45077 Manual i IFC pėr qeverisjen e biznesit familjar Botimi i pare: I pėrkthyer ne gjuhen angleze, franceze, spanjolle, portugeze, maqedone dhe nė gjuhėn shqipe. Copyright © 2007 International Finance Corporation United States of America 2121 Pennsylvania Ave. NW, Washington, DC 20433 Anėtar i Grupit tė Bankės Botėrore Udhėzim Manuali i IFC pėr qeverisjen e biznesit familjar (Manuali) ėshtė pėrpiluar nga stafi i International Finance Corporation (IFC). Mendimet dhe konkluzionet e Grupit tė Bankės Botėrore, Bordit tė drejtorėve tė tij si dhe shteteve qė i prezantuara nė kėtė manual, nė pėrgjithėsi, nuk pasqyrojnė pikėpamjet e IFC, pėrfaqėsojnė. Materiali i pėrmbledhur nė kėtė manual ėshtė pėrpiluar si pėr saktėsinė e tij dhe nuk mbajnė pėrgjegjėsi pėr pasojat e pėrdorimit tė tij. udhėzim i pėrgjithshėm, por IFC dhe Grupi i Bankės Botėrore nuk garantojnė drejta e autorit si dhe/ose transmetimi i pjesėve tė kėtij materiali, ose tė Materiali i ofruar nė kėtė punim ėshtė i mbrojtur me tė drejtėn e autorit. E materialit nė pėrgjithėsi, mund tė jetė shkelje ligjore. IFC pėrkrah shpėrndarjen pjesėt e doracakut pėr nevojat personale, po jo pėr pėrdorim tregtar, pa asnjė tė e kėtij publikimi dhe me kėtė, jep leje qė shfrytėzuesit e kėtij punimi tė kopjojnė drejte pėr shitje, rishpėrndarje, ose shumėfishim i materialeve nga ky manual. me shkrim nga IFC. Ēdo kopjim ose pėrdorim tjetėr i kėtij punimi duhet tė lejohet apo aprovohet MANUAL I IFC PĖR QEVERISJEN E BIZNESIT FAMILJAR 4 Parathėnie Qėllimi i Manualit tė IFC pėr qeverisjen e biznesit familjar ėshtė tė ndihmojė drejtimin e ēėshtjeve themelore nė biznesin familjar gjatė punės me klientėt qė stafin pėr investimet dhe shėrbimin kėshillimor tė IFC nė identifikimin dhe kanė biznes familjar. Manuali mund tė pėrdoret gjithashtu si material udhėheqės pėr klientėt e IFC tė cilėt dėshirojnė tė pėrforcojnė mė tepėr praktikėn qeverisėse tė biznesit familjar. Ky manual plotėson mjetet Metodologjike tė IFC pėr tė vlerėsuar qeverisjen e biznesit familjar tė klientėve tė tyre. Qeverisjes sė Korporatave tė IFC pėr kompanitė familjare qė po pėrdoren nga biznesit familjar. Gjithashtu, ai nuk pėrbėn zėvendėsues pėr kėshillim individual Ky Manual nuk ėshtė menduar si libėr referimi i pėrgjithshėm nė qeverisjen qė mund tė ofrohet nga konsulentė tė kualifikuar nė biznesin familjar si dhe nga tė saktė dhe praktike tė komponentėve kryesorė tė qeverisjes sė korporatave nė profesionistė ligjor dhe financiarė. Mė saktė, ne pėrpiqemi tė japim njė pasqyrė qeverisjes sė biznesit familjar. Detajet tė mėtejshme mbi cėshtjet e diskutuara nė biznesin familjar, me metoda tė sygjeruara nė dilemat e zakonshme gjatė Manual, mė gjerėsisht mund tė gjenden nė literaturėn e poshtė shėnuar nė fund tė faqeve si dhe nė bibliografinė qė gjendet nė fund tė kėtij Manuali. nė Investor & Corporate Practice tė International Finance Corporation Ky Manual ėshtė pėrpiluar nga Sanaa Abouzaid, Corporate Governance Officer pėrmbajtjen e Manualit mund tė kontaktoni nė kėtė adresė: (Korporatės ndėrkombėtare financiare). Pėr ēdo pyetje ose koment lidhur me Investor & Corporate Practice Sanaa Abouzaid Corporate Governance Department International Finance Corporation 2121 Pennsylvania Avenue, N.W. Telefoni: 202-458-1614 Washington, D.C. 20433 U.S.A Email-i: sabouzaid@ifc.org 5 MANUAL I IFC PĖR QEVERISJEN E BIZNESIT FAMILJAR 6 Tabela e Pėrmbajtjes HYRJE 1. Biznesi familjar, pėrkufizimet dhe veēoritė ­ anėt e forta dhe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 2. Etapat e rritjes sė biznesit familjar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 tė dobėta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 2.1. Themeluesi(t) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 2.2. Partneriteti me motrėn/vėllanė . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 2.3. Konfederata kushėrinjsh. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 PJESA I: ROLET E ANĖTARĖVE TĖ FAMILJES NĖ QEVERISJEN E BIZNESIT TĖ TYRE . . 85 1. Pronarėt (Aksionerėt) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 2. Manaxherėt (Manaxherėt e Lartė) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 3. Drejtorėt (Bordi i drejtorėve) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 4. Anėtarėt e familjes (Familja dhe institucionet e saj). . . . . . . . . . . . . . . . . 87 PJESA II: QEVERISJA FAMILJARE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 1. Themelimi familjar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 1.1. Politikat e punėsimit tė anėtarėve tė familjes . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 2. Institucionet e qeverisjes familjare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 1.2. Politikat e aksioneve tė anėtarėve tė familjes . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 2.1. Asamblea familjare. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 2.2. Kėshilli familjar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 2.3. Zyra familjare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 2.4. Institucione tė tjera familjare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 Pjesa III: BORDI I DREJTORĖVE NĖ BIZNESIN FAMILJAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 1. Bordet Kėshillimore . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 1.1. Pėrkufizimi dhe rolit i Bordit Kėshillimor . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 1.2. Pėrbėrja e Bordit Kėshillimor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 2. Bordi i drejtorėve . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 1.3. Avantazhet dhe Disavantazhet e Bordit Kėshillimor . . . . . . . . . 109 2.1. Roli i Bordit tė drejtorėve . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 2.2. Pėrbėrja e bordit tė drejtorėve . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 2.3. Detyrat e drejtorėve . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 7 MANUAL I IFC PĖR QEVERISJEN E BIZNESIT FAMILJAR 3. Drejtorėt e pavarur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 3.1. Rėndėsia e drejtorėve tė pavarur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 3.2. Pėrkufizimi i pavarėsisė sė drejtorėve . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 Pjesa IV: MANAXHIMI I LARTĖ NĖ BIZNESIN FAMILJAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 1. Manaxherė nga familja kundėr manaxherėve jashtė familjes . . . . . . . 117 2. Trashėgimi i CEOs dhe Manaxherit tė Lartė . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 2.1. Rėndėsia e njė plani zyrtar pėr trashėgimin 2.2. eHapat e njė plani formal pėr trashėgimin e CEOs . . . . . . . . . . 121 Manaxhimit tė Lartė . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Pjesa V: SHFAQJA E BIZNESIT FAMILJAR NĖ PUBLIK ..................................123 1. Pse tė shfaqeni nė publik? Pse jo? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 1.1. Avantazhet e shfaqjes nė publik tė biznesit familjar . . . . . . . . . . 123 2. Pėrgatitja pėr njė IPO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 1.2. Disavantazhet e shfaqjes nė publik tė biznesit familjar . . . . . . . 124 KONKLUZIONE...............................................................127 BIBLIOGRAFI.................................................................128 8 HYRJE Biznesi familjar pėrbėn formėn mė mbizotėruese dhe mė tė vjetėr tė organizimit tė biznesit. Nė shumė vende, biznesi familjar pėrfaqėson mė shumė ekonomik dhe nė forcėn e punės. Pėr shembull, nė Spanjė rreth 75 % biznesit se 70 pėrqind tė biznesit nė pėrgjithėsi dhe luan njė rol kryesor nė zhvillimin ėshtė nė pronėsi familjare dhe mesatarisht kontribuojnė me 65 % nė GDP-nė nė grumbullimin e pėrgjithshėm tė GDP-ės sė Amerikės Latine.2 shtetėrore.1 Nė mėnyrė tė ngjashme, biznesi familjar kontribuon me rreth 60 % Biznesi familjar varion nga ndėrmarrjet e vogla dhe mesatare dhe deri nė konglomerate tė mėdha qe operojnė nė njė numėr tė madh sė industrive tė njohura janė: Salvatore Ferragamo, Benetton dhe Fiat Group nė Itali; L'Oreal, ndryshme dhe nė shtete tė ndryshme. Disa prej bizneseve familjare mė tė Carrefour Group, LVMH dhe Michelin nė Francė; Samsung, Hyundai Motor dhe Ito-Yokado nė Japoni; si dhe Ford Motors Co dhe Wal-Mart Stores nė dhe LG Group nė Koreėn Jugore; BMW dhe Siemens nė Gjermani; Kikkoman Shtetet e Bashkuara. Ėshtė fakt qė shumica e bizneseve familjare ėshtė me kohėzgjatje shumė tė familjare dėshton dhe nuk e tejkalon brezin e tretė tė pronarėve.3 Shpesh herė, shkurtėr, sepse themeluesi i tij e ndėrpret qeverisjen, 95 pėrqindja e bizneseve si shkak pėr kėtė ėshtė mospėrgatitja e brezit tė ardhshėm pėr qasjen me kėrkesat e biznesit nė rritje si dhe me rritjen e kėrkesave sė familjes tė zmadhuar nė numėr. Biznesi familjar mund tė zmadhojė probabilitetin pėr mbijetesėn duke futur njė strukturė qeverisėse nė tė dhe duke filluar porēesin arsimor tė brezave tė ardhshėm nė kėtė fushė tė punės. Ky manual do tė fokusohet nė punėn e njė sfidė unike tė qeverisjes nė korporatė me tė cilėn qaset biznesi familjar dhe jep propozime pėr strukturat dhe praktikat qė mund tė lehtėsojnė kėto sfida dhe qė mund tė sigurojnė fokusohet nė karakteristikat e biznesit familjar tė vėzhguara nė botė. Strukturat zbatueshmėri nė biznes. Manuali jep njė perspektivė ndėrkombėtare sepse qeverisėse tė sugjeruara nė Manual duhet tė adaptohen sipas kėrkesave lokale dhe rregulloreve tė biznesit familjar para se tė aplikohen nė njė shtet. 123Rrjeti i Biznesit Familjar, www.fbn-i.org/fbn/main.nsf/doclu/facts. 9 Rrjeti i Biznesit Familjar, www.fbn-i.org/fbn/main.nsf/doclu/facts. Rrjeti i Biznesit Familjar, www.fbn-i.org/fbn/main.nsf/doclu/facts. MANUAL I IFC PĖR QEVERISJEN E BIZNESIT FAMILJAR 1- Biznesi familjar, pėrkufizimi dhe veēoritė­ Fuqitė dhe dobėsitė mazhorancės gjenden nėn kontrollin e familjes, duke e pėrfshirė dhe Pėrkufizim: Nė kėtė Manual, pėrshkruhet njė biznes familjar nė tė cilin votat themeluesin(themeluesit) qė dėshiron qė biznesin familjar ta trashėgojnė pronėn familjare", "kompania nė pronėn familjare" nė kėtė Manual do tė pasardhėsit e tij. Termat "biznesi familjar", "firma familjare", "biznesi nė zėvendėsohen duke i kushtuar kujdes biznesit familjar. Fuqitė: Rezultatet e disa studimeve tė shitjes, pėrfitimit dhe masave tjera tė mirė se konkurrenca qe nuk gjendet nė duart familjare.4 Studimi i bėrė pėr zhvillimit tregojnė se kompanitė nė pronėn familjare punojnė me sukses mė tė Newsweek-un nga ana e Thomson Financial krahason 6 indekse kryesore te ardhshme pėr firmat familjare rivale nė Evropė dhe konkludon qė kompanitė familjare tregojnė mė shumė sukses nė gjithė indekset, prej FTSE nė Londėr edhe pėr firmat familjare edhe pėr ato qė nuk janė familjare nė ē'do shtet, duke i deri nė IBEX nė Madrid. Thomson Financial krijoi njė indeks unik, qė vlen ka arritur vlerėn prej 206 %, ndėrkohė qė firmat jo-familjare janė rritur vetėm pėrfshire 10 vite tė fundit deri nė dhjetor tė vitit 2003. Nė Gjermani ky indeks ndėrkohė qė rivalėt kanė shėnuar njė rritje me njė vlerė vetėm 76 %. Biznesi 47 %. Nė Francė, indeksi i firmave familjare ėshtė rritur nė vlerėn prej 203 %, Itali.5 familjar gjithashtu tregoi sukses mė tė madh edhe nė Zvicėr, Spanjė, Britani dhe Kjo pėrformancė e lartė ėshtė rezultat i fuqisė tė pandarė qė ekziston nė biznesin familjar e cila nuk ekziston te konkurrenca. Disa prej kėtyre fuqive janė:6 · Angazhimi.. Familja ­ si pronar i biznesit ­ tregon dedikim tepėr tė lartė rinj. Si rezultat, shumė anėtarė tė njė familje identifikohen me pėr rritjen e biznesit, mirėqėnien dhe dorėzimin e punės brezave mė tė kompaninė dhe nė tė njėjtėn kohė janė tė gatshėm tė punojnė mė tepėr dhe ta riinvestojnė nė pjesėn e fitimit tė tyre nė biznesin duke e 4 Denis Leach dhe John Leahy, "Ownership Structures, Control and the Performance 56 01 Newsweek, www.msnbc.msn.com/id/4660477/site/newsweek. of Large British Companies", Economic Journal, 1991. Sir Adrian Cadbury, Family Firms and Their Governance: Creating Tomorrow's Company from Advantage: Unconventional Strategy", Families in Business, 2002. Today's (Egon Zehnder International, 2000); John Ward, "The Family Business HYRJE avancuar zhvillimin nė mėnyrė afatgjate. Gjatė punės me klientėt qė aksionistėve tė dedikuar nė bėrthamėn e kompanisė. posedojnė biznes familjar, IFC i ēmon sė tepėrmi ekzistimin e · Vijueshmėria e njohurive. Familjet qė merren me biznes e kanė nė radhėn egjeneratave parė dhėnien e njohurive, eksperiencės dhe aftėsive tė akumuluara punėn e biznesit familjar prej moshės shumė tė re. Kjo e zmadhon tė reja. Shumė anėtarė tė njė familjeje marrin pjesė nė nivelin e angazhimit dhe mundėson zhvillimin e mjeteve tė nevojshme pėr punėn e tyre familjare. · Serioziteti dhe krenaria. Pėr shkak tė ruajtjes sė emrit dhe reputacionit tė biznesit familjar, qė ėshtė i ndėrlidhur me produktet dhe shėrbimin (shėrbimet) qė ofrojnė, ato mundohen qe tė rrisin cilėsinė e prodhimit Dobėsitėekonomistėt, dhe qė tė ruajnė marrėdhėniet me partnerėt tė tyre (klientėt, punėtorėt, bashkimit, etj.). biznesin familjar ėshtė ajo qė shumica e tyre dėshtojnė punėn nė njė periudhė ( anėt e dobėta) : Mė sa duket, veēoria mė e pėrmendur nė lidhje me afatgjatė. Dhe me tė vėrtet, dy tė tretat deri nė tre tė katėrtat e bizneseve Vetėm 5 deri nė 15 % vazhdojnė me punėn nė duart e gjeneratės sė tretė tė familjare dėshtojnė ose shiten nga themeluesi (themeluesit) gjatė zotėrimit e tyre. themeluesve.7 Pėrqindja e lartė e dėshtimit tė bizneseve familjare i pėrket njė numri tė madh tė shkaqeve. Disa prej tyre u takojnė shkaqeve pėr shkak tė cilėve ēdo biznes tjetėr do tė dėshtonte siē janė: drejtimi i papėrshtatshėm, financa tė pamjaftueshme, kontrolli i ēmimit i papėrshtatshėm, si dhe industria dhe makro-kushtet nė treg. Por, biznesi familjar gjithashtu tregon dhe disa dobėsi tė rėndėsishme pėr natyrėn e tyre. Disa prej kėtyre janė: · Kompleksitet.. Biznesi familjar ėshtė zakonisht mė kompleks nga aspekti i mėnyrės sė drejtimit tė punės, prej atij tė kompetencės, pėr shkak tė ekzistimit tė njė variabilitetit tė ri: familjes. Duke i shtuar edhe emocionet si dhe ēėshtjet familjare nė punė zmadhohet kompleksiviteti itjera, ēėshtjeve me tė cilat zhvillohet puna. Nė ndryshim nga bizneset e anėtarėt e familjes luajnė role tė ndryshme gjatė punės, gjė qė 7Fred Neubauer and Alden G.Lank, The Family Business: its Governance for Sustainability (Routledge New York, 1998). 