Қазақстан бойынша экономикалық баяндама Желтоқсан 2019 ж. ӨСУ СЕРПІНІН САҚТАУ Мазмұны Алғыс білдіру 6 1. Қысқаша мазмұны 8 2. Өсу және инфляция: ішкі сұраныспен сүйемелденетін орташа өсу және инфляцияның өсуі 10 3. Төлем балансы және айырбас бағамы: ағымдағы операциялар шоты тапшылығының ұлғаюы және нақты бағамның аздаған төмендеуі 12 4. Монетарлық саясат және қаржы секторы: инфляция бақылауда, бірақ несиелеудің өсуі әлсіз күйде қалуда 16 5. Салық-бюджет саясаты: жалпы тапшылық аясындағы тұрақтылық 18 6. Перспективалар мен тәуекелдер: өсу қарқыны сыртқы тежеуші факторлар мен ішкі қауіп-қатерлер аясында төмендеуі ықтимал 20 7. Саясатқа шолу 22 a. Ірі банктер активтерінің сапасын бағалау 22 b. Еуразиялық экономикалық одақ пен басқа елдер арасындағы екі жақты келісімдер және 12 ел үшін жаңа визасыз саясат 23 Арнайы бөлім 24 Қазақстан экспортының әртараптылығы және тіршілік ету дәрежесі 24 4 ҚОСЫМША 1-қосымша. Валюта бағамының нақты тиімді серпіні және мұнай-газдық емес сауда СУРЕТТЕР 1-сурет. Тұтыну мен инвестициялар өсудің басты факторлары болды 2-сурет. Көрсетілетін қызметтер және сауда 3-сурет. Азық-түлік бағасының өсуі инфляция серпінін жоғары көтереді 4-сурет. Бағасы импорт өсті төмендеуі айырбас бағамының 5-сурет. Мұнай мен газ атаулы экспорттың өсуін төмендетуге ықпал етті 6-сурет ішкі сұраныстың өсуі мұнай-газдық емес саудасының тапшылығына әкелді 7-сурет. Ағымдағы операциялар шотының компоненттері 8-сурет. Портфельдік инвестициялардың таза ағындары тікелей шетелдік инвестициялардың жаңа ағындарын өтейді 9-сурет. Теңге бағамы басқа өңірлік валюталардың бағамы мен мұнай бағасы да төмендеді 10-сурет. Нақты айырбас бағамының төмендеуі осындай маңызды болған жоқ 11-сурет. Нақты тиімді валюта бағамы және мұнай-газдық емес сауда 12-сурет. ҚҰБ инфляциялық қысымның өсуіне жауап ретінде базалық мөлшерлемені көтерді 13-сурет. Несие қызметінің өсуі бөлшек несиелеуге негізделеді 14-сурет. Херфиндаль-Хиршман индексі экспорт өнімдерінің шоғырлануы 15-сурет. Херфиндаль-Хиршман индексі концентрациясы бойынша экспорттық нарықты 16-сурет. Экспорттың өсу құрамдастары, 2000-2018 (процентпен) 17-сурет. Экспорт сапасы: сапаны арттырудың әлемдік шекарасына дейінгі орташа қашықтық 18-сурет. Салалар бойынша қазақстан экспортының сапасы: сапаны арттырудың әлемдік шекарасына дейінгі орташа қашықтық 19-сурет. Экспорттың өміршеңдігі, Қазақстан және салыстырмалы елдер, 2000-2018 жж 20-сурет. Қазақстан экспортының өміршеңдігі, межелі елдер бойынша, 2000-2018 жж. 21-сурет. 2005 және 2015 жж қосылған құнның жаһандық тізбектеріне қатысу индексі 22-сурет. 2005 және 2015 жылдары экспортта шетелдік қосылған құнды ұстау КЕСТЕЛЕР 1-кесте. Мемлекеттік бюджеттің жағдайы, 2017-2019 жж 2-кесте. Негізгі сценарий: негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер, 2016-2021 жж Қазақстан бойынша экономикалық баяндама – желтоқсан 2019 ж. 5 Алғыс білдіру Қазақстан бойынша экономикалық баяндаманың осы басылымы Қазақстандағы экономи- калық жағдайды, перспективаларды және саясатты талдауға арналған баяндамалардың жарты жылдық сериясы шеңберінде дайындалды. Баяндаманы дайындау кезінде Үкімет, Қазақстан Ұлттық Банкі ұсынған деректер, сондай-ақ Дүниежүзілік банк тобы жүргізетін тұрақты экономикалық мониторинг шеңберінде алынған қосымша ақпарат пайдаланылды. Авторлар Ұлттық экономика министрлігіне және мен Қазақстан Ұлттық Банкіне көрсеткен қолдаулары үшін алғыс білдіреді. Баяндаманы Сжамс Рахардж (Аға экономист) пен Азамат Ағайдаров (Қазақстан бойынша экономист) кіретін Дүниежүзілік банк тобының командасы келесі сарапшылардың қолда- уымен дайындады: Эва Гутиеррес (Қаржы секторы бойынша жетекші маман), Гильермо Карлос Аренас (Экономист), Рахымжан Асанғазиев (Жобалар мен бағдарламалардың аға үйлестірушісі), Уильям Хатчинс (Экономист). Команда Ивайло Изворски (Жетекші эко- номист) басшылығымен жұмыс істеді және Сандип Махаджанмен (Практика менеджері) кеңесті. Команда Гүлмира Ақшатыроваға тамаша ұйымдастырушылық қолдау көрсеткені үшін, сондай-ақ Кубат Садықовқа, Шынар Жетпісоваға және EXT тобына ақпараттық-түсін- діру жұмыстарын жариялауға және өткізуге көмек көрсеткені үшін алғыс білдіреді. Команда Лилия Бурунчукқа (Дүниежүзілік банктің Орталық Азия бойынша аймақтық ди- ректоры) және Жан-Франсуа Мартоға (Қазақстандағы Дүниежүзілік Банктің тұрақты өкілі) жетекшілік еткендері үшін алғыс білдіреді. Мұқабадағы фотосурет Дмитрий Лисин. 6 Қысқартулар АСЕАН Оңтүстік-Шығыс Азия мемлекеттерінің қауымдастығы ТМД Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы ЕАЭО Еуразиялық экономикалық одақ ЕО Еуропалық Одақ ТШИ Тікелей шетелдік инвестициялар ЖІӨ жалпы ішкі өнім GVC жаһандық қосылған құн тізбектері Ж1 бірінші жартыжылдық ҚҰБ Қазақстан Ұлттық Банкі Т2 екінші тоқсан Т4 төртінші тоқсан ШОК шағын және орта кәсіпорындар Қазақстан бойынша экономикалық баяндама – желтоқсан 2019 ж. 7 1 Қысқаша мазмұны Қазақстан 2019 жылы экономиканың шағын өсуін күтуде. Тұрақты ішкі сұраныстың арқа- сында жылдық жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) өткен жылғы ЖІӨ-нің өсу көрсеткішіне ұқсас шамада 4,0 процентке ұлғаяюы ықтимал. Әлеуметтік шығыстардың артуы үй шаруашылықтары- ның табысын нығайтты және аз қамтылған үй шаруашылықтарының борыштық жүктемесін төмендету бойынша мемлекеттік қолдаумен ұштастыра отырып, тұтынудың нақты өсуіне қол жеткізуге көмектесті. Сонымен қатар, тұрғын үй жылжымайтын мүлікке инвестициялар және өндіруші секторға салынған инвестициялар таза экспорттың төмендеуінің орнын тол- тырды. Көрсетілетін қызметтер секторы жақсы нәтижелер көрсетті және экономиканың өсуіне демеу болды, ал ірі мұнай кен орындарындағы жоспарлы жөндеу жұмыстарының сал- дарынан мұнай өндіру көлемі төмендеді. Ішкі сұраныстың артуы, азық-түлік бағасының өсуі және айырбас бағамының әлсіреуі инфляцияның өсуін тудырды. 2019 жылғы қазанда 5,5 процентке жеткен инфляцияның жылдық деңгейі өткен жылғы көрсеткіштен сәл асып түсіп, орталық банктің базалық мөлшерлемесінің артуын тудырды. Сыртқы орта тәуекелдерінің өсуі мен экономикалық шоктар алдындағы осалдығы ая- сында 2020 жылы өсудің біршама баяулауы күтілуде. 2020 жылы экономиканың өсуі бол- жамға сәйкес 3,7 процентті құрайды, себебі фискалдық ынталандырудың оң әсері қысқаруы ықтимал. 2020 жылы жаһандық экономиканың өсуі біршама нығайды деп пайымдалуда, ал егер Еуропалық Одақта (ЕО), Қытайда және Ресейде өсу пайымдалғаннан төмен болса, бұл қазақстанның экспортқа шығаратын тауарларына деген сұранысқа және бағасына әсер етуі мүмкін. Өзектендірілген болжамдар да жеткізілім көлемдерінің үлкендігі мен әлемдік сұра- ныстың төмендігі салдарынан шикізат тауарларына әлемдік бағалардың төмендеу ықти- малдығын көрсетеді.1 Банк секторының әлсіз жағдайын және орта мерзімді кезеңде өсу қарқынының айтарлықтай ұлғаюының шағын перспективаларын ескере отырып, бөлшек несиелендіруді одан әрі арттыру экономиканың төмендеу тәуекелдерін арттыруы мүмкін. Дүниежүзлік банк 2019а 1 8 Соңғы уақытта экономиканың өсуі сыртқы ор- өсуіне демеу болу үшін өте маңызды. Прези- таның әлсіреуі жағдайында жалғасты. Әлемдік дент Тоқаев 2019 жылғы қыркүйектегі Қазақстан экономиканың өсуі болжам көрсетіп отырғандай, халқына жыл сайынғы жолдауында «еститін мем- 2019 жылы 2,6 процентке дейін төмендейді, оған лекет» тұжырымдамасын іске асыру қажеттігін әлемдік сауда мен инвестициялардың төмен- атап өтті және өміршеңдік деңгейін арттыруға, деуі себеп болды. Қазақстанның негізгі сауда қызмет көрсетуде теңсіздікті еңсеруге және аза- серіктестерінің, атап айтқанда ЕО, Қытай және маттық қоғамды нығайтуға шақырды. Ұлттық Ресейдің орташа өсу деңгейі 2018 жылғы 3 про- қоғамдық сенім кеңесі құрылды, ол азаматтық центтен 2019 жылы 1,7 процентке дейін төмен- қоғам ұйымдарын тыңдау және түрлі мүдделі та- дейді. Әлемдік саудадағы баяу белсенділік пен раптарды мемлекеттік бағдарламаларды, әзір- мұнайдың төмен бағасы қазақстан экспортына леуге және іске асыруға оның ішінде жергілікті кері әсерін тигізді және ағымдағы операциялар деңгейде, тарту мақсатында бірінші отырысын шоты тапшылығының ЖІӨ-нің 2,6 процентіне өткізді. Мемлекет сондай-ақ аз қамтылған үй дейін ұлғаюына алып келді. 