SFG2708 Монгол Улсын Хөдөлмөр Эрхлэлтийг Дэмжих Төсөл (P159215)  Орчны болон Нийгмийн Удирдлагын Хүрээ   Монгол Улсын Хөдөлмөр, нийгмийн  хамгааллын яам   Энэ төслийн огноо: 2016 оны 11‐р сарын  30  1  1. Танилцуулга 1.1 Төслийн Хөгжлийн Зорилго  1. Монгол  Улсын  Хөдөлмөр  Эрхлэлтийг  Дэмжих  Төслийг  (МУХЭДТ)  Дэлхийн  Банкны дэмжлэгтэйгээр  Хөдөлмөр,  Нийгмийн  Хамгааллын  Яам  (ХНХЯ)  хэрэгжүүлнэ.  Төслийн  хөгжлийн  зорилго  нь  Монгол  Улсын  ажилгүй  бөгөөд  хувиараа  хөдөлмөр  эрхлэгч  ажил  хайгчдын  хөдөлмөр  эрхлэлтийн  үр  дүнг  нэмэгдүүлэхэд  оршино.  Үйлчлүүлэгч‐төвтэй  төрийн  хөдөлмөр  эрхлэлтийн  үйлчилгээг  дэмжих,  идэвхтэй  хөдөлмөрийн  зах  зээлийн  тодорхой  сонгож  авсан  хөтөлбөрүүдийг  бэхжүүлэх,  хөдөлмөрийн  зах  зээлийн  мониторинг  ба  дүн  шинжилгээг  чиглүүлэх  замаар  төслийн  зорилгыг хэрэгжүүлнэ.  1.2 Төслийн Бүрэлдэхүүн Хэсгүүд  2. МУХЭДТ  нь  гурван  үндсэн  бүрэлдэхүүн  хэсэгтэй  байна.  Бүрэлдэхүүн  хэсэг  1  нь  одоогийн төрийн хөдөлмөр эрхлэлтийн үйлчилгээний тогтолцоог хувийн хэвшлийн зуучлалын үйлчилгээтэй  хамтран  ажиллах  замаар  илүү  үйлчлүүлэгч‐төвтэй  үйлчилгээг  олон  ажил  олгогч,  ажил  хайгчдад  үзүүлэхэд  чиглүүлэн  шинэчлэн  зохион  байгуулахад  дэмжлэг  үзүүлнэ.  Бүрэлдэхүүн  хэсэг  2  нь  идэвхтэй  хөдөлмөрийн  зах  зээлийн  тодорхой  сонгож  авсан  хөтөлбөрүүдийн  загвар  бүтэц,  хамаарал,  эрэлтэд  суурилсан  байдлыг  бэхжүүлнэ.  Бүрэлдэхүүн  хэсэг  3  нь  байгууллага,  иргэд‐ үйлчлүүлэгчдэд  мэдээлэлд‐суурилсан  шийдвэр  гаргахад  нь  туслахын  тулд  хөдөлмөрийн  зах  зээлийн  тайлагналын  чанар,  хүртээмжийг  сайжруулж,  мониторинг,  үнэлгээ,  төслийн  удирдлага  менежментийг бэхжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлнэ.  1.3 Газар зүйн хамрах хүрээ ба төслийн үр шим хүртэгчид  3. Монгол Улс нь Азийн хойд хэсэгт байрлах далайд гарцгүй орон юм. Монгол улс нь 1.6 сая кв. км  нутагтай,  гурван  сая  орчим  хүн  амтай  бөгөөд  нийт  хүн  амын  1.2  сая  нь  нийслэл  Улаанбаатар  хотод  амьдардаг.  Нэг  кв.  км  талбайд  ноогдох  хүн  амын  нягтаршил  1.9  учраас  Монгол  Улс  нь  дэлхийн  хүн  амын  нягтаршил  хамгийн  багатай  улс  юм.  Засаг  захиргааны  хувьд  Монгол  Улс  нь  Улаанбаатар  хот  болон  21  аймагт  хуваагддаг.  Улаанбаатар  хот  нь  дүүрэг,  хороо,  аймгууд  нь  сум,  багт хуваагддаг.   4. Төслийн үр шим  хүртэгчид нь ажил хайгчид болон бичил аж ахуй эрхлэгчид байна. Төсөл нь Монгол  Улсын  хэмжээнд  явуулах  үйл  ажиллагааг    санхүүжүүлэхдээ  хот  суурин  газарт  төвлөрнө.    Төслийн  үйл  ажиллагаа  нь  хязгаарлагдмал  байдлаар  аль  нэг  тодорхой  бүлэгт  чиглэхгүй,  Монгол  Улсын хөдөлмөрийн зах зээлийг өргөн цар хүрээнд сайжруулахыг зорино.  5. Дэд  бүрэлдэхүүн  2.1  ба  2.2  нь  хөдөлмөр  эрхлэлтийг  дэмжих  тодорхой  хөтөлбөрүүдийг дэмжих  бөгөөд  Улаанбаатар  хотын  бүх  9  дүүрэг,  21  аймгийн  төвүүдэд  хэрэгжинэ.  Хэдийгээр  төслийн  үйл  ажиллагаа  Улаанбаатар  хот  болон  аймгийн  төвүүдээс  өөр  орон  нутагт  оршин  суудаг  хүмүүст  нээлттэй  байх  боловч  хөдөө  орон  нутгийн  зах  зээлийн  орчин  нөхцөл,  тулгамдсан  асуудлуудын мөн чанар нь хот суурин газрынхаас ялгаатай учраас хөдөө орон нутгагт төслийн үйл  ажиллагаа шууд хэрэгжихгүй.  Дэд бүрэлдэхүүн  2.1‐ийн зорилтот үр шим хүртэгчид нь бүртгэлтэй  ажилгүй  ажил  хайгчид  байх  бөгөөд  ялангуяа  (i)  Хөдөлмөр  эрхлэлтийг  дэмжих  тухай  хуулинд  томьёолсон  “ажил олоход хүндрэлтэй иргэн”, (ii)  18‐34 насны залуучууд,  (iii) коллеж эсвэл их, дээд  сургуулийн  оюутан  биш,  (iv)  ядуу  иргэд    (жишээлбэл,  Орлогыг  орлуулан  тоцоох  аргачлал  /ООТА/  2  ашиглан  амьжиргааны  түвшин  тогтоох  судалгааны  дүнг  үндэслэн  тогтоосон  )    байна.  Дэд  бүрэлдэхүүн 2.2‐ын зорилтот үр шим хүртэгчид нь бүртгэлтэй ажилгүй ажил хайгчид,  бичил бизнес  эхлүүлэх, эрхлэх, хөгжүүлэх сонирхолтой хувиараа хөдөлмөр эрхэлж буй  бичил бизнес эрхлэгчид  байх  бөгөөд  ялангуяа  (i)  Хөдөлмөр  эрхлэлтийг  дэмжих  тухай  хуулинд  томъёолсон  “ажил  олоход  хүндрэлтэй иргэн”, (ii) 18‐34 насны залуучууд, (iii) МСҮТ, коллеж эсвэл их дээд сургуулдь төгсөгчид,  ба  (iv)  ядуу  иргэд    (жишээлбэл,  ООТА  амьжиргааны  түвшин  тогтоох  судалгааны  дүнг  үндэслэн  тогтоосон)  байна.  Дэд  бүрэлдэхүүн  2.3  нь  орон  нутгийн  хөдөлмөр,  нийгмийн  халамжийн  үйлчилгээний газар хэлтсүүд хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих харьцангуй бага хэмжээтэй туршилтын  шинэ  хөтөлбөрүүд  хэрэгжүүлэхэд  дэмжлэг  үзүүлнэ.  Ингэхдээ  орон  нутгийн  хөдөлмөр,  нийгмийн  халамжийн  үйлчилгээний газар,  хэлтсүүд нь улсын хэмжээнд хэрэгжиж  буй хөдөлмөр эрхлэлтийг  дэмжих  хөтөлбөрүүдийг  тухайн  орон  нутгийн  эмзэг  бүлэгт  илүүтэй  хүргэх,  тухайлбал  төслийн  саналууд  нь      хэрэгжиж  буй  хөтөлбөрийг  эдгээр  бүлэгт  хүргэхэд  тухайлан  чиглэсэн  байж  болно.  Мөн жендерийн тэнцвэртэй байдлыг хангаж оролцуулахад анхаарна.    6. Хөдөлмөр  эрхлэлтийг  дэмжих  тодорхой  хөтөлбөрийг  хэрэгжүүлэхэд  үзүүлэх  дэмжлэг  нь дараах хүснэгтэнд харуулсан төслийн үр шимийг  хүртэгч бүлгүүдэд  чиглэнэ.   Хүснэгт 1: Зорилтот үр шим хүртэгчид, үндсэн бүлгээр  #  Бүлэг  Тэмдэглэл  Газар  зүйн  хамрах  хүрээ  1  Ажил  олоход  хүндрэлтэй   Хөдөлмөр  эрхлэлтийн  нэмэлт Улаанбаатар хотын 9  иргэн  үйлчилгээ,  тусламж дүүрэг, 21 аймгийн төв  шаардлагатай ;  Хөгжлийн бэрхшээлтэй;  Хорих ангиас  суллагдсан;  Хөдөлмөрийн  насанд  хүрч асрамжийн газраас гарсан; эсвэл  6  сараас  дээш  хугацаагаар  ажил олж чадахгүй байгаа 2  18‐34 насны залуучууд   Коллеж  эсвэл  их  сургуулийн оюутан  биш,  (дэд‐бүрэлдэхүүн 2.1‐ийн хүрээнд)  МБСБ,  коллеж  эсвэл  их  дунд сургууль  төгсөгч (дэд  бүрэлдэхүүн 2.2‐ийн хүрээнд 3  Ядуу өрх  (жишээлбэл  ООТА    судалгаагаар  тогтоосон )  1.4 Орчны болон нийгмийн аюулгүй байдлыг хангах арга зам  7. Орчны  болон  нийгмийн  нөлөөллийн  удирдлагын  Хүрээ  (ОННУХ)  нь  Монгол  Улсын  ажилгүй бөгөөд хувиараа хөдөлмөр эрхлэгч ажил хайгчдын хөдөлмөр эрхлэлтийн үр дүнг нэмэгдүүлэхийн  зэрэгцээ  орчны  болон  нийгмийн  хувьд  зохистой  төслийн  хэрэгжилтийг  дэмжихэд  хувь  нэмрээ  оруулна. ОНУХ‐г Монгол Улсын хууль тогтоомж болон Дэлхийн Банкны холбогдох шаардлагуудтай  3  уялдуулан  боловсрууллаа.1 Хэрэв  Монгол  улс  ба  Дэлхийн  банкны  тавигдах  шаардлагын  хооронд  ялгаа гарах бол тэдгээрийн аль илүү чанга заалт бүхий шаардлагыг дагах ёстой  (жишээ нь: Хэрвээ  дуу  чимээний  зөвшөөрөгдөх  хэмжээнд  тавигдах  шаардлагад  Монгол  улсын  стандарт  Дэлхийн  банкны  шаардлагаас  илүү  чанга  бол  Монгол  улсын  стандартыг  мөрдөх  эсвэл  Дэлхийн  банкны  шаардлага,  стандарт  Монгол  улсын  холбогдох  стандартаас  илүү  чанга  бол  Дэлхийн  банкны  стандартыг  баримтална  гэсэн  үг  юм).  Хэрэв  тавигдах  хоёр  шаардлагын  хооронд  зөрүүтэй  байдал  гарах бол ХНХЯ Дэлхийн банктай зөвлөлдөж асуудлыг шийднэ.    8. ОННУХ  нь  хэрэгжилтийн  явцад  өөрчилж  болох  “амьд”  баримт  бичиг  бөгөөд  төслийн  үйл  ажиллагааны  хамрах  хүрээ  эсвэл  төсөл  хэрэгжүүлж  буй  газрын  нөхцөл  байдал  өөрчлөгдөх  үед  өөрчлөн  шинэчилж  болно.  ОННУХ‐г  өөрчлөхдөө  Дэлхийн  Банкны  багтай  зөвлөлдөж,  зөвшөөрөл  авсан  байх  шаардлагатай.  Төслийн  хэрэгжилтийн  явцад  Хөдөлмөр,  Нийгмийн  Халамжийн  Үйлчилгээний  Ерөнхий  Газрын  (ХНХҮЕГ)  холбогдох  газрууд,  аймаг/дүүргийн  хөдөлмөр,  нийгмийн  халамжийн  үйлчилгээний  газар,  хэлтсүүд  ОННУХ‐ний  хэрэгжилтэнд  хяналт  мониторинг  хийж  ажиллана. Төслийн хэрэгжилтэнд дэмжлэг үзүүлэх, хяналтын ажлын айлчлалын хүрээнд тодорхой  сонгосон асуудалд Дэлхийн Банк болон ТХН‐ээс мониторинг хийнэ.   1.5 Дэлхийн Банкны Хамгааллын Бодлого ба Монгол Улсын зохицуулалт  9. Монгол  Улсын  орчны  хамгааллын  гол  хууль  тогтоомжид  (1)  Байгаль  орчны  нөлөөлөх  байдлын үнэлгээний тухай хууль (БОНБҮХ, 2012 оны 5‐р сард шинэчлэгдэн батлагдсан); (2) Байгаль  орчны хамгааллын хууль;  (3) Хөдөлмөрийн аюулгүй байдал, эрүүл ахуйн тухай хууль; ба  (4) орчин,  эрүүл  мэнд,  аюулгүй  байдлын  талаарх  үндэсний  стандарт  холбогдох  төрийн  дүрэм  журмууд  хамаарна. Байгаль орчны хамгааллын хууль нь орчны аудитын механизмыг авч үзсэн бол БОНБҮХ  нь тухайн хэрэгжүүлэхээр санал болгож буй төсөл тус бүрийн орчинд нөлөөлөх байдлыг үнэлэхийг  шаарддаг  (“Байгаль  орчны  ерөнхий  үнэлгээ”  гэж  томьёолдог).  Хөдөлмөрийн  аюулгүй  байдал,  эрүүл  ахуйн  тухай  хууль  нь  хөдөлмөрийн  аюулгүй  байдал,  эрүүл  ахуйн   талаарх  төрийн  бодлого,  үндсэн  зарчмыг  тодорхойлж,  удирдлага,  мониторингийн  тогтолцоотой  холбогдсон  харилцааг  зохицуулдаг.   10. Дэлхийн Банкны хамгааллын бодлогыг дурдвал:  (1) ҮАБ  4.01: Орчны үнэлгээ;  (2) ҮАБ  4.04: Ан  амьтан;  (3)  ҮАБ  4.09:  Хортон  шавьжны  удирдлага;  (4)  ҮАБ  4.10:  Уугуул  иргэд;  (5)  ҮАБ  4.11:  Биет  соёлын нөөц  (6)  ҮАБ  4.12: Албадан  нүүлгэн шилжүүлэлт;  (7)  ҮАБ  4.36: Ой;  (8)  OP  4.37: Далангийн  аюулгүй байдал;  (9) ҮАБ  7.50: Олон улсын усан замын төслүүд;  (10)  OP  7.60: Маргаантай газруудад  хэрэгжих төслүүд.   11. Энэ  төсөлтэй  холбоотой  Дэлхийн  Банкны  Хамгааллын  Бодлого.  