11 MANUAL I IFC PĖR QEVERISJEN E BIZNESIT FAMILJAR ndonjėherė mund tė ēoje deri te mos drejtimin e iniciativės sė anėtarėve Seksionin I tė kėtij Manuali. tė ndryshėm tė familjes. Kjo ēėshtje do tė diskutohet mė thellė nė · Joformaliteti. Pėr shkak se shumica e bizneseve familjare ėshtė e drejtuar nga anėtarėt e familjes (tė paktėn gjatė dy brezave tė parė), zakonisht ekziston pak interes pėr shpėrndarjen e saktė tė detyrimeve dhe procedurave gjatė punės. Siē rritet numri i anėtarėve tė familjes dhe siē rritet puna, kjo situatė mund tė shkaktojė njė numėr tė madh tė jo efikasitetit dhe konflikteve tė brendshme qė mund t'i kėrcėnohen punės nė vazhdim. · Mungesa e disiplinės. Njė numėr i madh i bizneseve nuk i kushtojnė pėrkujdesje tė nevojshme cėshtjeve kyēe strategjike siē janė: CEO (Drejtori ekzekutiv) dhe pozitat e tjera kyēe udhėheqėse pėr njė varg tėrheqja dhe ruajtja e udhėheqėsit tė aftė tė jashtėm. Zvarritja apo planifikimesh, punėsimi i anėtarėve tė familjes nė kompani, si dhe injorimi i disa rezolutave tė rėndėsishme strategjike mund tė ēojnė deri te dėshtimi i biznesit familjar. 2- Pjesėt e rritjes sė biznesit familjar Pėr nevojat e pėrshkrimit dhe analizės sė pjesėve tė ndryshme qė i kalon biznesi themelor tė pėrbėrė nga tre pjesė qė e pėrbėjnė jetėn e biznesit familjar nė: (i) familjar janė zhvilluar disa modele. Nė kėtė Manual, ne do tė pėrdorim modelin Pjesa e themeluesit /sve; (ii) Pjesa e partneritetit me motrėn/vėllanė; dhe (iii) tė tri pjesėve tė zhvillimit tė biznesit familjar, ai nuk preferon qė i gjithė biznesi Konfederata e kushėrinjve.8 Meqenėse ky model mundėson njė analizė tė mirė disa kompani do tė humben gjatė pjesės sė parė tė kohėzgjatjes sė tyre pėr familjar me siguri do tė kalojė nėpėr kėto tri pjesė tė zhvillimit. Pėr shembull, shkak tė falimentimit ose tė ngjitjes me ndonjė firmė tjetėr. etapa: Evoluimi i pronės dhe udhėheqjes nė shumicėn e bizneseve familjare kalon kėto 21 8John Ward, Creating Effective Boards for Private Enterprises (Family Enterprise Publishers, 1991); Kelin E. Gersick, John A. Davis, Marion McCollom Hampton, Ivan Lansberg, Generation to Generation: Life Cycles of the Family Business (Harvard University Press, 1997). HYRJE 2.1. Pjesa 1: Themeluesi/t (Pronari/ėt qė ka kontroll tė plotė) tėrėsi Kjo ėshtė pjesa fillestare nė ekzistencėn e biznesit familjar. Biznesi ėshtė nė kėrkojnė kėshillė nga njė numėr i vogėl kėshilltarėsh tė jashtėm /ose bashkė nė pronėn dhe nėn udhėheqjen e themeluesit/ve. Shumica e themeluesve punėtorėve, por, me gjithė atė shumica e vendimeve kyēe do tė sillen nga vetė pronari/ėt. Kjo pjesė, zakonisht karakterizohet me angazhim serioz tė themeluesit/ve pėr susksesshmėrinė e kompanisė sė tyre me njė strukturė sė kufizuara tė qeverisjes sė korporatave nė krahasim me dy pjesėt qe vijojnė, sepse udhėheqjes relativisht tė thjeshtė. Nė pėrgjithėsi, kjo pjesė pėrmban ēėshtje tė edhe kontrolli edhe prona mbi kompaninė janė ende nė duart e personit/ve tė njėjtė themeluesit/ve. Ēėshtja me e rėndėsishme qe do tė bien mbi themeluesin/t ndoshta do tė ishte planifikimi i trashėgimisė. Pėr mbijetesėn e biznesit familjar gjatė pjesėve qė vijojnė themeluesi/t duhet tė bėjė pėrpjekje tė detyrueshme nė planifikimin e trashėgimisė dhe pėrgatitja e trashėguesit/ve tė kompanisė. 2.2. Pjesa 2: Partneriteti me motrėn/vėllanė Nė kėtė pjesė, qeverisja dhe prona janė tė transferuara mbi fėmijėt e pjesė nė kompaninė, qeverisja nė pėrgjithėsi fillon tė bėhet relativisht me e themeluesit/ve. Pėr shkak se u zmadhua numri i anėtarėve tė familjes qė marrin ndėrlikuar nė krahasim me atė qė ishte nė pjesėn e parė tė ekzistimit sė biznesit. Disa sfida mė tė zakonshme tė partneritetit nė kėtė pjesė janė: mirėmbajtja e tė biznesit, vendosja e kanaleve tė komunikimit efikas mes anėtarėve tė familjes harmonisė midis motrave/vėllezėrve, formalizmi i proceseve dhe procedurave si dhe sigurimi i planit trashėgues pėr pozitat kryesore tė udhėheqjes. 2.3. Pjesa 3: Konfederata kushėrinjsh (Konsorciumi i kushėrinjve ose Dinastia familjare) Nė kėtė pjesė udhėheqja e biznesit bėhet edhe mė e ndėrlikuar sepse indirekte, tė pėrfshirė nė punėn, duke i pėrfshirė kėtu fėmijėt e fėmijėve tė zmadhohet numri i anėtareve tė familjes qė janė, nė mėnyrė direkte ose anėtarėve u takojnė gjeneratave tė ndryshme si dhe degėve tė ndryshme tė pronarit, kushėrinjtė, dhe bashkėshortėt. Pėr shkak se njė pjesė e madhe e familjes, ato mund tė kenė ide tė ndryshme pėr punėn e mėtejshme tė kompanisė si dhe pėr strategjinė e pėrgjithshme tė biznesit. Nė vijim, ēdo 31 MANUAL I IFC PĖR QEVERISJEN E BIZNESIT FAMILJAR ballafaqohet biznesi familjar nė kėtė pjesė janė: punėsimi i anėtarėve tė familjes, etransmetohet konflikt qė kanė ekzistuar mjedis brezave tė mėparshėm ka mundėsi tė mėdha tė ēėshtjeve qeverisėse. Disa prej ēėshtjeve mė tė zakonshme me tė cilat kėtė brez tė kushėrinjve. Si pasojė, kjo pjesė pėrfshin shumicėn itėanėtarit tė familjes nė biznes si dhe vizioni dhe misioni familjar. drejtat aksionere nė familje, likuiditeti i aksioneve, rregulla mbi dividendėt, roli korporatave me tė cilat ballafaqohen anėtarėt e familjes gjatė ciklit zhvillimor:9 Nė tabelėn qė vijon janė tė pėrmbledhura ēėshtjet kyēe tė qeverisjes sė Pjesa e pronės Pjesa 1: Themeluesi(t) Ēėshtjet dominante aksionare ---harmonisė - Tranzicioni i qeverisjes Trashėgimi Pjesa 2: Partneriteti me Planifikimi i pronės motrėn/vėllanė Mirėmbajtja e punės si grup dhe Pjesa 3: Konfederata kushėrinjve -dividendit, -- Mbėshtetja e pronės familjare - Likuiditetiborxhit Shpėrndarja e kapitalit tė korporatės: Trashėgimi ---- Zbėrthimi aksionarėsh nė familje dhe niveleve tė fitimit Pjesėmarrjai dhe roli i familjes konflikteve Vizioni dhe misioni familjar Lidhja familjare me biznesin Secila pjesė pėrfaqėson sfida dhe ēėshtje tė ndryshme tė cilat, nėse zgjidhen siē duhen, mund tė garantojnė vazhdimėsi tė biznesit familjar. Shumica e kompanive nė pronėn familjare janė tė suksesshme gjatė pjesės sė parė tė punės sė tyre falė pėrpjekjeve tė mėdha tė bėra nga themeluesi(t) sepse ato janė tė domosdoshme qė tė vendoset njė strukturė udhėheqėse si dhe mekanizma tė pėrfshirė nė gjithė aspektet e punės. Por gjatė njė afati tė zgjatur bėhet e pėrkufizim tė saktė tė roleve dhe shpresave tė secilit person qė ėshtė i involvuar vėrteta tė cilat do tė mundėsonin kanale komunikimeve efikase si dhe njė nė biznesin familjar. 41 9John Ward, Creating Effective Boards for Private Enterprises (Family Enterprise Publishers, 1991). PJESA I: ROLET E ANĖTARVE FAMILJAR NĖ UDHĖHEQJEN E BIZNESIT TĖ TYRE Nė njė biznes tipik jo-familjar, secili person i pėrfshirė mund tė jetė punėtor, udhėheqės, pronar, drejtor, ose tė ketė ndonjė kombinim tė kėtyre roleve. Por, nė njė biznes familjar, kėto ēėshtje janė mė tė ndėrlikuara sepse njė individ mund tė ketė disa role dhe pėrgjegjėsi. Kėto role tė shumėfishuara zakonisht janė tė ndėrlidhura me nxitjet e ndryshme, tė cilat i zmadhojnė sfidat qė i ballafaqon biznesi familjar tė cilat nuk ekzistojnė te rivalėt e tyre qė nuk janė nė pronėn familjare.10 1- Pronarėt (Aksionarėt) Pronarėt e biznesit familjar posedojnė disa role dhe motive tė cilėt ndonjėherė investim tė fitimit nė kompani nė vend tė shpėrndarjes sė tij si dividendė, mund mund tė shkaktojnė opinione konflikte. Pėr shembull, njė vendim pėr ri- qė ėshtė i punėsuar nė biznesin familjar mund tė mos ketė asgjė kundėr kėtij tė pranohet ndryshe nga pronarėt, varėsisht nga pozita e tyre nė biznes. Pronari dukej ndryshe pronarit i cili nuk ėshtė i punėsuar nė biznesin dhe i cili ėshtė i vendimi sepse ėshtė duke pranuar rrogė nga kompania. Por, kjo situatė do i varur nga dividendi si mjet kryesor i tė ardhurave. Ky pronar de facto do tė ishte mė tepėr i interesuar nė pranim tė dividendėve mė tė shpeshta dhe mė tė larta. Gjėrat zakonisht bėhen mė tė ndėrlikuara me zgjerimin e biznesit familjar dhe pozitat e ndryshme tė pronarėve nė biznesin, me nxitjet e ndryshme. Disa prej roleve··tėVetėm pronarit nė biznesin familjar janė: Fred Neubauer dhe Alden G.Lank, The Family Business: its Governance for Sustainability Pronar/udhėheqės. pronar. 10(Routledge New York, 1998). 51 MANUAL I IFC PĖR QEVERISJEN E BIZNESIT FAMILJAR ····· Pronar/anėtar i familjes. Pronar/anėtar i familjes/udhėheqės. Pronar/drejtor. Pronar/anėtar i familjes/drejtor. Pronar/anėtar i familjes/udhėheqės. 2- Udhėheqėsit (Udhėheqėsit e Lartė) Udhėheqėsit e biznesit familjar gjithashtu do tė jenė me motive tė ndryshėm varėsisht nga roli i tyre nė punėn. Ēėshtje e zakonshme nė kėtė rast ėshtė trajtimi i jo i barabartė i udhėheqėsve qe janė familjarė dhe ato qė nuk i takojnė pikėrisht tė rezervuara pėr anėtarėt e familjes. Kjo mund negativisht tė familjes. Nė shumė biznese familjare, pjesa ose gjithė udhėheqėsit e lartė janė implikoje mbi motivimin dhe punėn e udhėheqėsve tė cilit nuk janė pjesė e familjes, dhe tė cilit janė tė vetėdijshėm se pa marrė parasysh punėn e tyre, ata kurrė nuk do tė bėhen pjesė e udhėheqjes sė lartė nė kompani. Si pasojė, njė udhėheqėsit e talentuar tė cilėt nuk i takojnė familjes. Vendosja e punėsimit numėr i madh i bizneseve familjare kanė problem qė tė tėrheqin dhe mbajnė barabartė (pėr familjen si dhe pėr punėtorėt qė nuk i takojnė familjes) do tė lehtėsojė mbajtjen e punėtorėve mė tė mirė nė biznesin familjar duke i motivuar dhe interesuar nė zhvillimin e mėtejshėm tė biznesit. Kjo rregullore do tė kishte barazuar nxitjen e punėtorėve me performancėn e tyre pa marrė parasysh nėse i takojnė familjes ose jo. 3- Drejtorėt (Bordi i drejtorėve) nuk janė pjesė e familjes. Kjo praktikė nė pėrgjithėsi pėrdoret si mėnyrė pėr kėto vende pėr familjarėt dhe nė disa raste pėr disa persona qė u beson a tė cilėt Kur flasim pėr pjesėmarrjen nė borin, shumica e bizneseve familjarė i siguron kontrollin familjar mbi udhėheqjen e biznesit. Dhe me tė vėrtetė, shumica e vendimeve zakonisht ėshtė e bėrė nga drejtorėt qė janė dhe anėtar tė familjes. pėrkasin familjes, zakonisht e pėrmbajnė ri-investimin e fitimit me qėllim qė ta Nė shembullin e mėparshėm pėr shpėrndarjen e dividendit, drejtorėt tė cilėt i zmadhojnė potencialin e kompanisė. Pėrkundrazi, drejtorėt qė i takojnė familjes, por nuk janė tė punėsuar nė kompani me mė shumė dėshirė do tė vendosnin 61 ndarjen e dividendit mes aksionarėve. Kėto pikėpamje kontradiktore mund tė ēojnė deri te konflikti serioz nė bord dhe tė krijojė efekt negativ nė funksionimin e tij. ROLET E ANĖTARVE FAMILJAR NĖ UDHĖHEQJEN E BIZNESITTĖTYRE 4- Anėtarėt e familjes (Familja dhe institucionet e saj) Siē i pėrmendėm mė parė, anėtarėt e familjes mund tė kenė detyrime, tė drejta, konflikte dhe ēėshtje tė ndryshme nė biznesin e tyre. Kjo situatė ndonjėherė mund ti drejtoje konfliktet dhe ēėshtjet dhe tė rrezikojė vazhdimėsinė e punės familjare. Njė ēėshtje e cila mund ta zmadhoje numrin e konflikteve mes anėtarėt e familjes ėshtė niveli i arritjes deri te informatat qė kanė tė bėjnė me kompaninė dhe aktivitetet e saj. Kjo ēėshtje mund tė jetė problematike pasi qė anėtarėt e familjes tė cilėt janė tė pėrfshira nė punėn e biznesit kanė qasje tė drejtpėrdrejtė me informatat pėrsa kohė qė ato qė nuk janė direkt tė pėrfshira familjar duhet tė themelojė kanale tė nevojshme komunikimi si dhe strukturat nė biznes nuk mund ti marrin informatat nė tė njėjtėn mėnyrė.11 Biznesi pėr informimin e familjes pėr ēėshtjet e punės, strategjisė, sfidat si dhe direktivat tė pėrgjithshme pėr drejtimin e biznesit. Pėrkufizimi i qeverisjes sė korporatave "Qeverisja e korporatave i drejtohet strukturave dhe proceseve qė kanė tė bėjnė me udhėheqjen dhe kontrollin mbi kompaninė. Qeverisja e korporatave ėshtė e ndėrlidhur me marrėdhėniet mes udhėheqėsit, bordit tėkorporataveaksionerėvepunės ezmadhon drejtorėve, tė vegjėl dhe