2019 жылғы науры- шаруашылықтарын қаржылай қолдауды ұлғай- зда Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың өкілеттілі- туға, мемлекеттік зейнетақы жүйесін жақсартуға, гін тоқтатуы күтпеген жағдай болды, бірақ соған міндетті медициналық сақтандыруды енгізуге қарамастан, реттелген саяси транзитпен және уәде берді. Қазақстан жақында Doing Business Президент Тоқаевтың сайлануымен аяқталды. рейтингінде өз позициясын жақсартты, онда ол 190 елдің ішінен 25-ші орынды иеленді. Алайда, Фискалдық ынталандыру ішкі сұранысты тоқыраудағы өнімділік аясында саяси қолдауды нығайтуға көмектесті, бірақ экономиканың талап ететін бірқатар маңызды реформалар бар: одан әрі өсуіне құрылымдық шектеулер ке- банк секторындағы проблемаларды шешу, мем- дергі келтіреді. Бюджет шығыстарын арттыру- лекеттік қызметтердің тиімділігін арттыру және ды пайымдау боынша мұнайлық емес бюджет жақсарту, мемлекеттік кәсіпорындардың өсуін тапшылығын 2019 жылы ЖІӨ-нің шамамен 8,6 шектеу, мұнайдан түскен кірістерді пайдалануды процентіне дейін арттыруға алып келеді, бұл жетілдіру. өткен жылғы 7,6 процент көрсеткіштен жоғары. Іске асырылған экономикалық саясат шаралары Осы баяндаманың арнайы тақырыбы – Қа- 443 000 азамат үшін несиелерді төлеу бойын- зақстан экспортын әртараптандыру. Сауда – ша борыштарды есептен шығаруды және әле- Қазақстанның дамуында маңызды рөл атқарады уметтік шығыстарды 2018 жылғы ЖІӨ-нің 4,4 және Қытай, Еуропа және Орталық Азия нарықта- процентімен салыстырғанда 2019 жылы 5 про- рындағы өсуден ел пайда таба алады. Сауда – центіне дейін ұлғайтуды қамтыды. Өткен жыл- экономикалық өсуге және мұнай секторынан тыс дарға қарағанда аз көлемде болса да, тұрғын үй әртараптандыруға мүмкіндіктер береді. Алайда, несиелерін субсидиялау жалғастырылды. Ішкі осы мүмкіндіктерді пайдалану үшін Қазақстанға сұраныстың артуы ағымдағы операциялар шоты көлік логистикасын жақсарту, сауданы жеңілде- тапшылығының өсуі мен инфляцияның артуын ту, өндіріс факторлары (қаржы, жер, еңбек ресур- тудырды, бірақ Қазақстан Ұлттық Банкінің (ҚҰБ) стары) нарықтарының жұмыс істеуі сияқты қо- инфляцияны бақылау бойынша қабылдаған ша- сымша жүйелі реформаларды іске асыру қажет. ралары макроэкономикалық тұрақтылықты Осылайша, шикізаттық емес экспорттың бәсеке- нығайтуға көмектесті. Дегенмен, экономиканың ге қабілеттілігін арттыру саясатын әзірлеу үшін нақты секторының өсуі көбнесе құрылысты, са- экспорт саласындағы қазіргі серпін мен сын-теге- уданы, көлік қызметтерін қоса алғанда, саудаға уріндерді түсіну өте маңызды. Осы баяндаманың жатпайтын қызметтермен шектеледі, ал мұнай арнайы бөлімінде Қазақстан экспорт географи- секторының өсуін бағалар мен өндіру көлемінің ясын әртараптандыруда жетістіктерге қол жет- төмендігі әлсіретуде. Банк секторында корпора- кізгенмен, шикізат тауарларын санамағанда экс- тивтік несие беру әлсіз күйінде қалып отыр, бұл порт сапасы салыстырмалы түрде төмен болып банктердің тәуекелге деген аз бейімділігімен қалатыны, ал бірінші жылдан кейін Еуразиялық үйлескен бизнес тарапынан төмен сұраныспен экономикалық одақ (ЕАЭО) немесе Тәуелсіз Мем- негізделеді. Қазақстан ЖІӨ-нің өсуі бүгінде даму лекеттер Достастығы (ТМД) нарықтарынан тыс деңгейі ұқсас елдердің жартысына қарағанда экспорттың өміршеңдік деңгейі 50 процентке жоғары болса да, экономика 2050 жылға қарай жетпейтіндігі атап көрсетіледі. ЭЫДҰ-ның сауда- әлемнің неғұрлым дамыған 30 экономикасының дағы қосылған құн туралы деректері қазақстан қатарына кіруі үшін құрылымдық реформаларды экспорттаушылары он жыл бұрынғыдан импорт- тереңдету аса қажет. 2 тық ресурстарды аз пайдаланғанын көрсетеді, Құрылымдық реформаларды жалғастыру эко- бұл жеткізудің жаһандық тізбектеріне қатысудың номиканың жоғары, неғұрлым инклюзивтік төмендегенін көрсетеді. 2 Табыс деңгейі орташадан жоғары, халықтың жан басына шаққандағы ағымдағы жалпы ұлттық табысы 2018 жылы 3 996 АҚШ долларынан жоғары елдерді білдіреді. 12 375 АҚШ долл. дейін. АҚШ. Қазақстан бойынша экономикалық баяндама – желтоқсан 2019 ж. 9 2 Өсу және инфляция: ішкі сұраныспен сүйемелденетін орташа өсу және инфляцияның өсуі Қазақстанның ЖІӨ жылына 4 процент, орташа қарқынмен өсуде, бұл 2008 жылғы жаһандық қаржы дағдарысына дейін экономика көрсеткен өсу қарқынынан әл- деқайда төмен. Соңғы он жыл ішінде өсудің баяулауы өнімділіктің жеткіліксіз өсуі- не байланысты. Сыртқы ортаға келер болсақ, 2020 жылы айтарлықтай оң өзгері- стер күтілмейді. Биылғы жылы іске асырылған әлеуметтік шығыстардың ұлғаюы ішкі сұранысты нығайтты және инфляцияның өсуіне алып келсе де, экономиканың өсуін қолдады, дегенмен экономиканың өсу қарқынын жеделдету үшін өнімділікті арттыру қажет. Экономика көрсетілетін қызметтер секто- ЖІӨ-нің едәуір қосымша өсімін қамтамасыз рындағы ішкі сұраныс пен белсенділіктің еткеннен кейін, биылғы жылы оның ЖІӨ-ге нығаюы аясында сенімді қарқынмен өсу- қосқан үлесі импорттың ұлғаюына байланы- де. Алдын ала деректер нақты ЖІӨ 2019 сты қысқарды. Нақты экспорт 4,2 процентке жылғы қаңтар-қыркүйекте 4,3 процентке өсіп, мұнай өндіру өсуінің бәсеңдеуіне бай- өскенін көрсетіп отыр, бұл үй шаруашылығы ланысты, негізінен экспорттық позициялар қызметі мен бизнестің айтарлықтай жан- бойынша, өткен жылғы көрсеткіш 8,9 про- дануын көрсетеді (1-сурет). 2019 жылдың центке жетпей, ал осы жылы қабылданған бірінші жартысының деректері нақты тұты- салықтық-бюджеттік ынталандыру шарала- ну шығыстарының жылдық өсуі 2018 жылғы рымен нығайтылған импорт 10,5 процентке осы кезеңде тіркелген 4,5 проценттен асып, өсті, бұл қарастырып отырған кезең үшін 5,9 ппроцентті құрағанын көрсетіп отыр. 2,7 проценттен асады. Ұсыныс тарапынан Үй шаруашылықтарының шығыстары жа- өсу негізінен сауда секторымен және көлік лақының, әлеуметтік көмектің өсуімен және қызметтерімен қамтамасыз етілді (2-сурет). тұтынушылық несиелерге сұраныстың Кен өндіру саласы мен өнеркәсіп өндірісінің ұлғаюымен нығайтылды. Кәсіпорындар- үлесі өткен жылмен салыстырғанда аз болып дың инвестициялары қарастырып отырған қалуда, бұл әлемдік сауданың әлсіреуімен кезеңде тағы да 5,7 процентке артты, бұл түсіндіріледі. Мұнай өндірісі қаңтар-қыркүй- өсу қорыта келгенде кен өндіру саласын- екте ірі мұнай кен орындарында жоспарлы дағы күрделі шығыстармен және тұрғын үй жөндеу жүргізілуіне байланысты 0,5 про- құрылысы саласындағы қызметпен байла- центке қысқарды,ал өнеркәсіп өндірісінің нысты. Соңғы екі жыл ішінде таза экспорт қызметі аз ғана өсу көрсетті, 3,5 процент. 10 1-сурет. Тұтыну мен инвестициялар 2-сурет. Көрсетілетін қызметтер және сауда өсудің басты факторлары болды (ЖІӨ өсуіне үлес, процентпен) (ЖІӨ өсуіне үлес, процентпен) Тұтыну Таза экспорт Инвестициялар ЖІӨ Кен өндіру саласы Басқалар Өнеркәсіп өндірісі Сауда 5,0 4,0 4,0 3,0 3,0 2,0 2,0 1,0 1,0 0,0 0,0 -1,0 2016 2017 2018 2018П1 2019П1 -1,0 2016 2017 2018 2018П1 2019П1 Дереккөз: Статистика комитетінің деректері негізінде Дереккөз: Статистика комитетінің деректері негізінде Дүниежүзілік банк қызметкерлерінің есептеулері. Дүниежүзілік банк қызметкерлерінің есептеулері. Тұтыну бағаларының инфляциясы бір жыл көрініс табауы ықтимал. Қазанда АҚШ доллары- бұрынғы 4,8 проценттік рекордтық төмен дең- на қатысты теңгенің бағамы 12 ай бұрынғымен гейден кейін қыркүйекте 5,3 процентке (жыл- салыстырғанда атаулы мәнде шамамен 6 про- дық есеппен) өсті. Инфляция 4-тен 6 процентке центке төмендеді. Осыған жауап ретінде, 2019 дейінгі ҚҰБ нысаналы аралығының жоғарғы шегі- жылғы тамызда импортқа баға инфляциясы 2018 не жақындады. Тұтыну қоржынының шамамен 40 жылғы тамыздағы 7,8 процентпен салыстырған- процентін құрайтын азық-түлік осы жылы база- да 8,1 процентке дейін өсті (4-сурет). Бұл, қо- лық инфляцияның өсуін жоғарлататын басты фак- рыта келе, өсіп келе жатқан инфляциялық күту- тор болып қалуда (3-сурет). Азық-түлік бағасы лерді көрсетеді және жалақы белгілеу жөніндегі қыркүйекте 9,1 процентке өсті, бұл өткен жылғы шешімдер мен болашақтағы баға күтіліміне әсер 5,7 проценттік ең жоғары көрсеткішінен едәуір етуі мүмкін. Әзірге бұл факторлардың әсері азық- жоғары. Ал азық-түлік емес тауарларға бағалар түлік бағаларында және аз дәрежеде ұзақ пайда- инфляциясы соңғы айларда 2018 жылғы қыркүй- ланылатын тауарлар бағаларында көрініс тапты. ектегі 7,7 проценттен 5,4 процентке дейін төмен- Бірақ, тұтастай алғанда егер соңғы айлардың деді. Биылғы жылғы суық ауа райына және төмен ауытқуларын назарға алмаса, инфляция соңғы өнімділікке байланысты дәнді дақылдардың бір- үш жыл ішінде төмендеу үрдісін көрсетті және шама төмен өнімі қайта өңдеуге арналған дән- 2016 жылдың жоғары көрсеткіштеріне қарағанда ді дақылдарды жеткізуге әсер етіп, бағалардан төмендеді. 3-сурет. Азық-түлік бағасының өсуі 4-сурет. Айырбас бағамының төмендеуі инфляция серпінін жоғарлатады аясында импорт бағасы өсті (инфляция деңгейіне салым, процентпен) (импорт және айырбас бағамы бағаларындағы өзгерістер ) Азық-түлік тауарлары (38%) Импорт бағасы (өткен жылмен салыстырғанда) Азық-түлік емес тауарлар (30%) Айырбас бағамы (оң жақта) Басқа көрсетілетін қызметтер (18%) 14,0 390,0 Тарифтер (14%) 380,0 15,0 12,0 370,0 10,0 360,0 10,0 350,0 8,0 340,0 6,0 330,0 5,0 320,0 4,0 310,0 0,0 2,0 300,0 . 