартай аÑ?уудлааÑ? үүдÑ?н бÑ?лÑ?н мөнгөө авч чадаагүй хүмүүÑ?Ñ‚6 олгохоор төлөвлөÑ?өн мөнгө тараах хөтөлбөрийн үлдÑ?гдÑ?л болох 32 Ñ‚Ñ?рбум төгрөгийг оруулÑ?ан байна. ХХС нь Хүний Хөгжлийн Сангийн Тухай Хуулийн дагуу дараах орлогыг авна: (i) ашигт малтмалын нөөц ашиглаÑ?ны төлбөр 7 (ii) ногдол ашиг, (iii) ОТ дахин Ñ…Ñ?лÑ?лцÑ?Ñ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ? орох Ó©Ñ?өн нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ… нөөц ашиглаÑ?ны төлбөр. Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 4 нь ХХС ТөÑ?вийн бүрÑ?лдÑ?хүүн Ñ…Ñ?Ñ?гийг харууллаа. 4 Олон УлÑ?ын Валютын Сан, Ð?жлын Тайлан, WP/12/192, 2012 оны 7 дугаар Ñ?ар, Монгол дахь ИнфлÑ?цийн Динамик 5 Хүүхдийн мөнгө хөтөлбөр нь 0-18 наÑ?ны хүүхÑ?д туÑ? бүрд Ñ?ар бүр 20,000 төгрөг олгохоор төлөвлөÑ?өн. 6 Ð?ийтийг хамарÑ?ан шилжүүлÑ?гийн хөтөлбөрт, иргÑ?н бүрт анх 1 Ñ?аÑ? төгрөгийг тараахаар төлөвлөж байÑ?ан. ЭнÑ? хөтөлбөрийн Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г болгож, 500,000 төгрөгийг 2010 -2012 онуудын туршид хүн бүрт тарааÑ?ан. Харин 2013 онд захиргааны шинжтÑ?й шалтгаанааÑ? үүдÑ?н 500,000 төгрөгийг хүртÑ?Ñ?гүй хүмүүÑ?Ñ‚ зориулан 32 Ñ‚Ñ?рбум төгрөгийг хуваарилÑ?ан. 7 Ð?Ñ?гдÑ?Ñ?н ТөÑ?вийн тухай хуулийн дагуу уул уурхайгааÑ? олох нөөц ашиглаÑ?ны төлбөр нь дараах дүрмÑ?Ñ?Ñ€ хуваарилагдана: 70 хувь нь ХХС, 25 хувь нь Орон нутгийн Ñ‚Ó©Ñ?өвь, 5 хувь нь Орон Ð?утгийн Хөгжлийн Сан. 7 Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 4. 2013 Хүний хөгжлийн Ñ?ан (Ñ‚Ñ?рбум төгрөг) Зарлага 2013 2010 2011 2012 2013 Орлого БÑ?лÑ?н Ð?өөц мөнгөний 305.0 721.3 751.3 272 ашиглаÑ?ны шилжүүлÑ?г төлбөр Эрүүл 396.4 мÑ?ндийн Ð?огдол 10.9 15.8 12.2 12.2 даатгалын ашиг 70 шимÑ?тгÑ?л Ó¨Ñ?өн нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ… нөөц БуÑ?ад 0 66.8 102.6 0 ашиглаÑ?ны төлбөр 155 Ð?ийт 315.9 803.9 866.0 284.2 621.4 Эх Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€: Сангийн Ñ?ам, 2013 оны Ñ‚Ó©Ñ?өв, ДÑ?лхийн банкны мÑ?ргÑ?жилтнүүдийн тооцоо Ð?ийт хөрөнгө оруулалтын зардлыг 44.7 хувиар нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ төлөвлөÑ?өн бөгөөд Ñ?нÑ? нь дотоодын хөрөнгө оруулалт 42.5 хувиар огцом нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ…Ñ‚Ñ?й холбоотой. Дотоодын хөрөнгө оруулалтын зардал 2013 онд (2,488 Ñ‚Ñ?рбум төгрөг) 2011 оны түвшнÑ?Ñ?Ñ? бараг хоёр дахин их байгаа бөгөөд 2011 онд дотоодын хөрөнгийн зардлын Ó©Ñ?өлт 20 хувь байÑ?наа 2013 онд 27 хувь болÑ?он байна. Ð¥Ñ?дийгÑ?Ñ?Ñ€ хөрөнгийн зардал нÑ?мÑ?гдÑ?ж байгаа ч хөрөнгийн заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?ний зардал долоон хувиар буурч байгаа нь шинÑ?Ñ?Ñ€ хийгдÑ?Ñ… болон хуучин байгаа хөрөнгө оруулалтын чанарыг Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ хадгалах тал аÑ?уудал шинÑ?Ñ?Ñ€ Ò¯Ò¯Ñ?ч байна. ï‚· Дотоодын хөрөнгө оруулалтын зардал ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ нÑ?мÑ?гдÑ?ж байгаа нь Ñ‚Ó©Ñ?вийн үр ашигтай, үр дүнтÑ?й төлөвлөлт болон Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийн ач холбогдлыг бууруулах талтай байна. Ð?Ñ?гдÑ?Ñ?н ТөÑ?вийн Тухай Хууль нь (Ð?ТТХ) Ñ‚Ó©Ñ?лийг бÑ?лтгÑ?Ñ…, үнÑ?лÑ?Ñ… тал дÑ?Ñ?Ñ€ зохицуулалтыг бÑ?хжүүлÑ?Ñ…, болон төлөвлөлт болон хөрөнгийн Ñ‚Ó©Ñ?вийн хоорондох зохицуулалтыг Ñ?айжруулахад томоохон алхам болÑ?он. ГÑ?вч Ð?ТТХуулийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…Ñ?д ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н ажил хийгдÑ?Ñ… Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й. Эдийн ЗаÑ?гийн Хөгжлийн Яам (ЭЗХЯ) болон Сангийн Яамны (СЯ) одоогийн чадавхи, хөрөнгө Зураг 5. ШинÑ? хөрөнгө оруулалт оруулалтын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ?н ч болон заÑ?варын үйлчилгÑ?Ñ?ний Ó©Ñ?өлт 40 дÑ?Ñ?рх Ñ?амдын хооронд хөрөнгийн болон 35 урÑ?гал зардлуудад тавих үүрÑ?