aksionerėt e tjerė. Qevrisja e mire nga jashtėekzekutimin 12 ".ndihmonezhvillimin tė pandėrprerė ekonomik dhe sė kompanisė si dhe zmadhon investimin Ky pėrcaktim fokusohet nė tre elemente kyēe: strategjinė tė pėrgjithshme tė kompanisė siē janė: (i) vendimet strategjike - Drejtimi referon deri te gjithė vendimet qė janė tė ndėrlidhur me afat-gjate; (ii) vendimet pėr zhvillime tė mėdha; (iii) bashkimet dhe udhėheqėsve tė lartė nė pozitat kyēe, siē ėshtė CEO13. pėrvetėsimet; dhe (iv) planifikimi i trashėgimisė dhe emėrimi i 11 ofInternationalBusiness (Harvard Business School Press, 1999). (Routledge New York, 1998); Ivan Lansberg, Succeeding Generations: Realizing the Dream Fred Neubauer dhe Alden G.Lank, The Family Business: its Governance for Sustainability 71 12 Families in Finance Corporation, 13http://IFCln1.IFC.org/IFCext/corporategovernance.nsf/Content/WhyCG. CEO-Chief Executive Officer nė pėrkėthim Shefi egzekutiv. (perkth.) MANUAL I IFC PĖR QEVERISJEN E BIZNESIT FAMILJAR -punės Kontrolli referon deri te gjithė lėvizjet e duhura pėr mbikėqyrjen e strategjike tė lartė pėrmendura. sė udhėheqėsisė si dhe pėr ndjekjen e implementimit tė vendimeve bashkėveprimit ndėrmjet aksionerėve, drejtorėve nė bord dhe - Marrėdhėnia ndėrmjet trupave udhėheqės nė firmė i drejtohet korporatave ėshtė pėrcaktimi i qartė i roleve, detyrimeve, tė drejtave si udhėheqėsit. Elementi i rėndėsishėm nė ēdo strukturė tė qeverisjes sė dhe pritjeve tė secilit nga kėto trupat udhėheqės. udhėheqės nė biznesin familjar duke i pėrcaktuar rolet, tė drejtat dhe Tre pjesėt e mėposhtme tė kėtij Manuali do tė fokusohen nė trupat detyrimeve tė aksionerėve/anėtarėve tė familjes, drejtorėve nė bordin si dhe udhėheqėsve. Kjo pjesė shpjegoi se si disa ēėshtje me tė cilat ballafaqohet biznesi familjar formohen prej roleve tė shumta qė anėtarėt i kanė. Kėto ēėshtje, tė suplementuara me sfidat konstante me tė cilat ballafaqohet secili biznes, e rėndojnė tė mbijetuarit e biznesit familjar. Me siguri qė ky ėshtė njė prej shkaqeve primare pėr shkallėn e lartė tė dėshtimit tė bizneseve mbijetim duke i kushtuar vėmendje tė veēantė udhėheqjes dhe vendosjes familjare. Biznesi familjar gjithashtu mund ta zmadhojė shansin pėr sė mekanizmave tė nevojshme nė kėtė fushė. Pėr disa mekanizma do tė diskutohet nė vijim tė kėtij Manuali. 81 PJESA II: UDHĖHEQJA FAMILJARE Aspekti familjar ėshtė ai qė i ndan kompanitė familjare nga kompanitė konkurrente. Si pasojė e kėsaj, familja luan rolin kryesor nė udhėheqjen e konfliktesh sepse shumica e vendimeve bėhet nga themeluesi(t) sepse zėri i biznesit. Nė fazat e para tė themelimit tė biznesit, shfaqet njė numėr i vogėl familjes ėshtė ende i unifikuar. Gjatė kohės, pasi familja kalon disa faza zhvillimi, brezat e rinj, nė numėr tė zmadhuar, i bashkohen biznesit familjar. biznesit. Nė vazhdim, bėhet e domosdoshėm qė tė vendoset struktura e Kjo shkakton idetė dhe mendime tė ndryshėm pėr udhėheqjen dhe strategjinė e pėrcaktuar udhėheqjes e cila do tė sjellė disiplinė midis anėtarėve tė familjes, do tė pengojė konflikte potenciale dhe do tė sigurojė vazhdimėsinė e punės. Struktura e mirė e udhėheqjes familjare do tė qaset me: Komunikimin e vlerave familjare, misionin dhe vizionin afatgjatė pėr gjithė anėtarėt e familjes; Informimi i familjarėve (nė radhė tė parė tė atyre tė cilėt nuk janė tė pėrfshirė nė strategjike; biznesi) nė lidhje me arritjet e mėdha nė biznes, sfidat dhe pėrcaktimet familjarve, dividendet dhe pėrfitimet e tjera qė i pranojnė zakonisht nga biznesi. Komunikimin e rregullave dhe vendimeve qė kanė tė bėjnė me punėsimin e Vendosja e kanaleve formalė komunikimi qė do tė lejojnė shmangien e ideve, aspiratave dhe ēėshtjeve midis anėtarėve tė familjes; Lejimin e anėtarėve tė familjes qė tė takohen dhe tė marrin vendime tė domosdoshme. tė familjes (veēanėrisht mes atyre qė janė dhe atyre qė nuk janė tė pėrfshirė nė Zhvillim i strukturės sė tillė tė udhėheqjes do tė ndėrtojė besimin mes anėtarėve biznes), dhe do tė bashkojė familjen duke e zmadhuar shansin pėr zbatueshmėrinė e biznesit. Pėrbėrja kryesore e strukturės sė udhėheqjes familjare ėshtė: 91 MANUAL I IFC PĖR QEVERISJEN E BIZNESIT FAMILJAR Dekreti familjar i cili nėnvizon vizionin familjar, misionin dhe rregullat mbi marrėdhėniet e anėtarėve tė familjes nė biznes. p.sh. kuvendi familjar, kėshilli familjar, dhe komisionet e ndryshme familjare. Strukturat familjare, tė cilat mund tė kenė forma dhe qėllime tė ndryshme, 1- Dekreti familjar Pėrkufizimi: Dekreti familjar gjithashtu quhet dhe `Kredo Familjare', `Protokolli familjar', `Formulimi i parimeve familjare', `Rregullat dhe vlerat familjar ėshtė formulim i principeve qė i formulojnė angazhimet familjare ndaj familjare', `Rregullat dhe normat familjare' dhe `Plani strategjik familjar'. Dekreti vlerave bėrthamore, vizioni dhe misioni i biznesit.14 Dekreti gjithashtu i pėrkufizon rolet, pėrbėrjen dhe fuqitė e trupave kryesorė tė udhėheqjes nė biznes: anėtarėve/aksionerėve, udhėheqėsve dhe bordin e drejtorėve. Nė vijim, dekreti familjar pėrcakton lidhjet mjedis trupave udhėheqės dhe mėnyrės se si anėtarėt e familjes mund tė marrin pjesė nė udhėheqjen e biznesit tė tyre.15 Dekreti familjar pėrkrah dokument tė gjallė qė evoluon me rritjen e familjes dhe tė biznesit. Si pasojė, ėshtė e domosdoshme qė, rregullisht, tė rinovohet dekreti me qėllim qė tė reflektohet ēdo ndryshim nė familje dhe/ose nė biznes. Pjesėt: Forma dhe pėrbėrja e dekretit familjar ndryshojnė prej njė biznesi familjar te tjetri varėsisht prej madhėsisė e familjes, etapės zhvillimore si dhe pjesėmarrjes sė anėtarėve tė familjes nė biznes. Mirėpo, familja tipike pėrbėhet prej elementeve nė vijim: Vlerave familjare, formulimit e misionit dhe vizionit. Strukturave nė familje, duke e pėrfshirė kuvendin familjar, komisionin pėr arsim, zyrėn familjare, etj. 14pare tė themelimit) por edhe me mė tepėr detaje dhe mė specifike me rritjen e Kėto principet mund tė jenė themelor (nė fazėn kurrė familja gjėndet nė pjesėn e 15familjes. Constitution: Agreements to Secure and Perpetuate Your Family and Your Business (Family (Routledge New York, 1998); Daniela Montemerlo dhe John Ward, The Family Fred Neubauer dhe Alden G.Lank, The Family Business: its Governance for Sustainability 02 Enterprise Publishers, 2005); Craig Aronoff, Joseph Astrachan, dhe John Ward, Developing Family Business Policies: Your Guide to the Future (Family Enterprise Publishers, 1998).). UDHĖHEQJA FAMILJARE Qeverisja e re. Bordi i drejtorėve (si dhe bordi kėshilltar nė qoftė se ekziston). Autoriteti, detyrimet dhe lidhjet mes familjes, bordit dhe qeverisjes sė re. Rregullave mbi pikat e rėndėsishme familjare siē janė punėsimi i anėtarėve tė familjes, transferimi i aksioneve, trashėgimia e pozitės sė CEO-sė, etj. Megjithėse shumica e kompanive familjare nuk posedon dekret formal, ato shpesh kanė njė numėr tė rregullave dhe zakoneve tė cilėt i pėrcaktojnė tė udhėheqjes nė biznes. Me rritjen e familjes nė numėr, bėhet e domosdoshme qė drejtat, detyrimet dhe pritjet nga anėtarėt tė familjes dhe trupave tė tjera tė zhvillohet dekreti formal nė formėn e shkruar i cili vlen pėr trupat udhėheqėse si dhe pėr anėtarėt e familjes tė pėrfshirė nė biznes. 1.1. Rregullat mbi punėsimin e anėtarėve tė familjes Njė prej fushave mė tė rėndėsishme nė kushtetutėn familjare paraqet pėrcaktimi ibizneseve mbi punėsimin e anėtarėve tė familjes. Njė numėr i madh i tepėr punėtorė qė i tėmundfamiljes prej numrit qė nė fakt u duhet. Disa prej kėtyre tė punėsuarvetakojnė edhe mos jenė tė pėrshtatshėm pėr vendin e punės rregullavefamiljare cilėt nuk i vendosin rregullat mbi punėsimin, kanė mė qe mbajnė nė kompani. Edhe mė keq, disa biznese familjare gjenden nė pozitėn qė kryejnė punėt qė nuk kanė tė bėjnė biznesin primar ose i mbajnė disa degė tė biznesit prej tė cilave nuk ka fitim duke u munduar qė secili anėtar i familjes tė jetė i punėsuar nė kompani. Pasi kalon etapa e partneritetit tė shkallės sė parė, midis motrave/vėllezėrve, familjet duhet t'i pėrcaktojnė rregullat pėr punėsimin e anėtareve tė familjes. Me kėtė do tė vendosen rregullat e sakta nė lidhje me kushtet dhe pėrcaktimet e punėsimit tė familjarėve nė firmė. Disa prej kėtyre rregullave saktėsisht i prekin tė pėrmbaje edhe trajtimin e punėtorėve qė janė anėtarė tė familjes ndaj kushtet pėr punėsim, punėn dhe lėshim nga puna. Rregullorja gjithashtu duhet punėtorėve tė tjerė. familjar te tjetri. Nuk ekziston njė pėrmbledhje e saktė rregullash qė i pėrshtatet Pėrmbajtja e rregullores mbi punėsimin e familjarėve ndryshon prej njėrit biznes gjithė bizneseve familjare. Pėr shembull, disa familje e ndalojnė rreptėsisht punėsimin e familjarit nė biznes. Disa familje e lejojnė punėsimin e familjarėve me kushte siē janė niveli i duhur arsimor, eksperienca e mėparshme si dhe mosha. Gjatė zhvillimit tė rregullores mbi punėsimin e anėtarėve tė familjes, 12 MANUAL I IFC PĖR QEVERISJEN E BIZNESIT FAMILJAR familja duhet tė pėrqendrohet mbi rregullat, kushtet dhe proēeset qė lejojnė dhe motivojnė kompetencat mė tė mira qė ekzistojnė (pa marrė parasysh nėse janė nė familje ose jashtė rrethit familjar). Gjithashtu, ėshtė shumė e rėndėsishme qe t'u shmanget diskriminimit ose favorizimit tė anėtarėve tė familjes. Nė kėtė mėnyrė mė lehtė do tė themelohet atmosfera e drejtėsisė dhe motivimit nė biznesin familjar. shpėrndahet gjithė anėtarėve tė familjes. Nė kėtė mėnyrė do tė ndihmohet Sė fundi, njė herė e zhvilluar dhe e miratuar nga familja, rregullorja duhet t'u vendosja e tė priturave tė sakta nė lidhje me punėsimin familjar mjedis anėtarėve tė familjes. HETIM I RASTIT 1 SABIS® - Rregullorja mbi punėsimin familjar SABIS® ėshtė sistemi ndėrkombėtar arsimor pėr pėrgatitjen pėr kolegjin i cili u ofron pėr Pre-K dhe K-12 studentėt njė arsimim jashtėzakonisht rigoroz pėr themelua nė shekullin 19. Shkollat tė pėrfshira nė SABIS® School Network16 pėrgatitje pėr vijimin e studimeve tė tyre. SABIS®' sistemi arsimor nė moment mbar botės. SABIS® dhe ekipi i profesionistėve mė eksperiencė i tyre, janė implementohet nė 50 shkolla nė 14 shtete dhe pėrfshinė rreth 40,000 student dedikuar tė ofrojnė servise dhe produkte arsimore shkollave nė pronė private dhe shtetėrore. nė periferinė e Bejrutit, nė Liban. Emri SABIS® del prej shkronjave tė para nga Shkolla e parė e pėrfshirė nė SABIS® School Network u themelua nė vitin 1886 2007, nė SABIS® ekzistojnė 25 anėtarė tė familjeve, prej tė cilėve 10 janė tė emrat e familjeve themeluese: Saad dhe Bistany familjeve. Prej gushtit tė vitit punėsuar SABIS®. ndėrkombėtare tė SABIS® nė Adma, nė Liban. SIS-Adma ėshtė e paraparė tė Investimi i IFC nė SABIS® me vitin 2005 ishte i ndėrlidhur me shkollėn e re pėrfshijė rreth 1,700 nxėnės tė shkollės fillore dhe tė mesme. IFC investoi 8 milion dollarė nė mjete tė reja tė cilat e bėjnė tė njoftuar shkollat dhe kryesinė e 22 16Rrjet arsimor (pėrkth.) UDHĖHEQJA FAMILJARE SABIS®. IFC gjithashtu siguroi edhe kėshilla pėr SABIS® nė pėrpjekjet e tyre tė formojnė njė strukturė mė tė fortė tė udhėheqjes sė biznesit familjar. Rregullorja mbi punėsimin familjar nė SABIS®17 A. Filozofia e punėsimit­ ato pėr anėtarėt individualė tė familjes. Forca kryesore e vendimeve tona janė interesat mė tė mira pėr organizatėn e jo 2. Vėndiparasyshpėr SABIS®enuk trashėgohet me lindjen dhe nuk ėshtė i 1. marrduam tė tėrheqim nė radhėt e SABIS®-it njerėz mė tė kualifikuar, pa Ne a janė pjesė e familjes ose jo. 3. obligueshėm Njė herė i punėsuar, anėtarifamiljes. do trajtohet nė tė njėjtėn mėnyrė si i punės nėanėtarin punėtorėt e tjerė. i familjes 4. Nuk ekzistojnė garanci qė anėtari i familjes i punėsuar do tė promovohet 5. nė performancės dhe sjelljes nė punė. Anėtarėt e familjes pritet tė japin ekzemplarė pėr sa i pėrket dedikimit, pozitė mė tė lartė udhėheqėse vetėm shkaku qė ėshtė pjesė e familjes. 6. Ne nuk mund tė lejojmė qė t'i mbajmė punėtorėt, pa marr parasysh a janė ose jo pjesė e familjes, tė cilėt nuk kontribuojnė plotėsisht nė punė. B. Ekzistenca e vėndit tė hapur pune SABIS® duhet tė ketė pozitė tė hapur pėr aplikimin e anėtarit tė familjes tė nė raste kur kjo ėshtė e justifikuar me zmadhimin e biznesit, gjė qė duhet tė vendoset kualifikuar pėr punė. SABIS® nuk do krijojė pozitė pėr anėtarin e familjes pėrveē nga Bordi. Nė vijim, asnjė punėtorė nuk do tė jetė i pushuar nga puna me qėllim qe tė hapet pozita pėr anėtarin e familjes. C. Kushtet paraprake pėr kualifikim 1.Diplomė arsimore: (bachelor Kėrkesatuniversitare ose mė tepėr, prej universitetit me 17pėr vitin 2006 E adaptuar dhe e pėrmbledhur prej Rregullores mbi punėsimin familjar nė SABIS® 32 MANUAL I IFC PĖR QEVERISJEN E BIZNESIT FAMILJAR reputacion tė mirė, tė aprovuar nga SABIS®) ėshtė kusht pėr punėsim 2.Eksperiencė pune jashtė kompanisė: nė kompani, pa marrė parasysh pozitėn. Eksperiencė e suksesshme pune (prej 3 deri 5 vjet) jashtė SABIS® ėshtė ebėhet Grupitnga tė Zhvillimit sė organizatės (VP-OD) dhe tė rekomanduar, megjithėatė qė nuk ėshtė kusht. Vendimi final do tė Presidentit/CEO. VPBordi, dhe do themelohet nė vlerėsimin dhe rekomandimin e Anėtarėt e familjes qė do punėsohen pa eksperience pune duhet ta nė vijim: kalojnė "trajnimin inicial" me kohėzgjatje prej 6 deri 12 muaj, me synime Zbulimi ose vlerėsimi i interesit profesional. Njoftimi dhe nėnshtrimi ndaj SABIS®-it 3.Sipas Mosha limituese: Qe tė vlerėsohen nga ana e kompanisė. si "strehim" pėr anėtarėt e familjes qė janė duke kėrkuar punė. Prandaj, filozofisė tonė tė punėsimit, kompania nuk duhet tė konsiderohet nė qoftė se anėtari i familjes kėrkon punė nė SABIS® mbas moshės 40 pėr vendosjen e aplikimit nė moshėn e vjetėr. vjeēare, Bordi do tė kontrollojė karrierėn e tij profesionale dhe shkaqet D. Punėsimi familjar - Detajet 1- Anėtar i familjes i cili dėshiron tė punėsohet nė SABIS® nuk duhet ta informojė Presidentin /CEO pėr dėshirėn qė e ka. Mbas kėsaj prej 2- Anėtar i familjes do tė shkojė nėpėr proēedurėn standarde pėr punėsim tij/saj do tė kėrkohet qė tė mbushin formularin pėr aplikim. 