ОННУХ‐г  бэлтгэх  явцад  Дэлхийн Банкны холбогдох хамгааллын бодлогуудыг авч үзсэн болно. Төсөлд холбогдох бодлогыг  дор дурдвал:  (i) Орчны үнэлгээ  (ОҮ)  (ҮАБ4.01) Энэ төслийн хувьд, ҮАБ  4.01 хамааралтай бөгөөд урьдчилсан  байдлаар МУХЭДТ‐ыг орчны “B” ангилалд  оруулж байна. Тус бодлого нь  (i) төслийн орчны  ба  нийгмийн  нөлөөллийг  (үүнд:  ҮАБ/BP  4.01‐ийн  Нийгмийн  нөлөөлөл  болон  эрсдлийг  үнэлэх  дунд  хугацааны  удирдамжийн  тэмдэглэлд  дурдсанчлан  эмзэг  бүлэгт  онцгойлон  1    4  анхаарах)  тодорхойлох  тоон  болон  чанарын  дэлгэрэнгүй  дүн  шинжилгээ  хийх,  (ii)  тэдгээр  сөрөг  нөлөөллөөс  урьдчилан  сэргийлэх,  нөлөөллийг  бууруулах  эсвэл  нөлөөллийн  нөхөн  олговор  олгоход  чиглэсэн  бодит  арга  хэмжээг  тодорхойлох,  (iii)  Орчны  Үнэлгээний  үйл  явцад  олон  нийттэй  зөвлөлдөх,  мэдээллийг  ил  тод  танилцуулах  ба  (iv)  тус  ОННУХ  нь  төслийн  загвар  боловсруулах,  хэрэгжүүлэх,  үйл  ажиллагааны  үе  шатанд  гарч  болох  сөрөг  нөлөөллийг хянах, бууруулах багц арга хэмжээ хэрэгжүүлэхэд чиглэнэ.    (ii) Уугуул  иргэд  (ҮАБ4.10):  Энэ  бодлого  нь  төсөлд  хамааралгүй  гэж  үзэв.  Төслийн  баримт  бичгийг  бэлтгэх  явцад  хийсэн  судалгааны  дүнд  төсөл  хэрэгжих  газар  нутагт  уугуул  иргэд  оршин суудаг болох нь тогтоогдоогүй. Уугуул иргэд буюу цаатан иргэд нь Хөвсгөл аймгийн  Цагааннуур  суманд  амьдардаг.    Төслийн  дэд  бүрэлдэхүүн  хэсгүүд,  ялангуяа  дэд  бүрэлдэхүүн  2.1  ба  2.2‐ийн  хүрээнд  хэрэгжүүлэх  үйл  ажиллагааг  хөдөө  орон  нутагт  болон   уугуул иргэд оршин суудаг алслагдсан суманд хэрэгжүүлэхгүй юм.      2. Аюулгүй байдлын бодлогын хүрээнд үүсэх үндсэн үүргүүд     2.1. Бүрэлдэхүүн хэсэг 1‐ийн хүрээнд хийх бага хэмжээний дотоод өөрчлөн шинэчлэл болон  заслын ажил      12. Үйл  ажиллагаа.  Бүрэлдэхүүн  1‐ийн  хүрээнд,  МУХЭДТ  нь  одоогийн  хөдөлмөр,  нийгэм,  халамжийн  хэлтсүүдийн  бодит  нөхцлийг  сайжруулахад  санхүүгийн  дэмжлэг  үзүүлнэ. 2 Бодит  нөхцлийг  сайжруулах  гэдэгт  оршин  суугаа  орон  нутагтаа  өөрийгөө  бүртгүүлэх  (жишээ  нь  компьютерийн иж бүрдлээр дамжуулан), үйлчлүүлэгчдэд нэн даруй анхаарал хандуулах (жишээ нь   угтах  үйлчилгээний  ажилтны  ажиллах  хэсгээр  дамжуулан),  ажил  хэрхэн  хайх  сургалт  явуулах,  зөвлөгөө  өгөх  боломжийг  бүрдүүлэх  орон  зайг  (оффисуудын  хооронд  шилэн  хаалт  байрлуулах  замаар)  сайжруулахын  тулд  бага  хэмжээний  дотоод  өөрчлөн  шинэчлэл  буюу  засал  хийх  үйл  ажиллагаанууд багтана.    13. Орчны  болзошгүй  нөлөөлөл.  Богино  хугацааны  заслын  ажлын  хугацаанд  үүсэх  болзошгүй  орчны нөлөөлөл нь  бага хэмжээний  барилгын ажлын улмаас  зарим тохиолдолд дуу чимээ, тоос,  хатуу  хог  хаягдал  гарах  явдал  юм.  Эдгээр  нөлөөлөл  нь  маш  бага,  тухайн  ажлын  орчинд  л  үүсэх  төлөвтэй бөгөөд зохион байгуулалт, эмх цэгцийн зохистой арга хэмжээ авах, материалыг зохистой  хадгалах, байгууламжийг түр хаах, хатуу хог хаягдлыг зайлуулах, бохирдлыг хянах гэх мэт барилгын  ажлын эмх цэгц, сайн практикийг хэрэгжүүлэх замаар нөлөөллийг бууруулах боломжтой. Түүнчлэн,  үйл ажиллагааны явцад орчны эрүүл ахуй, аюулгүй байдлыг хангахын тулд бодит өөрчлөлт, заслын  ажлын  загварыг  боловсруулахдаа  зохих  агааржуулалт,  хогийн  сав,  гэрэлтүүлэг,  гал  унтраах  хэрэгсэл,  бие  засах  газар,  хөгжлийн  бэрхшээлтэй  хүмүүст  зориулсан  налуу  зам  гэх  мэт  холбогдох  чанарын стандартыг харгалзвал зохино. Өөрчлөн шинэчилж, засвар хийх үйл ажиллагааны зорилго  нь  тухайн  байгууламжийн  нөхцлийг  сайжруулан  чанарыг  дээшлүүлэх,  ялангуяа  өмнө  байсан  барилгын орчны стандарттай ижил буюу илүү сайжирсан байхад чиглэнэ.      2    Бүх  аймгийн  төвд  Аймгийн  Хөдөлмөр,  халамжийн  үйлчилгээний  газар,  Улаанбаатар  хотын  бүх  дүүрэгт  Дүүргийн  хөдөлмөр, халамж үйлчилгээний газар ажилладаг. Түүнчлэн Улаанбаатарт хотод Нийслэлийн хөдөлмөр эрхлэлтийн газар  байдаг. Тус ОННУХ‐нд  “Хөдөлмөр, нийгмийн халамжийн үйлчилгээний алба” гэдэг нэр томъёонд Нийслэлийн хөдөлмөр  эрхлэлтийн газрыг оруулан хэрэглэсэн болно.  5  14. Бууруулах стратеги. Өөрчлөн шинэчлэл, засварын ажлын улмаас үүсэх орчны аливаа сөрөг  нөлөөллийг боломжийн түвшинд бууруулахын тулд Гэрээ Гүйцэтгэгч тал нь холбогдох үндэсний  бодлого,  дүрэм  журам,  стандарт,  Дэлхийн  Банкны  Группын  Орчин,  Эрүүл  мэнд,  Аюулгүй  байдлын  шаардлага,  удирдамжуудыг  (ОЭМАБШУ)  дагаж  мөрдөх  шаардлагатай.  Холбогдох  шаардлагуудыг тендерийн баримт бичиг болон Гэрээ Гүйцэтгэгч талтай хийх барилгын ажлын  гэрээнд Орчны Стандарт (ОС) хэлбэрээр тусгаж оруулах ёстой. Дэлхийн Банкны Группын Орчин,  Эрүүл  Мэнд,  Аюулгүй  Байдлын  Шаардлага,  Удирдамжийн  хамгийн  сүүлийн  шинэчилсэн  хувилбарыг   www.ifc.org/ehsguidelines вебсайтнаас харах боломжтой. Тендерийн баримт бичиг  болон  барилгын  ажлын  гэрээнд  тусгах  Орчны  Стандартын  жишээг  Хүснэгт  2.1‐д  тоймлон  харуулав.   Асбестын эрсдлийн менемжментийн хувьд Дэлхийн Банк Группээс  2009 оны  5‐р сард  гаргасан  Асбестын  талаар  баримтлах  сайн  туршлагын  тэмдэглэл:  Ажил  мэргэжлийн  болон  олон  нийтийн  эрүүл  мэндийн  асуудлуудыг  ОННУХ‐нд  тусгав  (Хавсралт  1).  Тус  тэмдэглэлд  асбестад  өртөх,  харьцахтай  холбоотой  эрүүл  мэндийн  эрсдлүүд,  тэдгээр  эрсдлүүдийг  бууруулах олон улсын сайн туршлага, ялангуяа асбест агуулсан бүтээгдэхүүний оронд орлуулан  ашиглах  боломжит  хувилбаруудыг  дурдсан.  Тус  тэмдэглэл  нь  Дэлхийн  Банкны  Группын  ОЭМАБШУ‐д  тусгасан  шаардлагатай  нийцэхийн  зэрэгцээ,  Дэлхийн  Банкны  Группын  зээл  эсвэл  бусад  дэмжлэгтэйгээр  хэрэгжих  төслүүдэд  хүлээн  зөвшөөрөгддөг  асбесттай  холбоотой  нийтлэг практикийн талаар илүү дэлгэрэнгүй  мэдээллийг өгүүлнэ.    2.2. Бүрэлдэхүүн 2‐ын хүрээнд бичил бизнесиийг дэмжих     15. Үйл  ажиллагаа.  Бүрэлдэхүүн  2‐ын  хүрээнд,  төсөл  нь  бичил  бизнес  эрхлэгчдэд  (гол  төлөв  бичил  зээл  олгох,  түүнчлэн  зээлийн  хүүгээс  чөлөөлөх,  түрээсийн  дэмжлэг  үзүүлэх  хэлбэрээр)  санхүүгийн  дэмжлэг  үзүүлэх  бөгөөд  төрөл  бүрийн  санхүүгийн  бус  үйлчилгээ  үзүүлнэ.  Төслийн  үр  өгөөжийг  хүртэгчид  нь  гол  төлөв  оёдол,  мужаан,  гутал  хийх,  авто  машины  засвар/үйлчилгээ,  интернет кафе/мэдээллийн технологийн үйлчилгээ, үсчин, хоол ба бүтээгдэхүүн борлуулагчид гэх  мэт арилжаа, үйлчилгээ, бага оврын үйлдвэрлэлийн салбарт ажилладаг байна. Хөдөлмөр, халамж  үйлчилгээний  газар,  хэлтсүүд  нь  төслийн  үр  өгөөж  хүртэгчдийн  анхан  шатны  сонголт,  шалгаруулалтын  үйл  явцыг  удирдах  бөгөөд  оролцогч  талуудын  олон  төлөөлөл  бүхий  Сонгон  Шалгаруулах Баг энэ үйл явцыг хянаж ажиллана.    16. Сонгон шалгаруулалт гурван үе шаттай хийгдэнэ:    (i) Нэгдүгээрт,  бичил  үйлдвэрлэл,  үйлчилгээг  дэмжих  хөтөлбөр  хариуцсан  хөдөлмөр,  нийгмийн  халамжийн  хэлтсийн  ажилтан  хүлээж  авсан  өргөдлийг  зорилтот  хүн  амд  хамаарах  эсэхийн  дагуу  эхний  сонголтыг  хийгээд,  хэрвээ  зорилтот  хүн  амд  хамаарах  өргөдөл  мөн  бол  тухайн  өргөдөл  тэргүүлэх  шалгуур  үзүүлэлтийн  дагуу  хичнээн  оноо  авсныг  тооцно.3 Босго  үзүүлэлтээс  дээш  оноотой  өргөдөл  гаргагчдыг  жагсааж  зээлийн  3  Бүх бүртгэлтэй ажилгүй ажил хайгчид эсвэл хувиараа хөдөлмөр эрхлэгч ба бичил үйлдвэрлэл, үйлчилгээ эхлүүлэх эсвэл  хөгжүүлэх  хүсэлтэй  бичил  бизнес  эрхлэгчид  тус  хөтөлбөрт  оролцох  нь  нээлттэй.  Монгол  Улсын  Хөдөлмөр  Эрхлэлтийг  Дэмжих тухай Хуулинд зааснаар  “бичил үйлдвэрлэл, үйлчилгээ эрхлэгч” гэж  50 хүртэл сая төгрөгийн  (одоогийн валютын  ханшаар  22,000  ам  доллар)  үйлдвэрлэлийн  хөрөнгө,  эсхүл  үйлчилгээний  борлуулалтын  орлого  бүхий  үйлдвэрлэл,  үйлчилгээ  эрхэлдэг  аж  ахуйн  нэгж,  иргэнийг  ойлгох  бөгөөд  төслийн  дийлэнх  үр  өгөөжийг  хүртэгчид  нь  үүнээс  ч  бага  хэмжээний  бичил  үйлдвэрлэл,  үйлчилгээ  эрхлэгч  байхыг  зорьж  байна.  Зорилтот  хүн  ам  дотроо,  сонгон  шалгаруулах  тэргүүлэх шалгуур нь  (i) Хөдөлмөр Эрхлэлтийг Дэмжих  тухай хуулинд томъёолсон  “ажил олоход хүндрэлтэй иргэн”,  (ii)  18‐34  насны  залуучууд,  (iii)  МСҮТ,  коллеж  эсвэл  их  дээд  сургууль  төгсөгчид,  ба  (iv)  ядуурлын  түвшин  (ООТА‐р  хэмжиж  гаргасан) зэрэг болно.  6  өмнөх  холбогдох  сургалтанд  суухыг  зөвшөөрнө.  Эхний  шалгаруулалтанд  орсон  өргөдөл  гаргагчдад  ажилтан  зөвлөгөө  өгөх  эсвэл  зөвлөгөө  өгөх  ажлыг  чиглүүлэн  зохион  байгуулна.    (ii) Зээлийн  өмнөх  холбогдох  сургалтанд  оролцсоны  дараа  эхний  шалгаруулалтын  жагсаалтанд  орсон  өргөдөл  гаргагчдыг  Сонгон  Шалгаруулах  Багт  санал  болгох  бөгөөд  Сонгон  Шалгаруулах  Баг  нь  сонгон  шалгаруулах  нэмэлт  шалгуурын  дагуу  өргөдлүүдэд  эцсийн  шалгаруулалт  хийнэ. 4  Энэ  үе  шатанд,  хөтөлбөр  хариуцсан  ажилтан  нь  өргөдлүүдийг  холбогдох  орчны  хамгааллын  шаардлагатай  нийцэж  буй  эсэхийг  хянаж  шалгана.     (iii) Эцсийн  шалгаруулалтанд  тэнцсэн  өргөдөл  гаргагчдыг  төслийн  оролцогч  санхүүгийн  байгууллагуудад  санал  болгох  бөгөөд  тухайн  санхүүгийн  байгууллагууд  нь  эцсийн  шалгаруулалтанд  тэнцсэн  өргөдөл  гаргагчдын  зээлийн  чадварыг  үнэлж,  тэдэнд  бичил  зээл  олгох  эсэхээ  шийднэ.  