г 35 хариуцлагуудыг хувааÑ?ан нь Ñ‚Ó©Ñ?лийг үр 30 New Investment ашигтай бÑ?лтгÑ?Ñ… болон Ñ…Ñ?налт тавихад 25 Ñ?аад учруулж байх талтай. ЗаÑ?гийн 20 Capital Repairs газрын одоогийн Ñ…Ñ?згаарлагдмал 15 чадавхид тохируулан байгаа нөөцөө хамгийн үр ашигтай ашиглах илүү 10 9 амьдралд ойрхон, бодитой аргыг 5 Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… нь зүйтÑ?й байна, 0 тухайлбал, СЯ нь жижиг Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 хөрөнгө оруулалтын үйл ажиллагааг Эх Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€: Сангийн Ñ?ам, 2013 оны Ñ‚Ó©Ñ?өв, ДÑ?лхийн банкны Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…, ЭЗХЯ нь томоохон мÑ?ргÑ?жилтнүүдийн тооцоо 8 Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг хариуцах гÑ?Ñ… мÑ?Ñ‚. ДÑ?лхийн банкны Ñ?аÑ?хны 8 Ñ?удалгаа нь Монгол УлÑ?ад улÑ?ын Ñ‚Ó©Ñ?вийн хөрөнгө оруулалтыг Ñ…Ñ?рхÑ?н Ñ?айжруулах талаар илүү гүнзгий Ñ…Ñ?лÑ?лцүүлÑ?гийг хийж, олон төрлийн бодлогын зөвлөмжүүдийг гаргаÑ?ан. ï‚· ЗаÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?ний зардал буурÑ?ан нь (долоон хувиар буурÑ?ан) хөрөнгийн бүрÑ?н бүтÑ?н байдал, заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?нд зориулагдах нөөцийг дутуу хувиарлаÑ?ан байх аÑ?уудлыг бий болгож байна. ДÑ?лхийн Банкны хийÑ?Ñ?н ДÑ?д Бүтцийн СудалгаанааÑ? харахад хөрөнгийн заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?г хайхрахгүй байх нь Ñ…Ñ?мралд хүргÑ?Ñ… талтай, Ñ?лангуÑ?а Ñ?рчим хүч, замын үйлчилгÑ?Ñ?нд Ñ?нÑ? нь их чухал байдагийг харуулÑ?ан. ЖишÑ?Ñ? нь, цахилгаан Ñ?рчим хүчний Ñ?албарт зайлшгүй шаардагдах хөрөнгийн заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?ний өртөг нь дангаараа ДÐ?Б-ий бараг хоёр хувьд хүрдÑ?г бөгөөд улÑ?ын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд хучилттай замын 60 хувийг заÑ?ах, шинÑ?члÑ?Ñ… шаардлагатай байгаа бөгөөд үүний өртөг нь ойролцоогоор ДÐ?Б-ий долоо орчим хувьд хүрÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ тооцоо гаргаÑ?ан байна. ГÑ?вч 2013 оны Ñ‚Ó©Ñ?өв нь шинÑ? хөрөнгө оруулалтын Ñ‚Ó©Ñ?өлд ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н чухал ач холбогдол өгÑ?өн бөгөөд хөрөнгийн заÑ?варын зардал болон шинÑ? хөрөнгө оруулалтын харьцаа Ñ?үүлийн таван жилд буурÑ?аар байна. ЗаÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ?, арчилгааг орхигдуулах нь Ñ‚Ó©Ñ?вийн болон Ñ?дийн заÑ?гийн хувьд аль аль талдаа алдагдалтай бөгөөд одоогийн байгаа дÑ?д бүтцийн ашиглалтын хугацааг багаÑ?гаж, ирÑ?Ñ?дүйд түүний шинÑ?члÑ?лийн өртгийг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?нÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ó©Ñ?өвт илүү хүнд дарамт Ò¯Ò¯Ñ?гÑ?нÑ?. Хөрөнгө оруулалтын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? Ó©Ñ?өн нÑ?мÑ?гдÑ?ж байгаа Ñ?нÑ? үед хөрөнгийн заÑ?вар үйлчилгÑ?Ñ? болон арчилгаанд зохих Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний хөрөнгө мөнгө хувиарлах нь одоогийн байгаа хөрөнгийн үйл ажиллагааг Ñ…Ñ?вийн хангах болон зохих үр ашгийг нь хүртÑ?Ñ…Ñ?д голлох үүрÑ?гтÑ?й юм. 2013 оны Ñ‚Ó©Ñ?өвт Ñ?аÑ?хан зарлаÑ?ан Үнийг Тогтворжуулах Хөтөлбөрийг оруулаагүй байна. ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ хөтөлбөрийн өртөг нь дараагийн гурван жилд 718 Ñ‚Ñ?рбум төгрөг (2013 оны ДÐ?Б-ий 4 хувь) байхаар байна. ЗаÑ?гийн газрын боловÑ?руулÑ?ан Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ хөтөлбөр нь хүнÑ?ний Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ?ний гол нÑ?рийн бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүнүүд, түлш, импортоор орж ирдÑ?г өргөн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ?ний бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүнүүд болон орон Ñ?ууцны үнийг тогтворжуулах зорилготой. ЗаÑ?гийн газартай хийÑ?Ñ?н гÑ?Ñ€Ñ?Ñ?ний дагуу Төв банк нь ЗаÑ?