3- Vendimi final pėr punėsim ose pėr refuzim tė anėtarit tė familjes bėhet duke e kaluar intervistėn, vlerėsimin dhe proēesin e selektimit. 4- Pasi familjari punėsohet, ai/ajo do tė trajtohet nė tė njėjtėn mėnyrė si nga ana e Bordit. punėtorėt e tjerė. Punėtorėt familjarė do tė trajnohen, vėzhgohet, vlerėsohen dhe promovohet nė tė njėjtėn mėnyrė si gjithė punėtorėt 5- Punėtorėt familjar do tė kontrollohen pėr punėn qė bėjnė rregullisht tjerė. 42 (nėpėrmjet kanaleve standarde) dhe do tė informohen pėr performancėn e tyre nė punė me kėshilla pėr pėrmirėsimin e tyre. UDHĖHEQJA FAMILJARE Gjithashtu, Grupi VP­OD do tė shqyrtojė punėn e tyre dhe do tė japė kėshillė duke patur parasysh prosperitetin e tyre nė karrierė brenda 6- Me qėllim qė tė ndihmohet zhvillimi dhe avancimi i anėtarėve tė familjes, kompanisė. do tė elaborohet "Plani pėr zhvillim" pėr secilin anėtar tė familjes qė studimeve, punėn me mentor, projekte dhe detyra speciale, ndėrrimit tė punon pėr SABIS®. Ky plan mund tė pėrmbajė trajnime, vazhdimin e 7- Si pjesė e performancės sė udhėheqėsisė dhe zhvillimit personal, vendit tė punės, etj. punėtorėt familjar ēdo vit do tė dorėzojnė zhvillimin e punės sė vet, 8- Nė fushėn e promovimit dhe avancimit tė punėtorit familjar, duke i pėrfshirė zhvillimin e synimeve personale pėr vitin e ardhėshėm. rekomandimi do tė bėhet nga ana e drejtuesit tė tyre ose nga ana e 9- Shkaqet pėr pushimin e anėtarit tė familjes nga puna pėrfshijnė udhėheqėsisė sė kompanisė, me vendimin final tė bėrė nga Bordi. performancen e dobėt nė punė, sjellje tė papranueshme si dhe ēdo shkak tjetėr si pas cilit do tė pushohet nga puna punėtori i cili nuk ėshtė 10- Nė qoftė se anėtari i familjes pushohet nga kompania, ai/ajo nuk do tė pjesė e familjes. 11- Nė qoftė se anėtar i familjes e lėshon punėn nė SABIS® me dėshirėn e konsiderohet pėrsėri pėr punėsim. vet, ai/ajo mund tė kthehet nė punė nė SABIS®, kjo duhet te aprovohet lejuar tė ndodhė vetėm njė herė. nga Bordi, nėse ekziston vend i lirė pune. Kjo nė pėrgjithėsi ėshtė e Pagesa dhe sigurimi i punėtorėve familjarė do tė bazohet sipas pozitės sė tyre, nė E. Pagesa me pagesėn e punėtorėve tė tjerė qė janė nė pozitėn dhe me kualifikim tė obligimet, nė kualifikimet dhe nė performancėn, dhe do tė jetė e krahasueshme ngjashėm. Ato do tė pranojnė pagesėn dhe sigurimin si i punėsuar nė kompani dhe jo nė bazė tė aksioneve qė i kanė nė tė. Si pronar, ato do tė pranojnė shtesė kompensimi nėpėrmjet dividendit. F. Rregulloret e tjera mbi punėsimin e anėtarėve tė familjes 1.Bashkėshortėtbashkėshortėve: SABIS® do tėekalojnė nėpėrmjet kanaleve standarde tė punėsimit, pra: Punėsimi i anėtarėve tė familjes tė cilit duan tė punėsohen nė 52 MANUAL I IFC PĖR QEVERISJEN E BIZNESIT FAMILJAR intevista, vlerėsimi dhe proēesi i selektimit. Vendimi final pėr punėsim ose pėr refuzim do tė bėhet nga Bordi, qė do tė mblidhet edhe nė 2.Kur mungesė tė anėtarit tė familjes dhe do tė vendoset nė mėnyrė tė fshehtė. Mbikėqyrja dhe raportimi i lidhjeve: mbikėqyrjen e anėtarit tjetėr tė familjes. Kjo ndonjėherė nuk do mund tė ėshtė e mundshme, anėtarėt e familjes nuk do tė jenė nėn shmanget, veēanėrisht nė rast tė rolit udhėheqjes sė re; mirėpo kjo tėTrajnimerepart. nėse njė ēift punon nė SABIS®, ata nuk guxojnė tė jenė tė punėsuar nė gjendje duhet tė jetė e aprovuar dhe mbikėqyrur nga Bordi. Veē kėsaj, njėjtin 3.Anėtarėt afat-shkurtėr dhe punėsimi veror: tė inkurajohen qe tė nėnshtrohen trajnimit afat-shkurtėr nė organizatė ri tė familjes, tė cilit tregojnė interes pėr punė nė SABIS® do do tė zėvendėsojė kėrkesėn pėr "trajnimin fillestar" tė cilin ato duhet ta zakonisht nė periudhė prej disa javeve deri ne dy muaj). Ky trajnim nuk kalojnė nė qoftė se i bashkėngjiten kompanisė mė vonė. 4.Rregullorjaistandarde studimeve (drejt gradėse shkencore),do drejt zhvillimit profesional (p.sh. Vazhdim studimeve:kompanisė trajnim, seminare, konferenca). Nė qoftė sė vazhdon studimet, nėse dhetė aplikohet pėr vazhdimin e Council18, jashtė asaj qė i ofrohen punėtorėve, kėrkesa duhet tė bėhet punėtori familjar kėrkon ndihmė financiare prej SABIS® Family nga Presidenti/CEO deri te Family Council. Family Council do ta shqyrtojė kėrkesėn dhe do tė vendosė mbi tė. 1.2. Rregullat mbi aksionet e anėtarėve tė familjes rregulloren pėr aksionet gjatė fazės fillestare tė ekzistencės familjare. Pikėrisht Ėshtė shumė e rėndėsishme pėr disa familje qė tė bėhet pėrcaktimi i saktė mbi kjo ndihmon vendosjen e pritjeve reale nga anėtarėt e familjes sa i pėrket aksioneve dhe tė drejtave pronare, p.sh. nėse bashkėshortėt ose ndonjė tjetėr anėtar i familjes ėshtė i lejuar qė tė posedojė aksione ose jo. Rregullorja e mirė mbi posedimin e aksioneve do t'i definojė mekanizmat qė lejojnė anėtarėt e 62 18Kėshilli familjar UDHĖHEQJA FAMILJARE familjes t'i shesin aksionet e tyre nė qoftė sė preferojnė para tė gatshme nė vend tė tyre. Dhe me tė vėrtet, siē rritet numri i pronarėve tė aksioneve, shumica e aksionerėve do tė ketė pėrqindje tė vogėl tė kompanisė nė pronėn e vet dhe do tė fitojė dividendin mė tė ulėt (nėse kompania paguan dividend ne radhė tė parė). Kjo situatė mund tė krijojė frustrim mes aksionerėve tė vegjėl dhe tė ēojė drejt konfliktit me anėtarėt e familjes tė punėsuar nė kompaninė. Ofrimi i opsionit tė likuidimit pėr aksionet e tyre, aksionerėve mund tė ndihmojė nė shmangien e konflikteve dhe tė rrisin shansin pėr ekzistencėn pėr tė mbijetuar kompania. Disa biznese familjare formojnė Fondin pėr aksionet shpėrblyese me qėllim qe tė blejė pėrsėri ato aksione tė cilat dėshirojnė tė njė pėrqindjeje tė vogėl tė fitimit pėr ēdo vjet. likuidojnė anėtarėt e familjes. Fondi, zakonisht financohet prej kontributeve tė 2- Institucionet pėr udhėheqjen familjare Institucionet pėr udhėheqjen familjare ndihmojnė nė pėrforcimin e harmonisė familjes qe tė jenė bashkė nė njė ose mė shumė struktura organizuese, familjare dhe nė marrėdhėniet me biznesin familjar. Duke i lejuar anėtarėt tė institucionet familjare i rrisin lidhjet e komunikimit ndėrmjet familjes dhe mbi aspektet qė kanė tė bėjnė me biznesin familjar. Kėto aktivitete tė biznesit familjar, si dhe sigurojnė mundėsinė qė anėtarėt e familjes tė diskutojnė organizuara ndihmojnė nė rritjen e marrėveshjes dhe ndėrtimin e konsensusit ndėrmjet anėtarėve tė familjes. Anėtarėt e familjes mund tė jenė tė mirėinformuar nė lidhje me qėllimet dhe aktivitetet ēdo trupi udhėheqės familjar qė ėshtė i formuar. Po ashtu, ėshtė shumė e rėndėsishme qė tė sigurohet qė anėtarėt e familjes tė bėjnė dallim ndėrmjet rolit tė kėtyre trupave dhe Bordit udhėheqės tė biznesit siē janė Bordi i drejtorėve ose udhėheqėsia e re. Kjo mund tė arrihet me zhvillimin e proēedurave me shkrim qė janė tė vlefshme pėr kėto institucione dhe shpėrndarja e tyre mes anėtarėt e familjes. tė ekzistojnė nė njė biznes familjar. Sigurisht qė gjithė bizneset familjare nuk Nė vijim ėshtė njė shpjegim pėr disa institucione qeverisėse familjare qė mund kanė nevojė pėr formimin e gjithė kėtyre organeve. Vendimi se organi do tė formohet do varet nga madhėsia e biznesit, shkalla e zhvillimit familjar, numri i anėtarėve tė familjes, si dhe shkallės sė pėrfshirjes sė tyre nė biznesin familjar. 72 MANUAL I IFC PĖR QEVERISJEN E BIZNESIT FAMILJAR 2.1. Asamblea familjare Pėrkufizim: Gjithashtu i quajtur "Forumi familjar", asamblea familjare ėshtė njė forum familjar pėr diskutimin e gjithė anėtarėve tė familjes nė lidhje me shpesh herė nė mėnyrė edhe joformale quhet edhe "Mbledhje familjare". Kėto biznesin familjar. Gjatė shkallės sė themelimit tė biznesit, kuvendi familjar mbledhje joformale u mundėsojnė themeluesve qė tė komunikojnė mbi vlerat familjare, tė shkėmbejnė ide tė reja biznesi dhe tė pėrgatisin brezat e ardhshėm e udhėheqėsve tė biznesit familjar. Si familja ashtu dhe biznesi bėhen mė komplekse (faza e qeverisjes sė vėllezėrve/motrave dhe faza e qeverisjes sė kushėrinjėve), bėhet vendimtare themelimi i asamblesė familjare. reflektohet edhe nė fushėn me interes tė pėrbashkėt (ēėshtjet familjare dhe tė Synim: Me qėllim qe tė mblidhen anėtarėt e familjes nė mėnyrė qė kjo tė biznesit familjar). Asamblea familjare u mundėson gjithė anėtarėve tė familjes qe tė informohen pėr ēėshtjet e biznesit dhe atyre u mundėson qe tė kėmbejnė opsionet e veta mbi zhvillimin e biznesit dhe ēėshtjeve tjera familjare. Kėto paraqiten ndėrmjet anėtarėve tė familjes, pėr shkak tė hyrjes unike nė informata kuvende mundėsojnė parandalimin e konflikteve potenciale qė mund tė dhe nė burimet e tjera. Asamblea familjare zakonisht mblidhet njė here ose dy herė nė vit. Me qėllim qė tė diskutohen dhe tė manaxhohen ēėshtjet nė interes tė familjes. Disa nga kėto ēėshtje qė asamblea familjare pėrfshin mund tė jenė: ······ Miratimi i ēdo ndryshimi nė vlerėn dhe vizionin familjar. Arsimimi i anėtarėve tė familjes mbi tė drejtat dhe detyrimiet e tyre. Miratimi i punėsimit familjar dhe rregullave tė pagesės. Zgjedhja e anėtarėve tė kėshillit familjar (nėse ekziston). Zgjedhja e anėtarėve nė komisionet e tjera. Ēėshtje tė tjera mė rėndėsi pėr familjen. Anėtarėsimi: Si rregull i pėrgjithshėm, asamblea familjare ėshtė tė hapur pėr tė gjithė anėtarėt e familjes. Megjithatė, disa familje preferojnė tė kenė njė ri- pėrbėrje tė re tė anėtarėsimit, siē ėshtė mosha minimale, pjesėmarrja e asamblesė familjare zakonisht kryhet nga kryetari i familjes ose ndonjė figurė e bashkėshortėve dhe e drejta e votės gjatė kuvendit. Planifikimi qeverisja e respektuar familjare. Nė familjet e mėdha, kjo detyrė zakonisht i caktohet kėshillit familjar. 82 UDHĖHEQJA FAMILJARE 2.2. Kėshilli familjar Pėrkufizim: I quajtur ndryshe edhe "Bordi mbikėqyrės familjar", "Kėshilli i punues-qeverisės qė zgjidhet nga Asamblea familjare, nga vetė anėtarėt, pėr brendshėm" dhe "Kėshilli ekzekutiv familjar", kėshilli familjar ėshtė njė trup shqyrtimin e ēėshtjeve tė biznesit famailjar. Kėshilli zakonisht formohet kur rėndė ėshtė Asamblea familjare qė mban diskutime kuptimplote, sjell vendime familja nė shkallėn kritike, si psh. deri mbi 30 anėtarė. Nė kėtė situatė shumė tė udhėheqės, pėrfaqėsues pėr Asamblenė familjare nė koordinim me interesat e tė shpejta dhe cilėsore. Nė kėtė drejtim Kėshilli familjar formohet si trup anėtarėve tė familjes pėr biznesin e tyre. njė biznes familjar nė tjetrin. Megjithatė, detyra e Kėshillit familjar tipik Synim: Pėrbėrja, struktura dhe funksionimi i Kėshillit familjar ndryshojnė nga pėrmban:19 ·· Tė jetė lidhja primare ndėrmjet familjes, bordit dhe qeverisjes sė re; anėtarėve; Sygjerimi dhe diskutimi i emrave tė kandidatėve pėr bordin e · Pėrpilimi dhe pėrpunimi i dokumentacionit familjar mbi vizionin, · Pėrpilimi dhe pėrpunimi i rregullave familjare siē ėshtė punėsimi misionin dhe vlerėn e tyre; · Marrja me ēėshtje tė tjera tė rėndėsishme pėr familjen. familjar, pagesa dhe rregulla mbi aksionet familjare; ketė njė forcė manaxhuese tė pėrbėrė prej 5 deri 10 anėtarė. Kėto anėtarė janė Anėtarėsimi: Ashtu si ēdo kėshill qė funksionon mirė, kėshilli familjar duhet tė zakonisht tė zgjedhur nga Asamblea familjare duke marrė parasysh kualifikimet epreferojnė mundėsinė pėr kryerjen e detyrave tė kėshillit. Disa familje p.sh. kufiritėmoshės dhe eksperienca qe kėrkohet, si dhe largimi nga pjesėmarrja tyre si dhe pėrcaktohen disa kufizime nė lidhje me anėtarėsimin nė Kėshill si praktikė e mirė ėshtėnėtė bėhet caktimi i kushteve tė kufizuara pėr anėtarėsim nė egjithashtu tė familjes siē janėose anėtarėveshėrbejnė i bashkėshortėt dhe anėtarėt e familjes qė janė pjesė e qeverisjes sė re nė kompani. Njė njėjta ne familje. marrin pjesė nė Kėshill dhe tė krijohet njė ndjenjė e barazisė dhe mundėsive tė Kėshill, me qėllim qeseBord mundėsohet njė numėr mė i madh i familjeve qe tė 19 Business School Press, 1999); Fred Neubauer dhe Alden G.Lank, The Family Business: Ivan Lansberg, Succeeding Generations: Realizing the Dream of Families in Business (Harvard its Governance for Sustainability (Routledge New York, 1998). 