5,0 2016 2017 2018 2019 2017 2018 2019 Дереккөз: Статистика комитетінің деректері негізінде Дереккөз: Статистика комитетінің деректері негізінде Дүниежүзілік банк қызметкерлерінің есептеулері. Дүниежүзілік банк қызметкерлерінің есептеулері. Қазақстан бойынша экономикалық баяндама – желтоқсан 2019 ж. 11 3 Төлем балансы және айырбас бағамы: ағымдағы операциялар шоты тапшылығының ұлғаюы және нақты бағамның аздаған төмендеуі Әлсіз жаһандық сұраныс, шикі мұнайға әлемдік бағаның төмендігі мен мұнай өндірудің аз ғана төмендеуі қазақстан экспортының өсуін шектейді және ағымдағы операциялар шотының тапшылығын арттырады. Портфельдік инвестициялардың көптеп әкетілуі айырбас бағамының төмендеуіне және ҰБҚ валюталық резервтерінің азаюына ықпал етті. Айырбас бағамының нақты төмендеуі импорт бағасының өсуіне сәйкес импортқа деген сұранысты түзетуді туындатты, бірақ бұл әсер ішкі инфляцияның өсуімен теңестірілуі мүмкін. Мұнайға әлемдік бағаның төмендеуі, сы- ды. Одан басқа, 2019 жылдың бірінші жар- ртқы ортаның әлсіз болуы және жеткізу- тысында үш ірі кен орнында (Қарашығанақ, мен байланысты проблемалар аясында Қашаған, Теңіз) жоспарлы жөндеу қарасты- экспорт құнының өсуі баяулады. Экспорт- рып отырған кезең ішінде мұнай өндірудің тың өсу қарқынының төмендеуі 2019 жыл- азаюына алып келді.3 Осы кезде мұнайлық дың бірінші жартысында жалғасты және емес экспорт құны мұнай-газ экспортына экспорттың жалпы құны өткен жылғы сәйкес қарағанда жоғары өсуді көрсетті және бірін- кезеңндегі 26 прцентке өсумен салысты- ші жартыжылдықта өсу қарқыны жылдық есеппен 28 процентті құрады. Мұнайлық рғанда бар болғаны 0,8 процентке артты. емес экспорттың ұлғаюы мақта мен пайда- 2016 жылдан бері мұнай-газ экспортының лы қазбалар есебінен болды. Сонымен қа- құны алғаш рет теріс серпінді көрсетті (5-су- тар, 2019 жылы астық өнімділігінің төмен рет). Бұл нәтиже ең алдымен 2019 жылдың болуына байланысты экспортқа арналған бірінші жартысында Брент маркалы мұнай- астық көлемі қысқарды. Еуразиялық эконо- дың орташа бағасының төмендеуіне бай- микалық одақ (ЕАЭО) елдеріне де экспорт- ланысты, ол өткен жылғы осы кезеңге қа- тың өсуі төмендеді, бұл Ресей нарығындағы рағанда шамамен 7 процентке төмен бол- сұраныстың әлсіреуін көрсетеді. 3 ОПЕК елдерімен және ОПЕК құрамына кірмейтін елдермен келісім шеңберінде Қазақстан 2019 жылы мұнай өндіруді күніне 2,098 миллион баррельден күніне 1,988 миллион баррельге дейін қысқартуға тиіс. 12 Импорттың ұлғаюы ішкі сұраныстың артуымен мобильдер бойынша 26 процентке, жүк автомо- байланысты, бірақ теңгенің әлсіреуі импорт- бильдері бойынша 120 процентке артты. Алайда тың өсуін тежеуге көмектесті. Ішкі сұраныстың 2019 жылғы бірінші жартыжылдықта АҚШ дол- айтарлықтай өсуі аясында атаулы импорт бірінші ларына қатысты теңге бағамының 15 процентке жартыжылдықта өткен жылдың ұқсас кезеңімен төмендеуі өткен жылғы сәйкес кезеңмен салысты- салыстырғанда 7,2 процентке ұлғайды, бұл ретте рғанда импорттың өсуін төмендетуге көмектесті. оның 95 проценті мұнай-газдық емес тауарларға Теңге бағамының нақты және нақты төмендеуі тиесілі болды (6-сурет). Мәселен, бірінші жарты импорттық тауарлар бағасының өсуіне алып кел- жылдықта көлік жабдықтары (жеңіл және жүк ав- ді және импортқа деген сұраныстың өсуін төмен- томобильдері) импортының көлемі жеңіл авто- детуге көмектесті (1-қосымшаны қараңыз). 5-сурет. Мұнай мен газ атаулы 6-сурет. Ішкі сұраныстың өсуі мұнай-газдық экспорттың өсуін төмендетуге ықпал етті емес сауданың тапшылығына әкелді (экспорттың жылдық өсуіне салым, процентпен) (жылдық өзгеріс, процентпен; мұнайлық емес сауда балансы, ЖІӨ процентпен) Мұнай Мұнай және Экспорт Үй шаруашылықтарының тұтынуы 40 және газ газ емес Мемлекеттік сектордың тұтынуы Негізгі капиталдың жалпы жинақталуы -2 35 Мұнай-газдық емес сауда балансы (оң жақта) 30 35 -4 25 20 -6 15 15 10 -8 5 0 -10 -5 -5 П4-2018 П3-2018 П2-2018 П2-2019 П4-2017 П1-2018 -12 П1-2019 П4-2018 П3-2018 П2-2018 П2-2019 П4-2017 П1-2018 П1-2019 Дереккөз: Дүниежүзілік банк қызметкерлерінің ҚҰБ Дереккөз: Дүниежүзілік банк қызметкерлерінің ҚҰБ деректері негізіндегі есептеулері. деректері негізіндегі есептеулері. Экспорттың төмен өсуі және инвестициялық Портфельдік инвестицияларды әкету осы жыл- кірісті әкетудің жалғасуы ағымдағы операция- дың бірінші тоқсанында күшейе түсті, бұл негізі- лар шотындағы тапшылықты арттырды. Көр- нен, шетелдік активтерді, көбінесе корпоративтік сетілетін қызметтер саудасындағы аз тапшылық және егеменді борыштық бағалы қағаздарды таза сауда балансының профицитін төмендетті. Алай- сатып алудың өсуімен байланысты болды. Порт- да, инвестициялық табысты әкету жалғасты және фельдік инвестицияларды көп әкету мерзімдері екінші тоқсанда ЖІӨ-нің 4,5 проценті немесе 2019 жылғы наурыздағы теңгенің күрт әлсіреуімен бірінші жартыжылдықта ЖІӨ-нің 2,4 проценті және кенеттен саяси орын ауыстырулармен сәй- мөлшерінде ағымдағы операциялар шотындағы кес келді. Мемлекеттік кәсіпорындардың еурооб- тапшылыққа әкелді (7-сурет). Ағымдағы операци- лигацияларды өтеуі портфельдік инвестициялар- ялар шотындағы тапшылық 2019 жыл бойы сақта- ды әкетуді ұлғайтуға алып келді, ол бірінші жар- лады деп күтілуде, өйткені экспорт әлсіз және ай- тыжылдықта 1,1 млрд. АҚШ долларын құрады; бұл қындалмаған ортада одан әрі дамитын болады. өткен жылғы сол кезеңдегі 2,6 млрд. АҚШ. долла- рынан төмен. Дамыған елдердегі ақша-кредит са- Тікелей шетелдік инвестициялардың (ТШИ) ке- ясатының бағытын жеңілдету өтпелі және аралық луі портфельдік инвестицияларды әкетумен нарықтары бар елдердің қысқа мерзімді қаржы- өтелді. Қазақстанға 2019 жылдың бірінші жарты- ландыру ағынына ықпал етті. Алайда, ішкі инфля- сында 3,7 млрд. АҚШ доллары көлемінде тікелей ция қысымы мен тәуекелді қабылдау халықаралық таза шетелдік инвестициялар келді, бұл өткен рейтингтік агенттіктердің егеменді тәуекелдер жылғы сол кезеңдегі 4,27 млрд. АҚШ долларынан бойынша болжамның жақсаруына қарамастан, 13 процентке төмен. Алайда, егер 2019 жылдың инвесторлардың сенімін төмендете алар еді. бірінші жартысында болған тікелей шетелдік ин- Ағымдағы операциялар шотының тапшылығы вестициялардың жаһандық ағынындағы 20 про- және қаржылық операциялар шотындағы таза центтік құлдыраумен салыстырсақ, Қазақстан әкету резервтердің 2019 жылғы қаңтардағы 30 біршама қолайлы жағдайда болды. Сонымен қа- млрд. АҚШ долларынан маусымда 27 млрд. АҚШ тар, сол уақыт кезеңінде портфельдік инвестици- долларына дейін төмендеуіне алып келді. Осыдан яларды таза әкету 2018 жылғы ұқсас кезеңмен кейін осы жылғы қазанда 29 млрд. АҚШ доллары- салыстырғанда 4,2 млрд. АҚШ. долларын құрады. на дейін біршама өсті. Қазақстан бойынша экономикалық баяндама – желтоқсан 2019 ж. 13 7-сурет. Ағымдағы операциялар шотының 8-сурет. Портфельдік инвестицияларды таза құрамдауыштары әкету тікелей шетелдік инвестициялардың (ЖІӨ-нен процентпен) жаңа әкелуін өтейді (ЖІӨ-нен процентпен) Тауарлар Таза тікелей инвестициялар Көрсетілетін қызметтер Таза портфельдік инвестициялар Бастапқы және қайталама кіріс 4,0 Қаржылық операциялар шоты Ағымдағы операциялар шоты (оң жақта) 2,0 8,0 10 0,0 3,0 0 -2,0 -2,0 -10 -4,0 -7,0 -20 П4-2018 П4-2018 П3-2018 П3-2018 П2-2018 П2-2018 П2-2019 П2-2019 П4-2017 П4-2017 П1-2018 П1-2018 П1-2019 П1-2019 -12,0 Дереккөздер: Haver Analytics және ҚҰБ деректері негізінде Дереккөздер: Haver Analytics және ҚҰБ деректері негізінде Дүниежүзілік банк қызметкерлерінің есептеулері. Дүниежүзілік банк қызметкерлерінің есептеулері. 2019 жылғы үшінші тоқсан ішінде АҚШ дол- Сонымен қатар, теңгенің нақты айырбас баға- ларына қатысты қазақстан теңгесінің бағамы мының төмендеуі айтарлықтай болған жоқ. төмендеуді жалғастырды. АҚШ долларына қа- Ішкі инфляция Қазақстанның негізгі сауда серік- тысты теңгенің бағамы 2019 жылғы қаңтардан тестеріне қарағанда жоғары болды және ол бастап төмендеп, қыркүйекке қарай 5,3 процент- қорыта қарағанда нақты айырбас бағамының ке (өткен жылғы ұқсас кезеңмен салыстырғанда) төмендеуін жұмсартты. Нақты айырбас баға- төмендеп, 2019 жылғы қазанда 1 АҚШ доллары мының төмендеуі 2019 жылдың бірінші жарты- үшін 390 теңгеге жетті, содан кейін тұрақтанды. сында күшейе түсті және шілде-тамызда бағам Теңгенің әлсіреуі тұтастай алғанда мұнайдың атаулы экспортына әсер еткен мұнай бағасының аздап нығая түсті (10-сурет). Ішкі инфляцияны төмендеу қарқынына сәйкес келеді. Бұл айырбас бақылау қазақстан өнімдерінің салыстырмалы бағамының төмендеуі сондай-ақ Ресей рублі мен бәсекеге қабілеттілігін қолдау үшін өте маңыз- Өзбек сомы сияқты өңірлік валюта бағамдары- ды ның үрдістеріне сәйкес келеді (9-сурет). 