гийн газрыг бонд гаргаж Төв банкны зÑ?Ñ?лийг Ñ?олих хүртÑ?лх хугацаанд арилжааны банкуудаар дамжуулан, Ñ?онгоÑ?он бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүнийг үйлдвÑ?рлÑ?гчдÑ?д түр хугацаагаар хөнгөлөлттÑ?й зÑ?Ñ?лийг олгох юм. ЗаÑ?гийн газрын Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ хөтөлбөрийн зорилго нь инфлÑ?цийг хөөргөдөж буй нийлүүлÑ?лтийн талын хүчин зүйлийг шийдÑ?Ñ…Ñ?д чухал алхам боловч уг хөтөлбөрийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…, Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… Ñ?хем нь Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н том аÑ?уудлыг өөртөө агуулж байна: ï‚· Үнийг тогтворжуулах хөтөлбөр нь Төв банкыг Ñ‚Ó©Ñ?вийн үйл ажиллагаанд тухайлбал Ñ…Ñ?налт шалгалт болон Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийг Ñ…Ñ?нахад Ñ…Ñ?Ñ‚ их Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ оролцуулж байна. ЭнÑ? хөтөлбөр нь нийлүүлÑ?лтийн талын Ñ?аадыг даван гарахад, тухайлбал Ñ‚Ñ?Ñ?вÑ?рлÑ?лт, Ñ?тратегийн бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүнийг хуваарилах болон хадгалахад Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?гддÑ?г ЗаÑ?гийн газруудын ашигладаг түгÑ?Ñ?мÑ?л үйл ажиллагааны нÑ?г юм. Иймд Төв банк нь ЗаÑ?гийн газартай гÑ?Ñ€Ñ?Ñ? байгуулан оролцох нь төв банкны уламжлалт үүргÑ?Ñ?Ñ? нÑ?лÑ?Ñ?д хол давÑ?ан зүйл байх нь тодорхой. ï‚· Хөтөлбөрийг Ñ?анхүүжүүлж буй арга механизмуудын нÑ?г нь төв банкны олгоÑ?он шинÑ? зÑ?Ñ?л бөгөөд Ñ?нÑ? нь зах зÑ?Ñ?лд ДÐ?Б-ий 4 хувьтай Ñ‚Ñ?нцÑ?Ñ… мөнгийг шинÑ?Ñ?Ñ€ нийлүүлж буй Ñ?вдал юм. ЭнÑ? нь инфлÑ?цийг тогтоон барихад чиглÑ?гдÑ?Ñ?н Ñ…Ñ?рнÑ?Ñ? Ó©Ó©Ñ€Ó©Ó© инфлÑ?цийг улам өдөөÑ?өн арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? юм. Одоогоор Төв банкинд Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ шинÑ? мөнгөний нийлүүлÑ?лтийг 8 ДÑ?лхийн Банк, 2012 оны 10 дугаар Ñ?ар, ДÑ?д БүтÑ?ц Ó©Ñ?өн нÑ?мÑ?гдÑ?ж байгаатай уÑ?лдаж УлÑ?ын Хөрөнгө оруулалтыг Сайжруулах 9 Ñ?терилизаци хийх төлөвлөгөө байхгүй байна. Ð¥Ñ?дийгÑ?Ñ?Ñ€ заÑ?гийн газар шинÑ?Ñ?Ñ€ бонд гаргаж Ñ?анхүүжүүлтÑ?л Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ мөнгөний шинÑ? нийлүүлÑ?лт нь түр зуурын арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? байх юм шиг боловч, Төв банк заÑ?гийн газрын Ñ‚Ñ?рхүү бондыг нь худалдан авах замаар уг хөтөлбөрийн гол Ñ?анхүүжүүлÑ?гч Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€Ñ?Ñ? үлдÑ?Ñ… магадлал өндөр байна. Харилцан ойлголцлын Ñ?анамж бичигт зааÑ?ны дагуу, ЗаÑ?гийн газрын бондын орлогоор төв банкны зÑ?Ñ?л Ñ?олигдмогц, төв банк Ñ?нÑ? хөтөлбөрийг Ñ?анхүүжүүлÑ?хгүй байх тал дÑ?Ñ?Ñ€ ЗаÑ?гийн Газар болон Төв банк аль аль нь хичÑ?Ñ?Ñ… шаардлагатай. ï‚· Уг үнийг тогтворжуулах хөтөлбөрийн өртөгийг Ñ‚Ó©Ñ?өвт дараах зорилгоор зохих Ñ‘Ñ?оор туÑ?гах шаардлагатай: (i) Ñ‚Ó©Ñ?вийн дарамт Ò¯Ò¯Ñ?гÑ?ж байгаа бодлогын бүхий л үйл ажиллагааг багтааÑ?ан Ñ‚Ó©Ñ?вийн нÑ?гдмÑ?л төлөвлөгөөтÑ?й байх; (ii) төв банкыг Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? гадуурхи Ñ?анхүүжилт хийдÑ?г Ó©Ó©Ñ€ нÑ?г Ñ?уваг болгон ашиглах боломжийг огт байхгүй болгох. Ð¥Ñ?дийгÑ?Ñ?Ñ€ уг хөтөлбөр нь гурван жилийн хугацаатайгаар Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжих төлөвлөгөөтÑ?й боловч Төв банкнааÑ? гарах ихÑ?нх зÑ?Ñ?л нь 2013 гÑ?Ñ…Ñ?д гарч дууÑ?Ñ?ан байх талтай. ТөÑ?вийн Санхүүжилтийн Төлөвлөгөө 2013 оны ТөÑ?өвт ТТБТХуулийн Ñ…Ñ?згаарт тааруулан Ñ‚Ñ?нцвÑ?ржүүлÑ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?вийн алдагдлыг ДÐ?Б-ий 2 хувьд барихаар төлөвлөÑ?өн. ТөÑ?өвт Ñ?анхүүжилтийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?ний 55 хувийг дотоодын бонд гаргах болон зÑ?Ñ?лж, мөн 45 хувийг гадаад Ñ?анхүүжилтÑ?Ñ?Ñ€ нөхөхөөр төлөвлөÑ?өн. ШинÑ?Ñ?Ñ€ гаргах дотоодын нийт бондын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь 2013 онд 812 Ñ‚Ñ?