Бичил  зээлийг  зөвхөн  бизнесийн  зорилгод  баталж  олгох  бөгөөд ихэвчлэн тоног төхөөрөмж худалдан авах эсвэл засаж сэлбэх, материал худалдан  авах,  хөдөлмөр  эрхлэлтийн  чанар,  тоо  хэмжээнд  хөрөнгө  оруулалт  хийх  эсвэл  шинэ  зах  зээлд  орох  гэх  мэт  үйл  ажиллагааг  санхүүжүүлдэг.  Орчны  эрсдэл  өндөртэй  бичил  үйлдвэрлэл,  үйлчилгээг  төслөөс  санхүүжүүлэхгүй.  Бага  хэмжээний,  өөрчлөх  боломжгүй  эсвэл орчны гол нөлөөллүүдийг урьдчилан мэдэх боломжтой.      17. Орчны  болзошгүй  нөлөөлөл.  Арилжаа  наймаа,  үйлчилгээ  ба  бага  оврын  үйлдвэрлэлийн  салбарт үйл ажиллагаа явуулж буй хот суурин газрын ихэнх бичил үйлдвэрлэл, үйлчилгээ нь орчны  эрсдэлгүй эсвэл орчны эрсдэл нь боломжит хамгийн бага, минимум хэмжээтэй байдаг. Гэвч тухайн  салбараас хамааран зарим бичил үйлдвэрлэл, үйлчилгээ нь дуу чимээ, хог хаягдал, хэт нягтралыг  бий  болгож  болзошгүй.  Хог  хаягдлын  удирдлагын  дэд  бүтэц  муутай  газруудад  жижиг  бизнесийн  улмаас гарах хог хаягдал, үлдэгдэл нь орчны асуудал үүсгэх магадлалтай. Хот суурин газрын зарим  бизнесүүд  хот  суурин  газрын  ногоон  бүсэд  (жишээ  нь  парк)  нэвтэрч  халдах  буюу  усыг  өөрийн  зориулалтаар  ашиглах  явдал  гаргадаг.  Мөн  ажилчид,  гэр  бүлийн  гишүүдийн  сайн  сайхныг  хамгаалах явдал санаа зовоосон асуудал болох нь бий.5    18. Бууруулах стратеги. Бичил үйлдвэрлэл, үйлчилгээний орчны болзошгүй нөлөөлөл нь тухайн  үйлдвэрлэл, үйлчилгээг явуулж буй талбай л хамааралтай, МУХЭДТ‐ийн хэрэгжилтийн явцад сайн  практикийг  дагаж  мөрдөх  замаар  удирдах  боломжтой.  Бичил  үйлдвэрлэл,  үйлчилгээнд  дэмжлэг  авах хүсэлтээ ирүүлэх урилгад холбогдох орчны хамгааллын шаардлагуудыг онцлон дурдаж анхан  шатны болон сонгон шалгаруулах үйл явцад харгалзах үзэх нь зүйтэй.      4  Сонгон шалгаруулах нэмэлт шалгуур нь (i) бизнесс эрхлэх ур чадвар, сонирхол  (ii) ажлын байр бий болгох боломж зэрэг  юм.  5  Хөдөө орон нутагт, зарим жижиг фермер эрхлэгчид нөөцийг тогтворгүй ашиглах хэв маягтай болсон байдаг. Ингэснээр  фермийн  газарт  хөрсний  үржил  шим  алдагдах,  их  хэмжээний  ус  урсац,  хөрсний  элэгдэл  үүссэний  улмаас  ойролцоох  булаг, гол горхи, нуур, даланд үүсэх тунадасын хэмжээ нэмэгдэхэд хүргэдэг. Жижиг фермер эрхлэгчид хиймийн бодис,  бордоог  зохисгүй  ашиглаж,  хадгалж,  зайлуулснаас  сөрөг  нөлөө  ч  үүсэх  нь  бий.  Усанд  их  хэмжээний  тэжээллэг  бодис  урсан  орж  улмаар  голын  адагт  тухайн  усыг  ашиглаж  буй  хэрэглэгчдэд  усны  чанар  буурч  хүрэх,  усны  амьдралд  сөрөг  нөлөө үзүүлж болзошгүй юм. Сөрөг нөлөө үзүүлж болзошгүй бас нэг асуудал бол хөдөө аж ахуйн пестицидын зохисгүй  хэрэглээ бөгөөд энэ нь ундны усыг бохирдуулах эрсдэлтэй.  7  Анхан  шатны  болон  сонгон  шалгаруулах  үйл  явцын  хүрээнд  хөдөлмөр,  халамжийн  үйлчилгээний  газар,  хэлтсүүд  эхний  шалгаруулалтанд  орсон  өргөдөл  гаргагчдын  орчны  урьдчилсан  судалгааг  хийж, шигшин сонгох ёстой. Тус урьдчилсан судалгаа, шигшсэн сонголтыг тухайн ирүүлсэн санал нь  (i) бохирдол ихтэй, орчны эрсдэл өндөр  (Хүснэгт А2.2‐т жагсаасан), хориотой үйл ажиллагаа бүхий  (Хүснэгт  А2.4‐т  жагсаасан),  эсвэл  бусад  байдлаар  шалгуурыг  хангахгүй  (“Шалгуур  хангахгүй”);  (ii)  орчны  эрсдэл  дунд  зэрэг  ба  Орчин,  Эрүүл  мэнд,  Аюулгүй  байдлын  холбогдох  ерөнхий  болон  тухайн  салбарт  хамаарах  тусгай  шаардлага,  удирдамжийг  дагаж  биелүүлэх  эсвэл  тухайн  төслийн  ажлын  талбайд  хамаарах  нөлөөллийг  бууруулах  төлөвлөгөөг  хэрэгжүүлэх  нөхцөлд  шалгуурыг  хангасан (“Нөлөөлөл дунд зэрэг”); эсвэл  (iii) орчны эрсдэлгүй эсвэл орчны эрсдэл маш бага бөгөөд  Орчин,  Эрүүл  мэнд,  Аюулгүй  байдлын  холбогдох  ерөнхий  шаардлага,  удирдамжийг  дагаж  биелүүлэх  нөхцөлд  шалгуурыг  хангасан  (“Нөлөөлөл  бага  эсвэл  нөлөөлөлгүй”)  болохыг  тодорхойлоход  ашиглана.  6  Бичил  үйлдвэрлэл,  үйлчилгээг  Монгол  Улсын  холбогдох  журам,  Дэлхийн Банкны үйл ажиллагааны хамгааллын бодлогын дагуу ангилна.    19. Анхан  шатны  болон  сонгон  шалгаруулах  тус  үйл  явц  нь  өргөдлүүдийг  “Шалгуур  хангаагүй”,  “Нөлөөлөл дунд зэрэг” эсвэл  “Нөлөөлөл бага эсвэл нөлөөлөлгүй”‐д ангилахдаа орчны нөлөөллийг  үнэлэх  хоёр  маягтыг  ашиглана  (Хүснэгт  А2.2  ба  А2.3).  Сонгон  шалгаруулах  үйл  явцад  төслийн  үр  шимийг хүртэгчдийг аливаа хориглох үйл ажиллагаанаас зайлсхийж; Орчин, Эрүүл мэнд, Аюулгүй  байдлын  холбогдох  ерөнхий  болон  тухайн  салбарт  хамаарах  тусгай  шаардлага,  удирдамжийг  дагаж биелүүлэхэд нь туслахын тулд Хүснэгт А2.4, А2.5, А2.6‐г ашиглах нь зүйтэй. Эдгээр нь дараах  үе шаттай байна:    (i) Өргөдөл гаргагчид нь орчны нөлөөллийн үнэлгээний эхний маягтыг бөглөнө. Үүнд:  a. Санал болгож буй бичил бизнесийн тухай товч тодорхойлолт  b. Санал болгож буй бичил бизнест аливаа хориотой үйл ажиллагаа тусгагдаагүй  болохыг өргөдөл гаргагч баталгаажуулж чадах эсэх тухай асуулт  c. Шаардлагатай зөвшөөрлийг холбогдох газраас хэдийн авсан эсвэл санал болгож буй  бичил бизнесийн үйл ажиллагааг эхлэхээс өмнө өргөдөл гаргагч авахаа  баталгаажуулж чадах эсэх тухай асуулт  d. Орчин, эрүүл мэнд, аюулгүй байдлын бүх ерөнхий шаардлага, удирдамжийг дагаж  мөрдөхийг өргөдөл гаргагч баталгаажуулж чадах эсэх тухай асуулт  Хүсч буй бичил зээлийн хэмжээ   e. Ямар салбарт ажиллахаар санал болгож буй   f. Тухайн салбарт хамаарах орчин, эрүүл мэнд, аюулгүй байдлын бүх тусгай шаардлага,  удирдамжийг дагаж мөрдөхийг өргөдөл гаргагч баталгаажуулж чадах эсэх тухай  асуулт (Зөвхөн “Ангилал В”)  g. Зөвхөн төслийн ажлын талбайд хамааралтай болзошгүй орчин, эрүүл мэнд, аюулгүй  байдлын нөлөөлөл болон тэдгээрийг бууруулах арга хэмжээг тусгасан тусгай  нөлөөллийг бууруулах төлөвлөгөөг өргөдөл гаргагч санал болгох эсэх тухай асуулт  (Зөвхөн “Ангилал С”)  Холбогдох маягтыг Хүснэгт А2.2‐т үзүүлсэн маягт болон Хүснэгт А2.4‐т харуулсан хориглох  үйл  ажиллагааны  жагсаалт,  Хүснэгт  А2.5‐д  харуулсан  бичил  үйлдвэрлэл,  үйлчилгээнд  6  Тухайн  салбарт  хамааралтай  Орчин,  Эрүүл  Мэнд,  Аюулгүй  Байдлын  тусгай  шаардлага,  удирдамжийг  дагаж  мөрдөх  эсвэл  тухайн  үйл  ажиллагааг  явуулж  буй  төслийн  талбайд  хамаарах  нөлөөллийг  бууруулах  төлөвлөгөөг  боловсруулан  ашиглахын аль нэгийг сонгох сонголтыг өргөдөл гаргагчдад олгох нь үйл ажиллагааны зардлыг бууруулахын зэрэгцээ үйл  ажиллагаа явуулах ажлын талбай, тодорхой үйл ажиллагаатай холбоотой тусгай арга хэмжээ авах боломжийг бүрдүүлнэ.  8  зориулсан орчин, эрүүл мэнд, аюулгүй байдлын ерөнхий шаардлага, удирдамж, Хүснэгт  А2.6‐д  харуулсан  тухайн  салбарт  хамаарах  орчин,  эрүүл  мэнд,  аюулгүй  байдлын  тусгай  шаардлага,  удирдамжид  тулгуурлана.  Маягтыг  өргөдөл  гаргагч  бөглөх  бөгөөд  хэрвээ  шаардлагатай бол бичил үйлдвэрлэл, үйлчилгээг дэмжих хөтөлбөр хариуцсан ажилтнаас  туслалцаа авч болно.    (ii) Хариуцсан ажилтан эхний маягт бөглөсөн байдлыг хянасны үндсэн дээр орчны нөлөөллийн  үнэлгээний  хоёр  дахь  маягтыг  бөглөж  дараах  шаардлагууд  хангагдсан  эсэхийг  тодорхойлно. Үүнд:  a. Салбараас хамааран санал болгож буй бичил бизнес нь шалгуур хангахгүй,  b. Өргөдөл  гаргагч  нь  санал  болгож  буй  бичил  бизнестээ  аливаа  хориотой  үйл  ажиллагааг тусгаагүй болохоо баталгаажуулсан,  c. Өргөдөл  гаргагч  нь  шаардлагатай  зөвшөөрлийг  холбогдох  газраас  авсан  эсвэл  удахгүй авахаа баталгаажуулсан,  d. Өргөдөл  гаргагч  нь  орчин,  эрүүл  мэнд,  аюулгүй  байдлын  холбогдох  ерөнхий  шаардлага, удирдамжийг дагаж мөрдөхөө баталгаажуулсан,   e. Хүсч буй бичил зээлийн хэмжээ нь 12,000,000 төгрөгөөс хэтрээгүй,  f. Төслийг хэрэгжүүлэх салбар нь төслийн тодорхойлолттой нийцсэн, санал болгож буй  бичил бизнес нь орчны эрсдэлгүй эсвэл эрсдэл маш багатай (минимум),  g. Өргөдөл  гаргагч  нь  тухайн  салбарт  хамаарах  орчин,  эрүүл  мэнд,  аюулгүй  байдлын  холбогдох тусгай шаардлага, удирдамжийн дагаж мөрдөхөө баталгаажуулсан, эсвэл  тухайн төслийн талбайд хамаарах нөлөөллийг хариуцлагатай бууруулах төлөвлөгөөг  танилцуулсан,    Холбогдох маягтыг Хүснэгт А2.3‐т үзүүлсэн маягтад тулгуурлана.7    20. Хөдөлмөр,  халамжийн  үйлчилгээний  газар,  хэлтсүүд  нь  эцсийн  шалгаруулалтанд  тэнцсэн  өргөдөл  гаргагчдад  хориглох  үйл  ажиллагааны  жагсаалт,  Орчин,  Эрүүл  мэнд,  Аюулгүй  байдлын  ерөнхий шаардлага, удирдамж болон шаардлагатай тохиолдолд тухайн салбарт хамаарах Орчин,  Эрүүл  мэнд,  Аюулгүй  байдлын  тусгай  шаардлага,  удирдамжийн  хувийг  өгнө.  Түүнчлэн  орчны  нөлөөллийг  үнэлэх  маягтад  худал  мэдээлэл  бөглөх  эсвэл  Орчин,  Эрүүл  мэнд,  Аюулгүй  байдлын  холбогдох ерөнхий эсвэл тухайн салбарт хамаарах тусгай шаардлага, удирдамжид нийцэхгүй эсвэл  тухайн  төслийн  талбайд  хамаарах  нөлөөллийг  бууруулах  төлөвлөгөөтэй  нийцэхгүй  байдал  нь  тухайн  өргөдөл  гаргагчийг  бичил  үйлдвэрлэл,  үйлчилгээг  дэмжих  хөтөлбөрөөс  хасахад  хүргэх  бөгөөд  Хүснэгт  А2.2  ба  А2.3‐т  харуулсан  маягтуудыг  бөглөж  зохих  файлд  байршуулах  болохыг  хөдөлмөр, халамжийн үйлчилгээний газар, хэлтсүүд нь өргөдөл гаргагчдад мэдээлэх ёстой.    