9-сурет. Теңге бағамы басқа өңірлік 10-сурет. Нақты айырбас бағамының валюталардың бағамы мен мұнай бағасы төмендеуі айтарлықтай маңызды болған жоқ сияқты төмендеді (Нақты тиімді валюта бағамының индексі, (өткен жылғы ұқсас кезеңмен салыстырғанда желтоқсан 2013 ж = 100) өзгерістер, процентпен) Теңге/АҚШ долл. Рубль/ ҚШ долл. Теңге/АҚШ долл. Нақты тиімді валюта бағамы Брент, АҚШ долл./баррель (оң жақта) индексі (оң жақта) 20 Теңге/АҚШ долл. Рубль/ ҚШ долл. 60 Теңге/АҚШ долл. Нақты тиімді валюта бағамы Қыр-2017 Қыр-2018 Қаң-2018 Қаң-2019 Мау-2018 Мау-2019 Қар-2017 Қар-2018 Нау-2018 Нау-2019 Брент, АҚШ долл./баррель (оң жақта) индексі (оң жақта) Шіл-2018 Шіл-2019 50 15 20 60 Қыр-2017 Қыр-2018 Қаң-2018 Қаң-2019 Мау-2018 Мау-2019 40 Қар-2017 Қар-2018 Нау-2018 Нау-2019 Шіл-2018 Шіл-2019 10 50 30 15 300 82 40 20 5 10 30 310 10 300 80 82 20 320 0 5 0 310 330 78 10 80 -10 320 340 -5 0 0 76 78 -20 330 350 -10 -10 -30 340 360 74 -5 76 Мау-2018 Қыр-2018 Мау-2019 Қыр-2019 Нау-2018 Қаң-2018 Қар-2018 Нау-2019 Қаң-2019 Шіл-2018 Шіл-2019 -20 350 370 72 74 -10 -30 360 Мау-2018 Қыр-2018 Мау-2019 Қыр-2019 380 Нау-2018 Қаң-2018 Қар-2018 Нау-2019 Қаң-2019 Шіл-2018 Шіл-2019 370 70 72 390 380 70 390 Дереккөздер: Haver Analytics және ҚҰБ деректері негізінде Дүниежүзілік банк қызметкерлерінің есептеулері. Дереккөздер: Haver Analytics және ҚҰБ деректері негізінде Ескертпе: Нақты тиімді валюта бағамының азаюы бағамның Дүниежүзілік банк қызметкерлерінің есептеулері. әлсіреуін білдіреді. 14 Кірістіру 1. Валюта бағамының нақты тиімді серпіні және мұнай-газдық емес 11-сурет. Нақты тиімді валюта бағамы және сауда мұнай-газдық емес сауда (маусымдыққа түзету, өсу К3 / К3) 2015 жылғы тамызда ҚҰБ АҚШ долларына қатысты теңгенің икемдірек қозғалысына мүмкіндік берді.а Содан бері қазақстанның Мұнайлық емес импорт Нақты айырбас бағамы (оң жақта) экспорты мен импорты айырбас бағамы Мұнайлық емес экспорт ЖІӨ (сол жақта) ауытқуының қатты ықпалында. Қазақстан 2 саудасында мұнай мен газ үлкен орын алады, 8 1 оларды өндіру деңгейі сатудың белгілі кезең- дерімен жасалған келісім-шарттардан туын- 6 0 дайды. Осылайша, нақты айырбас бағамы- 4 -1 ның серпіні, ең алдымен, мұнай-газдық емес 2 -2 (мұнайлық емес) сауда үшін маңызды. 0 -3 П4-2018 П3-2018 П2-2018 Қазақстан импортының шамамен 90 про- П2-2019 П4-2017 П1-2018 П1-2019 центі мұнайлық емес өнімдерге келеді. Бір зерттеу көрсеткендей, Қазақстанға импортқа сұраныстың икемділігі орташадан жоғары, яғни импорт көлемі, әдетте, импортқа деген Дереккөздер: Haver Analytics және ҚҰБ деректері негізінде бағадан көп өзгереді. b Дүниежүзілік банк қызметкерлерінің есептеулері. Ескертпе: Нақты тиімді валюта бағамының азаюы 1-суретте атаулы мұнайлық емес экспорт- бағамның әлсіреуін білдіреді. тың, атаулы мұнайлық емес импорттың және маусымдық түзетумен нақты айырбас баға- мының үш тоқсандық өсуі көрсетілген.с 2018 жылғы екінші тоқсаннан төртінші тоқсанға дейін отандық өнімнің бағалық бәсекеге қа- білеттілігін төмендететін нақты айырбас бағамын нығайту мұнайлық емес импорт- тың жылдам өсуімен қатар жүрді. Алайда, 2018 жылғы төртінші тоқсаннан бастап 2019 жылғы екінші тоқсанға дейін айырбас бағамының әлсіреуімен бір мезгілде мұнай- лық емес импорттың өсу қарқыны төмен- деді. Бұл ретте нақты ЖІӨ-нің тұрақты өсуі- не қарамастан мұнайлық емес импорттың өсу қарқынының төмендеуі орын алды. Бұл нақты айырбас бағамының әлсіреуі мұнай- лық емес импортқа сұраныстың өсу қарқы- нының төмендеуінен туындағанын білдіреді. Бұдан өзге, 2018 жылғы төртінші тоқсаннан 2019 жылғы екінші тоқсанға дейін мұнайлық емес экспорттың өсу қарқыны нақты айыр- бас бағамының төмендеуімен бірге төмен- деді. Мүмкін болатын түсіндірмелердің бірі – жаһандық сұраныстың әлсіреуі және шикі- зат бағасының төмендеуі мұнайлық емес экс- порт құнының өсуін баяулатты. Мүмкін бо- латын себептердің тағы бірі нақты айырбас бағамының төмендеуі мен оның қазақстан- ның мұнайлық емес экспортына деген сұра- нысқа нақты әсері арасындағы уақыт айыр- машылығы. Ескертпе: а. ресми статистика 2016 жылғы қыркүйектен ҚҰБ тікелей валюта нарығына араласпағанын көрсетеді. b. Мади Годси, Джулия Грублер, Роберт Стехрер, «Импортқа сұраныстың икемділігіне жаңа көзқарасә» №132 Вена халықаралық экономикалық зерттеулер институтының жұмыс құжаты, Вена, 2016. c. экспорт және импорт жөніндегі деректер Census X-13 әдісінің көмегімен маусымдылықты ескере отырып түзетілді. Қазақстан бойынша экономикалық баяндама – желтоқсан 2019 ж. 15 4 Монетарлық саясат және қаржы секторы: инфляция бақылауда, бірақ несиелеудің өсуі әлсіз күйде қалуда Сақталып отырған инфляциялық қысымға байланысты ҚҰБ базалық мөлшер- лемені көтерді. Сонымен қатар, проблемалық несиелерге алаңдаушылық несиелеудің өсуіне ықпал етуді жалғастыруда, осыған байланысты ҚҰБ ірі банктер активтерінің сапасын бағалауды жүргізді. Сондай-ақ, бөлшек неси- елендірудің жылдам өсімі проблемалық несиелерге байланысты тәуекел- дердің ұлғаюына байланысты алаңдаушылық туғызады. Инфляция нысаналы дәлізден аспаға- сондай-ақ осы жылғы қазаннан бастап ашық нымен, ҚҰБ 2019 жылғы қыркүйекте ин- нарық операциялары арқылы нарықта ар- фляцияның одан әрі өсуін күте отырып, тық өтімділікті сіңіруді жандандырғанын базалық мөлшерлемені көтерді. Инфля- көрсетеді.4 Импорт бағасының өсуін және цияның жақындағы жоғарлауына дейін, ба- үкіметтің 2020 жылы әлеуметтік шығыстар залық инфляция осы жылғы наурызға дейін мен азаматтық қызметшілердің жалақысын төмендеуші серпінді сақтап қалды. Азық- ұлғайту жөніндегі жоспарларын ескере оты- түлік пен импорт бағаның өсуі инфляцияның рып, ҚҰБ инфляциялық күтулерді тежеу үшін ұлғаюын тудырды, осыған байланысты ҚҰБ монетарлық саясаттың ағымдағы ұстаны- базалық мөлшерлемені 2019 жылғы қыр- мын сақтап қалуы ықтимал. күйекте 9,25 процентке дейін 25 проценттік тармаққа көтерді. Мөлшерлеменің өсуі ҚҰБ Несиелеудің қазіргі өсуі бөлшек несиелеу- оны 2019 жылғы сәуірден бастап бес ай ішін- ге негізделеді, ал заңды тұлғаларға, атап де 9,0 процент деңгейінде сақтағаннан кей- айтқанда шағын және орта кәсіпорын- ін болды (12-сурет). Базалық мөлшерлеме дарға (ШОК) несие беру қысқарып келеді. инфляциялық күтулерді тежеу және бөлшек Ішкі несие беру әрең өсті және нақты мәнде несиелендіруді өсіру мақсатында көтерілді, соңғы 10 ай ішінде төмендеуді жалғастыр- ол соңғы үш жыл ішінде жалпы несиелік бел- ды (13-сурет). Несиелендірудің қазіргі өсуі сенділіктің өсу негізін құрады. ҚҰБ деректері жеке тұлғаларды, ипотекалық және тұты- 4 Сайттағы ҚҰБ несие-ақша саясаты құралдарының тізбесін қараңыз: https://nationalbank.kz/?docid=3334&switch=english. 16 нушылық несиелеуге негізделеді. Сонымен қа- шама жақсаруына қарамастан, Қазақстанның тар, заңды тұлғаларға несие беру теріс серпінді банк секторындағы несиелеу мен депозиттердің сақтап отыр және проблемалы несиелерді есеп- жалпы көлемі жыл басында тиісінше ЖІӨ-нің 23,1 тен шығару аясында жалпы несие берудегі үлесін проценті және 28,6 процентімен салыстырғанда (2017 жылдың соңындағы 63 проценттен 2019 2019 жылдың бірінші жартысында тиісінше 20,5 жылғы қыркүйекте 53 процентке дейін) кемітуде. және 24,6 процентін құрады. Несиелендірудің Ең үлкен құлдырау ШОК-ты несиелеуде болды бұл көрсеткіштері онжылдықтың басталу дең- (корпоративтік несиелендірудегі 1,9 процент- гейінен (шамамен 60 процент және 35 процент) ке қысқарумен салыстырғанда 2019 жыл ішінде және кіріс деңгейі орташадан жоғары елдерде 12,9 процентке қысқару). Несиелеу өсуінің бір- байқалатын деңгейден әлдеқайда төмен. 12-сурет. ҚҰБ инфляциялық қысымның 13-сурет. Несиелеудің өсуі бөлшек несиелеуге өсуіне жауап ретінде базалық негізделеді (тұтынушылық несиелер) мөлшерлемені көтерді (Өткен жылғы ұқсас кезеңмен салыстырғанда (Өткен жылғы ұқсас кезеңмен салыстырғанда процентпен) процентпен) 20,0 ТБИ инфляция Базалық мөлшерлеме Тұтынушылық кредиттер Бизнес ҚҰБ инфляцияның 15,0 нысаналы дәлізі Атаулы Нақты 15,0 10,0 10,0 5,0 0,0 5,0 -5,0 0,0 -10,0 қыр.19 2015 2016 2017 2018 2019 2018 2014 2016 2013 2015 2012 2017 Дереккөз: Дүниежүзілік банк қызметкерлерінің ҚҰБ Дереккөз: Дүниежүзілік банк қызметкерлерінің ҚҰБ деректері негізінде есептеулері. деректері негізінде есептеулері. Ресми қаржылық статистика банктердегі ка- Бөлшек несиелеудің жылдам өсуі алаңда- питалдандырудың жоғары деңгейін көрсет- ушылық тудырады. Ол сондай-ақ несие беру- кенімен, банк секторындағы проблемалы неси- дің өсуі мен ҚҰБ базалық мөлшерлемесі ара- елердің деңгейі ресми көрсеткіштерден жоға- сындағы байланыс соншалықты күшті емес ры болуы ықтимал. Жарияланатын деректерге екенін көрсетеді. 