рбум төгрөг байх бөгөөд 421.8 Ñ‚Ñ?рбум төгрөгийг одоогийн үлдÑ?гдÑ?л бондын үндÑ?Ñ?н төлбөрийг Ñ?ргÑ?н төлөхөд Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?нÑ?. ТөÑ?өвт 169.7 Ñ‚Ñ?рбум төгрөгийн уул уурхайн орлогыг ТөÑ?вийн Тогтворжуулалтын Санд (ТТС) төвлөрүүлÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ төлөвлөÑ?өн бөгөөд Ñ?нÑ? нь ДÐ?Б-ий 1 хувьтай Ñ‚Ñ?нцÑ?нÑ?. ТТСанд төвлөрөх уул уурхайн орлогын Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€ нь Ð?Ð?Ð?ОÐ?Т (38 Ñ‚Ñ?рбум төгрөг), нөөц ашиглаÑ?ны төлбөр (55.3 Ñ‚Ñ?рбум төгрөг) болон Ó©Ñ?өн нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ… нөөц ашиглаÑ?ны төлбөрүүдÑ?Ñ?Ñ? (76.4 Ñ‚Ñ?рбум төгрөг) бүрдÑ?нÑ?. Санхүүжилтийн төлөвлөгөөнд Ñ?аÑ?хан гаргаÑ?ан 1.5 Ñ‚Ñ?рбум ам.долларын бондыг нÑ?мж туÑ?гах Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й бөгөөд гадаад Ñ?анхүүжилтийн шинÑ? Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?рүүдийг Ñ‚Ó©Ñ?вийн шугамны доод талд бүртгÑ?Ñ… Ñ‘Ñ?той, учир нь Ñ?нÑ? нь заÑ?гийн газрын Ñ?анхүүгийн үйл ажиллагаа юм. СаÑ?хны 1.5 Ñ‚Ñ?рбум ам.долларын бонд нь 2013 оны ДÐ?Б-ий 11-12 хувиаÑ? илүү хувьтай Ñ‚Ñ?нцÑ?Ñ… ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний заÑ?гийн газрын зÑ?Ñ?ллÑ?г гÑ?гдÑ?Ñ… бөгөөд цаашдаа Ñ‚Ó©Ñ?өвт томоохон ачаалал болох юм. 2013 оны бадлагдÑ?ан Ñ‚Ó©Ñ?өвт Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ шинÑ?Ñ?Ñ€ гаргаÑ?ан бондын хүүгийн төлбөрийг л зөвхөн туÑ?гаÑ?ан. ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ бондын 2013 оны Ñ‚Ó©Ñ?вийн алдагдалд Ñ…Ñ?Ñ€ нөлөө үзүүлÑ?Ñ… нь ЗаÑ?гийн газар бондын орлогыг Ñ…Ñ?рхÑ?н ашиглахааÑ? ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н хамаарна: (i) Ð¥Ñ?рвÑ?Ñ? ЗаÑ?гийн газар уг орлогыг Монголбанкин дахь данÑ?андаа хадгалбал Ñ?нÑ? нь шугамнааÑ? доогуурх үйл ажиллагаа болох бөгөөд Ñ‚Ó©Ñ?вийн алдагдалд нөлөөлөхгүй; (ii) харин Ñ…Ñ?рвÑ?Ñ? ЗаÑ?гийн газар Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ орлогыг дÑ?д бүтцийн хөрөнгө оруулалт зÑ?Ñ€Ñ?г заÑ?гийн газрын хөтөлбөрийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ зарцуулах бол орлогын ашиглалтыг Ñ‚Ó©Ñ?вийн шугамнааÑ? дÑ?Ñ?ш Ñ?Ñ?вÑ?л хөрөнгө оруулалтын зардал (Ñ…Ñ?рвÑ?Ñ? заÑ?гийн газрын дÑ?д бүтцийн Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ шууд Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?гдÑ?Ñ… бол) Ñ?Ñ?вÑ?л Ñ?ргÑ?н төлөгдөх цÑ?вÑ?Ñ€ зÑ?Ñ?лийн бүрÑ?лдÑ?хүүн Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г (Ñ…Ñ?рвÑ?Ñ? МУХБанкинд зÑ?Ñ?лбÑ?л) болгон бүртгÑ?Ñ… Ñ‘Ñ?той. Сүүлийн тохиолдолд, Ñ‚Ó©Ñ?вийн алдагдал Ñ?нÑ? Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ… бөгөөд Ñ?нÑ? нь ТТБТХуулийн Ñ‚Ñ?нцвÑ?ржүүлÑ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?вийн алдагдлын Ñ…Ñ?згаарыг зөрчих томоохон Ñ?Ñ€Ñ?длийг Ò¯Ò¯Ñ?гÑ?Ñ… юм. 10 III. ТөÑ?вийн төлөв байдал болон Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?л ТТБТХуулийн 2 хувийн Ñ…Ñ?згаарт Ñ‚Ó©Ñ?өв хүрÑ?Ñ… амлалттай байгаа боловч Ñ‚Ó©Ñ?вийн зорилтууд нь биелÑ?Ñ…Ñ?д төвөгтÑ?й байна. 2012 оны орлогын дутагдалтай байдал болон 2009 оны ОТ (Оюу Толгойн уурхайн) хөрөнгө оруулалтын гÑ?Ñ€Ñ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? хүлÑ?Ñ?гдÑ?ж байгаа маргаантай нÑ?мÑ?лт орлого зÑ?ргийг оруулан тооцÑ?нооÑ? нийт орлогын Ñ‚Ó©Ñ?өөлөл Ñ…Ñ?Ñ‚ өндрөөр Ñ‚Ó©Ñ?өвлөгдÑ?өн. ТөÑ?вийн орлогын таÑ?алдал ДÐ?Б-ий 6 хувьд хүрч болох талтай9. Одоогийн Ñ‚Ó©Ñ?вийн зарлагын төлөвлөлтөд хоёр шинÑ? төрлийн зарлагын Ñ?лементүүдийг оруулаагүй бөгөөд Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ нь Ñ‚Ó©Ñ?вийн төлөв байдалд томоохон Ñ?өрөг үр дагавартай байх талтай: (i) Үнийг Тогтворжуулах Хөтөлбөр (718 Ñ‚Ñ?рбум төгрөг) болон (ii) 1.5 Ñ‚Ñ?рбум ам.долларын заÑ?гийн газрын бондын орлогыг ашиглах. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ нÑ?мÑ?лт зарлагын бүрÑ?лдÑ?хүүн Ñ…Ñ?Ñ?гүүдÑ?Ñ?Ñ? Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?Ñ… Ñ‚Ó©Ñ?өвт үзүүлÑ?Ñ… нөлөөлөл нь Ñ?нÑ? үед тодорхойгүй Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ үлдÑ?ж байна. ГÑ?вч бид Ñ‚Ó©Ñ?вийн алдагдлыг 6 гаран хувьд хүрнÑ? гÑ?ж үзÑ?ж байгаа бөгөөд түүнÑ?Ñ?Ñ? Ñ…Ñ?лбÑ?лзÑ?Ñ… Ñ…Ñ?лбÑ?лзÑ?л нь Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ нÑ?мÑ?лт зарлагыг Ñ…Ñ?рхÑ?н зарахааÑ? ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н хамаарахаар байна. (ШигтгÑ?Ñ? 1-Ñ?Ñ?Ñ? илүү дÑ?лгÑ?Ñ€Ñ?нгүй мÑ?дÑ?Ñ?ллийг харна уу) ТөÑ?өвт Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? гадуурх Ñ?анхүүжилтийн үйл ажиллагааг оруулж тооцвол Ñ‚Ó©Ñ?вийн алдагдал хамаагүй өндөр байхаар байна. Монгол УлÑ?ын Хөгжлийн БанкнааÑ? томоохон дÑ?д бүтцийн Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… зорилгоор 5 Ñ‚Ñ?рбум ам.долларын зÑ?Ñ?л авахаар төлөвлөж байгаа нь Ñ‚Ó©Ñ?вийн болон макро Ñ?дийн заÑ?гийн тогтвортой байдалд томоохон аÑ?уудал Ò¯Ò¯Ñ?гÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ байна. ТТБТХуулийн дүрÑ?мд хамрагдахгүй байгаа учрааÑ?, МУХБ нь дÑ?д бүтцийн Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг төрийн Ñ?анхүүжилтÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… гол Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€ нь болоод байна. Өртөгөө нөхөх чадвар багатай Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ?анхүүжүүлбÑ?л МУХБанкны үйл ажиллагаа нь Ñ?цÑ?ийн дүндÑ?Ñ? Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? л Ñ?ргÑ?Ñ?д Ñ?ргÑ?н төлөгдөх бөгөөд Ñ?нÑ? нь Ñ?цÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?Ñ? Ñ‚Ó©Ñ?өвт ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний дарамт авчирах юм. Иймд МУХБанкны үйл ажиллагаа нь ТТБТХуулийн дүрмүүдÑ?д зохих Ñ‘Ñ?оор хамрагдаж захирагдах Ñ‘Ñ?той юм. 2012 онд хийгдÑ?Ñ?н тооцоо Ñ‘Ñ?оор бол Монгол УлÑ?ын Хөгжлийн Банкаар дамжÑ?ан Ñ‚Ó©Ñ?вийн гадуурх Ñ?анхүүжилтийн Ñ‚Ó©Ñ?вийн дарамт нь 2013 онд ДÐ?Б-ий 4 хувиаÑ? илүүд хүрÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€10 байна. Үнийг Тогтворжуулах Хөтөлбөрт Монголбанкыг оролцуулÑ?ан болон заÑ?гийн газрын бондын орлогыг Ñ…Ñ?рхÑ?н ашиглах нь тодорхойгүй байгаа зÑ?Ñ€Ñ?г нь ТТБТХуулийг зөрчих байдлыг улам нÑ?мÑ?гдүүлж байна. ï‚· ЗаÑ?гийн газрын үнийг тогтворжуулах арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд Монголбанк нь хөнгөлөлттÑ?й Ñ?анхүүжилт үзүүлÑ?Ñ… байдлаар оролцох нь мөнгөний бодлогыг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?гч байгууллагын уламжлалт үүргÑ?Ñ?Ñ? хол зөрÑ?өн байдал юм. Төв банкны үүрÑ?г Ñ?нÑ? хөтөлбөрт тодорхойгүй байх нь Ñ?цÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?Ñ? заÑ?гийн газрын хөтөлбөрийг төв банкны Ñ…Ñ?мд Ñ?анхүүжилтийн Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?рт найдÑ?ан Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?Ñ?л болгон хувиргах талтай. Ð¥Ñ?рвÑ?Ñ? уг хөтөлбөрийн Ñ?анхүүжилт дараагийн жилÑ?Ñ?Ñ? Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжиж Ñ?Ñ…Ñ?лбÑ?л уг хөтөлбөрөөÑ? үүдÑ?лтÑ?й Ñ‚Ó©Ñ?вийн нийт дарамт ДÐ?Б-ий 4 хүртÑ?л хувьд хүрÑ?Ñ… юм. Төв банк ЗаÑ?гийн газрын уг 9 ЭнÑ? нь ОТ дахин Ñ…Ñ?лÑ?лцÑ?Ñ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ? олох нÑ?мÑ?лт орлогын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? болон ОУВС ÐœÑ?ргÑ?жилтнүүдийн Тайлангийн тооцоолÑ?он орлогын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд дÑ?Ñ?Ñ€ үндÑ?Ñ?лÑ?гдÑ?Ñ?н. 10 МУХБанкны 2013 оны жилийн зарлагын төлөвлөгөө нь тодорхойгүй. ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ үнÑ?лгÑ?Ñ?г ОУВСангийн ÐœÑ?ргÑ?жилтнүүдийн Тайлангийн (2012 оны 12 Ñ?ар) таамаглал дÑ?Ñ?Ñ€ үндÑ?Ñ?лÑ?н хийÑ?Ñ?н бөгөөд үүнд МУХБ нь 2013-2016 онуудад жил бүр 500 Ñ?