21. Үйл  ажиллагааны  зардлыг  давхардуулахаас  зайлсхийх  буюу  бууруулахын  тулд  ХНХЯ  нь  Хүснэгт А2.2 ба А2.3‐т харуулсан агуулгад тулгуурлан маягтын загвар форматыг чөлөөтэй өөрчлөх  буюу  өргөдөл  гаргагч  болон  ажилтнуудад  зориулсан  нэгдсэн  дэлгэрэнгүй  маягт  болгон  өөрчилж  болно.  Гэвч энэхүү ОНУХ‐ний  14‐р зүйлд томъёолсон маягтын агуулгад оруулах аливаа өөрчлөлт  нь ОНУХ‐г шинэчлэн найруулахыг зайлшгүй шаардах болно.      7  Орчны эрсдэл дунд зэрэг төслийн үйл ажиллагааны зардлыг хэмнэхийн тулд Монгол Улсын эдийн засгийн хөгжлийн  түвшин, зээлийн эрэлтийн нийтлэг хэв маягт үндэслэн зээлийн хязгаарыг 12,000,000 төгрөгөөр тогтооно.  9  22. Тогтмол  хяналтын  үйл  ажиллагааны  хүрээнд  хөдөлмөр,  халамжийн  үйлчилгээний  газар,  хэлтсүүд  нь  Орчин,  Эрүүл  мэнд,  Аюулгүй  байдлын  холбогдох  ерөнхий  буюу  тухайн  салбарт  хамаарах  тусгай  шаардлага,  удирдамж  ба/эсвэл  тухайн  төслийн  талбайд  хамаарах  нөлөөллийг  бууруулах  төлөвлөгөө  бодит  байдалд  нийцтэй  хэрэгжиж  буй  эсэхийг  баталгаажуулахын  тулд  “В  ангилалд”  хамаарах  батлагдсан  төслийн  үр  өгөөж  хүртэгчдээс  түүвэрлэн  сонгох  замаар  шалгалт  хийнэ.  Хөдөлмөр,  халамжийн  үйлчилгээний  газар,  хэлтсүүд  нь  хяналтын  үйл  ажиллагааг  баримтжуулж, зохих файлуудад тэдгээр баримт бичгийг байрлуулна8.     2.3. Төслийн болзошгүй нийгмийн нөлөөлөл     23. Төсөл  нь  үр  шим  хүртэгчид  болох  ажил  олоход  хүндрэлтэй  иргэд,  ялангуяа  18‐24  насны  залуучууд  болон  ядуу  өрхийг  аюулгүй  хөдөлмөр  эрхлэх  эсвэл  өөртөө  ажлын  байр  бий  болгох  боломжийг  олгох  замаар  Монгол  Улсад  ажилгүй  иргэдийн  тоо,  ажилгүйдлийн  түвшинг  бууруулахад  нийгмийн  эерөг  нөлөөлөл    үзүүлнэ  гэж  төсөөлж  байна.  Мөн  гэмт  хэргийн  гаралт,  архинд  донтох,  депресст  орох  гэх  мэт  ядуурал,  ажилгүйдэлтэй  холбоотой  үүсдэг  нийгмийн  асуудлыг шийдвэрлэхэд шууд бусаар хувь нэмэр оруулна.    24. Төсөл  нь  хүмүүсийг  орон  нутгаас  нь  нүүлгэн  шилжүүлэх  эсвэл  хувийн  эзэмшлийн  газрыг  чөлөөлж авах гэх мэт нийгмийн томоохон сөрөг нөлөөлөл үзүүлэхгүй. Түүчнлэн, үндэсний паркад  нэвтрэх боломжийг хязгаарлах эсвэл орлогоо алдах гэх мэт нөлөөлөл үзүүлэхгүй.     25. Гэвч, хөдөөнөөс хотод шилжин ирэгсэд болон эмзэг бүлгийн иргэд төслийн үйл ажиллагааны  гадуур  орхигдох  эрсдэл  байж  болзошгүй.  Хот  суурин  газрын  үйлчилгээний  асуудлаар  Дэлхийн  Банкнаас  Улаанбаатар  хотод  хийсэн  судалгаагаас  харахад  өнгөрсөн  жилүүдэд  хөдөөгөөс  хот  руу  шилжин  ирэгчдийн  урсгал  их  байсан  ч  шилжин  суурьшигчдыг  хотын  хүн  амын  үйлчилгээнд  хамруулан нэгтгэх захиргааны үйл явц хангалттай хийгддэгүй байна. 9 Албан ёсны үйл явц, журмын  талаарх ойлголт дутмаг, эсвэл захиргааны үйл явц цаг хугацаа их зарцуулдаг учраас ажлаас чөлөө  авах  хэрэгтэй  болдог  зэрэг  нь    шилжин  суурьшигчид  нийгмийн  үйлчилгээ  авч  чадахгүйд  хүрэх,  цалин хөлсөө алдах буюу эдийн засгийн бусад зардал тухайлбал зээл авахад шаардлагатай оршин  суугчдын  бүртгэл  баримт  бичиг  авч  ашиглаж  чадахгүй  байх  зэрэгд  хүргэдэг.10 Улаанбаатар  хотын  ядуурлын  асуудлаар  Дэлхийн  Банкнаас  захиалан  хийлгэсэн  өөр  нэг  судалгаанд  нийгмийн  үйлчилгээг  зөвхөн  тухайн  харьяаллын  нутаг  дэвсгэрт  оршин  суугчдад  үзүүлдэг  хязгаарлагдмал  механизм  үйлчилдэг  болон  иргэний  үнэмлэх,  оршин  суугчдын  бүртгэлийн  баримт  бичиг  байхгүй  зэрэг  нь  хөдөөгөөс  хот  суурин  газар  шилжин  ирэгсэд  болон  эмзэг  бүлгийнхнийг  нийгмийн  суурь  үйлчилгээ авч чадахгүйд хүргэж байна гэж тэмдэглэжээ.11 Хөдөлмөр эрхлэлтийн төрийн үйлчилгээ  гэх  мэт  нийгмийн  үйлчилгээний  хүртээмж  нь  оршин  суугчийн  статустай  холбоотой  бөгөөд  Улаанбаатар  хотын  өөрийн  оршин  суух  дүүрэг,  хороо  ба  аймгийн  төв,  21  аймгийн  суманд  8  Жижиг үйлдвэрлэл, үйлчилгээ хийх бичил бизнесүүд нь олон нийтийн газар / зах гэх мэт/ эсвэл  өөр бичил  бизнессүүдтэй ажлын байр хувааж ашиглах тохиолдлууд элбэг байдаг. Иймд холбогдох байгууллагаас орчны болон  нийгмийн нөлөөллийн хяналтыг хийхдээ төслийн үр шимийг хүртэгчдийн өөрсдийн үйл ажиллагаа нь зохих  шаардлагуудыг хангаж байгаа эсэхэд анхаарч, ажлын байрны хэмжээнд эрсдлийг бууруулах зөвлөмж өгнө. Үр шим  хүртэгчид нь тэдний өөрсдийн үйл ажиллагаанаас үл хамаарсан, зэргэлдээ орших бусад бизнесээс шалтгаалан үүссэн  орчны эрсдлийн төлөө харицулага хүлээхгүй.              9  Дэлхийн  Банк.  Towards  Inclusive  Urban  Service  Delivery  in  Ulaanbaatar,  Mongolia.  Дэлхийн  Банкны  хэвлэгдээгүй  тайлан  (2016)  10  Өмнөхтэй ижил.  11  Дэлхийн  Банк. Social  and  Community  Dynamics  of  Vulnerability  in  Ulaanbaatar  City:  Two  Groups  Living  on  the  Edge.  Хэвлэгдээгүй баримт бичиг (2016)  10  нийгмийн  үйлчилгээ  авах  боломжтой.  Өөрөөр  хэлбэл  нийгмийн  үйлчилгээ  авахын  тулд  тухайн  аймаг сум, дүүрэг хороонд оршин суугчаар бүртгүүлсэн байх шаардлагатай байдаг.     26. Эмэгтэйчүүдийн  хувьд  эдийн  засгийн  боломж  тэгш  бус  байгаа  нь    тэдний  үр  хүүхдээ  асран  халамжлах  үүрэг  хариуцлагатай  холбоотойгоос  гадна,  тэдэнд  үзүүлэх  дэмжлэг  дутмаг  байдагтай  холбоотой. Иймээс, хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих хөтөлбөрийн талаар эдгээр зорилтот бүлэгт хүрч  ажиллах,  мэдээллээр  хангах,  тэднийг  татан  оролцуулах  хүчин  чармайлт  гаргах  арга  замыг  боловсруулна.  Хөдөлмөр  эрхлэлтийг  дэмжих  хөтөлбөрүүдэд  хөдөөгөөс  хот  руу  шилжин  ирэгсэд  болон  эмзэг  бүлгийн  иргэдийн  оролцоог  сайжруулахын  тулд  дор  дурдсан  арга  хэмжээг  авч  хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байна. Үүнд:    Хүснэгт  2:  Хөдөөнөөс  хот  руу  шилжин  ирэгсэд  болон  эмзэг  бүлгийн  иргэдийн  оролцоог  сайжруулахын тулд авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээ  #.  Зорилтот бүлэг  Хамруулж  Тэдгээр  тулгамдсан  асуудлыг  даван  оролцуулахад  тулгарч  туулах арга хэмжээ  буй асуудлууд  1  Хөдөөнөөс  хот  руу   Албан ёсны үйл явц,   Зорилтот  бүлэгт  чиглэсэн  хөдөлмөр  шилжин ирэгсэд  журмын  талаарх  эрхлэлтийг  дэмжих  хөтөлбөрүүдийн  2  Өрх  толгойлсон  ойлголт  дутмаг  талаар  ойлголтыг  нэмэгдүүлэх,  эмэгтэй/эрэгтэй  эсвэл  захиргааны  мэдээлэх  тэдэнд  хүрч  ажиллах  арга  3  Залуучууд  (ажилгүй  үйл  явц  их  хугацаа  хэмжээг зохион байгуулах;  ба  хувиараа  шаарддаг;   Дэд  бүрэлдэхүүн  2.1‐ийн  хүрээнд  хөдөлмөр эрхлэгчид)   Оршин  суух  хэрэгжүүлэх  хөдөлмөр  эрхлэлтийг  бүртгэлгүй;  дэмжих  үйл  ажиллагаанд  оролцох   Иргэний  зорилтот бүлгийн хүмүүст унаа болон  үнэмлэхгүй;  хоолны зардлыг олгох;   Цалин  хөлсөө  алдах   Хөдөлмөр  эрхлэлтийн  туршилтын  ба  эдийн  засгийн  хөтөлбөрүүд  нь  залуучууд  болон  бусад  алдагдалд  эмзэг  бүлгийн  хүмүүст  тухайлан  орох   чиглэсэн  хөдөлмөр  эрхлэлтийн  үйлчилгээ  хэрэгжүүлэхийг  хөхүүлэн  дэмжих.    3. Орчны болон Нийгмийн Нөлөөллийн Удирдлагын Хүрээг хэрэгжүүлэх зохицуулалт    27. Төсөл хэрэгжүүлэх байгууллагын хувьд, ХНХЯ нь төслийн хэрэгжилтийн ерөнхий зохицуулалт  болон үр дүнгийн хяналт мониторингийг хариуцна.   ХНХЯ‐ны харьяа байгууллагууд болох ХНХҮЕГ,  ХНХСИ  болон  хөдөлмөр,  халамжийн  үйлчилгээний  газар,  хэлтсүүд  нь  төслийн  дэд  бүрэлдэхүүн  хэсгүүдийг хэрэгжүүлэхэд оролцоно. ХНХҮЕГ нь бүх бүрэлдэхүүн хэсгүүд, ялангуяа дэд бүрэлдэхүүн  1.2 ба дэд бүрэлдэхүүн 2.3‐ыг хэрэгжүүлэхэд оролцоно. Хөдөлмөр, халамжийн үйлчилгээний газар,  хэлтсүүд  нь  дэд  бүрэлдэхүүн  1.1,  2.1,  2.2  болон  2.3‐ыг  холбогдох  харьяаллын  газар  нутагтаа  хэрэгжүүлэх үүрэгтэй. ХНХСИ нь дэд бүрэлдэхүүн 3.1‐ийн гол хэрэгжүүлэгч байгууллага болно.     28.  Төсөл Хэрэгжүүлэх Нэгжийг (ТХН) ХНХЯ байгуулах бөгөөд ТХН нь тус ОННУХ‐нд тодорхойлсон  орчин ба нийгмийн нөлөөллийн аргачлалын дагуу ажиллана. МУХЭДТ‐ийн санхүүжилтийн хүрээнд   орчин  ба  нийгмийн  нөлөөллийн  бодлогын  биелэлтийг  хянахад  зориулж  ТХН‐д  тодорхой  төсөв  хуваарилна. Энэ төсвийг дараах үйл ажиллагаанд зарцуулна:    11  (i) Орчин,  эрүүл  мэнд,  аюулгүй  байдлын  гүйцэтгэлийг  сайжруулж  дэмжлэг  үзүүлэхэд  туслахын тулд бичил үйлдвэрлэл, үйлчилгээний үр өгөөжийг хүртэгчдэд зориулан сургалт  явуулах, олон нийтийн ойлголтыг дээшлүүлэх үйл ажиллагаа явуулах;    (ii) Төслийн  үр  өгөөж  хүртэгчдийг  үр  дүнтэй,  үр  ашигтай  сонгож,  мониторинг  хийх  үйл  ажиллагааг  удирдах  чадвартай  байхын  тулд  Аймгийн  Хөдөлмөр,  халамжийн  үйлчилгээний газрууд болон Дүүргийн Хөдөлмөр, халамжийн үйлчилгээний хэлтсүүдийн  ажилтнуудыг орчны хамгааллын чиглэлээр сургаж, зөвлөх, дэмжих;    (iii) Хөдөлмөр,  нийгмийн  хамгааллын  яамны  харьяа  Хөдөлмөрийн  аюулгүй  байдал,  эрүүл  мэндийн  төвтэй  хамтран  бичил  үйлдвэрлэл,  үйлчилгээ  эрхлэгчдийн  үйл  ажиллагаа  явуулдаг  нийтлэг  салбараас  сонгосон  салбаруудад  хамаарах  тусгай  шаардлага,  удирдамжийг  боловсруулж,  шаардлагатай  тохиолдолд  орчны  дунд  зэргийн  эрсдлийг  томъёолох;  (iv) Төслийг  хэрэгжүүлж  буй  хот,  бүс  нутагт  орчин,  эрүүл  мэнд,  аюулгүй  байдлын  асуудал  хариуцсан  эрх  бүхий  байгууллагын  зохих  ажилтнуудтай  тогтмол  холбоо,  харилцаатай  ажиллах.    4.  