2019 жылғы қыркүйекке қарай сәйкес, банк капиталының жеткіліктілік коэффи- бөлшек несиелендіру өткен жылғы сәйкес ке- циенті орташа есеппен 23 процентті, ал базалық зеңмен салыстырғанда 22,4 процентке өсті, ал капитал коэффициенті – 17,9 процентті құрайды. корпоративтік секторды несиелендіру 5,5 про- Проблемалық несиелердің ресми деңгейі – шама- центке қысқарды. 2018 және 2019 жылдары бөл- мен 1,3 триллион теңге, яғни ол 2018 соңындағы шек несиелендірудің жылдам өсуі ҚҰБ базалық 7,4 проценттен 9,5 процентке дейін көтерілді. мөлшерлемесінің өскенін 2018 жылғы қазан мен Standard & Poor’s (S&P) жуырдағы бағалауына 2019 жылғы наурыз арасындағы кезеңде 9,0 про- сәйкес проблемалық несиелердің нақты деңгейін центтен 9,25 процентке дейін арттыру несиелен- жабу үшін қосымша резервтер 1 триллион теңге- дірудің осы түрінің өсуін шектеуге аз әсер еткенін ге (2,6 млрд. АҚШ) жетуі мүмкін. Долларлық не- көрсетеді. Бөлшек несиелердің жылдам өсімі үй шаруашылықтарының қарыз тәуекелдерін арт- сие беру 2019 жылғы қыркүйектің соңында 17,5 тыруы және проблемалық несиелердің өсуіне процентке жетіп, бір жыл бұрынғы 23 процентке әкелуі мүмкін, өйткені тұтынушылық несиелер өсумен салыстырғанда қысқаруын жалғастыру- әдетте кепілмен қамтамасыз етілмейді немесе да, депозиттердің 44 проценттік долларлану шағын кепілмен қамтамасыз етіп жеке несие қа- деңгейі алаңдаушылық туғызады. Банктер валю- білеттілігіне негізделеді. Үй шаруашылықтары талық депозиттерді шетел валютасында деби- қарызының өсуін болдырмау және тұтынушылық торлық берешегі жоқ жергілікті қарыз алушылар несиелеудің өсуін шектеу үшін ҚҰБ қамтама- үшін валюталық несиелерге аудара алмауы мүм- сыз етілмеген тұтынушылық несиелер бойынша кін. Проблемалық активтердің деңгейін түсіну капиталға есептеуді арттыруды және үй шару- үшін ҚҰБ 14 банк активтерінің сапасын тәуелсіз ашылықтарының борыштық жүктемесі бойынша бағалауды жүргізуде. есептерді жетілдіруді жоспарлап отыр. Қазақстан бойынша экономикалық баяндама – желтоқсан 2019 ж. 17 5 Салық-бюджет саясаты: жалпы тапшылық аясындағы тұрақтылық 2019 жылы Қазақстан бюджетінің жағдайы әкімшілендіруді жақсарту және эко- номикалық өсуді сақтау нәтижесінде қол жеткізілген мұнайлық емес кірістердің ұлғаюы арқасында тұрақты болып отыр. Орта мерзімді перспективада мұнай- лық емес тапшылықты қысқарту жөніндегі мақсатқа қарамастан, 2019 жылы әлеуметтік шығыстардың және жалғасудағы инфрақұрылымдық инвестиция- лардың өсуіне байланысты тапшылықтың айтарлықтай ұлғаюы ықтимал. Қазақстанның салық-бюджет саяса- діруді жетілдіру және іскерлік белсенділік- ты 2019 жылы экономиканы ынталан- тің өсуін қолдау бюджет кірісін нығайтуға дыруға көбірек бағытталған, бұл ретте көмектесті. Бюджеттің салықтық түсім- бюджеттік шығыстар 2018 жылға қа- дерінің жартысын құрайтын корпора- рағанда айтарлықтай жылдам өсуде. тивтік табыс салығынан және қосылған 2019 жылғы қаңтар-маусымда республи- құн салығынан түскен түсімдер 2018 жыл- калық және жергілікті бюджеттерді қамти- дың бірінші жартысымен салыстырғанда тын мемлекеттік бюджетте абсолюттік қаралып отырған кезеңде тиісінше 16,9 мағынада да, ЖІӨ-ге қатысты да бірқатар процентке және 27,4 процентке дейін баптар бойынша неғұрлым жоғары шығы- ұлғайды. Осы жылға көзделген 2,7 трил- стар байқалды (1-кесте). Жалақысы төмен лион теңге мөлшеріндегі кепілдендірілген бюджет қызметкерлерінің еңбекақысының трансферттің жалпы сомасынан бюджетке ұлғаюы, әлеуметтік қорғау, оның ішінде кепілдендірілген трансферттің 1,4 трил- білім беру және денсаулық сақтау саласын- лион теңгесіне қосымша Ұлттық қордан дағы бағдарламаларды кеңейту, тұрғын алынған 370 млрд. теңге көлеміндегі ар- үймен қолдау және аз қамтылған үй ша- найы трансферттің нәтижесінде 2019 жыл- руашылықтарының қарыз жүктемесінің дың бірінші жартысында бюджеттің мұнай- төмендеуі, басқалармен қатар, әлеуметтік дан түскен кірісі 27 процентке дерлік өсті. шығыстардың шамамен 24 процентке өсуі- Бірінші жартыжылдықта күнтізбелік фак- не алып келді, ал өнеркәсіпті және көлік- торға байланысты мұнайлық емес едәуір ті қолдауға арналған шығыстар тиісінше тапшылық пен шығыстарды орындау про- 9,1 процентке және 13,3 процентке өсті. цестері аясында жалпы тапшылық ЖІӨ-нің Ал кірістерге келсек салықтық әкімшілен- 0,4 процентіне ұлғайды. Мұнайлық емес 18 тапшылық бірінші жартыжылдыққа қарағанда лекеттің салық-бюджет саясатының шаралары, 2019 жылы мұнайлық емес тапшылық ЖІӨ-нің негізінен, шығыстарды ұлғайту есебінен атаулы 8 процентін құрайды, яғни 2018 жылғы деңгей- мәнде де, инфляцияға түзетумен де 2019 жылы ден жоғары. Тұтастай алғанда, 2019 жылы мем- ЖІӨ-нің өсуін қамтамасыз етуі тиіс. 1-кесте. Мемлекеттік бюджеттің жағдайы, 2017-2019 жж (ЖІӨ-нен процентпен) 2019   2017 2018 Ж1 2018 Ж1 2019 бағалау Кірістер 21.8 18.1 21.1 22.2 18.5 Мұнайдан түскен кірістер 10.0 6.2 7.7 8.6 6.6 Мұнайлық емес кірістер 11.8 11.9 13.5 13.6 11.8 Шығыстар 23.5 19.0 20.6 21.4 20.2 Тауарлар мен көрсетілетін қызметтер 7.4 5.4 5.5 6.0 5.8 Әлеуметтік төлемдер және жалақы 7.1 7.3 8.6 9.3 8.0 Күрделі шығыстар және субсидиялар 4.1 3.6 3.3 2.9 3.8 Проценттер төлеу және өзге де төлемдер 5.0 2.8 3.1 3.2 2.6 Таза Несиелеу және қаржылық операциялар 1.0 0.5 0.9 1.2 0.3 Жалпы баланс -2.7 -1.4 -0.3 -0.4 -1.8 Мұнайлық емес баланс -12.7 -7.6 -8.0 -9.0 -8.6 Анықтамалық баптар: Ұлттық қордың валюталық резервтері 35.8 33.5 32.8 35.0 34.3 Үкімет борышы 20.1 20.7 19.0 19.8 19.1 Сыртқы борыш және мемлекеттік кепілдіктер 9.4 10.5 8.9 9.4 9.2 Ішкі борыш және мемлекеттік кепілдіктер 10.7 10.2 10.1 10.3 9.9 Дереккөз: Мемлекеттік органдар жариялаған деректер негізінде Дүниежүзілік банк қызметкерлерінің есептеулері. Ескертпе: Жалпымемлекеттік бюджет мемлекеттік және жергілікті бюджеттерді қамтиды. Жарты жылдық кезеңдерде ЖІӨ- ге қатысты валюталық резервтер мен үкімет борышы қорларының мөлшерлері ЖІӨ-нің жылдық деректері негізінде есептелген. Үкімет борышының ЖІӨ-ге қатынасы 2019 гін арттыру және мұнайлық емес кірістерді жылдың бірінші жартысында ЖІӨ-нің ша- ұлғайту қажет. 2020 жылға арналған мемлекет- мамен 19,8 процентін немесе атаулы мәнде тік бюджет жобасы мұнай бағасы бойынша Дү- 31,8 млрд. АҚШ долларын құраған. Мемле- ниежүзілік банктің бастапқы көрсеткіштері мен кеттік борыштың төмен деңгейі Үкіметке шоғы- консервативтік болжамынан асатын қарқынмен рландыруды ауыртпалықсыз жүргізуге көмекте- экономиканың тұрақты өсуі туралы пайымда- седі, ал мұнайға тұрақты бағалармен үйлесімде уға негізделсе де, бюджетті шоғырландырудың жалғасқан экономикалық өсу борыштың ЖІӨ-ге орта мерзімді стратегиясына сәйкес келетін қатынасын одан әрі төмендетуге ықпал етеді деп тапшылықты қысқарту бағытын жалғастыруды күтілуде. 2019 жылғы қыркүйекте Үкімет еуроо- көздейді. Мемлекеттік бюджеттің мұнайлық емес блигациялар нарығына шығып, қарыз алу құны төмен облигацияларға 1,1 млн. астам еуроны та- тапшылығы (санды нысаналы көрсеткіш) мұнай- бысты орналастырды. Облигациялардың он бес лық емес салықтарды жинауды жақсарту нәтиже- жылдық айналым мерзімі еуролық облигациялар- сінде 2020 жылы одан әрі төмендейтін болады, дың тарихындағы ең ұзақ болды. Экономиканың бұл ретте 2,7 триллион теңге кепілдендірілген құрылымдық әлсіздігіне қарамастан, оң макроэ- трансферттен басқа, Ұлттық қорды қосымша кономикалық нәтижелер, аз мемлекеттік қарыз пайдалану көзделмейді. Бюджет тапшылығын бен орнықты мемлекеттік бюджет, едәуір валю- төмендетуді жүзеге асыру мүмкін болса да, әлеу- талық резервтер Үкіметке қарыз алудың құны меттік шығыстардың жоспарланған ұлғаюы бюд- төмен қаржыландыруды тартуға көмектесті. Еу- жет тапшылығына қысымды күшейтуі мүмкін. рооблигацияларды шығару бірінші дәрежеде ин- Үкімет жақында мұғалімдер мен басқа да әлеу- весторлардың сенімін нығайтуға және сонымен меттік сала қызметкерлерінің жалақысын алдағы қатар жақында іске қосылған «Астана» халықара- бірнеше жыл бойы арттыру туралы жоспарын лық қаржы орталығын өңірлік қаржы хабы ретін- жариялады. Жалақының жоспарланған артуы де ілгерілетуге бағытталған. және әлеуметтік секторға жұмсалатын шығы- Бюджеттің тұрақтылығын сақтау үшін бюд- стар үлесінің артуы соңғы бірнеше жылда күрделі жет шығыстарын бақылау, олардың тиімділі- шығыстарды одан әрі шектеуі мүмкін Қазақстан бойынша экономикалық баяндама – желтоқсан 2019 ж. 19 6 Перспективалар мен тәуекелдер: өсу қарқыны сыртқы тежеуші факторлар мен ішкі қауіп-қатерлер аясында төмендеуі ықтимал 2020 жылы жаһандық өсудің біршама қалпына келу перспективасына қарамастан, сыртқы экономикалық орта тұрақсыз болып қалуда, ал әлемдік саудадағы белгісіздік жаһандық өсу мен шикізат бағасын