аÑ? заÑ?гийн газрын баталгаатай бондыг зарцуулна гÑ?ж үзжÑ?Ñ?. 11 хөтөлбөрийн гол Ñ?анхүүжүүлÑ?гч байхааÑ?аа татгалзах тодорхой Ñ?тратегаа зарлах Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й бөгөөд уг хөтөлбөрийн өртөгийг Ñ‚Ó©Ñ?өвт зохих Ñ‘Ñ?оор Ñ?уулгах Ñ‘Ñ?той. ï‚· Ð¥Ñ?дийгÑ?Ñ?Ñ€ дÑ?лхийн Ñ?анхүүгийн зах зÑ?Ñ?л дÑ?Ñ?Ñ€ Монгол УлÑ?ын Ñ?дийн заÑ?гийг Ñ?онирхох байдал нÑ?мÑ?гдÑ?ж байгаа боловч заÑ?гийн газрын бондын орлогыг Ñ…Ñ?рхÑ?н зөв зарцуулах төлөвлөгөө байхгүйгÑ?Ñ?Ñ€ шинÑ?Ñ?Ñ€ гаргаÑ?ан бонд нь Ñ‚Ó©Ñ?вийн томоохон Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?л Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?Ñ… болно. Одоогийн гаргаÑ?ан 1.5 Ñ‚Ñ?рбум ам.долларын (ДÐ?Б-ий 11-12 хувьтай Ñ‚Ñ?нцÑ?Ñ…) заÑ?гийн газрын бондын орлогыг Ñ…Ñ?рхÑ?н ашиглах болон бүртгÑ?Ñ… талаар тодорхой төлөвлөгөө байхгүй бол ЗаÑ?гийн газар үүнийг Ñ‚Ó©Ñ?вийн гадуурх Ñ?анхүүжилтийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?Ñ?л болгон ашиглах арга замыг хайхад хүргÑ?нÑ?. ЗаÑ?гийн газрын бондыг гаргах танилцуулгын Ñ?вцад уг орлогыг дÑ?д бүтцийн Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг (Ó©Ñ€Ó©Ó©Ñ€ болон/Ñ?Ñ?вÑ?л үндÑ?Ñ?н хөрөнгийг оролцуулан) Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ…Ñ?Ñ? зарлаÑ?ан. ТүүнчлÑ?н ЗаÑ?гийн газар уг орлогыг нÑ?гдÑ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ?Ñ?вÑ?л нийгмийн хамгааллын хөтөлбөрүүдийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?хгүй гÑ?дгÑ?Ñ? мÑ?дÑ?гдÑ?Ñ?н. ЗаÑ?гийн газар дÑ?д бүтцийн Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ?анхүүжүүлÑ?хдÑ?Ñ? МУХБанкаар дамжуулан ашиглах арга замуудыг хайх талтай. Өмнөх Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?гт дурьдÑ?наар, орлогыг хүлÑ?Ñ?н авах болон ашиглахад ЗаÑ?гийн газар Ñ…Ñ?рхÑ?н Ñ?аж Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ…Ñ?Ñ? төлөвлөхөөÑ? үл хамааран Ñ‚Ó©Ñ?өвт зөв туÑ?гах Ñ‘Ñ?той: заÑ?гийн газрын үйл ажиллагааны шууд зардал байдлаар Ñ?Ñ?вÑ?л МУХБанкинд зÑ?Ñ?лүүлÑ?Ñ… байдлаар аль ч нь байÑ?ан Ñ‚Ó©Ñ?өвт туÑ?гагдах Ñ‘Ñ?той. ï‚· ЗаÑ?гийн газрын бондын орлогын ашиглалтыг төлөвлөхдөө, ЗаÑ?гийн газар Ñ?дийн заÑ?гийн шингÑ?Ñ?Ñ… чадвар, заÑ?гийн газрын удирдлагын чадавхи зÑ?ргийг тооцоолон Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ?онгох, үнÑ?лÑ?Ñ…Ñ?д хангалттай хугацаа гаргаж, анхааралтай хандах шаардлагатай. Зарцуулалтыг хөнгөвчлөх, шалавлах тал дÑ?Ñ?Ñ€ улÑ? төрийн хүчтÑ?й дарамт ирÑ?Ñ… нь бараг тодорхой. ГÑ?вч Ñ?нÑ? орлогыг Ñ?арÑ?ан, хуумгай байдлаар зарцуулбал дараах байдлаар нөлөөлнө: (i) Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ‚Ñ?лÑ?Ñ?н төлөв байдлыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… болон Ñ?дийн заÑ?гийн дотоод/гадаад Ñ‚Ñ?нцвÑ?ргүй байдлыг даамжруулна, мөн (ii) Ñ?айтар бÑ?лтгÑ?гдÑ?Ñ?гүй болон улÑ? төрийн зорилготой Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг оруулах. Ð¥Ñ?рвÑ?Ñ? бүх орлогыг 2013 онд хөрөнгө оруулалтад Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?нÑ? гÑ?ж үзвÑ?л дотоодын хөрөнгө оруулалтын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г 2012 оныхооÑ? бараг хоёр дахин нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… бөгөөд дотоодын хөрөнгө оруулалтын ДÐ?Б-д харьцах харьцаа 23 гаруй хувьд хүрнÑ?. ТөÑ?вийн болон макро Ñ?дийн заÑ?гийн байдалд томоохон нөлөөтÑ?й байдлыг харгалзан, бондын хөрөнгөөр Ñ?анхүүжигдÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ шинÑ?Ñ?Ñ€ орж байгаа аливаа Ñ‚Ó©Ñ?лийг Ñ‚Ó©Ñ?лийн Ñ?онголт, үнÑ?лгÑ?Ñ?ний үйл Ñ?вцаар нÑ?мбай Ñ…Ñ?нах Ñ‘Ñ?той. Гадаад валютаар хийгдÑ?Ñ?н ийм Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний зÑ?Ñ?л, болон Ñ?анхүүгийн өртөгийг Ñ‚Ó©Ñ?өв Ñ?ргÑ?Ñ?д төлөх тул бондын орлогоор Ñ?анхүүжигдÑ?Ñ… Ñ‚Ó©Ñ?лүүд нь өртөгөө хангалттай нөхөх орлого бий болгох Ñ‚Ó©Ñ?