Олон нийттэй зөвлөлдөх болон мэдээллийг нээлттэй болгох     29. ХНХЯ  ‐наас  Улаанбаатар  хотын  Налайх  дүүрэг  болон  Төв  аймагт  орон  нутгийн  иргэд,  олон  нийт,  төслийн  үр  шимийг  хүртэх  магадлалтай  иргэд  зэрэг  анхан  шатны  түвшний    сонирхогч  талуудтай  зөвлөлдөх  үйл  ажиллагааг  2016  оны  11  сарын  18‐ны  өдөр  зохион  байгуулсан.  Олон  нийттэй зөвлөлдөх үйл ажиллагааны зорилго нь төслийн улмаас нөлөөлөлд өртөж болзошгүй орон  нутгийн иргэд, олон нийтэд мэдээлэл өгөх, улмаар орчны аливаа сөрөг нөлөөлөл учирч болзошгүй  гэж  тооцож  буй  олон  нийт,  иргэд  энэ  тухай  санал,  үзэл  бодлоо  илэрхийлэх  боломжийг  олгоход  явдал  байлаа.  Зөвлөлдөх  уулзалтаар  ОННУХ‐ий  бичиг  баримтын  бүтцийн  дагуу  төслийн  талаар  (төслийн дизайн, болзошгүй орчны нөлөөллийн асуудлууд, эрсдлийг бууруулах арга замууд) товч  танилцуулж,  асууулт  хариултын  байдлаар  санал  солилцож  ярилцсан.  Зөвлөлдөх  уулзалтанд  оролцсон  иргэд  төсөл  боловсруулахад  явцад  иргэдэд  мэдээлэл  өгч,  санал  солилцож  байгааг  талархан хүлээж авч, төслийн хүрээнд хийгдэхээр төлөвлөгдөж байгаа үйл ажиллаааны чиглэлүүд  зөв  зүйтэй  байна  гэж  дэмжиж  байлаа.  Төсөл  ялангуяа  ажилгүй  байгаа  залуучуудыг  дэмжихэд  анхаарч  байгаа  нь  зүйтэй  гэж  үзэж  байна.  Мөн  төсөлд  хамрагдах  иргэдийг  зөв  сонгох,  бичил  бизнеес  эрхлэгчдэд  олгох  зээлийн  хэмжээг  хэт  жижиглэж  олгохгүй  байх,  зээл  олгох  банкнуудын  зүгээс хэт өндөр шаардлага тавихгүй байх, боломжтой бол банк бус санхүүгийн байгууллагуудаар  дамжуулан  зээл  олгох,  зээл  авсан  иргэдэд  санхүүгийн  дэмжлэг  үзүүлэхээс  гадна  тайлан  тооцоо  хийх,  бүтээгдэхүүнээ  зах  зээлд  гаргахад  сургаж  дэмжих,    мөн  дахин  зээл  авах  боломжтой  байх,  хөдөлмөрийн хэлтсийн ажилтнуудыг сургаж мэргэшүүлэх зэрэг асуудлуудыг хөндөж ярилаа.  Мөн  төслийн хүрээнд хийгдэх бүхий л үйл ажиллагаа нь хүрээлэн буй орчин, байгальд ээлтэй, үндэсний  цөөнхийн эрх ашигт харшлахааргүй байх ёстой талаар ярилцсан. Хөдөлмөрийн аюулгүй ажиллагаа  болон хог хаягдлын тээвэрлэлт, тоос шороо,  дуу чимээ зэрэг орчны эрүүл ахуйн зохих шаардлага  стандартыг  хангах  асуудлыг  ярилцсан.    Ер  нь  ажиллагсдын  болон  орчны  аюулгүй  байдал,  нөлөөллийн эрсдэл болон бууруулах арга хэмжээ зэрэгт цаашид анхаарал хандуулж хэрэгжүүлдэг  болох нь зөв зүйтэй гэж хүлээж авсан.       30.  Дэлхийн  Банкны  журмын  дагуу  тус  ОННУХ‐г  төслийн  үнэлгээ  хийхээс  өмнө  олон  нийтэд  нээлттэй  болгохыг  шаарддаг.  Ингэснээр  холбогдох  бүх  оролцогч  талууд  төслийн  улмаас  учирч   12  болох орчны болон нийгмийн нөлөөллийн асуудлаар саналаа илэрхийлэх боломжийг бүрдүүлнэ.  Түүнчлэн  ХНХЯ  болон  Дэлхийн  Банк  тус    бичиг  баримтыг  сайжруулан  боловсруулах  боломжтой  болно.  ОННУХ‐ний    энэ  хувилбарыг  http://www.khun.gov.mn/  вебсайт  болон  Дэлхийн  Банкны  “Infoshop” буюу мэдээллийн хэсгээр дамжуулан олон нийтэд нээлттэй болгоно.      31. Ядуу болон эмзэг бүлгийн иргэдэд (тухайлбал урт хугацаанд ажилгүй байсан, нийгмийн халамж  хүртэгсэд,  амьжиргааны  түвшний  оноо  доогуур  өрхүүд,  хөдөөгөөс  хот  руу  шилжин  ирэгсэд  ба  эмэгтэйчүүд)  хөдөлмөр  эрхлэлтийг  дэмжих  хөтөлбөрийн  талаарх  мэдээлэл  хүргэхэд  тухайлан  чиглэсэн  арга  хэмжээ  авч  хэрэгжүүлнэ.  Үүнд  төслийн  хүрээнд  хэрэгжүүлэх  хөдөлмөр  эрхлэлтийг  дэмжих  хөтөлбөрийн  талаарх  мэдээллийг  төслийн  зорилтот  үр  шим  хүртэгчдэд  үр  дүнтэй  хүргэх  мэдээлэл  харилцаа,  сурталчилгааны  стратеги  боловсруулна.  Мөн  ОННУХ  болон  бусад  холбогдох  мэдээллийг  олон  нийтэд  хүртээмжтэй  байдлаар  танилцуулахын  тулд  ХНХЯ‐ны  эсвэл  холбогдох  агентлагийн вебсайтад байршуулж олон нийтийн хүртээл болгоно.      32. Дээрх стратегийн хүрээнд бүх  9 дүүрэг,  21 аймгийн хөдөлмөр, халамжийн үйлчилгээний газар,  хэлтсүүд  нь  харъяаллын  нутаг  дэвсгэр  дэхь  төслийн  зорилтот  үр  шим  хүртэгчдэд  төслийн  талаар  ерөнхий  мэдээлэл  болон  ялангуяа  хөдөлмөр  эрхлэлтийг  дэмжих  хөтөлбөрийн  талаар  (тухайлбал  хөтөлбөрт хэрхэн оролцох талаар) мэдээлэх үүрэгтэй.      5. Гомдол барагдуулах механизм    5.1. Гомдол барагдуулах үндсэний механизм   33.  Монгол  улсын  “Иргэдээс  төрийн  байгууллага,  албан  тушаалтанд  гаргасан  өргөдөл,  гомдлыг  шийдвэрлэх  тухай  хууль”  (1995)  нь  өргөдөл  гомдлыг  барагдуулах  механизмыг  зохицуулдаг.  Монгол  Улсын  иргэн  нь  төрийн  байгууллага  эсвэл  албан  тушаалтанд  хандаж  хувиараа  эсвэл  хамтаараа  өргөдөл,  гомдол  гаргах,  гаргасан  өргөдөл,  гомдлын  хариуг  авах  эрхтэй. 12 Өргөдөл  гомдолд  өгсөн  хариутай  санал  нийлэхгүй  байгаа  бол  тухайн  иргэн  дараагийн  шатны  албан  тушаалтанд өргөдөл гомдол гаргах эрхтэй. Нөгөө талаар, төрийн байгууллага, албан тушаалтан нь  гаргасан  өргөдөл  гомдлыг  хэрхэн  шийдвэрлэсэн  талаар  харьяа  буюу  доод  шатны  байгууллагын  авсан  арга  хэмжээг  хянах,  олон  нийтийн  хэвлэл  мэдээллийн  хэрэгслээр  гомдол,  хүсэлтийг  барагдуулах  талаар  тогтмол  мэдээлэх  үүрэгтэй.  Өргөдөл  гомдлыг  бичгээр  эсвэл  амаар  эсвэл  онлайн  системийн  аль  алинаар  гаргаж  болно.  Хуулийн  дагуу  төрийн  байгууллага  бүр  вебсайттай  байх  ёстой.  Төслийн  хэрэгжилттэй  холбоотой  гарах  аливаа  гомдлыг  шийдвэрлэхдээ  гомдл  барагдуулах Монгол Улсын холбогдох механизмд голлон тулгуурлана.     5.2. Гомдол барагдуулах Дэлхийн Банкны механизм     34.  Дэлхийн  Банкны  санхүүжилттэй  хэрэгжиж  буй  төслийн  улмаас  сөрөг  нөлөөлөлд  өртсөн  гэж  өөрсдийгөө тооцож буй хувь хүн эсвэл олон нийт төслийн хүрээнд тогтоосон гомдол барагдуулах  механизм  эсвэл  Дэлхийн  Банкны  Гомдол  Барагдуулах  Үйлчилгээнд  (ГБҮ)  хандаж  гомдол  гаргаж  12 Өргөдөл гомдлыг шийдвэрлэх хуулийн хугацаа нь төрийн байгууллага өргөдөл, гомдлыг хүлээн авсан өдрөөс хойш 30 хоног байдаг бөгөөд шаардлагатай тохиолдолд уг хугацааг тухайн байгууллагын удирдах албан тушаалтан 30 хүртэл хоногоор нэмж сунгаж болно. Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газар нь төрийн захиргааны болон орон нутгийн захиргааны байгууллага дахь гомдлыг барагдуулах үйл ажиллагааг удирдан зохион байгуулах үүрэгтэй бол хотын захирагч, аймгийн засаг дарга, сайд нар хуулийн дагуу холбогдох чиг үүрэгтэй холбоотой гомдол, өргөдөл, хүсэлтэнд эцсийн хариу өгч шийдвэрлэх үүрэгтэй. 13  болно.  ГБҮ  нь  төсөлтэй  холбоотой  асуудлыг  шийдэхийн  тулд  хүлээж  авсан  гомдлыг  хянаж  үзнэ.  Төслийн  нөлөөлөлд  өртсөн  олон  нийт  ба  иргэд  гомдлоо  Дэлхийн  Банкны  бие  даасан  Хяналтын  Зөвлөлд хандаж гаргаж болох бөгөөд тус зөвлөл нь ийм нөлөөлөл, хор хохирол учирсан эсэх, эсвэл  учирч болох эсэхийг төслийн үйл ажиллагаа  Дэлхийн  Банкны бодлого, журмын хүрээнд нийцсэн  эсэх  талаас  нь  тодорхойлдог.  Тухайн  асуудлаар  Дэлхийн  Банкинд  мэдээлж,  удирдлагын  зүгээс  тухайн асуудлаар хариулах боломж олгосны дараа гомдлыг хэзээ ч гаргаж болно. Дэлхийн Банкны  хэмжээнд  Гомдол  Барагдуулах  Үйлчилгээнд  (ГБҮ)  хэрхэн  гомдол  гаргах  тухай  мэдээллийг  www.worldbank.org/grs  хаягаар  орж  үзнэ  үү.  Дэлхийн  Банкны  Хяналтын  Зөвлөлд  хэрхэн  гомдол  гаргаж болох тухай мэдээллийг www.inspectionpanel.org хаягаар орж үзнэ үү.    6. Хяналт ба Мониторинг    35.  Тус  ОННУХ‐ний  хяналт,  мониторинг  нь  дотоод  ба  хөндлөнгийн  мониторингийн  үйл  ажиллагаанаас бүрдэнэ. Дотоод мониторингийн хүрээнд ОННУХ‐ний хэрэгжилтийн явцад тогтмол  хяналт, мониторинг  хийх, гарсан  гомдлын   бүртгэл тэмдэглэл  хөтлөх, тэдгээртэй  холбоотой зохих  арга  хэмжээ  авсан  эсэх  болон  үр  дүн  нь  хангалттай  байсан  эсэхийг  хянан  баталгаажуулж  шалгах  үйл  ажиллагаа  хамаарна.  Хөндлөнгийн  мониторингийн  хувьд,  төслийн  хэрэгжилтийн  дунд  хугацааны  болон  төсөл  хэрэгжиж  дуусахад  хийгдэх  төслийн  хэрэгжилтийн    ерөнхий  үнэлгээний  хүрээнд  энэ  асуудлаар  үнэлж  дүгнэх  бие  даасан  хөндлөнгийн  хяналтын  үйл  ажиллагааг  багтаан  хийнэ.  Дунд хугацааны хяналт нь ОННУХ‐г хэрэгжилтийг сайжруулахын тулд цаашид хэрэгжүүлэх   шаардлагатай арга хэмжээг тодорхойлно. Түүнээс гадна  Дэлхийн Банкны төслийн багаас ОННУХ‐ ний  хэрэгжилтэнд  хяналт,  мониторинг  хийх  ТХН‐д  дэмжлэг  үзүүлэх  зорилгоор  төслийн  хэрэгжилтэнд хийх хяналтын ажлын хүрээнд энэ асуудлыг тухайлан анхаарч хяналт хийж болно.      7. Сургалт ба чадавх  бэхжүүлэх    36. ОННУХ‐г хэрэгжүүлэх, мониторинг хийх чиглэлд төсөл хэрэгжүүлэгч байгууллага болон ТХН‐ийн  чадавх  хязгаарлагдмал  байх  учраас  3‐р  хэсэгт  дурдсанчлан  чадавх  бэхжүүлэх  болон  сургалтын  хөтөлбөрүүдийг  зохион  байгуулна.  Төслийн  хэрэгжилтийн  явцад  орон  нутгийн  хөдөлмөр,  нийгмийн  халамжийн  үйлчилгээний  газар,  хэлтсүүдийн  ажилтнуудын  энэ  талаарх  мэдлэг,  чадвар  нэмэгдэхийн  хирээр  ОННУХ‐ний  хэрэгжилтэнд    орон  нутгийн  хөдөлмөр,  халамийн  үйлчилгээний  газрууд  гол  үүрэг  гүйцэтгэнэ.  ОННУХ‐г  хэрхэн  хэрэгжүүлэх  удирдамж  баримт  бичгийг  төслийн  үр  шим  хүртэгчид  болон  орон  нутгийн  хөдөлмөр,  халамжийн  үйлчилгээний  газар,  хэлтсүүдийн  ажилтнуудад ойлгомжтой  энгийн форматаар боловсруулж ашиглах нь зүйтэй.        