төмендетеді. Қазақстан экономикасы сыртқы күйзелістер алдында осал болып қалуда, ал ішкі сын-тегеуріндер оның өсу әлеуетін шектейді. Болжамға сәйкес, Қазақстан экономика- Дүниежүзілік сауда ұйымымен және ЕАЭО екі сы негізгі сауда серіктестері тарапынан жақты келісімдері шеңберінде қабылданған әлсіз сұраныс пен ішкі сұранысты ынта- міндеттемелерді орындауды жалғастырса, ландыру бойынша бұрын қабылданған басқа салалардағы ТШИ әлеуетті өсуі мүмкін шараларының тиімділігінің төмендеуі («Саясатқа шолу» бөлімін қараңыз). жағдайында өсетін болады. Дүниежүзілік банк 2019 жылы экономиканың өсуі 4,0 пр- Монетарлық саясат баға тұрақтылығын центті құрайды және 2020 жылы 3,7 процент- сақтауға одан әрі бағдарланатын болған- ке дейін төмендейді деп болжайды (2-кесте). дықтан, инфляция деңгейі болжам бойын- Үй шаруашылықтарының шығындары мен ша ҚҰБ нысаналы дәлізі шегінде тұрақта- инвестициялары сұранысты арттырады, де- нады. Алайда, әлеуметтік шығыстарды генмен өткен жылдармен салыстырғанда аз ұлғайтуды, ішкі баға қысымын және айырбас мөлшерде болады деп күтілуде. Ұсыныс та- бағамының құбылмалылығын қоса алғанда, рапынан сұранысты көрсетілетін қызметтер салық-бюджет саясатының шаралары инфля- секторы қолдайтын болады. Мұнай-газ сала- циялық күтулерді күшейтуі мүмкін. Инфляция сынан тыс ТШИ аз келуіне байланысты өнер- деңгейін реттеу және инфляциялық күтулерді кәсіп өндірісі секторының әлсіз нәтижелері тиімді басқару үшін Ұлттық Банк коммуника- экономиканың өсуін төмендетеді. Мұнайға циялық стратегияны жетілдіруді жалғасты- әлемдік бағалардың төмендігіне және им- руы және несиелік белсенділікке проценттік портқа деген ішкі сұраныстың артуына бай- мөлшерлеменің әсерін нығайтуы қажет. ланысты орта мерзімді кезеңде ағымдағы операциялар шоты тапшылықта қала беруі Мемлекеттік бюджеттің жағдайы тұрақты ықтимал. Сонымен қатар, ҚҰБ валюта резерв- болып қала береді дегенмен, бюджет- тері жеткілікті деңгейде, өйткені импорттың ті шоғырландыру жөніндегі шараларды кем дегенде тоғыз айын жаба алады.5 Теңіз жалғастыру қажет. 2019 жылы жүргізілген мұнай кен орнының 2022 жылға дейін одан бюджетті түзету әлеуметтік көмекке, ШОК әрі өсуі таяудағы жылдары ТШИ келуінің ба- үшін инфрақұрылымға және субсидияларға сты көзі болады деп күтілуде. Егер Қазақстан қосымша шығыстарды көздейді, олар мұнай- 20 лық емес тапшылықты ЖІӨ-нің 8,6 процентіне Бюджеттің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін дейін арттырады (2-кесте). 2020 жылы үкімет аз үкімет мұнайлық емес тапшылықты қысқарту қамтылған үй шаруашылықтарына әлеуметтік саясатын жалғастыруы қажет. Бұл қатынастағы көмек көрсетуге, білім беру қызметкерлерінің шығыстардың ұлғаюы мұнай кірістерінің ұлға- жалақысына, зейнетақыларға және денсаулық юымен сүйемелденуі тиіс. Одан басқа, бюджетті сақтау жүйесіне жұмсалатын шығыстарға жұм- шоғырландыру басым болып қала береді, өйт- салатын шығыстарды арттыруы мүмкін. 2020 кені үкімет Ұлттық қордың6 бюджетке жоспар- жылы мұнайлық емес тапшылық болжам бой- лы трансферттерін қысқарту туралы жария- ынша ЖІӨ-нің 7,6 процентіне жақындайды. лаған болатын. 2-кесте. Негізгі сценарий: негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер, 2016-2021 жж (егер өзгесі көрсетілмесе, процентпен)   2016 2017 2018 2019 2020 2021   Прогноз ЖІӨ нақты өсуі 1.1 4.1 4.1 4.0 3.7 3.9 Мұнай секторы 2.3 7.4 4.7 2.0 1.8 2.0 Мұнайлық емес секторлар 0.9 3.2 3.9 4.5 4.2 4.5 Инфляция кезең соңына 8.3 7.2 5.4 5.6 5.5 5.5 егер өзгесі көрсетілмесе, ЖІӨ-нен процентпен Ағымдағы операциялар шотының балансы -5.9 -3.1 0.0 -2.8 -2.5 -1.7 Тікелей шетелдік инвестициялар 10.0 2.3 2.8 2.1 2.5 2.2 Бюджеттің жалпы балансы -5.5 -4.5 2.7 -1.3 -0.6 -1.1 Мұнайлық емес бюджеттің балансы -10.0 -12.8 -7.6 -8.6 -7.6 -7.4 Таза қаржылық активтер 25.0 15.7 12.7 13.8 12.1 10.1 Кедейлік деңгейі (күніне $ 5,5, СҚП) 12.2 8.6 7.4 6.6 5.8 5.2 Дереккөз: Мемлекеттік органдар жариялаған деректер негізінде Дүниежүзілік банк қызметкерлерінің есептеулері. Ескерту: СҚП = сатып алу қабілетінің паритеті. Экономиканың сыртқы күйзелістер алдындағы Экономиканың өнімділігін арттыру жөнінде- осалдығы орта мерзімді кезеңде кедейліктің гі реформаларды іске асырудағы ілгерілеу- өсуі мен қысқаруы үшін тәуекелдің басты көзі дің жеткіліксіздігі өсу ауқымын шектейді. Қа- болып қалады. Әлемдік экономика бойынша зақстан 2020 жылы Doing Business рейтингінде болжамдар және дамушы елдерде өсу бойынша көтерілді және қаралған 190 елдің ішінен 25 күтілімдер өте белгісіз болып қала береді. 2019 жетекші елдің қатарына кірді. Дегенмен, жеке жылғы қыркүйекте жаһандық сауда өткен жылғы секторда серпінділіктің болмауы, нарықта ірі сәйкес кезеңмен салыстырғанда 1 процентке мемлекеттік кәсіпорындардың сақталып оты- қысқарды. Осылайша, биылғы жылы жаһандық экономиканың өсуі 2009 жылдан бастап 2,6 рған үстемдігі және банктердің шағын және орта процентке дейін төмендейді, ал 2020 жылы бір- кәсіпорындарға жеткіліксіз несие беруі эконо- шама қалпына келеді деп күтілуде.7 Қытай мен мика үшін төмендету тәуекелдерін туғызады. АҚШ арасындағы сауда соғысы инвесторлардың Осыған байланысты, Үкімет өнімділікті арттыру сенімін және ТШИ ағындарын төмендетті. Қы- және мұнайлық емес экономикаға қажетті ше- тай экономикасының өсуі күтілгеннен аз болды телдік инвестицияларды тарту үшін құрылым- және бұл жаһандық экономиканың өсуін одан әрі дық реформаларды белсенді іске асыруды жан- төмендетуі мүмкін. Қазақстан үшін бұл сценарий дандыруы аса қажет. Халықтың әлеуметтік осал экспортқа кері әсер ете отырып, шикізат тауар- топтарын қолдау үшін мемлекет осы кезге дейін ларына жаһандық бағаның одан әрі төмендеуін қабылдаған саясат шаралары жұмыс орындарын білдіреді. Энергия тасығыштар мен металдар құру жөніндегі батыл қадамдармен бірге кедей- сияқты Қазақстанға қатысы бар шикізат тауар- лік деңгейін 2021 жылға қарай 8 процентке дейін ларының бағалары бойынша болжам 2020 жылы бағалардың төмендейтінін көрсетеді, бұл ретте, төмендетуге көмектеседі. Дегенмен, халықтың егер жаһандық экономиканың өсу қарқынының елеулі бөлігі кедейшілік шегіне жақын болып қала баяулауы күткендегіден жоғары болса, ол нашар- береді және іскерлік белсенділіктегі әлеуетті күй- лауы мүмкін.8 зелістер кедейліктің кері өсуіне әкелуі мүмкін. 5 Импорт көлемі бір айда 3 млрд. АҚШ долларына тең деген оймен. 6 Қазақстандық егеменді әл-ауқат қоры. 7 Дүниежүзлік банк 2019а. 8 Дүниежүзлік банк 2019b. Қазақстан бойынша экономикалық баяндама – желтоқсан 2019 ж. 21 7 Саясатқа шолу Ірі банктер активтерінің сапасын бағалау a. a. Қазақстан Ұлттық Банкі (ҚҰБ) банк секторы қаржыландырылған несиелік қолдаудың жо- активтерінің шамамен 87 процентін құрай- март бағдарламаларына қарамастан, заңды тын 14 банкке тиесілі активтердің сапасы- тұлғаларды, әсіресе ШОК-ты банктік несие- на тәуелсіз бағалау жүргізуде. 2014-2015 леу 2016 жылдың соңындағы 8,6 триллион жылдары мұнай бағасының төмендеуі мен теңгеден 2019 жылғы қыркүйектің соңына теңге бағамының әлсіреуі елдің банк секто- қарай 7 триллион теңгеге дейін одан да көп рының активтері мен төлем қабілеттілігінің төмендеді. Депозиттердің ЖІӨ-ге қатынасы сапасына кері әсерін тигізді. Банк секторын да төмендеуде. Екінші деңгейләк банктердің тұрақтандыру үшін билік банктерге өтімділік активтерін бағалау процесі билік қаржы сек- пен реттелген қарыздар берді, проблема- торының әл-ауқатын қалпына келтіру үшін лық активтерді сатып алды, қарыздар мен қажетті шаралар қабылдауы үшін банктердің резервтерді жіктеу бойынша мәжбүрлеу ша- проблемалық активтерінің нақты ауқымын раларын қолданудан бас тартты. Осы шара- және олардың төлем қабілеттілігін анықтауға ларға және квазибюджеттік ресурстардан көмектеседі. 22 b. Еуразиялық экономикалық одақ пен басқа елдер арасындағы екі жақты келісімдер және 12 ел үшін жаңа визасыз саясат Еуразиялық экономикалық одақтың (ЕАЭО) жаңа сауда келісімдері қазақстан экспорты үшін мүмкіндіктерді арттыра алады. 2019 жылғы 1 қазанда ЕАЭО пен Сингапур арасында еркін сауда туралы келісімге қол қойылды. Ол тау- арлар саудасын, сондай-ақ көрсетілетін қыз- меттер саудасын реттеуді және инвестициялар үшін шарттарды қамтиды. Қазанның соңында Қытаймен экономикалық ынтымақтастық тура- лы Келісім күшіне енеді, ол сауда рәсімлерінін жеңілдетуді көздейді. 