92 MANUAL I IFC PĖR QEVERISJEN E BIZNESIT FAMILJAR Kryetari udhėheq punėn e kėshillit dhe ėshtė personi kryesor kontaktues pėr Kėshilli familjar duhet tė ketė kryetar, tė cilin e pėrcakton asamblea familjare. mbledhjeve dhe njofton familjen. Nė varėsi nga ndėrlikimi i ēėshtjes me tė cilėn familjen. Gjithashtu, ėshtė praktikė e mire caktimi i kėshillit i cili mban orarin e familja ballafaqohet, Kėshilli mund tė mblidhet 2 deri me 6 herė nė vit. Vendimet zakonisht miratohen me shumicėn e votave tė anėtarėve tė kėshillit. asamblesė familjare dhe kėshillit familjar. Tabela nė vijim tregon ndryshimin kryesor ndėrmjet mbledhjes familjare, Mbledhja Asamblea Kėshilli familjar Faza familjare Themelues(it) familjare Partnershipi vėllazėror/ Partnershipi Konfederata e vėllazėror/ Konfederata e Statusi Zakonisht kushėrinjve Formale kushėrinjve Formale Anėtarėsia joformale Zakonisht e hapur pėr tė gjithė anė- Zakonisht e hapur pėr tė gjithė anė- Anėtarėt e familjes janė tė zgjedhur mund tė bėhet nga tarėt. Kriteri shtesė tarėt. Kriteri shtesė nga mbledhja. themeluesi(t). mund tė bėhet nga familja. definuar nga famil- Kriteri i selektimit i Madhėsia Madhėsia ėshtė e Varet nga mad- vendosur pėr anė- Varet nga kriteri i ja. akoma ėshtė nė vogėl me qė familja dhe kriterit tė anė- hėsia e familjes fazėn e themeluese. tarėsimin. Zakonisht prej 6- tarėsimit. Idealja ėshtė prej 12 anėtarė tė 6- 12 anėtarė. Numri i familjes. takimeve Varet nga faza e zhvillimit tė Nga1- 2 herė nė Nga 2- 6 herė nė biznesit. Kur vit. vit. biznesi rritet 03 shpejtė, takimi mund tė jetė mė i shpeshtė, sė paku njėherė nė javė. UDHĖHEQJA FAMILJARE Mbledhja Asamblea Kėshilli familjar Aktivitetet familjare familjare kryesore -vlerave vizionitdhe Komunikimi i Diskutim -konfliktit. e Zgjidhja -gjenerata Diskutimi dhe familjar. -komunikimdhe mosmarrėveshjeve tė ideve, dhe vizionit. -politikave procedurave Zhvillimidhe tėPėrgatitja reja tė biznesit. e ideve mendimeve dhe - Miratimi i -udhėheqėsitetė procedurave madhore. ---punės Planifikim. ardhshėm tė madhore tė Arsimimi. biznesit. ndėrlidhura. -anėtarėve i familjes Koordinimi i nėZgjedhjaetėebiznesit. Arsimimi mes -familjar lėmitė grupit drejtues, si udhėheqsisė dhe anėtarėvedhe tjerė tė kėshillit dhe balancimi i komitetit. tė familjes dhe biznesit. 2.3. Zyra familjare Pėrkufizim: Zyra familjare ėshtė njė qendėr investuese dhe administrative qė organizohet dhe vėzhgohet nga kėshilli familjar. Zyrat familjare janė shumė tė zakonshme brenda njė familje tė madhe dhe tė pasur nė biznes, anėtarėt e tė bankare, llogaritje, e kėshtu me radhė. cilės shprehin nevojė pėr tė marrė kėshilla pėr financim personal, veprime Qėllimi: Tė ofrojė kėshilla nė planifikimin investues, personal, taksativ, pėr mbulesat e sigurimit, planifikim pronėsor, konsultim pėr karrierė dhe tema tė tjera nė interes tė anėtarėve tjerė tė familjes. Anėtarėsimi: Zyra familjare ka krejtėsisht njė funksion tė veēantė nga biznesi, edhe pse pak nga anėtarėt e saj mund tė jenė tė kyēur nė biznes. Zyra zakonisht ėshtė e mbushur me manaxherė profesionalė tė cilėt i monitorojnė investimet, transaksionet ndėr familjare qė mund tė jenė dhurata si bagėti.20 pėlqimet e taksave, sigurimin, planifikimin financiar dhe planet pronėsore, dhe 20Business School Press, 1999). Ivan Lansberg, Succeeding Generations: Realizing the Dream of Families in Business (Harvard 13 MANUAL I IFC PĖR QEVERISJEN E BIZNESIT FAMILJAR 2.4. Institucionet tjera familjare. Pėr familjet nė biznes mund tė jetė e dobishme qė tė zhvillojnė lloje tjera tė institucioneve qė mbulojnė fushat e rėndėsishme pėr ta. Disa nga kėto institucione janė:21 -dhe Komiteti arsimor: Ky komitet ėshtė pėrgjegjės pėr rritjen e kapitalit familjar qeverisjes. Komiteti arsimor zhvillon nevojat e anėtarėve tė familjes dhe kapacitetit tė tij qė tė bashkėpunojė nė mėnyrė efektive nė detyrat e organizojė njė seminar llogaritjesh pėr anėtarėt e familjes qė t'ju ndihmojė atyre organizon aktivitete dhe aktivitete arsimore. Pėr shembull, ky komitet mund tė nėKomiteti dhe kuptimin e deklaratave financiare tė kompanisė sė tyre. leximin -familjar, qė tė investojnė nė bagėtinė e tyre me njė ēmim tė vėrtetė me qėllim qė tė dhei menaxhon njė fond tė themeluar pėr pjesėtarėt tė cilėt dėshirojnė shpėrndarjes sė mallrave: Ky komitet vėzhgohet nga kėshilli ndjekin edhe aktivitetet tjera me kėtė shumė tė hollash. Fondi, zakonisht krijohet nga kontributi i pėrqindjes tė fitimit tė njė kompanie qė bėhet ēdo vit. -veprimtaritėi planifikimit pėr karrierė: Shėrben pėr tė themeluar dhe vėzhguar Komiteti etėbiznesit familjar. Ky komitet gjithashtu ndihmon nė monitorimin e karrierave hyrėse pėr anėtarėt e familjes qė janė tė interesuar nė bashkėngjitjen informon aksionistėt dhe kėshillin familjar pėr zhvillimet e tyre. Komiteti i anėtarėve tė familjes, ofron mentorim tė karrierės dhe vazhdimisht i planifikimit pėr karrierė mund tė jetė shumė i dobishėm pėr kėshillimin e dhe ky komitet u ndihmon nė karrierat e tyre tė jashtme. anėtarėve tė familjes tė cilėt zgjedhin qė tė mos punojnė nė biznesin familjar tė planifikojė argėtim dhe raste tė tjera me qėllim tė bashkimit tė anėtarėve tė - Ribashkimi familjar dhe Komiteti krijues: Qėllimi i kėtij komiteti ėshtė qė tė hershme familjare tė dizenjuara pėr tė rritur marrėdhėniet mes familjarėve familjes rreth aktiviteteve krijuese. Ky komitet gjithashtu organizon ribashkime duke krijuar mundėsi qė tė bashkohen dhe tė kėnaqen nė kompanitė e njėri- tjetrit. 23 21Business Ivan Lansberg, Succeeding Generations: Realizing the Dream of Families in Business (Harvard Governance for Sustainability (Routledge New York, 1998). School Press, 1999); Fred Neubauer and Alden G.Lank, The Family Business: its UDHĖHEQJA FAMILJARE Studim rasti 2 Grupi Karvajal Protokolli familjar -Tabela e pėrmbajtjeve nė nėntėmbėdhjetė shtete, kryesish nė Amerikėn Latine. Grupi Karvajal Grupi Karvajal ėshtė njė kompani private Kolumbiane qė bėn biznese operon nė dymbėdhjetė sektorė tė ndryshėm, nga tė cilėt mė tė mėdhenj janė: prodhimtaria dhe shkėmbimi i letrės, shkolla dhe pajisjet e zyrės, letrės. drejtimet telefonike, botimi, redaktimi dhe ambalazhi i plastikės dhe Manuel Karvajal Valencia i cili themeloi kompaninė e shtypit qė quhej Grupi Karvajal u themelua nė vitin 1904 nė Kali tė Kolumbisė, nga `La Imprenta Comercial'. Ndėrkohė, kompania u zgjerua nė biznese tė tjera nė rajone tė ndryshme pėr tu bėrė njėra nga firmat mė tė respektuara shumėkombėshe e Amerikės Latine. Dy investimet e Korporatės sė Investimeve Ndėrkombėtare nė Grupin Karvajal nė vitin 2004 dhe 2006, kishin pėr qėllim tė pėrkrahin Grupin me mėnyrat e tyre strategjike dhe planet e tyre tė modernizuara. Investimi mė i fundit nga ana e Korporatės Ndėrkombėtare pėr sistemit tė informimit tė Grupit. Korporata Ndėrkombėtare pėr Investime nė Grupin Karvajal ėshtė e lidhur ngushtė me modernizimin e bashkėqeverisjes. Investime gjithashtu ka kėshilluar Grupin Karvajal nė sferėn e Tabela e pėrmbajtjeve tė protokollit familjar tė Grupit Karvajal22 A.2.Objektivi i Protokollit Familjar 1. Integriteti i Kompanisė Karvajal Bashkimi i Familjes Karvajal B.1.Institucionet Familjare Kuvendi familjar 22Karvajan'. I pėrmbledhur dhe pėrshtatur nga verzioni i vitit 2002 `Protokolli Familjar i Grupit 33 MANUAL I IFC PĖR QEVERISJEN E BIZNESIT FAMILJAR b. Funksionet e Kuvendit Familjar a. Objektivi i Kuvendit Familjar 2. Kėshilli Familjar b. Pėrbėrja e Kėshillit Familjar a. Objektivi i Kėshillit Familjar c. Funksionet e Kėshillit Familjar d. Vendimet e Kėshillit Familjar 3. Kėshilli pėr zhvillimin e anėtarėve tė familjes qė punojnė nė kompani e. Frekuenca e takimeve tė Kėshillit Familjar a. Objektivi i Kėshillit Zhvillimor b. Pėrbėrja e Kėshillit Zhvillimor c. Funksionet e Kėshillit Zhvillimor C.1.Themelimi i Familjes Karvajal (Institucion humanitar) 2. Grupi drejtues i themelimit tė familjes Objektivi i themelimit tė Familjes 3. Kryetari i themelimit tė Familjes Ē. Institucionet e Kompanisė 1. Aksionerėt e takimit a. Objektivi i aksionerėve tė takimit 2. Grupi i drejtorėve b. Vendimet e aksionerėve tė takimit a. Objektivi i grupit tė drejtorėve Objektive b. Pėrbėrja e grupit tė drejtorėve c. Kryetari i grupit tė drejtorėve D. Menaxhimi i kompanisė 1. Kryetari i Kompanisė a. Takimi i kryetarit tė kompanisė Dh. Aksionimi i dėshmive 43 1. Shitja e mallrave a. E drejta e refuzimit tė parė b. Kushtet e shitjes UDHĖHEQJA FAMILJARE 2. Garantimi e pagesave tė mallrave 3. Lėshimet e mallrave 4. Fondi rezervė b. Grupi i drejtorėve tė fondit rezervė a. Objektivi i fondit rezervė 5. Konflikte tė interesave a. Investim nė kompanitė tjera b. Procesverbale me kompaninė c. Aktivitete tė tjera E.1.Punėsimi i anėtarėve tė familjes 2. Pėrgjegjėsitė Hyrja 3. Pagesa 4. Evoluimi i zhvillimit 5. Dalja nė pension Ė.1.Fitimet shoqėrore (Ndihmė pėr anėtarėt e familjes) 2. Pėrbėrėsit e fitimeve shoqėrore Objektivi i fitimeve shoqėrore 3. Norma e fitimeve shoqėrore F.1.Aktivitetet familjare 2. Takime informuese Takime shoqėrore 3. Komunikim 4. Historia e kompanisė G. Lidhjet me publikun Gj. Vėzhguesi i Protokollit familjar 2. Takimi i vėzhguesit 1. Objektivi i vėzhguesit 3. Funksionet e vėzhguesit 53 MANUAL I IFC PĖR QEVERISJEN E BIZNESIT FAMILJAR H. Sekretari i Kėshillit familjarė 1. Objektivi i Sekretarit tė Kėshillit familjarė 3. Funksionet e Sekretarit tė kėshillit familjarė 2. Takimi i Sekretarit tė Kėshillit familjarė I. Zgjidhje e konflikteve J. Freskim i Protokollit familjar K. Pėrkufizime 63 SEKSIONI III: GRUPI I DREJTUESVE (DREJTORĖVE) NĖ NJĖ BIZNES FAMILJAR Grupi i drejtuesve ėshtė njė institucion qendror nė qeverisjen e shumė kompanive, duke pėrfshirė edhe ato familjare. Roli, struktura dhe pėrbėrja e bordit tė drejtuesve dallon mes bizneseve familjare. Kėta zakonisht caktohen familjar. nga madhėsia dhe kompleksiteti i biznesit, si dhe nga menēuria e pronarėve Gjatė viteve tė para tė ekzistencės sė tyre, shumė biznese familjare krijojnė njė letėr", qėllimi i tij ėshtė zakonisht i kufizuar nė miratimin e financimeve tė bord tė drejtorėve qė tė jenė nė pajtim me kėrkesat legale. I njohur si "Bordi nė kompanisė, pjesėve nga fitimi i kompanisė, dhe procedurave tjera qė kėrkojnė grup tė miratuar me ligj. Kėto grupe drejtuesish zakonisht takohen njėherė ose dy herė nė vit. (varet nga normat lokale) dhe seancat e tyre zgjasin shumė shkurt. Grupi drejtues nė kėtė rast ėshtė i pėrbėrė kryesisht nga anėtarėt e familjes dhe nė disa raste nga manaxherė tė moshuar jo familjar, por qė kanė njė besueshmėri tė lartė. Gjithashtu ėshtė shumė e zakontė qė tė shihen tė njėjtėt individė qė tė shėrbejnė si manaxherė dhe drejtues tė grupit, duke qenė pronarė familja) mund tė luajnė njė rol shumė mė aktiv dhe konstruktiv nė qeverisjen e familjar, kėshtu qė ēdo element i kėsaj strukture (grupi drejtues, manaxhimi dhe tė kompanisė. Njė strukturė e qeverisjes sė tillė i jep shumė pak vlerė biznesit kompanisė. Si pasojė e kėsaj vjen deri te pėrzierja e roleve, konflikte dhe paaftėsime nė vėzhgimin e kompanisė dhe vendimeve strategjike tė saj. Me komplikikimin e biznesit familjar, ėshtė e nevojshme mbėshtetja nė grupin drejtues qė tė luajė njė rol mė aktiv nė ēėshtjet mė tė rėndėsishme siē janė vendosja e strategjive tė kompanisė dhe vėshtrimi i performancės sė manaxhimit. Kėto detyra kėrkojnė qė grupi drejtues tė bėjė mė tepėr takime, tė kompanisė. Kjo ndodh kur biznesi familjar bėhet mė i organizuar, mė i ketė ekspertizė tė nevojshme dhe pavarėsi pėr tė sfiduar manaxhimin e fokusuar dhe i hapur pėr drejtuesit tjerė tė pavarur. 73 MANUAL I IFC PĖR QEVERISJEN E BIZNESIT FAMILJAR aftėsi tė veprojnė nė interes mė tė mirė tė biznesit, pavarėsisht nga manaxhimi Para se tė kalohet tek njė grup drejtuesish krejtėsisht tė profesionalizuar qė kanė pėrmbushin aftėsitė dhe kriteret e drejtuesve tė tyre aktual. Nė kėtė rast, grupi dhe kontrollimi i pjesėtarėve, shumė familje formojnė njė grup kėshilltarėsh qė kėshillues nė mėnyrė tė ngushtė punon me drejtuesit e kompanisė dhe menaxherėt e vjetėr pėr tė adresuar ēdo ēėshtje kryesore strategjike me tė cilėn ballafaqohet biznesi. 1- Grupet kėshilluese 1.1. Definimi dhe roli i Grupit kėshillues shumė biznese familjare i formojnė kur grupet e tyre tė drejtuesve mbeten tė Grupi kėshillues ėshtė njė grup me individė tė respektuar dhe me pėrvojė, qė pėrbėrė vetėm nga anėtarėt e familjes dhe menaxherėt e vjetėr tė kompanisė. Nė jashtme tė disa sferave strategjike siē janė marketingu, financimi, manaxhimi i kėtė rast, bordi mund tė ketė mungesė nė ekspertizė dhe nė perspektivėn e burimeve njerėzore dhe tregjet ndėrkombėtare. Prandaj, grupi kėshillues krijohet pėr tė kompensuar tė metat e grupit drejtues pa holluar asnjė kontroll tė familjes mbi marrjen e vendimeve apo pėr t'u kėrkuar qė tu japin informata tė huajve. lidhjeve tė biznesit qė mund tė kenė anėtarėt e tij.23 Grupi kėshillues mund gjithashtu tė shtojė vlera nė biznesin familjar pėrmes Ky grup kėshillues shpesh herė konsiderohet si "zgjidhje kompromisi" mes njė familje tė dominuar dhe njė grup tė pavarur. Shumė biznese familjare pranojnė mundimshme tė njė kompanie dhe marrės tė vendimeve me njė grup tė huajve. nevojėn pėr njė grup tė pavarur, por ekzistojnė gjithashtu informata tė Kėta biznese familjare zakonisht zgjedhin krijimin e njė grupi kėshillues si mėnyrė pėr tė marr kėshilla nga jashtė dhe ndėrkohė tė bėjnė ekspertizė pėr mbajte nėn kontroll grupin e vėrtetė tė kompanisė. Gjatė kohės sapo i sheh familja vlerat e shtuara nga grupi kėshillues, disa nga anėtarėt e tij ftohen qė t'i bashkėngjiten grupit tė drejtuesve tė kompanisė. 