14  Хавсралт  1. Дэлхийн Банкны Группын сайн практикийн тэмдэглэл:  ”Асбест  – Ажил мэргэжлийн  болон олон нийтийн эрүүл мэндийн асуудлууд”    A1.1. Хураангуй    Тэмдэглэлийн  зорилго  нь  ажил  мэргэжлийн  улмаас  асбестод  өртөхтэй  холбоотой  үүсэх  эрүүл  мэндийн  эрсдлийн  талаарх  ойлголтыг  нэмэгдүүлэх,  эдгээр  эрсдлийг  бууруулахад  чиглэсэн  олон  улсын сайн туршлагын талаарх материалын жагсаалтыг өгөх,  зах зээлд ашиглагдаж буй зарим өөр  бүтээгдэхүүний  хувилбаруудын  талаар  тойм  танилцуулга  хийхэд  оршино.  Асбест  агуулсан  материалыг  (ААМ)  аюул  гэж  үзэх  шаардлагын  талаар  нэгэнт  мэтгэлцэхээ  больж  нийтээр  хүлээн  зөвшөөрсөн билээ.     Дэлхийн  Банкны  Группын  (ДБГ)  зээл  эсвэл  бусад  хэлбэрийн  дэмжлэгтэйгээр  хэрэгжүүлж  буй  төслүүдийн  хүрээнд  асбесттай  харьцах  ямар  практик  нь  хүлээн  зөвшөөрөгдөхүйц  гэж  тооцогддог  болохыг ДБГ‐ын Орчин, Эрүүл Мэнд ба Аюулгүй Байдлын  (ОЭМАБ) Ерөнхий Удирдамжид дурдсан  байдаг.13 Энэхүү  тэмдэглэлд  ДБГ‐ын  ОЭМАБ‐ын  удирдамжид  заасан  зааварчилгаа,  шаардлагын  агуулгыг товч танилцуулна.      Сайн практик нь шинэ барилга барих, шинэчлэн засах үйл ажиллагаанд ААМ ашиглахаас зайлсхийх  буюу  хэрвээ  асбест  агуулсан  материалтай  харьцах  шаардлага  тулгарвал  тэдгээрийн  нөлөөллийг  бууруулахын  тулд  олон  улсын  хэмжээнд  хүлээн  зөвшөөрөгдсөн  стандарт  ба  тэргүүн  туршлагыг  (жишээлбэл  https://siteresources.worldbank.org/EXTPOPS/Resources/AsbestosGuidanceNoteFinal.pdf  веб  хаягт  байгаа  материалын  Хавсралт  3‐т  дурдсан)  ашиглах  замаар  ААМ‐тай  холбоотой  эрүүл  мэндийн  эрсдлийг  бууруулахад  чиглэнэ.  Банк  нь  бүх  тохиолдолд  боломжтой  бол  өөр  материал  ашиглахыг зээлдэгчид болон Дэлхийн Банкны санхүүжилт авсан бусад үйлчлүүлэгчдээс хүсдэг.     ААМ‐ыг  шинэ  барилга  барих,  түүнийг  дотор  гамшгийн  үр  дагаварыг  бууруулахын  зориулалтаар  барилга  барихад  ашиглахаас  зайлсхийх  ёстой.    Сэргээн  засах,  хуучин  барилга  буулгах,  эвдэрч  сүйрсэн  дэд  бүтцийг  зайлуулах  үйл  ажиллагаанд  асбестийн  аюулыг  тогтоож,  хаягдал  зайлуулах  арга техник, эрсдлийн удирдлагын төлөвлөгөө боловсруулж ашиглах нь зүйтэй.     A1.2. Асбест ба Эрүүл мэндийн эрсдэл    A1.2.1 Асбест гэж юу вэ? Асбестын ашиглалтанд яагаад анхаарах ёстой  вэ?    Асбест  (шөрмөсөн  чулуу)  нь  байгаль  дээр  тархсан  маш  нарийхан  утсархаг  силикат  эрдсийн  бүлэг  нэгдэл  юм.  Нэгэн  цагт  асбестийг  галд  тэсвэртэй,  дулаан,  цахилгааныг  бага  дамжуулдаг,  химийн  урвал болон дулаанд эдэлгээ даах чадвартай, сунах чадвар өндөр зэрэг ашигтай шинж чанаруудын  улмаас үйлдвэрийн болон ахуйн олон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд өргөн ашиглаж байсан удаатай.  Харин  өнөөдөр,  асбестийг  төрөл  бүрийн  өвчин,  хорт  хавдарыг  үүсгэгч  гэж  үзэж  байгаа  бөгөөд  хэрвээ  асбестоор  амьсгалах  нь  эрүүл  мэндэд  аюултай  гэж  тогтоожээ. 14  Сүүлийн  хэдэн  арван  жилийн туршид асбестод өртсөний15 улмаас дэлхий даяар 100 мянга гаруй хүн нас барсан болохыг  13   http://www.ifc.org/ifcext/enviro.nsf/AttachmentsByTitle/gui_EHSGuidelines2007_GeneralEHS/$FILE/Final+‐ +General+EHS+Guidelines.pdf (Хуудас. 71, 91, 94).  14  http://www.who.int/occupational_health/publications/draft.WHO.policy.paper.on.asbestos.related.diseases.pdf. Түүнчлэн  дараах материалыг үзнэ үү. Stayner L нарын “Exposure‐Response Analysis of Risk of Respiratory Disease Associated with    15  http://www.ilo.org/wow/Articles/lang‐‐en/WCMS_081341    15  ОУХБ  тооцож  гаргасан  бол  ДЭМБ  ажил  мэргэжлийн  шаардлагаар  асбесттой  харьцсаны16 улмаас  жилд дэлхий даяар 90 мянган хүн нас барж байна гэж тэмдэглэжээ.     Өнөөдөр үйлдвэрлэгдэж буй асбест буюу шөрмөсөн чулууны маш нарийхан утсархаг биетийн  90%  гаруй хувь нь17 хризолит бөгөөд үүнийг барилгын асбест‐цементийн (А‐Ц) материалд ашигладаг: A‐ Ц  гөлгөр  буюу  доргиот  хавтан,  А‐Ц  хоолой,  А‐Ц  ус  хадгалах  сав  гэх  мэт.  Тээврийн  хэрэгслийн  тоормос ба консны (авцуулах холбооны) дөрөөний бүрээс, дээврийн материал ба жийргэвч гэх мэт  одоо  үйлдвэрлэгдсээр  байгаа  бусад  бүтээгдэхүүн  асбест  агуулсан  байна.  Хэдийгээр  асбест‐ цементэн  бүтээгдэхүүнээс  өөр  барилгын  материалд  асбестыг  ашиглахаа  бараг  больсон  боловч  барилгын  бусад  хэсгүүдэд  асбест  буюу  шөрмөсөн  чулуу  нь  барилгын  шахмал  бус  гадаргууны  материал,  дулаалгын  материал,  шалны  шахмал  материал  болон  бусад  хэлбэрээр  байсаар  байна.  Эдгээр материалтай харьцах, зайлуулахдаа онцгой анхаарах шаардлагатай.     Асбест буюу шилэн хөвөнд өртсөний улмаас үүсэх эрүүл мэндийн эрсдлийн талаар нийтээр хүлээн  зөвшөөрсөн учраас дэлхийн эрүүл мэнд, үйлдвэрчний эвлэл,  судалгааны институт, зарим төрийн  байгууллагууд  асбестийг  арилжаанд  хэрэглэхийг  хориглож  (https://siteresources.worldbank.org/EXTPOPS/Resources/AsbestosGuidanceNoteFinal.pdf  сайтад  байгаа материалын Шигтгээ  1‐ийг үзнэ үү), Олон Улсын Конвенцид нэгдэх замаар асбестад өртсөн  ажилчид,  тэдний  гэр  бүл,  олон  нийтийн  эрүүл  мэндийг  хамгаалахад  үндэсний  стандарт  дагаж  мөрдөхийг шаардаж байна.18    A1.2.2. Асбест агуулсан бүтээгдэхүүнтэй холбоотой эрүүл мэндийн асуудлууд     Асбестын  тоосоор  амьсгалсны  улмаас  үүсэх  эрүүл  мэндийн  аюулд  асбестосис,  уушиг  гэмтээх  өвчнүүд,  төрөл  бүрийн  хорт  хавдар  (үүнд  уушигны  хорт  хавдар,  хэвлий  болон  цээжний  гялтан  хальсны  зузаарал  мезотелиом  ба  перитонеум)  зэрэг  багтана. 19  Эдгээр  өвчнүүд  нь  ихэнхдээ  асбестад  өртсөнөөс  хойш  олон  арван  жилийн  дараа  илэрдэг.  Мезотелиом  нь  асбестод  өртсөний  шинж  тэмдэг  бүхий  хоргүй  хавдар  бөгөөд  гол  төлөв  ажилчдын  хувцасны  тоосоор  амьсгалсны  улмаас  тэдгээр  ажилчдын  гэр  бүлийн  гишүүд  болон  асбест  бүхий  агаар  бохирдуулах  эх  сурвалж  бүхий  цэгүүдэд  амьдарч  буй  хөрш  айлуудын  дунд  элбэг  тохиолддог.20 Амьтанд  хийсэн  зарим  туршилтын  судалгаанаас  харахад  бүх  төрлийн  асбестаар  хэдхэн  цаг  их  хэмжээгээр  амьсгалахад  л  хорт  хавдар  үүсгэдэг  болохыг  тогтоожээ.21 Асбест‐цементэн  бүтээгдэхүүнийг  таслах,  тоормосны  дөрөөний  бүрээсийг  жижиглэн  нунтаглахад  цахилгаан  хэрэгсэл  ашиглахад  агаарт    маш  их  хэмжээний  асбест  дэгддэгийг  тэмдэглэсэн  байна.  Хамгийн  нийтлэг  төрөл  зүйл  болох  хризолит  асбестын хувьд асбестад өртөж болох өмөн үү, хорт хавдарын эрсдэл үүсгэхгүй хэмжээ, босго гэж  байдаггүй  ажээ.  Олон  тооны  ажилчид  барилгын  худалдааны  салбарт  ажиллаж  байгаа,  асбест  хянаж  хэмжээ  тогтооход  хэцүү,  барилгын  талбайд  өөрчлөх,  засах,  зайлуулах  шаардлагатай  материалууд  байгаа  нь  байнгын  аюул  учруулж  буй  учраас  барилгын  материал  нь  санаа  зовоох  16  http://www.who.int/occupational_health/publications/asbestosrelateddiseases.pdf  17  Asbestos defined in Castleman, B. Asbestos: Medical and Legal Aspects 5th Ed. New York: Aspen, 2005, Хуудас 894.    18  ОУХБ Асбестын Конвенци No. 162, (http:www.ilo.org/ilolex эсвэл  http://www.itcilo.it/actrav/osh_es/m%F3dulos/legis/c162.htm)‐ийг үзнэ үү.    19  http://www.euro.who.int/document/aiq/6_2_asbestos.pdf    20  “Asbestos.” World Health Organization IARC Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans/ Overall  Evaluations of Carcinogenicity: An Updating of IARC Monographs 1 to 42, Suppl. 7. Lyon: International Agency for Research on  Cancer, 1987, Хуудас. 106‐116.    21  Wagner JC, Berry G, Skidmore JW, Timbrell V. “The Effects of the Inhalation of Asbestos in Rats.” Br. J. Cancer 29: 252‐269  (1974).    16  онцгой  асуудал  болоод  байна.22 Асбест‐цементэн  материал  бүхий  барилга  байгууламжид  засвар,  шинэчлэн  тохижуулах  ажлыг  гүйцэтгэх  нь  тухайн  барилгад  оршин  суугчдад  мөн  аюул  учруулах  магадлалтай.  Арилжааны  зориулалттай  асбест  бүхий  бүтээгдэхүүний  улмаас  үүсэх  бэрхшээлээс  гадна  асбест  нь  чулуу,  гялтгануур,  вермикулит,  төмрийн  хүдэр  болон  бусад  эрдсийн  зарим  ордуудад  бохирдуулагч  бодис  байдлаар  оршдог.  Энэ  нь  тухайн  уурхайн  талбайд  ажиллаж  буй  ажилчид,  оршин  суугчдад,  зарим  тохиолдолд  үйлдвэрлэлийн  үйл  явцад  ажиллаж  буй  ажилчид,  тухайн  материалыг  ашиглаж  үйлдвэрлэсэн  бүтээгдэхүүнийг  хэрэглэгчид  ашиглах  явцад  эрүүл  мэндийн  аюул  учруулж  болох  юм.  Асбестаар  амьсгалбал  карцероген  буюу  өмөн  үү  үүсгэгч,  хорт  хавдар  үүсгэгч  хүчин  зүйл  болох  магадлалтай  гэдгийг  мэддэг  боловч  хэрвээ  асбест  бүхий  бүтээгдэхүүнийг идэх, тухайлбал ийм агууламжтай ус уух нь  карцероген буюу өмөн үү үүсгэгч, хорт  хавдар үүсгэгч хүчин зүйл болдогийг бид мэддэггүй,23 гэхдээ  “зэвтэй” ус гаргадаг асбест‐цементэн  хоолойн стандартууд байдаг болохыг дурджээ.24     Үйлдвэрийн  эрүүл  ахуйн  үзэл  баримтлалын  хувьд  олборлолт  эхэлсэн  цагаас  эхлээд  газарт  булах,  эсвэл  зөвшөөрөгдөөгүй  газарт  зайлуулж  хаях  хүртэлх  хугацаанд  олон  хэлбэрээр  асбестад  өртөж  харьцах  гинжин  тохиолдлууд  гардаг.  