2019 жылғы 25 қазанда ЕАЭО пен Сербия арасындағы еркін сауда ту- ралы келісімге қол қойылды, оның көп бөлігі Сербияның Беларусьпен, Қазақстанмен және Ресеймен жасаған қолданыстағы келісімдеріне негізделеді. Бұл Қазақстан үшін неге маңызды? ЕАЭО кедендік одағының мүшесі бола отырып, Қазақстан ЕАЭО импорттық тарифтерінің ортақ құрылымын пайдалануы тиіс. Бұл жаңа келісім- дер ЕАЭО үшін жаңа сауда серіктестерін әкеледі және Қазақстанға экспорт нарықтарын әртарап- тандыруға, ТШИ тартуға, сауданы қайта бағдар- лауды қысқартуға және көрсетілетін қызметтер саудасын ұлғайтуға мүмкіндік береді. Үкімет азаматтары Қазақстанда 30 күн ішінде визасыз бола алатын елдердің тізіміне 12 ел қосты. Азаматтары Қазақстанға визасыз келе алатын елдердің тізіміне Бахрейн, Колумбия, Индонезия, Кувейт, Лихтенштейн, Оман, Филип- пин, Катар, Сауд Арабиясы, Таиланд, Ватикан, Вьетнам қосылды.9 Осы елдердің кейбірінде, атап айтқанда Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінде көшпелі туризмге сұраныс өсуде. Бұл саясат Қа- зақстанға шетелдік туристердің келуін едәуір арттыруы және Қазақстан мен Таяу Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Азия елдері арасындағы эко- номикалық байланыстарды нығайтуы мүмкін. 2019 жылғы қарашада үкімет бұл саясатты ше- телдік авиатасымалдаушыларға келесі үш жыл ішінде басқа елдердің қалаларына ұшуды жалға- стыра отырып, Қазақстанның 11 әуежайына ұшуға мүмкіндік беретін «ашық аспан» саясатын қабылдау туралы хабарландырумен толықтыр- ды. Бұл бастама әуе тасымалы ағынын тартуға, авиация саласындағы бәсекелестікті арттыруға және Қазақстанның шетелдік келушілер үшін қолжетімділігін айтарлықтай жақсартуы тиіс. 9 Бұл жаңа елдер Еуропалық Одақ мүшелерінен және басқа 45 елден тұратын қолданыстағы тізімге қосылды. Қазақстан бойынша экономикалық баяндама – желтоқсан 2019 ж. 23 Арнайы бөлім Қазақстан экспортының әртараптылығы және өміршеңдік дәрежесі* Сауда – нарықтарға қолжетімділікті кеңейту, ТШИ мен технологияларға қолжетімділікті арттыру, бәсекелестікті күшейту арқылы Қазақстанның даму перспективаларында маңызды рөл атқара алады. Соңғы уақытта Қазақстан экспортты салыстырмалы түрде әртараптандыра алды, бірақ экспорт сапасы біршама төмен болып қалып отыр, ал Қазақстанның жеткізудің жаһандық тізбегіне қатысуы әлі де шектеулі. Одан басқа, қазақстан экспортының Еуразиялық экономикалық одақ нарықтарынан тыс өміршеңдігі айтарлықтай төмен. Қазақстан салыстырмалы түрде шағын артуына, жалақының айтарлықтай ұлғаюы- ішкі нарықпен және көмірсутектерге өте на, кедейліктің күрт қысқаруына алып кел- жоғары тәуелділікпен сипатталады. Ел ді. Алайда шикізатқа әлемдік бағаның құл- өсуді қолдау және жоғары табыс деңгейі дырауымен экономиканың өсуі 2000-2007 бар ел мәртебесіне қол жеткізу туралы сөз жылдар ішінде орта есеппен 10,2 процент- болған кезде тек ішкі сұранысқа ғана сене тен 2008-2017 жылдар ішінде 4,1 процент- алмайды. Оның орнына трансшекаралық ке дейін баяулады, ал өнімділіктің өсуі нөл инвестициялар мен сауданың көмегімен шамасында болды. басқа экономикалардың өсуімен ықпал- дасу қажет. Одан басқа, көмірсутектерге Өңірлік саудада мүмкіндіктерді кеңей- тәуелділіктің жоғары болуына байланысты ту экономикалық өсуді қолдауы және экономика шикізаттың әлемдік бағаларын- өнімділікті арттыруы мүмкін. 2014-2017 дағы күйзелістер алдында осал. Бұған дейін жылдары жаһандық сауданың өсу қарқы- мұнай бағасының өсуі өсу қарқынының тез нының төмендеуі аясында Ресей мен Орта- * Бұл бөлім Гильермо Карлос Аренас дайындаған баяндамаға негізделген 24 лық Азия аймағындағы екіжақты сауда орта есеппен 6,5 процентке 14-сурет. Экспорт өнімдерінің шоғырлануы өсті, ал Ресей мен Орталық Азия Херфиндаль-Хиршман индексі арасындағы мұнайлық емес тау- 0.39 арлардың екіжақты саудасы орта AZE 0.66 есеппен 2,6 процентке өсті. Бұл 0.09 CHL Қазақстанға осы елдердің салала- 0.11 рындағы орта топтың тұтынуын IDN 0.02 0.02 және аралық тауарларға сұраны- стың өсуіне байланысты мүмкін- 0.81 KAZ 0.39 діктерді пайдалануға мүмкіндік MEX 0.02 береді. Импорттық тауарларға 0.02 қол жеткізу, сондай-ақ анағұрлым 0.12 2000 2018 RUS жетілдірілген технологияларға қол 0.15 жеткізуді жақсартуы және нарықта бәсекелестікті күшейтуі мүмкін, 0 .2 .4 .6 .8 бұл өнімділіктің өсуі үшін үлкен Дереккөздер: БҰҰ-ның тауарлар саудасы бойынша статистикалық маңызға ие. деректер базасының деректері негізінде Дүниежүзілік банк қызметкерлерінің есептеулері. Қазақстан экспорт қоржынының Ескертпе: HHI = Херфиндаль-Хиршман индексі. AZE = Әзірбайжан; шоғырлануы тауарлар бойынша CHL = Чили; IDN = Индонезия; KAZ = Қазақстан; MEX = Мексика; RUS = Ресей да, нарықтар бойынша да аза- йды. 14-суретте соңғы жылдары шоғырлану индексінің төмендеуі- 15-сурет. Экспорт нарықтының шоғырлануы не қарамастан, әсіресе 2013 жылы бойынша Херфиндаль-Хиршман индексі әлемдік бағалар төмендегеннен кейін, негізінен шикі және өңдел- AZE 0.21 0.11 меген тауарларды қамтитын Қа- 2000 2018 CHL 0.07 зақстан экспорты кіретін тауарлар 0.14 бөлігінде әлі де қатты шоғырланға- 0.09 IDN нын көруге болады. Бұл шоғыр- 0.06 ланудың төмендеуі барлық басқа KAZ 0.14 0.07 қарастырып отырған елдердің серпінінен ерекшеленеді, өйткені MEX 0.78 0.59 бірталай елдер (Индонезияны RUS 0.05 қоспағанда) осы уақыт кезеңінде 0.05 экспорттың шоғырлануын арттыр- ды. Қазақстан экспортын пайдала- 0 .2 .4 .6 .8 натын Дүниежүзілік сауда ұйымы- Дереккөздер: БҰҰ-ның тауарлар саудасы бойынша статистикалық ның неғұрлым қолайлылы режимі деректер базасының деректері негізінде Дүниежүзілік банк жаңа нарықтарға қол жеткізуге қызметкерлерінің есептеулері. мүмкіндік береді. Бұл Қазақстанға Ескертпе: HHI = Херфиндаль-Хиршман индексі. AZE = Әзірбайжан; экспорт нарықтарын әртараптан- CHL = Чили; IDN = Индонезия; KAZ = Қазақстан; MEX = Мексика; RUS = Ресей. дыруда жетістікке қол жеткізуге мүмкіндік берді (15-сурет). 16-сурет. Экспорттың өсу құрамдастары, 2000-2018 Экспорт өнімдерін әртараптан- (процентпен) дыру соңғы екі онжылдықта қа- 65,5 70 зақстан экспортын дамытуда маңызды рөл атқарды. 16-сурет- 60 те 2000-2018 жылдары Қазақстан 50 экспортының жиынтық өсудің 66 проценті нарықта болуын сақтап 40 33,6 қалу қабілетіне (сол нарықтағы 30 сол тауарларды сату) себепші 20 болды және 34 проценті қазіргі нарықтардағы тауарлардың кеңе- 10 0,7 0,1 юімен (ескі нарықтағы жаңа тау- 0 арларды сату) негізделеді (16-су- Ескі нарықтар, Ескі нарықтар, Жаңа нарықтар, Жаңа нарықтар, рет). Бұл аса маңызды, өсудің 1 ескі тауарлар жаңа тауарлар ескі тауарлар жаңа тауарлар проценттен азы жаңа нарықтарға Дереккөздер: БҰҰ-ның тауарлар саудасы бойынша статистикалық (ескі немесе жаңа тауарлар) сату- деректер базасының деректері негізінде Дүниежүзілік банк ды қамтамасыз етті. қызметкерлерінің есептеулері. Қазақстан бойынша экономикалық баяндама – желтоқсан 2019 ж. 25 Әртараптандырудағы біршама жетістікке қара- экспортының үлестік құны төмендеудің тұрақты мастан, Қазақстанның мұнайлық емес экспор- үрдісін көрсетіп отыр және Қазақстан экспор- тының басым бөлігі кейбір ауыл шаруашылығы тының сапасы басқа елдерге қарағанда төмен және азық-түлік тауарларын қоспағанда, сапа- (17-сурет). Сонымен қатар, қазақстан экспор- дағы айтарлықтай жақсаруларды көрсетпеді. тындағы сүт өнімдерінің сапасы айтарлықтай 1990-2000 жылдары Қазақстан экспорттың жақсартуларды көрсетеді (18-сурет). Бұл тауар- үлестік құны бойынша Чили және Индонезия лардың сапасын арттыру мүмкін екендігін және сияқты басқа шикізаттық экспорттаушыларға экспорттың осы түрлері экспортты әртараптан- жақын болды. Алайда он жылдан кейін қазақстан дыруда үлкен рөл атқаратынын көрсетеді. 17-сурет. Экспорт сапасы: сапаны арттырудың 18-сурет. Салалар бойынша қазақстан экспор- әлемдік шекарасына дейінгі орташа қашықтық тының сапасы: сапаны арттырудың әлемдік шекарасына дейінгі орташа қашықтық 0,9 1990‐2000 2001‐2014 1,0 1990‐2000 2001‐2014 0,8 0,9 0,7 0,8 0,7 0,6 0,6 0,5 0,5 0,4 0,4 0,3 0,3 0,2 0,2 0,1 0,1 0,0 0,0 Жемістер мен тұқымдастар көкөністер Сүт өнімдері Әзірбайжан Индонезия Қазақстан Сусындар Астық Мексика Ресей Чили Ет Дереккөздер: ХВҚ сапа индексі; Дүниежүзілік банк Дереккөздер: ХВҚ сапа индексі; Дүниежүзілік банк қызметкерлерінің есептеулері. қызметкерлерінің есептеулері. Қазақстан экспортының жойылып кетпеу ықти- басқа «дәстүрлі емес» нарықтарға экспорттаудың малдығы бірінші жылдан кейін 50 проценттен өміршеңдік коэффициенті анағұрлым төмен. Экс- кем. Осы қатынастарды үш жылдан астам сақтау порттық байланыстар ЕАЭО немесе ТМД мүше- ықтималдығы 25 проценттен кем. Одан басқа, қа- лерімен орныққан жағдайда олардың өміршеңдік зақстан экспорты ағынының 90 проценті оныншы ықтималдығы айтарлықтай жоғары (20-сурет), жылға қарай жоғалады. Салыстыру үшін салысты- бірақ экспорттық байланыстар бір жылдан артық ру жүргізілетін көптеген басқа елдердің экспор- созылу мүмкіндігі едәуір төмен. Бірінші жылдан тының өміршеңдік коэффициенті бақылаулардың кейін Қытайға экспорттың өміршеңдік коэффици- барлық кезеңдері бойынша жоғары. Бірінші