83 23Sustainability (Routledge New York, 1998). Fred Neubauer dhe Alden G.Lank, The Family Business:its Governance for GRUPI I DREJTUESVE (DREJTORĖVE) NĖ NJĖ BIZNES FAMILJAR 1.2. Pėrbėrja e Grupit kėshillues Madhėsia mė e pėrshtatshme pėr njė grup kėshillues ėshtė prej tre deri nė shtatė mbrojtjen e efektshmėrisė sė tij dhe do t'ua mundėsojė anėtarėve tė tij qė tė anėtarė. Mbajtja e kėtij grupi nė njė numėr tė vogėl do tė ndihmojė nė kėmbejnė qartė idetė e tyre me tėrė grupin. Anėtarėt e grupit kėshillues janė zakonisht ekspertė nė industrinė dhe tregun e biznesit familjar, apo nė sfera tjera sigurojnė ekspertizė dhe pėrvojė kur biznesi familjar zhvendoset nė aktivitete siē janė financimi, marketingu dhe tregjet ndėrkombėtare. Ata gjithashtu apo shtete tė tjera. Grupi kėshillues zakonisht takohet tre deri katėr herė nė vit, nė varėsi tė madhėsisė sė biznesit familjar dhe kompleksitetit tė veprimeve. Drejtoria dhe disa manaxherė tė vjetėr nga biznesi familjar mund tė jenė gjithashtu pjesė e grupit kėshillues pėr koordinimin dhe orientimin e diskutimeve tė takimeve drejt nevojave tė kompanisė. Pėr tė siguruar objektivitetin e anėtarėve tė grupit kėshillues, individėt nė vijim nuk duhet qė tė jenė pjesė e grupit:24 ·· Furnizuesit apo shitėsit e kompanisė. Miqtė e pronave qė nuk kanė ekspertizė tė pėrshtatshme pėr tė · Furnizuesit aktual tė shėrbimit tė kompanisė (bankierėt, avokatėt, ofruar. forma tjera dhe objektiviteti dhe pavarėsia e tyre mund tė jetė e auditorė tė jashtėm, kėshilluesit), meqė kėshilla e tyre ėshtė dhėnė nė · Individė tė cilėt kanė konflikt interesi pėr tu bėrė kėshilltarė tė panjohur sepse ata punojnė pėr kompaninė dhe paguhen nga ajo. · Individė qė janė tė angazhuar dhe qė nuk janė nė gjendje tė kompanisė. pėrmbushin rolet e tyre si anėtarė tė bordit kėshillues. 1.3. Pėrparsitė dhe tė metat e Grupit kėshillues Tabela nė vijim pėrmbledh disa nga pėrparėsitė dhe tė metat kryesore tė grupit kėshillues:25 24Controlled Enterprise"NACD Directors Monthly, August 2003. Richard Narva dhe Beth Silver, "How to Create Effective Governance in a Family 25Governance for Sustainability (Routledge New York, 1998). E pėrshtatur nga: Fred Neubauer dhe Alden G.Lank, The Family Business:its 93 MANUAL I IFC PĖR QEVERISJEN E BIZNESIT FAMILJAR Grupi kėshillues Pėrparėsitė · Anėtarėt e e tij nuk kanė pėrgjegjėsi ligjore; kjo zvogėlon ēmimin e kompanisė (sigurimi nuk ėshtė i nevojshėm) dhe e bėn tė lehtė rekrutimin e anėtarėve (me qė anėtarėsimi nuk ėshtė aq i kompanisė). rrezikshėm duke qenė pjesė e drejtuesve tė · Mund tė sigurojė kompaninė me aftėsi shtesė, dispozicion tė menaxhimit aktual dhe niveleve tė ekspertizė teknike dhe dituri qė nuk ėshtė nė ·· Kėshillat e tij janė tė paanshme. grupeve. Anėtarėt e tij mund tė ofrojnė kontakte tė reja qė mund tė ēojnė nė shitje shtesė apo burime tė kapitalit. Tė metat · Grupi kėshillues funksionon si njė grup ekspertėsh kėshilla e tė cilėve nuk ndiqet sistematikisht nga kompania. Si pasojė e kėsaj, grupi kėshillues mund qė tė mos merret seriozisht si njė grup i vėrtetė i · Grupi kėshillues nuk ka tė drejtė qė tė kėrkojė drejtuesve. informata nga manaxhimi, kėshtu qė rekomandimet emenaxhimitėtėbazohen vetėm nė atė se ēka dėshiron tij mund · Anėtarėt e grupit kėshillues kanė shumė pak ose ndajė me anėtarėt e tij. aspak ndikim nė strategjinė dhe performancėn e · Mungesa e pėrgjegjėsisė vėshtirėson mbajtjen e vėzhguar tė manaxhimit. anėtarėve tė grupit kėshillues pėrgjegjės nė kėshillat e · Disa anėtarė tė grupit kėshillues mund qė ta mos e tyre. pėrgatitjen e nevojshme dhe kontributin e duhur. marrin punėn e tyre me seriozitet dhe lėnė mėnjanė 04 GRUPI I DREJTUESVE (DREJTORĖVE) NĖ NJĖ BIZNES FAMILJAR 2- Bordi i drejtorėve 2.1. Roli i bordit tė drejtorėve Rolet bazė tė njė grupi drejtoresh me njė performancė tė shkėlqyer shėrbejnė pėr tė vendosur strategjitė e pėrgjithshme tė njė firme; vėzhgimi i performancės sė menaxhimit dhe sigurimi njė strukture tė duhur qeverisėse, duke pėrfshirė njė kontroll tė fuqishėm tė ambientit, nivele tė mjaftueshme zbulimi dhe mekanizma mbrojtėse tė pėrshtashme nga pjesėmarrėsit nė minoritet. Sasia e kohės dhe mundit tė caktuar nga grupi pėr tė gjitha sferat do tė varet nga madhėsia dhe kompleksiteti i biznesit familjar. Pėr shembull, njė kompani me pak pjesėmarrės, me procese tė thjeshta biznesi, kontrolle efikase tė brendshme dhe me njė shkallė tė lartė pjesėmarrjesh tė pronarėve tė saj nė veprimtari, do tė afatgjatė tė ēėshtjeve. kishte nevojė qė grupi i saj tė fokusohet mė tepėr nė strategji dhe nė planifikim tė mos i pėrsėrisė aktivitetet e kompanive tjera. Pėr shembull, grupi duhet tė Grupi i njė kompanie tė njė familjeje pronare duhet t'i shtojė vlera biznesit, dhe qeverisė, por nuk duhet qė tė pėrzihet nė manaxhimin e pėrditshėm tė Gjithashtu, drejtorėt duhet tė kenė burimet dhe lirinė e nevojshme pėr ta kompanisė meqė kjo ėshtė kryesisht detyrė e manaxhimit tė kompanisė. vėzhguar dhe sfiduar vendimet dhe punėt tjera qė kryhen nga manaxhimi apo anėtarėt tjerė tė familjes. grupin e drejtorėve pėrfshijnė:26 Pėrveē strategjisė dhe vėzhgimit, disa nga detyrat kryesore tė pėrcaktuara pėr ··· Sigurimin e suksesshėm tė menaxhimit tė vjetėr. Sigurimin e efikasitetit tė burimeve financiare. Sigurimin e pėrshtatshmėrisė tė kontrollit tė brendshėm tė kompanisė · Raportimin tek pronarėt dhe tek grupe tjera tė interesuara. dhe rrezikimin e sistemeve menaxhuese tė kompanisė. 2.2. Pėrbėrja e Grupit tė Drejtorėve Pėrbėrja e madhėsisė sė grupit tė drejtorėve do tė varet nė madhėsinė dhe kompleksitetin e veprimtarive tė kompanisė. Edhe pse nuk ekziston njė formulė 26Sustainability (Routledge New York, 1998). Fred Neubauer dhe Alden G.Lank, The Family Business:its Governance for 14 MANUAL I IFC PĖR QEVERISJEN E BIZNESIT FAMILJAR efamiljare, pėr pėrcaktimin e numrit tė duhur tė drejtorėve pėr tė gjitha bizneset nėntė anėtarė. Pėrparėsitė e njė grupi me numėr mė tė vogėl janė: efikasiteti mė thjeshtėpraktika mė e mirė rekomandon qė tė kemi njė grup prej pesė deri nė dėgjojnė njėri tjetrin dhe t'i mbajnė diskutimet nėn kontroll. Pėrveē kėsaj, bėhet i madh me qė drejtorėt do tė kenė mundėsi mė tė mira pėr komunikim, ta mė lehtė organizimi i takimeve dhe arritja e njė kuorumi. individė tė cilėt do t'i shtojnė vlera biznesit dhe do tė tregojnė aftėsi tė Nė selektimin e drejtorėve, kompanitė nė prona familjare duhet tė fokusohen nė nevojshme nė sferat e strategjisė sė menaxhimit dhe vėzhgimin e veprimtarive tė kontributin e tyre potencial ndaj kompanisė sesa nė atė nėse i pėrkasin ata ndryshme. Njė selektim i suksesshėm i drejtorėve mė tepėr fokusohet nė familjes apo jo. Nė realitet, biznese familjare tentojnė qė tė kenė grupe qė janė kryesish tė pėrbėrė nga anėtarė tė familjes. Pėrfitimet pėr tė patur njė grup tė mirė qė vepron pavarėsisht nga manaxhimi dhe kontrolli i pjesėtarėve do t'i diskutojmė nė seksionin III-3. Tabela nė vijim pėrfshin disa nga kriteret qė duhet t'i posedojnė drejtorėt e mirė: Tipare personale · Integritet personal dhe Kualifikime profesionale ····· Aftėsi tė punės nė grupe pėrgjegjėsi ··· Pėrvojė nė punė sistematike Gjykim tė duhur biznesi Aftėsi tė mira komunikimi duhura (qė vendosen nga Ekspertizė dhe aftėsi nė sfera tė Aftėsi udhėheqjeje Aftėsi tė forta analitike kompania). Kėto mund tė Guxim, vetėbesim dhe aftėsi pėr pėrfshijnė: strategji, marketing, tė sfiduar drejtorė tė tjerė, drejtėsi, financė dhe llogaritje; anėtarė tė familjes dhe Menaxhim tė rrezikshėm dhe menaxherė tė vjetėr kontroll tė brendshme; Burime njerėzore dhe qeverisje tė · Lidhje tė dobishme pėrbashkėt 24 GRUPI I DREJTUESVE (DREJTORĖVE) NĖ NJĖ BIZNES FAMILJAR 2.3. Detyrat e drejtorėve Drejtoret zgjidhen nga anėtarėt e kompanisė dhe duhet tė veprojnė nė interes sa mė tė mirė tė kompanisė dhe tė kenė kujdes tė veēantė pėr tė vepruar kėshtu. -Nėvijim janė detyrat kryesore tė drejtorėve:27 veprojnė nė njė mėnyrė tė pėrgjegjshme dhe tė krijojnė njė besim tė mirė pėr tė Detyra dhe kujdesi : Para se tė merren vendime, drejtorėt duhet patjetėr tė detyrės sė kujdesit drejtoret duhet: analizuar dhe konsoliduar tė gjitha materialet dhe informatat e nevojshme. Sipas · Me kujdes tė studiohet ēdo material informues qė kanė nė ··· Tė veprojnė me kujdes dhe pėrgjegjėsi. dispozicion para se tė marrin ndonjė vendim. Tė marrin vendime nė mėnyrė tė informuar. Rregullisht tė marrin pjesė nė takimet e grupit, tė vijnė tė pėrgatitur evėmendjes"(besnikėrisė): Nė kryerjen e detyrave tė veta, drejtorėt detyrės sė kujdesit gjithashtu ėshtė e njohur edhe si "detyrė e nė kėto takime, dhe tė marrin pjesė nė mėnyrė aktive (kjo pjesė e apo "detyrė e bindjes"). tė parėtėnga ēdo interes tjetėr. Drejtoret nuk mund tė pėrfitojnė perrsonalisht -duhet Detyrajenėlojalitetit besnikė ndaj kompanisė, duhet qė ta vendosin besnikėrinė nė vend nga nga kompania. Sipas detyrės sė besnikėrisė drejtorėt duhet: ··· T'i vendosin interesat e kompanisė nė radhė tė parė. Tė zgjidhin ēdo konflikt tė interesit gjithė grupit. Tė pėrmbahen nga ēėshtjet e votimit qė mund tė pėrfshijnė konflikte tė interesave personale. 3- Drejtorėt e pavarur 3.1. Rėndėsia e drejtorėve tė pavarur Themelimi i njė grupi tė fuqishėm dhe tė pavarur ėshtė njė vendim i menēur qė madhėsi dhe kompleksite kritike. Njė studim i kryer nė Shtetet e Bashkuara tė shumė familje qė gjenden nė biznes e marrin sapo kompania e tyre arrijnė njė 27NACD "Grupi i drejtorėve nė njė familje qė posedon biznes", 2004. 34 MANUAL I IFC PĖR QEVERISJEN E BIZNESIT FAMILJAR udhėhequra nga gjenerata e tretė apo mė e vonshme, tregoi se ekzistenca e njė Amerikės nga mė shumė se tetėdhjetė kompani tė pronave familjare tė grupi udhėheqėsish aktivė dhe tė jashtėm ishte elementi mė kritik i mbijetesės dhe suksesit tė kėtyre kompanive.28 Nė realitet, kur bėhet fjalė pėr anėtarėsimin e grupit, shumica e bizneseve familjare ua ruajnė kėtė tė drejtė anėtarėve tė familjes dhe nė disa raste mbajtur kontrollin familjar nėn udhėheqjen e biznesit. Fatkeqėsisht, mungesa e manaxherėve tė besueshėm jo familjarė. Kjo, nė pėrgjithėsi pėrdoret pėr ta drejtorėve tė jashtėm tė pavarur mund ta vėshtirėsojė marrjen e njohurive dhe ekspertizave pėr biznesin familjar. Nė tė vėrtetė, drejtorėt e pavarur gjithashtu takimet e grupeve qeverisėse. Pėr mė tepėr, prezenca e drejtorėve tė pavarur do t'i sfidojnė mendimet familjare dhe do tė vendosin mė tepėr disiplinė nė gjatė takimeve tė grupeve udhėheqėse do t'i dekurajojė anėtarėt e familjes nga dhe vėzhgimin e tij. Mė nė fund, drejtorėt e pavarur mund gjithashtu tė luajnė humbja e kohės nė ēėshtje familjare dhe do tė fokusohet nė strategjitė e biznesit pikėpamje kontradiktore nė ēėshtjet e biznesit. rolin "zbutės" mes anėtarėve tė ndryshėm tė familjes nė rast se ata kanė Disa nga avantazhet e drejtorėve tė pavarur janė:29 ·· Sjellja e njė perspektive tė jashtme nė strategji dhe kontroll. Shtimi i aftėsive dhe njohurive tė reja qė mund tė mos jenė nė ·· Sjellja e njė pikpamje objektive dhe tė pavarur nga familja. dispozicion tė firmės. Marrja e vendimeve tė punėsimit dhe promovimit nė mėnyrė tė · Duke vepruar si njė element balancues mes anėtarėve tė ndryshėm tė pavarur nga lidhjet familjare. mosmarrėveshjeve mes anėtarėve menaxhues tė familjes. familjes, dhe nė disa raste duke shėrbyer si njė gjykatės objektiv ndaj · Pėrfitimii nga bizneset e tyre, kontakteve dhe lidhjeve tjera. 