Асбесттай  харьцах  тохиолдол  тус  бүрт  ажил  мэргэжлийн  шаардлагаар  болон  олон нийт асбестад өртөхийн аль аль нь давхар тохиолддог. Хүдэр олборлох  явцад  уурхайн  ажилчид  файбер  буюу  нарийхан  утсархаг  хөвөнтэй  таардаг;  эдгээр  ажилчдын  ажлын  хувцсанд  наалдсан  хөвөн  биетээр  тэдний  гэр  бүлийн  гишүүд  амьсгалдаг;  бутлуур  болон  үйлдвэрийн  ажилчид  эдгээр  утсархаг  хөвөн  биетийг  боловсруулж,  түүгээр  бүтээгдэхүүн  үйлдвэрлэдэг; үйлдвэрийн ажилчдын гэр бүлийн гишүүд нь ч мөн асбестад дам өртдөг. Түүнчлэн  уурхай,  бутлуур  болон  үйлдвэрийн  ойр  орчмын  иргэд,  олон  нийт  үйлдвэрийн  хаягдлаас  бохирддог;  хүүхдүүд  асбестаар  бохирдсон  сургуулийн  талбай  болон  хаягдлын  овоолго  дээр  тоглодог;  утсархаг  хөвөн  биет  болон  бүтээгдэхүүнийг  тээвэрлэх  явцад  зам,  олон  нийтийн  газрыг  бохирдуулдаг.25 Зохих хяналт тавигддаггүй тохиолдолд ААМ‐ыг угсарч суурилуулдаг, засдаг, салгаж  зайлуулдаг  ажилчид  ажил  үүргээ  гүйцэтгэх  явцдаа  асбестын  дам  нөлөөнд  өртдөг.  Асбесттай  хог  хаягдлыг  зайлуулах  ажлын  аль  ч  үе  шатанд  зөвхөн  тухайн  хог  хаягдалтай  харьцаж  буй  ажилтан  асбестын нөлөөнд өртөөд зогсохгүй бөгөөд хог хаягдлыг хангалттай бүтээгээгүй, хог хаягдал хийсч  хаягдах  хяналтыг  зохих  ёсоор  хийгээгүй  тохиолдолд  утсархаг  хөвөн  биет  агаарт  дэгдсэнээс  орон  нутгийн оршин суугчид ч өртдөг. Эцэст нь хог хаягдлаас ААМ‐ыг ялгаж хаях, зайлуулах арга хэмжээ  аваагүй  эсвэл  ААМ‐ыг  зохих  ёсоор  хаяж  зайлуулаагүй  бол  хог  ухах,  тухайн  хаясан  материалыг  дахин ашиглах  гэх мэт явцад энэ цикл  дахин давтагддаг.26    A1.2.3. Асбестийн утсархаг хөвөн биетийн ашиглалт өсөн нэмэгдэж байна    22  Химийн бодисын аюулгүй байдлын олон улсын хөтөлбөр, “Хүний эрүүл мэндийг хамгаалах тухай дүгнэлт, зөвлөмж,”  Хриколит асбест, Орчны эрүүл мэндийн шалгуур үзүүлэлт 203. Женева: Дэлхийн Эрүүл Мэндийн Байгууллага, 1998,  Хуудас. 144.    23  http://whqlibdoc.who.int/hq/2000/a68673_guidelines_3.pdf    24  http://whqlibdoc.who.int/hq/2000/a68673_tech_aspects_4.pdf    25  Жонс, Роберт “Living in the Shadow of the Asbestos Hills (The Need for Risk Based Cleanup Strategies for Environmental  Asbestos Contamination in South Africa).” Environmental Exposure, Crisis Preparedness and Risk Communication, Дэлхийн  Асбестийн тухай Конгресс, Токио, Япон, 2004 оны 11‐р сарын 19 ‐ 21,.  http://park3.wakwak.com/~gac2004/en/index_abstract_e.html. Oberta, AF “Case Study: An Asbestos Cement Plant in Israel ‐‐  Contamination, Clean‐up and Dismantling.” Грекийн Асбестын тухай бага хурал, Атенс, Грек, 2002 оны 10‐р сарын 29 ‐ 31,.  http://www.ibas.btinternet.co.uk/Frames/f_lka_hellen_asb_conf_rep.htm  материалыг мөн үзнэ үү.  26  Boer, A.M., L.A. Daal, J.L.A. de Groot, J.G. Cuperus “The Combination of the Mechanical Separator and the Extraction Cleaner  Can Process the Complete Asbestos‐containing Waste‐stream and Make it Suitable for Reuse.”  Асбестын эрсдэл ба  удирдлагын тухай Европын бага хурал, Ром, Итали, , 2006 оны 12‐р сарын 4 ‐6. http://venus.unive.it/fall/menu/Boer.pdf    17    Асбестийн  нарийхан  утсархаг  хөвөн  биетийн  хэрэглээ  1990‐ээд  онд  буурч  байсан  боловч    дэлхий  даяар  эргээд  өсөн  нэмэгдэх  болсон  тухай  нотолгоо  бий.  Сүүлийн  үеийн  судалгаагаар27 2000‐2004  оны хооронд 12 улс оронд асвестийн ашиглалт /метр. тонн хэмжигдэхүүнээр/ 59% өссөн  байна.     A1.3. Асбесттай харьцаж ажиллах улсын конвенци ба стандарт     A1.3.1. Олон улсын конвенци     Олон  Улсын  Хөдөлмөрийн  Байгууллага  нь  (ОУХБ)  аливаа  улс  орнуудад  “ажил  мэргэжлээс  шалтгаалан  асбесттай  харьцсанаас  ажилчдын  эрүүл  мэндэд  аюул  учрахаас  урьдчилан  сэргийлэх,  хянах, хамгаалахад” чиглэсэн хууль, тогтоомжийг хөхүүлэн дэмжихийн тулд Асбестийн Конвенцийг  (C162)  1986  онд  санаачилжээ.28 Конвенци  нь  хамрах  хүрээ  ба  тодорхойлолт,  ерөнхий  зарчим,  хамгаалах  болон  урьдчилан  сэргийлэх  арга  хэмжээ,  ажиллах  орчин  ба  ажилчдын  эрүүл  мэндийн  хяналтын талаар тэргүүн туршлагыг тоймлон дурдсан байдаг.  2008 оны  3‐р сарын  4‐ний байдлаар  нийт 31 улс орон тус Конвенцид нэгдэн орсноос 29 17 нь асбестийг хориглосон байдаг.      ОУХБ‐ын асбестийн тухай конвенцийн зарим шаардлагуудаас дурдвал:    • Ажил олгогчид ажлын хувцсаар хангах;  • Тоос хувцсаар дамжин айл гэрийг бохирдуулахаас урьдчилан сэргийлж гадуур хувцсаа солих  өрөө, ажлын хувцсаа солих өрөө тусдаа байх, угаалгын өрөө, байгууламжтай байх;  • Ажилчид  болон  тэдний  гэр  бүлийн  гишүүдэд  учруулж  болох  эрүүл  мэндийн  аюулын  талаар  ажилчдад сургалт явуулах;  • Ажилчдыг тогтмол эрүүл мэндийн үзлэгт хамруулах;  • Ажлын орчны агаарын хяналтыг тогтмол хийх, хяналтын  мэдээллийг  30 жил хүртэл хугацаанд  хадгалах;  • Ажилчдыг хамгаалж, хог хаягдлыг зохистой зайлуулж хаях шаардлагын улмаас буулгаж нураах  ажлаас өмнө ажлын төлөвлөгөө боловсруулах; ба  • Эрүүл  мэндэд  ноцтой  аюул  учруулах  эрсдлийн  үндэслэлээр  ийм  ажлаас  өөрсдөө  сайн  дураараа гарсан ажилчдыг гадуурхах, “сахилгын арга хэмжээ ” авахаас ажилчдыг хамгаалах.     Ихэнх төслийн хувьд ААС‐тай ажиллах, худалдаж авахтай холбоотой харгалзан үздэг стандарт бий.  https://siteresources.worldbank.org/EXTPOPS/Resources/AsbestosGuidanceNoteFinal.pdf  гэсэн  веб  хаягаар орж уг баримт бичгийн Хавсралт  5‐д харуулсан зарим стандартын тухай танилцуулгыг үзнэ  үү.      A1.3.2. Олон улсын стандарт ба улс орны дотоодын зохицуулалт     Асбест‐агуулсан материалтай  (ААМ) холбоотой ажлын талаарх стандарт ба зохицуулалтыг төрийн  бус  байгууллагууд,  төрийн  байгууллагууд  хэвлэн  нийтэлсэн  байдаг.  https://siteresources.worldbank.org/EXTPOPS/Resources/AsbestosGuidanceNoteFinal.pdf  гэсэн  веб  хаягт  байршуулсан  баримт  бичгийн  Хавсралт  3‐аас  эдгээр  байгууллагуудын  тухай  зарим  эх  27  R. Virta, АНУ‐ын Геологийн Судалгаа, 2007.    28  www.ilo.org/ilolex    29  http://www.ilo.org/ilolex/english/convdisp1.htm    18  сурвалжийн  жагсаалтыг  үзэж  болно    (тухайлбал  ДЭМБ,  Олон  Улсын  Стандарчлалын  Байгууллага,  ASTM) ба зарим улс орны засгийн газрууд  (жишээ нь., Их Британи, АНУ, Канад, Өмнөд Африк гэх  мэт).  Эдгээр  эх  сурвалжид  гарын  авлага  болон  тухайлсан  стандарт  гэх  мэт  олон  төрлийн  материалыг  жагсаасан  байдаг  бөгөөд  судалгаа,  тодорхойлолт,  хяналт  шалгалт,  засвар  үйлчилгээ,  шинэчлэн  засах,  сэлбэх,  хаях,  зайлуулах  ажилтай  холбоотой  олон  янзын  ажлын  удирдамж  бий.  Эдгээр стандарт, зохицуулалтанд дурдагдсан зарим гол асуудлуудаас дор дурдвал:    • Ажил  мэргэжилтэй  холбоотой  үүсэх  аюулын  цар  хүрээ.  Эрүүл  мэндийн  эрсдэл  нь  ААМ‐ын  шинж  чанарын  үйлчлэлээр  л  үүсдэг  хялбар  зүйл  биш  бөгөөд  хийж  буй  ажлын  төрөл  болон  хяналтаас  мөн  хамаарна.  Хэдийгээр  Асбест‐Цементэн  (А‐Ц)  бүтээгдэхүүнүүд  нь  галд  тэсвэртэй  бүтээгдэхүүнтэй  харьцуулбал  бодит  эрсдэл  багатай  мэт  санагдах  боловч  агаарын  мониторингийн  дүнгээс  харахад  жишээ  нь  А‐Ц‐н  хуурай  хавтанг  цахилгаан  хөрөөгөөр  зүсэхэд  агаарт  дэгдэх  хөвөн  биетийн  хэмжээ  галд  тэсвэртэй,  нойтон,  чийглэж  дэвтээсэн  дамнуур  зүлгэснээс  илүү  хэмжээгээр  агаарт  дэгдэж  байгааг  тогтоожээ.  Асбест‐цементэн  бүтээгдэхүүний  мөн  чанар  болон  тухайн  ажлыг  хэрхэн  гүйцэтгэх,  нарийхан  хөвөн  биет  буюу  хаягдал  үйрмэг  агаарт  дэгдэхээс  сэргийлэх  хяналт  зэргийн  хоорондын  уялдаа  холбоо  чухал.  (ASTM  байгууллагын E2394 ба HSG189/2‐т хэлэлцсэн30).     • Агаарт  дэгдсэн  маш  нарийхан  утсархаг  хөвөн  биетийн  нөлөөллийг  хянах.  Асбестын  маш  нарийхан,  утсархаг  хөвөн  биет,  маш  өчүүхэн  тоосоор  амьсгалах  нь  гол  аюул  учраас  стандарт,  зохицуулалтын  үндсэн  зорилго  нь  ажилчид  болон  бусад  хүмүүс  агаарт  дэгдсэн  асбестын  утсархаг  хөвөн  биет,  тоосоор  амьсгалж  болзошгүй  концентрацыг  хянахад  оршино.  Олон  улс  оронд  ААМ‐тай  харьцахыг  шаарддаг  ажил  үүрэг  гүйцэтгэж  буй  ажилчдын  хувьд  ийм  концентрацын хязгаарыг журмаар зохицуулж тогтоосон байдаг ч энэ нь асбестын улмаас үүсгэх  өвчний  эрсдлийг  зөвхөн  бууруулахаас  бус  бүрэн  арилгаж  чадахгүй.  Ажилчдаас  гадна  бусад  хүмүүс  жишээлбэл  тухайн  барилга  байгууламжийн  оршин  суугчид,  иргэд  олон  нийтийн  хувьд  тавигдах  асбестын  концентрацын  хязгаар  нь  ажилчдынхаас  бага  байхаас  гапдна  залуучууд  болон өндөр настан, түүнчлэн бие махбодын хувьд хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүсийн хувьд өөр  өөр байдаг. .     • Агаарт  дэгдсэн  маш  нарийхан  утсархаг  хөвөн  биетийн  нөлөөллийг  хэмжих.  Ажилчдын  амьсгалдаг орчин эсвэл нөлөөлөлд өртсөн иргэдийн байрлаж буй орон зай дахь агаараас дээж  авч  дээжийг  электрон  эсвэл  дурангийн  микроскопоор  харж  шинжилдэг.  Энэ  тухай  https://siteresources.worldbank.org/EXTPOPS/Resources/AsbestosGuidanceNoteFinal.pdf  веб  хаягт  байршуулсан  баримт  бичгийн  Хавсралт  3‐т  өгүүлсэн  болно.  Асбестын  хэмжээг  бууруулсаны  дараа  тухайн  байшин  барилгыг  дахин  ашиглаж,  хүн  байрлаж  болох  эсэхийг  асбестын  хэмжээг  бууруулах тухай протоколд заасан байдаг.     • Хаягдлыг зохистой зайлуулах.  