жыл- енті 50 процентті, ЕО – 46 процентті, Оңтүстік- дан кейін Чили, Индонезия, Мексика немесе Ресей Шығыс Азия мемлекеттері қауымдастығының ел- экспорттық қатынастарының жойылып кетпеу дері (АСЕАН) - 43 процентті құрайды. ықтималдығы – 54 процент, одан кейін ол үшін- ші жылдан кейін 32 процентке дейін төмендейді Қосылған құнның жаһандық тізбектерімен (бұл Қазақстанға қарағанда 7 және 8 проценттік (GVC) интеграцияны ұлғайту экспортты әрта- тармаққа жоғары). Оныншы жылдан кейін экс- раптандыру бойынша Қазақстанның күш салуы порттың өміршеңдік коэффициенті – Чили, Индо- үшін аса зор маңызы бар. Шикізат экспортта- незия және Ресейде 16 процент, Мексикада 19 ушысы үшін қосылған құнның жаһандық тізбек- процент. Қазақстанның шикізаттық емес өнер- теріне қатысуы шикізаттық емес экспортты ұлғай- кәсіптік экспорттық позициялары, мысалы, маши- туға мүмкіндік береді. Қазақстан қосылған құнның налар мен көлік жабдықтары негізгі экспорттық жаңа жаһандық тізбектеріне қатыса отырып неме- тауарлар арасындағы ең аз коэффициенттерді се қосылған құнның жаһандық тізбектеріне қазіргі көрсетеді (19-сурет). Еуразиялық экономикалық қатысуды «тереңдете» отырып, өзінің экспорттық одақтан (ЕАЭО) немесе Тәуелсіз Мемлекеттер До- себетін әртараптандыруды бастай алады және стастығынан (ТМД) тыс жерлерде қазақстаннан 26 19-сурет. Экспорттың өміршеңдігі, Қазақстан 20-сурет. Қазақстан экспортының өміршеңдігі, және салыстырмалы елдер, 2000-2018 жж межелі елдер бойынша, 2000-2018 жж 1.00 1.00 0.25 0.50 0.75 0.25 0.50 0.75 Survival rates Survival rates 0.00 0.00 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 Years Years AZE CHL IDN ASEAN CHN CIS* KAZ MEX RUS EAEU EU ROW Дереккөздер: БҰҰ-ның тауарлар саудасы бойынша Дерек көздері: БҰҰ-ның тауарлар саудасы бойынша статистикалық деректер базасының деректері негізінде статистикалық деректер базасының деректері негізінде Дүниежүзілік банк қызметкерлерінің есептеулері. Дүниежүзілік банк қызметкерлерінің есептеулері. Ескертпе: AZE = Әзірбайжан; CHL = Чили; Ескертпе: ASEAN = Оңтүстік-Шығыс Азия мемлекеттерінің IDN = Индонезия; KAZ = Қазақстан; MEX = Мексика; қауымдастығы; CHN = Қытай; CIS = Тәуелсіз Мемлекеттер RUS = Ресей. Достастығы; EAEU = Еуразиялық экономикалық одақ; EU = Еуропалық Одақ; ROW = әлемнің қалған елдері. экспорттың дәстүрлі емес өсу көздерін іздей ала- Қазақстан экспорттаушылары, қосылған құн- ды. Қосылған құнның жаһандық тізбегіне қосыла ның жаһандық тізбегіне қатысу үшін қажет- отырып, қазақстан компаниялары ақпарат алады тігіне қарамастан, осыдан он жыл бұрынғыға және әлемдік технологиялар мен білімге қол жет- қарағанда импорттық аралық ресурстарды аз кізеді, және оларға халықаралық стандарттарға пайдаланады. Қосылған құнның жаһандық тіз- сәйкес келуге тура келеді және осының барлығы бектерімен интеграцияның маңызды көрсеткіші өнімділіктің өсу көзі болуы мүмкін. болып табылатын импорттық қосылған құнда ескерілген экспорт үлесі Қазақстанда 2005 жыл- Қазақстанның қосылған құнның жаһандық дан 2015 жылға дейінгі кезеңде 20,3 проценттен тізбектеріне жалпы қатысуы басқа елдермен 6,5 процентке дейін төмендеді (22-сурет). Қо- салыстырғанда салыстырмалы түрде төмен. сылған құнның жаһандық тізбектерімен интегра- Қазақстан экспортында қосылған құнның жаһан- цияның төмендеуі соңғы жылдары және жаһан- дық тізбектерімен өсу ықпалдастығы бар, өйткені дық деңгейде байқалса да, шетелдік кіріспе ре- оның шикізаты басқа елдердің экспорты үшін ара- сурстарды пайдаланудың төмендеуі Қазақстан- лық ресурстар ретінде пайдаланылады. Мұндай ның барлық салаларында дерлік таралған және интеграция экспорттың күрделілігінің көрсеткіші Қазақстандағы сауданың неғұрлым жоғары салы- болып табылмайды, ал Қазақстанның өзінің ба- стырмалы шығындарын (көлік, логистика, тари- сым активі, яғни бұл табиғи ресурстары негізінде фтердің құрылымы, тарифтік емес шаралар) көр- жаһандық экономикамен интеграциялану қабілеті сете алады. (21-сурет). Екінші жағынан, Қазақстандағы қо- сылған құнның жаһандық тізбектерімен төмен- Одан басқа, соңғы онжылдықта отандық өн- деу ықпалдасуы оның экспортында шетелдік қо- діріс сыртқы сұранысқа (40,6 проценттен 25,3 сылған құнды пайдаланудың төмен деңгейіне бай- процентке дейін) аз сүйеніп, жергілікті сұра- ланысты айтарлықтай әлсіз. Әсіресе, қазақстан нысқа көбірек сүйенетін болды. Жергілікті на- экспортында шетелдік қосылған құнның үлесі рық рөлінің айтарлықтай ұлғаюы ішкі нарық 2000 жылдан бастап үш есеге дерлік төмендеді мөлшерінің ұлғаюын көрсетеді, ол сондай-ақ экс- және ол Индонезия мен Ресей сияқты салыстыру порттың бәсекеге қабілеттілігінің жалпы төмен- жүргізілетін басқа да ресурстарға бай елдердің деу серпініне сәйкес келеді, осыған байланысты деңгейінен әлдеқайда төмен және Мексика, Та- иланд немесе Вьетнам сияқты қосылған құнның отандық компанияларға өзінің өсуді әртараптан- жаһандық тізбектерімен интеграцияның жоғары дыру стратегиясында экспорттық нарықтардан дәрежесі бар елдердің бестен бірін құрайды. бас тартуына тура келуі мүмкін. Қазақстан бойынша экономикалық баяндама – желтоқсан 2019 ж. 27 21-сурет. 2005 және 2015 жж қосылған құнның 22-сурет. 2005 және 2015 жылдары жаһандық тізбектеріне қатысу индексі экспортта шетелдік қосылған құнның үлесі 60 Төмен интеграция Жоғары интеграция 35 2015 2005 30 50 25 40 20 15 30 10 20 5 0 Барлығы Өнеркәсіп өндірісі шаруашылығы Кен өндіру өнеркәсібі Тамақ өнімдері Сусындар Химия өнімдері Металдар Көлік 10 Ауыл Техника және жабдықтар 0 IDN05 IDN15 RUS05 RUS15 KAZ05 KAZ15 CHL05 CHL15 MEX05 MEX15 THA05 THA15 VNM05 VNM15 Дереккөздер: ЭЫДҰ TiVa деректері негізінде Дүниежүзілік Дерек көздері: ЭЫДҰ TiVa деректері негізінде банк қызметкерлерінің есептеулері. Дүниежүзілік банк қызметкерлерінің есептеулері. Ескерту: CHL = Чили; IDN = Индонезия; KAZ = Қазақстан; MEX = Мексика; KAZ = Ресей; THA = Таиланд; VNM = Вьетнам. Шикізат емес тауарлар мен көрсетілетін қыз- Жол картасының экспорт үшін әсері болуы үшін меттердің экспортын қолдау бойынша жақын- тиімді іске асыру мен мониторингті қамтамасыз да жарияланған Жол картасы уақтылы болып ету қажет. табылады. Сауда және интеграция министрлігі Жол картасына 81 шараны, оның ішінде құжат- Қазақстан экспортты әртараптандыруды ты ресімдеу, бренд танымалдығы, қазақстан экс- жалғастыруы үшін одан әрі реформалар қажет. портын ынталандыру бойынша мемлекеттік қол- Қазақстан ЕАЭО шеңберіндегі сауданы жеңілде- даудың түрлі шараларын үйлестіру жөніндегі та- ту рәсімдерін бір жақты оңтайландыруға және лаптарды орындауға байланысты шығындарды көлік пен логистикадағы байланыстарды жақ- қысқарту жөніндегі шараларды енгізуді ұсынады. сартуға шоғырлана алады. Осылайша, кеден Сонымен қатар, Жол картасында экспорттаушы- және санитарлық бақылау сияқты негізгі орган- ларды қолдау үшін қаржы құралдарын дамыту дардың бизнес-процестерін оңтайландыру сау- жоспары бар. Шараның бірі – экспорттаушылар да рұқсаттарын өңдеу үшін «бір терезе» қағида- үшін бір терезе» қағидаты бойынша көрсетілетін ты бойынша қызметтерді дамытудағы алғашқы Qazatrade қызметін құру. Qazatrade қазақстан қадам болуы мүмкін. Шикізат секторынан тыс тауарларын қолдау және экспорттаушылар мен ТШИ тарту және ұстап қалу жөніндегі саясат ша- тиісті мемлекеттік органдар арасындағы өзара ралары, мысалы, ауыл шаруашылығы мен мал іс-қимылға жәрдем көрсету үшін таңдалған ше- шаруашылығында да Қазақстанға қосылған құн- телдік сауда өкілдіктерінде ұйымдастырылатын ның жаһандық тізбектеріне қатысуды ұлғайту болады. Бұдан басқа, тәжірибе көрсетіп отырған- арқылы экспортты әртараптандыруға көмекте- дай, экспортты қолдау жөніндегі агенттіктер се алады. Одан басқа, Қазақстан шетелдік өн- сыртқы экономикалық қызметке қатысушылар дірушілермен байланыс орнату және шетелдік үшін ақпараттық және зерттеу шығындарын нарықтарда стандарттар талаптарын орындау төмендетуі және оларға нарықты реттеу талап- үшін жергілікті компаниялардың сіңіру қабілетін тарын орындауға көмектесуі мүмкін. Дегенмен, дамытуды жалғастыруы қажет 10 Ледерман, Оларреага, Пейтон 2010. 28 Пайдаланылған әдебиеттер Ледерман, Даниэль, Марсело Оларреага, Люси Пейтон. 2010. «Экспортты жылжыту жөніндегі агенттікке жаңа көзқарас». Journal of Development Economics 91 (2): 257-265. Дүниежүзілік банк. 2019a. Жаһандық экономиканың перспективалары. Вашингтон, Колумбия округі: Дүниежүзілік банк, маусым. Дүниежүзілік банк. 2019b. Шикізат нарықтарының перспективалары. Вашингтон, Колумбия округі: Дүниежүзілік банк, қазан. Қазақстан бойынша экономикалық баяндама – желтоқсан 2019 ж. 29 ЕСКЕРТПЕЛЕР ҮШІН 30 Қазақстан бойынша экономикалық баяндама – желтоқсан 2019 ж. 31