44 28 29Fred Neubauer dhe Alden G.Lank, Alden G.Lank, The Family Business:its Publishers 1991). John Ward, Creating Effective Boards for Private Enterprises ( Family Enterprise Governance for Sustainability (Routledge New York, 1998). GRUPI I DREJTUESVE (DREJTORĖVE) NĖ NJĖ BIZNES FAMILJAR 3.2. Pėrkufizimi i drejtorit tė pavarur pėrbėrėsit kryesor tė tij janė tė njėjtė. Parimi i pėrgjithshėm ėshtė se njė drejtor i Pėrkufizimi i drejtorit tė pavarur dallon nga njė treg nė tregun tjetėr. Megjithatė, dhe tė tjerėve qė mund tė ndikojnė nė gjykimin e tij/saj. Nė vijim kemi pavarur duhet tė jetė i lirė ndaj lidhjeve nė manaxhim, kontrolluesve (familjes), pėrkufizimin e drejtorėve tė pavarur nga IFC: Pėrkufizime indikative tė njė drejtori tė pavarur30 "Drejtor i pavarur" do tė thotė njė person drejtues i cili: 1.nuk ėshtė i punėsuar nga kompania apo palėt e saj gjatė pesė viteve 2.nuk ėshtė i bashkuar me njė kompani qė ėshtė kėshilluese apo tė fundit; 3.nuk ėshtė i bashkuar me ndonjė klient apo furnizues madhėshtor tė konsultuese i kompanisė nė fjalė apo partive tė saj; 4.nuk ka kontrata pėr shėrbime personale me kompaninė, apo kompanisė apo palėve tė saja; 5.nuk ėshtė i bashkuar me organizata jofitimprurėse dhe qė pranojnė manaxhimin e saj tė vjetėr; 6.nuk ėshtė i punėsuar si ndonjė aktivist i ndonjė kompanie tjetėr, ku fonde tė mėdha nga kompania; ēdo aktivist i kompanisė shėrben nė grupin e drejtorėve tė asaj 7.nuk ėshtė anėtarė i familjes i cili ėshtė ose ka qenė i anėtarėsuar pesė kompanie; nėpunės ekzekutiv; vitet e fundit, i punėsuar nga kompania dhe palėt e saj si ndonjė 8.nuk ėshtė ose nuk ka qenė pesė vitet e fundit i bashkuar apo 9.nuk ėshtė person kontrollues i kompanisė (apo anėtarė i grupit tė punėsuar nga ndonjė auditor aktual ose ish auditor tė kompanisė; individėve dhe entiteteve qė nė mėnyrė kolektive ushtrojnė kontroll 30FamilyFounderUnlisted. IFC, http://www.ifc.org/ifcext/corporategovernance.nsf/Content/CGTools- 54 MANUAL I IFC PĖR QEVERISJEN E BIZNESIT FAMILJAR efektiv mbi kompaninė) apo vėlla i ndonjė personi, motėr, prind, gjysh, fėmijė, kushėri, teze, dajė, nip, mbesė, bashkėshort(e), i (e) ve, trashėgimtar apo pasardhės i ndonjėrit nga dorėheqėsit ose pėrmbaruesit, administrator, apo prezantues personal i ndonjė dhe pėr hir tė kėtij pėrkufizimi, njė person do tė jetė i mendimit qė tė paaftė ligjėrisht, personi tė pėrshkruar nė kėtė nėn paragraf, i cili ėshtė i vdekur apo i jetė "i bashkuar" me njė palė nėse ai person: ka interes direkt ose indirekt ndėrlidhur" ėshtė e respektuar nga kompania apo kontrolluesit e saj. nė pronėsim, nė atė se a ėshtė i punėsuar nga ndonjė palė?, "Pala e 64 SEKSIONI IV: MANAXHIMI I VJETĖR NĖ NJĖ BIZNES FAMILJAR Manaxhimet e vjetra janė njė pjesė e nevojshme e strukturės sė qeverisjes sė biznesit familjar dhe kualiteti i tyre ka efekt tė drejtpėrdrejt nė performancėn e kompanisė dhe pasurisė familjare. Manaxherėt e vjetėr janė pėrgjegjės pėr implementimin e drejtimeve strategjike tė vendosura nga grupi i drejtorėve dhe veprimet e manaxhimit tė pėrditshėm tė kompanisė. Tė kesh nė krye tė kompanisė, manaxhuesit duhet tė jenė element mjaft tė rėndėsishėm dhe i suksesshėm nė biznesin familjar. 1- Manaxherėt familjarė dhe manaxherėt jo familjarė Gjatė viteve tė para tė ekzistencės sė tyre, bizneset familjare zakonisht drejtohen dhe manaxhohen nga themeluesit. Struktura e tyre e manaxhimit mund tė mbetet krejtėsisht joformale dhe fuqia e marrjes sė vendimeve gjendet nė duart funksion mirė gjatė fazės sė hershme tė zhvillimit tė kompanisė. Njė themelues i e themeluesit dhe disa tė afėrmve tė tij. Kjo strukturė menaxhimi zakonisht zellshėm zakonisht mund tė jetė shkaku kryesor pėr suksesin e biznesit familjar nė kėtė fazė. Me rritjen e kompanisė, veprimtaritė e biznesit bėhen mė komplekse dhe kemi njė strukturė mė formale manaxhimi, njė proces tė decentralizuar tė marrjes sė tė merret me kompleksitetin e biznesit dhe me veprimtaritė qė vijnė duke u bėrė vendimeve, kėshtu qė njė trup i manaxhimit tė kualifikuar bėhet i nevojshėm qė sa mė sfiduese nga dita nė ditė. Fatkeqėsisht, shumė biznese familjare e injorojnė nevojėn pėr profesionalizimin e bizneseve tė tyre dhe i ruajnė pozitat e vjetra tė manaxhimit pėr anėtarėt e tyre tė familjes. Edhe pse shumė nga kėto anėtarė tė familjes kanė aftėsi manaxhimi qė i japin vlera biznesit tė tyre, shpesh ku tė gjithė anėtarėt e familjes janė menaxhues tė mirė, ata mund qė tė mos i herė ata nuk janė tė kualifikuar pėr tė kryer detyra tė tilla. Madje edhe nė rastet kenė aftėsitė e specializuara dhe ekspertizėn qė kėrkon rritja dhe kompleksiteti i 74 MANUAL I IFC PĖR QEVERISJEN E BIZNESIT FAMILJAR gjatė kohore, disa anėtarė tė familjes duhet qė tė zbresin nga pozitat e tyre dhe kompanisė. Familjet e suksesshme nė biznes e kuptojnė se nė njė periudhe tė duhet qė tė zėvendėsohen me profesionalistė dhe ta aftėsuar tė huaj. Pėr tė vėrtetuar se njė familje qė posedon biznes i ka menaxherėt e duhur ėshtė njė proces qė duhet tė filloj herėt, edhe atė duke filluar qė nga faza e themeluesit Disa nga hapat e kėtij procesi janė: tė biznesit familjar. · Analizimi i strukturės organizative dhe krahasimi i roleve aktuale dhe · Dizenjmi i njė strukture organizative formale e cila i pėrkufizon qartė optimale, pėrgjegjėsive tė ēdo manaxheri tė vjetėr. rolet dhe pėrgjegjėsitė e tė gjithė manaxherėve tė vjetėr. Kjo duhet tė bazohet nė nevojat e ardhshme dhe tė kaluara tė veprimtarive · Vlerėsimi i aftėsive dhe kualifikimeve tė manaxhimit tė vjetėr aktual ekonomike tė kompanisė. ·· Zėvendėsimi apo punėsimi i manaxherėve tė lartė. duke u bazuar nė strukturat e reja organizative. Procesi i decentralizimit apo marrjes sė vendimeve dhe miratimi i etėtyre familjare. niveleve ėshtė i domosdoshėm. Fuqitė vendimmarrėse duhet tė jenė lidhura me rolet apo pėrgjegjėsitė e manaxhuesėve, e jo me lidhjet · Vendosja e njė politike tė qartė tė punėsimit familjar dhe pėrmbajtja e saj tė jetė efektive pėr tė gjithė anėtarėt e familjes. (Shikoni seksionin familjar). II-1-1 tė kėtij libri pėr mė tepėr detaje nė politikat e punėsimit · Zhvillimi i njė programi trajnues tė brendshėm qė u mundėson punėtorėve tė aftė qė tė jenė tė gatshėm pėr tė marrė detyra mė tė · Themelimi i njė sistemi pagues qė do tė kujdesej pėr iniciativat e vėshtira nė tė ardhmen. duhura tė tė gjithė menaxherėve nė varėsi tė performancės sė tyre dhe jo nė lidhjet e tyre familjare. Tabela nė vijim bėn njė pėrmbledhje se si bizneset familjare i adresojnė disa nga ēėshtjet e punėsimit duke u varrur nga fakti se kujt i japin prioritet ata biznesit apo familjes:31 84 31Journal of Phoenix, January 2005. Mike Cohn, "Does your Company Put Family or Business First?", The Business MENAXHIMI IVJETĖR NĖ NJĖ BIZNES FAMILJAR Ēėshtja Kompanitė e para Kompanitė e para tė biznesit Dėshmia e familjare punėsimit pėr tė gjithė anėtarėt e Politika e derės sė hapur Vetėm anėtarėt e kualifikuar tė Kushtet pėr punėsim familjar janė familjes i bashkėngjiten kompanisė. pronės familjare shpesh familjes. Kompania e tė vendosura qartė dhe pėrmbajnė pėr ata tė cilėt nuk kanė bėhet njė rrjetė e sigurt arsimimin dhe eksperiencėn me kėrkesa qė marrin parasysh jashtėm. sukses nė biznesin e pėrvojė pune jashtė biznesit familjar. Kompensimi Pagesė e barabartė pėr tė gjithė. Tė gjithė Kompensimi ėshtė i bazuar nė performancė dhe pėrgjegjėsi. marrė parasysh paguhen njėjtė, pa Kompensimi ėshtė i bazuar nė treg pėrvojėn dhe dhe nė pėrmasat e industrisė, e jo kontributin e tyre pėr nė nevojat familjare. Llogaritjet dhe qartė. Performancat e larta raporti pėrcillen dhe kuptohen Anėtarėt kompetent tė biznesin nė fjalė. paguhen mirė. Anėtarėt e familjes kujdesen pėr ta jo mė familjes duhet qė tė performanca tė dobėta. mund tė eliminohen pėr pak se tė afėrmit apo Lidershipi kushėrinjtė e tyre. Lidershipi mė tepėr Sigurimi i lidershipit ėshtė kryer. tij, sesa nė kompeten- bazohet nė vjetėrsinė e Synimi i familjes ėshtė posedimi cat apo suksesin e vet. familjare ose jo familjare. udhėheqjes sė biznesit: qoftė ajo `mė i mirė dhe mė i ndritshėm' i familjar mund tė vlerė- Jetėgjatėsia nė biznesin sohet mė shumė se Ekzekutuesit jo familjar mund tė puna dhe suksesi rekrutohen brenda industrisė edhe pse disa kompani me sukses Caktimi i Burimet e biznesit jashtė biznesit. ndėrtojnė burimeve tė Burimet e biznesit shfrytėzohen nė biznesit shfrytėzohen pėr nevojat personale tė mėnyrė strategjike. Ekziston njė anėtarėve tė familjes. ndarje e qartė mes biznesit dhe pronės familjare. Buxheti dhe planifikimi janė tė rėndėsishėm; fitimet shfrytėzohen pėr rritjen e Trajnimi Nuk ka programe tra- Nevoja pėr trajnim formal njihet nė iniciativave. jnuese formale. Anėtarėt e familjes kohė. Trajnimet i planifikohen dhe pritet qė nė mėnyrė familjes pėr ushtrime tė nevojshme. i shpėrndahen ēdo anėtari tė intuitive t'i mėsojnė praktikat e biznesit. 94 MANUAL I IFC PĖR QEVERISJEN E BIZNESIT FAMILJAR 2- Suksesi i udhėheqjes dhe menaxhimit tė vjetėr Suksesi i udhėheqjes dhe manaxhimit tė vjetėr ėshtė ndoshta ēėshtja mė e ndodh pėr shkak se manaxhuesit kryesorė tė kompanisė janė zakonisht drejtues rėndėsishme qė i konfronton kompanitė, duke pėrfshirė edhe ato familjare. Kjo tė veprimtarive tė saj, rritja dhe mbijetesa. Kjo ēėshtje e suksesit tė manaxhimit ėshtė shumė mė e rėndėsishme pėr bizneset familjare, me rritjen e familjes dhe disa kandidatėve tė vjetėr potencialė tė manaxhimit kur degė tė ndryshme tė familjare i largohen planifikimit tė suksesshėm nga manaxherėt e vjetėr tė tyre familjes janė nė dispozicion krijohet njė gjemb i veēantė. Shumė biznese ederi shkak qė shumica e bizneseve familjare zhduken para se ta arrijnė brezin e tretė biznesit familjar. Planifikimi i dobėt i suksesit tė menaxhimit mund tė jetė si nė minutėn e fundit, kjo shpie nė kriza qė nė disa raste shkaktojnė vdekjen Ky seksion i kėtij libri kryesisht do t'ju sigurojė me disa kėshilla bazė nė tė tyre.32 themelimin e njė procesi tė planifikimit tė suksesshėm tė udhėheqjes brenda biznesit familjar. Pjesa dėrmuese e kėtyre kėshillave gjithashtu mund tė shfrytėzohet pėr tė siguruar njė sukses tė dobishėm pėr menaxherėt e vjetėr tė biznesit familjar. udhėheqjes sė tyre pėr shumė arsye. Disa nga kėto arsye janė:33 Familjet nė biznes mund qė ta injorojnė nevojėn e planifikimit tė suksesit tė · Anėtarėt e familjes i vonojnė vendimet me qėllim qė tė mos krijojnė grindje potenciale mes anėtarėve tė familjes nė rast se disa udhėheqje · Anėtarėt e familjes i vonojnė vendimet sepse asnjė anėtar aktual i potenciale janė nė dispozicion brenda familjes. familjes apo nga jashtė nuk ėshtė i mendimit qė ta zėvendėsojė · Anėtarėt e familjes i shmangen adresimit tė kėsaj ēėshtjeje qė tė mos udhėheqjen. familjar. e diskutojnė temėn pėr humbjen e mundshme tė udhėheqėsit · Udhėheqėsi aktual refuzon ta pranojė se kompania mund qė tė 32New York, 1998). Alden G.Lank, The Family Business:its Governance for Sustainability (Routledge 05 33Ivan Lansberg, "The Succession Conspiracy", Family Business Review, June 1988; Fred Neubauer dhe Alden G.Lank,The Family Business:its Governance for Sustainability (Routledge New York, 1998). MENAXHIMI IVJETĖR NĖ NJĖ BIZNES FAMILJAR mbijetojė edhe pa tė, ose frikėsohet nga dalja nė pension dhe refuzon adresimin e ēėshtjeve tė suksesit. 2.1. Rėndėsia e njė plani formal tė suksesit tė vjetėr menaxhues Suksesi i menaxhimit tė vjetėr ėshtė njė proces qė ndjek disa hapa pėr tė siguruar njė sukses tė duhur pozicioneve kryesore tė menaxhimit duke pėrfshirė kėtu edhe qeverisjen. Njė plan formal i suksesit siguron vazhdimėsi tė biznesit kėshtu qė rrit mundėsitė e mbijetesės sė biznesit familjar pėr shkak se pėrcillet nga brezi nė brez. Qėllimi i kėtij plani ėshtė sigurimi i aftėsive dhe lidershipit tė nevojshėm pėr tė zėvendėsuar ēdo menaxher tė vjetėr qė largohet. Njė plan kompetent selektimin e tyre si njė udhėheqje e ardhshme (ėshtė ose nuk ėshtė efektiv i suksesit tė qeverisjes duhet t'ua mundėsojė shumicės sė personave anėtarėve tė familjes, grupin, manaxherėt kryesorė, faktorė tė jashtėm nė anėtar i familjes). Pėrveē kėsaj ėshtė vendimtar fakti i pėrfshirjes tė tė gjithė ardhshėm. procesin selektues dhe fakti se tė gjithė pajtohen me zgjedhjen e udhėheqėsit tė 2.2. Hapat e planit formal tė suksesit tė udhėheqėsit Procesi i planifikimit tė suksesit tė udhėheqėsit dallohet nga shumė biznese familjare, varėsisht nga kompleksiteti i biznesit, shkalla e pjesėmarrjes sė familjes Nė vijim ėshtė procesi hap pas hapi i cili u ndihmon bizneseve familjare qė tė nė tė, dhe disponimi i kandidatėve kompetent pėr udhėheqės brenda familjes. pėrgatiten mė mirė pėr suksesin e udhėheqėsve tė tyre:34 Fillimi i hershėm: Shumė kėshilltarė tė bizneseve familjare rekomandojnė fillim sa mė tė hershėm tė procesit pėrzgjedhės pėr udhėheqėsin e ardhshėm. Kjo do tė sigurojė vazhdueshmėrinė e biznesit dhe do t'i japė kompanisė njė pėr tė trashėguar udhėheqėsin aktual. Fillimi i hershėm i procesit tė selektimit udhėheqės tė ri i cili ėshtė zgjedhur me njė kujdes tė madh dhe i pėrgatitur mirė familjes. Nė kėtė rast, procesi i selektimi dhe shėrbimit tė udhėheqėsit tė ėshtė i rėndėsishėm veēanėrisht nėse udhėheqėsi i ardhshėm zgjidhet brenda ardhshėm zgjidhet jashtė familjes. planifikimit tė suksesit. Njė grup aktiv mund gjithashtu tė luajė njė rol tė Nė shumė biznese familjare, ėshtė udhėheqėsi aktual ai i cili nis procesin e 34 New York, 1998). Alden G.Lank, The Family Business:its Governance for Sustainability (Routledge 15 MANUAL I IFC PĖR QEVERISJEN E BIZNESIT FAMILJAR udhėheqėsi aktual nuk fillon qė ta bėjė kėtė mė herėt. rėndėsishėm duke insistuar nė themelimin e njė plani tė suksesit nė rast se Krijimi i sistemeve pėr zhvillim tė karierės: Njė plan i suksesshėm ėshtė ai i cili Pėrzgjehd kandididatėt mė tė mirė tė mundshėm pėr detyrėn e tyre, pa udhėheqėsi i ardhshėm zgjidhet nga familja apo tė punėsuarit aktualė duhet tė marrė parasysh nėse kėta kandidatė kanė tė bėjnė me familjen apo jo. Nėse zhvillohet njė sistem zhvillimi rigoroz pėr tė pėrgatitur qeverisėsit e mundshėm. Njė sistem i tillė do ti zmadhonte kompetencat e kandidatėve pėr udhėheqės duke u ofruar arsimim tė nevojshėm, trajnim, dhe duke u dhėnė informacion tė vazhdueshėm nė performancat e tyre brenda kompanisė. Disa biznese familjare vendosin qė tė marrin udhėheqės tė jashtėm nėse nuk ka komitet i grupit (pėr shembull Komiteti Nominues) duhet tė drejtojė kandidatė tė mirė brenda familjes apo punėtorėve tė saj. Nė kėtė rast, njė planifikimin e suksesit tė udhėheqėsit. Komiteti duhet tė