лүүд байх Ñ‘Ñ?той. 12 ШигтгÑ?Ñ? 1. 2012 оны гүйцÑ?тгÑ?л болон 2013 оны ТөÑ?вийн Ñ‚Ó©Ñ?өөлөл ТөÑ?вийн 1 дүгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?арааÑ? 11 дүгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?ар хүртÑ?лх Ñ‚Ó©Ñ?вийн урьдчилÑ?ан гүйцÑ?тгÑ?лийн тоон мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л (ҮндÑ?Ñ?ний СтатиÑ?тикийн Хороо) дÑ?Ñ?Ñ€ үндÑ?Ñ?лÑ?н 2012 оны гүйцÑ?тгÑ?лийн таамаглалааÑ? харахад 2012 оны 9 дүгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?ард хийÑ?Ñ?н хоёрдахь Ñ‚Ó©Ñ?вийн тодотголын Ñ‚Ó©Ñ?вийн орлогын таамаглал нь нÑ?лÑ?Ñ?д өөдрөг байÑ?ан байна. Эхний 11 Ñ?арын байдлаар, Ñ‚Ó©Ñ?вийн орлого төлөвлөÑ?өн орлогын 78 хувьд хүрÑ?Ñ?н бөгөөд зарлагын гүйцÑ?тгÑ?л нь төлөвлөÑ?өн Ñ‚Ó©Ñ?вийн 80 хувьд хүрÑ?Ñ?н байна. Ð¥Ñ?рвÑ?Ñ? 12 дугаар Ñ?ард орлого болон зарлагын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г 2007-2011 оны туршид гарÑ?ан гүйцÑ?тгÑ?лтÑ?й адил хандлагатай байна гÑ?вÑ?л 2012 оны нийт орлогын таÑ?алдал нь ДÐ?Б-ий 2.7 хувиар таÑ?арна. Ð¥Ñ?рвÑ?Ñ? нийт зарлагын гүйцÑ?тгÑ?л 2012 оны Ñ‚Ó©Ñ?вийн 95 хувьд хүрнÑ? гÑ?вÑ?л улÑ?ын нÑ?гдÑ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?вийн нийт алдагдал 2012 онд 5 хувьд хүрÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ гарч байна. 2013 онд нийт орлого нь ДÐ?Б-ий 6 хувь орчмоор буурахаар төлөвлөгдÑ?өн байхад урÑ?гал зардлын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? орлого буурÑ?нааÑ? үүдÑ?ж буурч тооцоологдÑ?он. ГÑ?вч нÑ?мж орж ирж байгаа зарлагын хоёр бүрÑ?лдÑ?хүүн Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г (Үнийг Тогтворжуулах Хөтөлбөр болон Ñ?аÑ?хны 1.5 Ñ‚Ñ?рбум ам.долларын бондын орлогыг ашиглах) нь зардлын тохируулгыг буцаад Ñ‚Ñ?нцвÑ?ржүүлж байна: хоёр бүрÑ?лдÑ?хүүн Ñ…Ñ?Ñ?гүүдÑ?Ñ?Ñ? үүдÑ?Ñ… нÑ?мÑ?лт зарлага нь 2013 онд ДÐ?Б-ий 4 гаран хувьтай Ñ‚Ñ?нцүү байхаар байгаа бөгөөд Ñ?нд Үнийг Тогтворжуулах Хөтөлбөрийн нийт өртөгийн гуравны нÑ?г нь зөвхөн 2013 онд Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжинÑ? мөн бондын орлогын дөрөвний нÑ?г нь ЗаÑ?гийн газрын шинÑ? шууд хөрөнгө оруулалт байдлаар Ñ?Ñ?вÑ?л МУХБанкинд зÑ?Ñ?лдүүлнÑ? гÑ?ж үзлÑ?Ñ?. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ таамаглал дÑ?Ñ?Ñ€ үндÑ?Ñ?лÑ?вÑ?л, Ñ‚Ó©Ñ?вийн нийт алдагдал 6 хувиаÑ? илүү гарахаар байгаа ба Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ‚Ñ?нцвÑ?ржүүлÑ?Ñ?н алдагдал нь 7 хувиаÑ? илүү гарч байгаа нь ТТБТХуульд зааÑ?ан Ñ…Ñ?згаарыг зөрчихөөр байна. ГÑ?хдÑ?Ñ? Ñ‚Ó©Ñ?вийн төлөв байдлийн Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ Ñ‚Ó©Ñ?өөлөл нь цаг хугацааны шинжтÑ?й бөгөөд ЗаÑ?гийн газар Ñ…Ñ?рхÑ?н Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лÑ?Ñ?Ñ€ нь ангилах, зарлагыг бууруулан тохируулах, шинÑ? зарлагын бүрÑ?лдÑ?хүүн Ñ…Ñ?Ñ?гүүдийн Ñ…Ñ?дий Ñ…Ñ?Ñ?гийг нь 2013 онд Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… вÑ? зÑ?Ñ€Ñ?г шийдвÑ?рүүдÑ?Ñ?Ñ? ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н хамаарна Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 5. ТөÑ?вийн гол үзүүлÑ?лтүүдийн төлөв байдал 2012 2013 УрьдчилÑ?ан ÐœÑ?ргÑ?жилтнүүдийн гүйцÑ?тгÑ?л1 ТөÑ?өв ТөÑ?өв Ñ‚Ó©Ñ?өөлөл (мÑ?ргÑ?жилтнүүдийн (их наÑ?д төгрөг) (их наÑ?д төгрөг) Ñ‚Ó©Ñ?өөлөл) Ð?ийт орлого 5.6 5.2 7.3 6.12 ТÑ?нцвÑ?ржүүлÑ?Ñ?н орлого 5.5 5.1 7.1 5.9 ЗаÑ?гийн газрын зарлага 6.3 6.0 7.4 7.23 ТÑ?нцвÑ?ржүүлÑ?Ñ?н Ñ‚Ñ?нцÑ?л(ДÐ?Б- (4.8%) (5.6%) (2.0%) (7.6%) д Ñ?злÑ?Ñ… %) Ð?ийт Ñ‚Ñ?нцÑ?л (ДÐ?Б-д Ñ?злÑ?Ñ…%) (4.2%) (5.0%) (1.1%) (6.6%) Эх Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€: Сангийн Ñ?ам, ДÑ?лхийн банкны мÑ?ргÑ?жилтнүүдийн Ñ‚Ó©Ñ?өөлөл, ОУВСангийн ÐœÑ?ргÑ?жилтнүүдийн Тайлан (2012 оны 11 Ñ?ар) 1 2012 оны гүйцÑ?тгÑ?л нь 2012 оны 1 дүгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?арааÑ? 11 дүгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?