fillojė duke vendosur kritere pėrzgjedhėse pėr udhėheqėsin e ardhshėm para se tė kėrkohen kandidatėt e pėrshtatshėm. Kėshtu shumė bizneseve me pronė familjare u duket emė dobishme qė tė punėsojnė pėrzgjedhės profesionalė pėr tu qasur nė njė rreth tė gjerė tė kandidatėsh. Kėrkesa pėr kėshillė: Pėrderisa ngushtohet lista pasuesve tė mundshėm, udhėheqėsi duhet qė tė marrė kėshilla nga drejtues tė pavarur tė jashtėm. Nėse kėta nuk ekzistojnė duhet qė tė konsultohen manaxherėt e vjetėr tė besueshėm jo familjarė. Disa familje gjithashtu marrin mendime nga kėshilli familjar nė procesin selektues, veēanėrisht nėse kandidati pėr udhėheqės ėshtė nga familja. Ndėrtimi i konsensusit: Suksesi i udhėheqėsit tė ardhshėm varet mė sė shumti nga prezenca e tij qė i bėhet nga pjesėtarėt e pėrfshirė nė kompani. Pastaj bėhet zgjedhjes se udhėheqėsit, duke pėrfshirė edhe grupin e drejtorėve, manaxherėve i domosdoshėm pėrfshirja e tė gjithė pjesėmarrėsve kryesorė nė procesin e jo familjarė, dhe anėtarėt e familjes. pėrshtatshėm, duhet qė tė zhvillohet proces tranzicioni pėr udhėheqėsin aktual Qartėsimi i procesit tė tranzicionit: Sapo ėshtė zgjedhur njė udhėheqės i dhe atė tė ri. Ky proces i tranzicionit do tė saktėsonte datėn e tranzicionit dhe 25 gjithashtu do tė pėrcaktonte shtresat e pėrfshirjes tė udhėheqėsit aktual pas daljes nė pension. SEKSIONI V: Shfaqja e biznesit familjar nė publik 1- Pse tė shfaqet nė publik? Pse mos tė shfaqet? Shumė biznese familjare marrin vendimin e shfaqjes nė publik nė disa faza gjatė jetės sė tyre, kjo ndodh pėr tė siguruar burime familjare pėr zgjerim tė biznesit apo pėr tu dhėnė aksionerėve tė saj njė mėnyrė tė shitjes sė mallrave tė tyre nė komplikuar qė kėrkon konsiderata tė kujdesshme ndaj alternativave, kėrkon njė rast se ata preferojnė qė tė paguhen nė para. Shfaqja nė publik ėshtė njė proces i pjesė tė pėrgatitjeve tė grupit dhe menaxhimit, si dhe kėshilla nga specialistė tė avantazhe dhe disavantazhe nė biznesin familjarė. jashtėm. Dalja nė publik ėshtė gjithashtu njė vendim qė paraqet shumė 1.1. Avantazhet e shfaqjes nė publik tė biznesit familjar35 Dalja nė publik mund t'i sjellė disa pėrparėsi biznesit familjar dhe pjesėtarėve tė -familjesiqė tij,Treg ato janė: dhe pėrmirėsuar i aksioneve: Kjo ua bėn tė mundshme pjesėtarėve tė Gjithashtu bėn lehtėsimin pėr pjesėtarėt qė t'i shfrytėzojnė mallrat e veta tė shesin mallrat e tyre me njė ēmim vital nė njė treg tė hapur. tė kompanisė ndihmon nė zvogėlimin e ēėshtjeve familjare me qė zgjidh njėkohėsisht edhe pėr huazime. Si rezultat i kėsaj, tregu i pėrmirėsuar e mallrave problemet e pjesėtarėve tė cilėt preferojnė qė ta mbajnė pasurinė e tyre nė asete e-direkt interes tė kompanisė. jo nė Pėrmirėsimi i pozicionit financiar tė kompanisė: Ky ėshtė njė rezultat qė vjen nga shitja e mallrave tė kompanisė nė publik. Sa mė i fortė qė 35 35 Neubauer dhe Alden G.Lank, The Family Business:its Governance for Sustainability Monica Wagen, "Perspectives on Going Public", Family Business,Spring 1996; Fred (Routledge New York, 1998). MANUAL I IFC PĖR QEVERISJEN E BIZNESIT FAMILJAR bėhet pozicioni i kompanisė, aq mė lehtė mund tė kėrkohen kredi dhe tė negociohen termat e kėtyre kredive. ngadolėn -qėRritja potenciale nė vlerėn e mallrave: Shumė kompani nė prona familjare veprimtaritė bankare tė firmės. Kjo rritje ėshtė pjesėrisht si rezultat i nė publik i panė ēmimet e veta tė rritura mbi vlerat normale tė rritura dėshirės sė investitorėve pėr tė paguar kosto mė tė larta pėr besueshmėrinė e llogarive. kompanisė, tregtinė e pėrmirėsuar tė mallrave dhe transparencėn e rritur tė prestigj dhe dukshmėri nė treg. Tregjet pėrpiqen qė tė perceptojnė kompanitė - Dukshmėria mė e madhe: Dalja nė publik u jep bizneseve familjare njė private si tė menaxhuara profesionalisht dhe mė transparente. Si rezultat i kėsaj, njė biznes familjar qė del nė publik mund qė ta rrit dukshmėrinė e tij nė treg. 1.2. Disavntazhet e daljes sė biznesit familjar nė publik36 nga kėto tė meta janė: Dalja nė publik mund gjithashtu t'i lė meta potenciale bizneseve familjare. Disa -padėshiruaraintimitetit: Ky ndoshta ėshtė njėri nga rezultatet mė tė Humbja e familjar nė kėtė rast duhet qė tė shfaqė mė tepėr informata se sa mė herėt, e daljes nė publik pėr bizneset familjare. Nė tė vėrtetė biznesi -ēdo pėrfshirė: deklarata financiare tė detajuara, masa tė tjera tė performancave, dhe pėrparėsi qė i ėshtė dhėnė biznesit familjar. daljes sė biznesit familjar nė publik. Madje edhe nė rastet kur familja mbetet si Humbja e autonomisė: Kjo vjen si rezultat i ardhjes sė pjesėtarėve tė rinj pas pjesėtare kontrolluese, edhe pjesėtarėt si minoritet qė kanė tė drejtė, do t'ua vėshtirėsojė anėtarėve real tė familjes qė tė veprojnė lirė. -joPėrgjegjėsia e rritur: Kompanitė publike kanė pėrgjegjėsi mė tė larta se ato gjitha informatat qė vijnė pėr pjesėtarėt e tyre dhe gjendjen e tregut. publike. Pėr shembull, kompanitė publike duhet qė tė jenė tė sigurit nė tė 45 -procesit investuestėtėdaljes qė tė pėrfitojnė kontrollin e biznesit familjar. Mundėsia e pushtimit: Nėse mjaft mallra janė nxjerrė nga tė huajt gjatė tjerė nė publik, mund tė jetė e mundshme pėr konkurrentėt apo 36 Sustainability (New York, 1998). Fred Neubauer dhe Alden G.Lank, The Familily Business:its Governance for SHFAQJA E BIZNESIT FAMILJAR NĖ PUBLIK -reale. Kostot shtesė: Kostoja fillestare e daljes nė publik mund tė jetė krejtėsisht Disa nga pėrbėrėsit potencial tė kėsaj kostoje janė: komisioni i agjencisė Gjithashtu, dalja me daljen nė publik kompania do tė ngjall kosto shtesė siē janė siguruese, auditimi i pagave, pagat ligjore, dhe ēdo kosto e regjistruar. pagesa tė rezervuara, zbulim periodik tė kostove informuese financiare dhe pėlqime tjera pėr kėrkesat pagesore. 2- Pėrgatitja pėr njė IPO Shfaqja nė publik ėshtė njė proces i gjatė dhe i komplikuar qė nuk kryhet pėr njė ditė. Bizneset familjare qė planifikojnė tė dalin nė publik duhet tė marrin kėshilla profesionale dhe ndihmė nga shumė fusha ligjore, teknike, financiare dalin nė publik qė tė tregojnė njė regjistrim afatgjatė tė praktikave qeverisėse tė dhe tregtare. Veē kėsaj, shumė investues tani kėrkojnė prej kompanive tė cilat ēmojnė lartė ushtrimet e grupit tė drejtorėve nė fushat e tė drejtave tė mira qė kanė pasur para IPO-s aktuale. Nė veēanti, investuesit dhe tregu i pjesėtarėve, transparencės dhe demaskimit. Tabela nė vijim tregon njė pėrmbledhje tė praktikave kryesore tė qeverisjes qė do tė ndihmonin pėr tė pasur njė imazh mė tė mirė nė treg kompanitė tė cilat duhet qė tė vendosen nėpėr vende disa vite para IPO-s pėr tė treguar njė pėrgatiten qė tė dalin nė publik.37 Natyrisht, pjesa dėrmuese e kėtyre praktikave qeverisje tė mirė afatgjate nė treg. Tiparet e qeverisjes Tė drejtat e anėtarėve · Shembuj nga praktika mė tė mira Mbrojtje mė tė mirė tė minoriteteve me status, · Vėmendje adekuate dhe axhendė e hapur ndaj tė ligj dhe kode\ qeverisės nga kompania. · gjitha takimeve tė pjesėtarėve. Aftėsia pėr pjesėmarrje dhe votim tė kuptimplotė · Trajtim tė drejtė sa i pėrket zbulimit nė takimet e pjesėmarrėsve. · Qartėsim i tė drejtave tė klasave tė ndryshme tė informues(marrėveshjeve, konflikteve, etj). mallrave ( tė drejtat e votimit dhe ato · Trajtim i paanshėm nė ndryshimet e kontrollit. ekonomike). 37 IFC. www.ifc.org/corporategovernance. 55 MANUAL I IFC PĖR QEVERISJEN E BIZNESIT FAMILJAR Tiparet e qeverisjes Grupi i drejtorėve · Shembuj nga praktika mė tė mira Tė drejta tė pėrziera tė aftėsive profesionale (shembull marketing, strategji, tregje ekspertizė). ndėrkombėtare pėr financim, komiteti pėr ···· Pėrbėrės i fortė pavarėsie. Role tė veēanta kryetarėsh dhe udhėheqėsish. Orar tė rregullt dhe agjendė tė takimeve. Ekzistenca e grupit tė komitetit pėrgjegjės pėr Arsimim fillestar dhe tė vazhdueshėm tė drejtorit vėzhgim nė vende kyēe. Evaluim periodik tė drejtorėve demaskimi Transparenca dhe ··· Informata tė pėrgatitura dhe demaskuara sipas standardeve me kualitet tė lartė pėr llogaritje, pėr · zbulim financiar dhe jo financiar. Auditime tė pavarura, kompetente dhe tė kualifikuara tė udhėhequra nga njė auditor i pajtueshmėri me Standardet Ndėrkombėtare pėr pavarur, kompetent dhe i kualifikuar nė · Auditorė tė jashtėm pėrgjegjės ndaj pjesėtarėve Auditim. dhe qė kanė pėr detyrė t'i kushtojnė kompanisė tė tyre. kujdes tė profesionalizuar nė kryerjen e auditimit · Kanale pėr shpėrndarjen e informacioneve nė efikase pėr pėrdoruesit. mėnyrė tė barabartė, nė kohė dhe qė kanė qasje 65 KONKLUZIONE Bizneset familjare janė shtylla kryesore nė rritjen e shumė ekonomive. Pėr shkak tė natyrės sė tyre, bizneset familjare ballafaqohen me mė shumė sfida shtesė nė krahasim me bizneset jo familjare. Disa nga kėto sfida mund tė adresohen nga qeverisės duhet qė t'i pėrcaktojė qartė rolet e pėrgjegjėsive, tė drejtave dhe njė strukturė e qeverisjes bashkėpunuese brenda kompanisė. Kjo strukturė marrėdhėnieve tė individėve brenda kompanisė. Pėrgjegjėsia pėr detyrat qeverisėse nė biznes familjar nė pėrgjithėsi shpėrndahet mes pronave, grupit tė drejtorėve dhe menaxhimit tė vjetėr. Sidoqoftė, anėtarėt enėfamiljes kanėpėrshtatshmepėrgjegjėsi nė sigurimin qė biznesi i tyre tė qeveriset nukmėnyrėetėkufizuar nė qeverisjen e kompanisė sė tyre, por gjithashtu ata janė mė shumė pėrgjegjės pėr qeverisjen e familjeve tė tyre dhe me marrėdhėnien e tyre ndaj ėshtė afatgjatė. Veē kėsaj, detyra e anėtarėve tė familjes jetės familjare do tė ndihmojė nė tejkalimin dhe zgjidhjen e konflikteve mes biznesit. Vendosja e njė sistemi tė hershėm qeverisės familjarė solid nė ciklin e anėtarėve tė familjes dhe ēėshtjeve tė bizneseve. Kjo do t`ua mundėsojė anėtarėve tė familjes qė tė pėrqendrohen nė ēėshtjet kyēe tė rritjes sė biznesit. Pėrveē qeverisjes sė tyre, anėtarėt e familjes duhet qė tė vendosin njė strukturė tė pėrshtashme pėr grupin e drejtorėve dhe manaxherėve tė tyre. Njė grup drejtorėsh i aftė, kryesisht i pavarur dhe i organizuar mirė do tė mundėsonte vendosjen e strategjive tė duhura tė kompanisė dhe do tė mundėsonte vėzhgimin e performancės sė menaxhimit. Gjithashtu, ėshtė e domosdoshme kompanisė. Zgjedhja e drejtorėve dhe manaxherėve duhet tė bazohet nė pėr njė menaxhim profesional qė t'i udhėheqė aktivitetet e pėrditshme tė kualifikimet dhe nė performancat e tyre e jo nė lidhje familjare.. ndėrgjgjėsohen pėr rėndėsinė e kėtyre ēėshtjeve qė tė fillojnė sė ndėrtuari njė Pėrfundimisht, ėshtė shumė e rėndėsishme qė familjet qė posedojnė biznes tė strukturė qeverisje tė pėrshtatshme sa mė shpejt qė ėshtė e mundshme. Nėse pritet qė tė rritet numri i anėtarėve tė familjes, dhe veprimtaritė e biznesit do tė bėhen mė tė komplikuara, dhe kjo do ta vėshtirėsonte zgjidhjen e konflikteve dhe tė qartė do tė lehtėsonte mbajtjen e kohezionit familjar dhe interesit tė ekzistuese mes anėtarėve tė familjes. Njė strukturė qeverisėse nė kohė tė duhur anėtarėve tė saj si nė familje ashtu edhe nė biznes. 75 Bibliografi Policies: Your Guide to the Future (Family Enterprise Publishers, 1998). Craig Aronoff, Joseph Astrachan, and John Ward, Developing Family Business Denis Leach and John Leahy, "Ownership Structures, Control and the Performance of Large British Companies", Economic Journal, 1991. Fred Neubauer and Alden G.Lank, The Family Business: its Governance for Sustainability (Routledge New York, 1998). Daniela Montemerlo and John Ward, The Family Constitution: Agreements to Secure and Perpetuate Your Family and Your Business (Family Enterprise Publishers, 2005). International Finance Corporation, http://www.ifc.org/corporategovernance. International Finance Corporation, http://ifcln1.ifc.org/ifcext/corporategovernance.nsf/Content/WhyCG. International Finance Corporation, http://www.ifc.org/ifcext/corporategovernance.nsf/Content/CGTools- FamilyFounderUnlisted. (Harvard Business School Press, 1999). Ivan Lansberg, Succeeding Generations: Realizing the Dream of Families in Business Ivan Lansberg, "The Succession Conspiracy", Family Business Review, June 1988. Publishers, 1991). John Ward, Creating Effective Boards for Private Enterprises (Family Enterprise Families in Business, 2002. John Ward, "The Family Business Advantage: Unconventional Strategy", Kelin E. Gersick, John A. Davis, Marion McCollom Hampton, Ivan Lansberg, Generation to Generation: Life Cycles of the Family Business (Harvard University Press, 1997). 85 BIBLOGRAPHY Journal of Phoenix, January 2005. Mike Cohn, "Does your Company Put Family or Business First?", The Business Monica Wagen, "Perspectives on Going Public", Family Business, Spring 1996. NACD, "The Board of Directors in a Family-Owned Business", Director's Handbook Series, 2004. Newsweek, www.msnbc.msn.com/id/4660477/site/newsweek. Family Controlled Enterprise", NACD Directors Monthly, August 2003. Richard Narva and Beth Silver, "How to Create Effective Governance in a Sir Adrian Cadbury, Family Firms and Their Governance: Creating Tomorrow's Company from Today's (Egon Zehnder International, 2000). The Family Business Network, www.fbn-i.org/fbn/main.nsf/doclu/facts. 95 MANUAL I IFC PĖR QEVERISJEN E BIZNESIT FAMILJAR 06