ар хүртÑ?лх жинхÑ?нÑ? гүйцÑ?тгÑ?л болон 2007 -2011 онуудын туршид 12 дугаар Ñ?арын орлого, зарлагын хандлагыг үндÑ?Ñ?лÑ?н тооцÑ?он . 2 2013 оны орлогын Ñ‚Ó©Ñ?өөллийг ОУВСангийн ÐœÑ?ргÑ?жилтнүүдийн Тайлангийн Ñ‚Ó©Ñ?өөлөл (2012 оны 11 Ñ?ар) болон ОТ дахин Ñ…Ñ?лÑ?лцÑ?Ñ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ? нÑ?мÑ?лт орлого бий болохгүй гÑ?ж таамаглалаа. 3 ЗаÑ?гийн газрын зардлын Ñ‚Ó©Ñ?өөллийг хийхдÑ?Ñ? 2013 оны Ñ‚Ó©Ñ?вийн урÑ?гал зардлыг 10 хувиар бууруулна гÑ?ж үзÑ?Ñ?д Үнийг Тогтворжуулах Хөтөлбөр болон 1.5 Ñ‚Ñ?рбум ам.долларын бондын орлогын ашиглалтыг нÑ?мÑ?лт зарлага болно гÑ?ж үзлÑ?Ñ?. Мөн Үнийг Тогтворжуулах Хөтөлбөрийн нийт өртөгийг (718 Ñ?аÑ? төгрөг) гÑ?ж үзÑ?Ñ?д түүнийг дараагийн гурван жилд жигд хуваарилах, мөн 1.5 Ñ‚Ñ?рбум ам.долларын орлогын зөвхөн дөрөвний нÑ?г нь заÑ?гийн газрын зардлын шинÑ? хөтөлбөр Ñ?Ñ?вÑ?л 2013 оны цÑ?вÑ?Ñ€ зÑ?Ñ?ллÑ?гт Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?гдÑ?нÑ? гÑ?ж үзлÑ?Ñ?. Ó¨Ó©Ñ€ нÑ?г хувилбар нь Ñ…Ñ?рвÑ?Ñ? 2013 оны урÑ?гал зардлыг 100 хувь Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжинÑ? гÑ?вÑ?л нÑ?мÑ?лт хоёр зардлын бүрÑ?лдÑ?хүүнÑ?Ñ?Ñ? Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?Ñ… нÑ?мÑ?лт зардлын таамаглал Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€Ñ?Ñ? үед нийт алдагдал ДÐ?Б-ий 12 хувь хүрÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ байна. 13 ХавÑ?ралт: 2013 оны Ñ‚Ó©Ñ?вийн үндÑ?Ñ?н үзүүлÑ?лтүүд ТÑ?рбум төгрөг ДÐ?Б-д Ñ?злÑ?Ñ… хувь 2013 ТөÑ?өв 2011 2012 2011 2012 (өөрчлөлт 2013 2013 %) гүйцÑ?тгÑ?л тодотгол гүйц тод Ð?ИЙТ ОРЛОГО БÐ? ТУСЛÐ?МЖ 4,468,198.0 5,631,686.9 7,258,092.4 40.3 34.9 41.1 28.9 ТЭÐ?ЦВЭРЖҮҮЛСЭÐ? Ð?ИЙТ 4,227,178.1 5,530,336.9 7,088,333.7 38.1 34.3 40.2 28.2 ОРЛОГО БÐ? ТУСЛÐ?МЖИЙÐ? ДҮÐ? 3,668,307.8 4,925,603.9 6,461,531.6 33.1 30.5 36.6 31.2 Татварын орлого Орлогын татвар 833,738.9 950,859.7 1,261,481.6 7.5 8.2 5.9 32.7 Ð¥Ð?ОÐ?Т 232,257.3 292,182.2 397,727.5 2.1 1.8 2.3 36.1 Ð?Ð?Ð?ОÐ?Т 545,631.1 658,677.5 863,754.0 4.9 4.1 4.9 31.1 Ð?ийгмийн даатгалын 473,351.3 591,565.0 732,018.1 4.0 4.7 3.7 23.7 шимтгÑ?л Борлуулалтын татвар ба 1,114,382.5 1,734,053.0 1,940,163.9 11.0 11.0 10.7 11.9 Ð?Ó¨Ð?Т Онцгой татвар 293,967.0 376,367.5 595,227.5 3.0 2.9 2.3 58.2 Гадаад худалдааны 337,422.6 565,955.9 575,299.6 3.5 3.3 3.5 1.7 татвар БуÑ?ад татварууд 662,859.7 1,296,310.9 633,451.2 5.1 5.6 4.1 95.6 Ð?өөц ашиглаÑ?ны 204,921.7 291,646.4 367,329.4 1.8 1.8 2.1 26.0 төлбөр Ó¨Ñ?өн нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ… нөөц 177,785.2 193,365.1 199,035.1 1.6 1.2 1.1 2.9 ашиглаÑ?ны төлбөр Татварын буÑ? 545,366.5 602,915.0 625,986.5 4.9 3.7 3.5 3.8 орлого Ð?ИЙТ ЗÐ?РЛÐ?ГÐ? БÐ? ЦЭВЭР 4,997,040 6,312,220.3 7,444,625.0 45.1 39.1 42.2 17.9 ЗЭЭЛИЙÐ? ДҮÐ? УРСГÐ?Л ЗÐ?РДÐ?Л 3,236,403 4,606,347.5 4,906,137.0 29.2 28.6 27.8 6.5 Цалин хөлÑ? 802,465 1,220,856.9 1,406,241.5 7.2 7.6 8.0 15.2 БуÑ?ад бараа үйлчилгÑ?Ñ? худалдан 702,040 870,752.0 1,072,066.4 6.3 5.4 6.1 23.1 авах ТатааÑ? шилжүүлÑ?г 1,694,577 2,363,149.3 2,028,389.1 15.3 14.6 11.5 (14.2) ТатааÑ? 122,881 119,232.8 185,993.3 1.1 0.7 1.1 56.0 ШилжүүлÑ?г 1,571,697 2,243,916.5 1,842,395.8 14.2 13.9 10.4 (17.9) ХӨРӨÐ?ГИЙÐ? ЗÐ?РДÐ?Л 1,280,920 1,719,710.4 2,488,859.6 11.6 10.7 14.1 44.7 Дотоодын хөрөнгө 1,020,970 1,408,993.0 2,008,220.0 9.2 8.7 11.4 42.5 оруулалт Хөрөнгийн заÑ?вар 50,139 55,776.9 51,875.4 0.5 0.3 0.3 (7.0) ТЭÐ?ЦВЭРЖҮҮЛСЭÐ? ТЭÐ?ЦЭЛ (%) (769,862) (781,883.4) (356,291.3) (6.9) (4.8) (2.0) (54.4) Ð?ИЙТ ТЭÐ?ЦЭЛ (%) (528,841.8) (680,533.4) (186,532.6) (4.8) (4.2) (1.1) (72.6) ТОГТВОРЖУУЛÐ?ЛТЫÐ? СÐ?Ð? 241019.89 101350.00 169,758.7 2.2 0.6 1.0 67.5 Эх Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€: Сангийн Ñ?ам (2013 оны Ñ‚Ó©Ñ?өв), ДÑ?лхийн Банкны мÑ?ргÑ?жилтнүүдийн тооцоо 14