Асбест агуулсан материалыг  (ААМ) зохистой цуглуулж зайлуулж  хаях нь олон нийт болон орчныг хамгаалах төдийгүй хаяж зайлуулсан материалын хогийг ухах,  дахин  ашиглахаас  урьдчилан  сэргийлэхэд  чухал  ач  холбогдолтой.  ААМ‐ын  хог  хяагдлыг  тээвэрлэхдээ  агаарыг  бохирдуулж  болзошгүй  эрсдлээс  урьдчилан  сэргийлэхийн  тулд  гоожиж  алдагдахааргүй  саванд  аюулгүйгээр  тээвэрлэж  зориулалтын  хог  хаях  газарт  булах  ёстой.  Асбестын  утсархаг  хөвөн  биет  боловсруулагдсан  буюу  бүтээгдэхүүн  үйлдвэрлэгдсэн  уурхай,  30  https://siteresources.worldbank.org/EXTPOPS/Resources/AsbestosGuidanceNoteFinal.pdf веб хаягаар орж Хавсралт 3‐ыг  үзнэ үү.  19  бутлуур, үйлдвэр гэх мэт талбайд нөхөн сэргээлт хийхдээ мөн ижил шаардлагыг дагаж мөрдөх  шаардлагатай.  (Дараах веб хаягаар орж Хавсралт  3‐аас  EPA  NESHAP‐ын зохицуулалтыг үзнэ үү:  https://siteresources.worldbank.org/EXTPOPS/Resources/AsbestosGuidanceNoteFinal.pdf.)     • Хог хаягдлыг хил дамжуулан тээвэрлэн зөөх. Аюултай хог хаягдлыг хил дамжуулан тээвэрлэх,  зайлуулахад  хяналт  тавих  тухай  Базелийн  Конвенцийн  дагуу  хаягдал  асбест  нь  (тоос  ба  хөвөн  биет)  аюултай  хог  хаягдалд  тооцогддог.  Базелийн  Конвенци  нь  ийм  хог  хаягдлыг  олон  улсын  хил  дамжуулан  тээвэрлэх,  зайлуулах  үйл  явцын  талаар  урьдчилан  мэдэгдэж  зөвшөөрөл  авсан  байхыг  шаарддаг.  Урьдчилан  мэдэгдэлгүйгээр  тээвэрлэлт  хийх  нь  хууль  бус.  Аюултай  хог  хаягдлыг орчинд ээлтэй  байдлаар  хаяж, зайлуулах явдлыг талууд хянан  баталгаажуулсан байх  ёстой. (Орчинд ээлтэй. Хог хаягдал гарах тухайн үеэс эхлэн түүнийг хадгалах, тээвэрлэх, харьцах,  дахин  ашиглах,  дахин  боловсруулах,  сэргээн  ашиглах,  эцэст  нь  хаяж  зайлуулах  явцад  хатуу  хяналт тавьж ажиллах ёстой.)31     • Асбест  бүхий  бүтээгдэхүүнийг  олж  тогтоох.  Aсбест‐цементэн  бүтээгдэхүүнд  хавтгай  фанер  хавтангууд,  дээврийн  ажилд  ашигладаг  долгионтой  хавтангууд,  ус  хадгалах  сав,  даралтын  болон  ус,  бохирын  хоолойнууд  хамаарна.    Зарим  улс  оронд  асбестыг  ханын  хавтан,  үйлдвэрт  ашиглах халуунд тэсвэртэй бээлий болон ажлын хувцас, тээврийн хэрэгсэлд ашигладаг тоормос  ба  консны  (авцуулах  холбоос)  үрэлтийн  элементүүд,  жийргэвч  үйлдвэрлэхэд  ашигласаар  байна. 32  Дулаан  дамжуулахгүй,  тусгаарлагч  агуулсан  асбест,  дулаалгын  буюу  дуу  чимээг  бууруулах зориулалтаар ашигладаг асбестыг 1970‐аад оноос эхлэн өргөн ашиглаж ирсэн бөгөөд  үүнийг аливаа бойлер, дулаалгатай шугам хоолой бүхий төсөлд зайлшгүй анхаарах ёстой.  1980  оноос  өмнөх  үеийн  дулаалгын  материалыг  шинжилж  үзээд  илрүүлээгүйгээс  бусад  бүх  тохиолдолд  асбест  агуулсанд    тооцож  болно.  Аж  үйлдвэр  хөгжсөн  орнуудад  асбест  байгаа  эсэхийг тогтоохын тулд дээжийг багцаар нь шинжлэх микроскопын аргыг өргөн ашиглаж ирсэн  бөгөөд  өндөр  өртөг  шаарддаггүй  боловч  энэ  аргыг  хөгжиж  буй  орнуудад  төдий  л  өргөн  ашигладаггүй.  Хөгжиж  буй  орнуудын  хувьд  дээжийг  сорилтонд  илгээх  эсвэл  тухайн  орны  лабораторийн ажилтнуудыг сургах гэсэн хоёр аргаар шийдэх боломжтой.    • Сургалт.  Хяналт шалгалт, засвар үйлчилгээ, хаягдал зайлуулах эсвэл лабораторийн  шинжилгээ  хийх  гэх  мэт  ААМ‐тай  харьцахыг  шаардсан  бүхий  л  нөхцөлд  хэрхэн  харьцахыг  сургах  нь  нэн  чухал ач холбогдолтой. Сургалтын хугацаа, агуулга нь тухайн хувь хүний хийж гүйцэтгэх ажлын  төрлөөс  шалтгаална.  Лабораторууд  болон  аналист  шинжээч  бүрийн  чанарын  хяналт,  ур  чадварын сорил тесt ч мөн чухал юм.     A1.4. Асбест‐Агуулсан Материалыг орлуулж болох өөр хувилбар     A1.4.1. Нэмэгдэж буй зах зээл     Асбест  бүхий  бүтээгдэхүүнийг  орлуулж  болох  төрөл  бүрийн  аюулгүй  бүтээгдэхүүнүүд  элбэг  болсоор байна. (Дараах веб хаягаар орж Хавсралт 4‐ийг үзнэ үү:   https://siteresources.worldbank.org/EXTPOPS/Resources/AsbestosGuidanceNoteFinal.pdf).  Үүнд  ургамлын  гаралтай  утсархаг  файбер  болон  синтетик  файберын  нэгдэл  ашиглан  файбер‐цементэн  31  Базелийн Конвенцийн Нарийн Бичгийн Албаны тухай танилцана уу. http://www.basel.int/    32  2004 онд ОХУ, Хятад, Энэтхэг, Казакстан, Тайланд, Украйн Улс нийлээд дэлхийн нийт асбест хэрэглээний 75 орчим  хувийг эзэлж байжээ. Асбестын хэрэглээ өндөртэй өөр орнуудаас дурдвал Иран, Барзил, Вьетнам, Индонез байна.    20  бүтэцтэй  бүтээгдэхүүн  үйлдвэрлэж  болно.  Мөн  ийм  зорилгоор  ашиглаж  болох  өөр  олон  бүтээгдэхүүн  бий. 33  ДЭМБ  нь  орлуулан  ашиглаж  болох  өөр  хувилбаруудыг  үнэлж  тогтооход  идэвхтэй оролцдог.34    A1.4.2. Өртөг ба гүйцэтгэлийн асуудлууд     Поливенилын  спирт  (PVA)  эсвэл  полипропиленыг  целлюлозтой  хольж  хийх  замаар  файбер‐ цементэн  дээврийн  хавтан  үйлдвэрлэх  нь  А‐Ц‐н  хавтанг  үйлдвэрлэх  өртөг  зардлаас  10‐15%  илүү  өртөгтэй  байна.  Полипропилен‐целлюлоз‐цементэн  дээврийн  хавтанцар  нь  шинэ  бүтээгдэхүүн  бөгөөд А‐Ц‐н дээврийн хавтанцартай харьцуулахад үйлдвэрлэлийн өртөг нь  12 орчим хувиар илүү  байгаа  нь  түүнийг  ашиглахаас  татгалзахад  гол  нөлөө  үзүүлж  байна.  Асбестгүй  файбер‐цементэн  хавтангууд  нь  А‐Ц‐н  хавтангуудтай  харьцуулбал  арай  хөнгөн,  амархан  хугарах  нь  бага,  олдоц  сайтай.  Эдгээр  бүтээгдэхүүнийг  ашигласнаар  барилгын  нийт  өртөг  зардал  нэмэгддэг  ч    энэ  нь  угсралт суурилуулалт/засвар үйлчилгээ/шинэчлэн засварлах ажилд зарим тохиолдолд эрүүл ахуйн  тусгай  арга  хэмжээ  авах  шаардлагагүй  болох,  барилгын  ажилчид,  тухайн  барилга  байгууламжид  оршин  суугчдад  учруулах  аюул  ослыг  бууруулах,  хог  хаягдлыг  тээвэрлэн  зайлуулахтай  холбоотой  гарах  зардлыг  бууруулах  гэх  мэт  зардалтайбараг  дүйцэхүйц  байна.  Бичил  цементэн  плита,  хавтанцар  үйлдвэрлэх  нь  А‐Ц‐ын  үйлдвэрлэлтэй  харьцуулахад  хямд  бөгөөд  тэдгээрийг  барилгын  талбайн  ойролцоо  байрлах  цехэд  үйлдвэрлэх  боломжтой,  дотоодын  жижиг  үйлдвэр,  нийлүүлэгчдээс  нэмэлт  тээврийн  зардал  гаргалгүйгээр  нийлүүлэх  боломжтой.  А‐Ц‐н  хоолойтой  харьцуулбал төмөр хоолойг төвөггүй тээвэрлэж, хугалж гэмтээлгүй суурилуулах боломжтой, төмөр  хоолой нь компрессын ачаалал сайтай, ашиглалт удаантай.     A1.4.5.  АСБЕСТЫН  ҮЗҮҮЛЭХ  ЭРҮҮЛ  МЭНДИЙН  ЭРСДЭЛД  ДЭЛХИЙН  БАНКНЫ  ГРУППЫН  ХАНДАХ  ЧИГ ХАНДЛАГА     ДБГ‐ын  Орчин,  Эрүүл  Мэнд,  Аюулгүй  Байдлын  (ОЭМАБ)  Удирдамж,  шаардлага  нь  Олон  Улсын  Үйлдвэрийн  Сайн  Туршлагын  (ОУҮСТ)  тухай  ерөнхий  болон  тухайн  салбарт  хамааралтай  тусгай  шаардлагуудын  жишээ  бүхий  техникийн  лавлах  баримт  бичиг  юм.35 Хэрвээ  төсөлд  ДБГ‐ын  нэг  эсвэл  түүнээс  дээш  тооны  гишүүд  оролцож  байгаа  бол  холбогдох  бодлого,  стандартын  дагуу  ОЭМАБ‐ын удирдамж, шаардлагыг хэрэгжүүлэх ёстой байдаг.    ДБГ‐ын  ОЭМАБ‐ын  Удирдамж,  шаардлага  нь36 шинэ  барилга  байгууламж  барих  эсвэл  барилгыг  шинэчлэн  засах,  загварыг  өөрчлөн  шинэчлэх  үйл  ажиллагаанд  шинэ  материал  ашиглахдаа  ААМ  ашиглахаас  зайлсхийхийг  тусгайлан  заасан  байдаг.  Нэгэнт  баригдсан  байгаа  ААМ  бүхий  барилга  33  7. Файбер‐цементэн бүтээгдэхүүн, тоормос үйлдвэрлэхэд асбестын оронд орлуулан ашиглаж буй гол шахмал материал  нь хризолит асбесттай харьцуулбал аюул багатай гэсэн дүгнэлтийг Их Британий Эрүүл Мэнд, Аюулгүй Байдлын Гүйцэтгэх  Алба тайландаа дурджээ. Харрисон PTC нарын бүтээлийг үзнэ үү. “Comparative Hazards of Chrysotile Asbestos and Its  Substitutes: A European Perspective.” Envir. Health Persp. 107: 607‐611 (1999).  http://www.ehponline.org/members/1999/107p607‐611harrison/harrison‐full.html    34  http://www.who.int/ipcs/assessment/asbestos/en/    35  Дэлхий даяар ижил эсвэл ижлэвтэр нөхцөлд ижил төрлийн ажлыг гүйцэтгэхэд оролцож буй чадварлаг, туршлагатай  мэргэжилтнүүдээс мэргэжлийн ур чадвар, няхуур нямбай байдал, болгоомжтой хянамгай зан, аливааг урьдчилан харах  чадвараа дайчлан ажиллахыг шаарддаг. Төсөлд учруулж болон төрөл бүрийн бохирдлоос урьдчилан сэргийлэх,  хяналтын арга техникийг үнэлж тогтоох явцад чадварлаг, туршлагтай мэргэжилтнүүд орчны доройтол, орчны дасан  зохицох чадвар болон санхүү, техникийн үндэслэлийн ялгаатай түвшин гэх мэт олон нөхцөл байдалтай тулгардаг.   36  http://www.ifc.org/ifcext/enviro.nsf/AttachmentsByTitle/gui_EHSGuidelines2007_GeneralEHS/$FILE/Final+‐ +General+EHS+Guidelines.pdf (Хуудас. 71, 91, 94)    21  байгууламжийн хувьд асбестын удирдлагын төлөвлөгөөг боловсруулж ашиглах ёстой бөгөөд үүнд  ААМ бүхий байршлыг тогтоож, түүний нөхцөл байдал  (жишээ нь ААМ нь шахмал хэлбэртэй байгаа  эсэх  эсвэл  утсархаг  хөвөн  биет  агаарт  дэгдэх  магадлалтай  байгаа  эсэх  гэх  мэт),  нөхцөл  байдлыг  хянаж мониторинг хийх журам, ААМ бүхий байршлыг гэмтээж нураахаас сэргийлж тухайн байршил  уруу  нэвтрэх  журам,  ААМ‐тай  тулгарч  болзошгүй  ажилчдыг  ААМ  агуулсан  материалыг  гэмтээж,  асбестад  өртөхөөс  сэргийлэх  сургалтанд  хамруулах  гэх  мэт  асуудлыг  тодорхой  тусгана.  Ийм  төлөвлөгөөг  үйл  ажиллагааны  болон  засварын  бүхий  л  ажилд  оролцож  буй  бүх  хүмүүст  танилцуулах  нь  зүйтэй.  Байшин  барилгад  байгаа  ААМ‐ыг  засах  эсвэл  зайлуулж  хаях  эсвэл  зөөж  гаргах  ажлыг  тухайн  орны  дүрэм  журмын  шаардлагын  дагуу  эсвэл  ийм  шаардлага  байхгүй  бол  олон  улсад  хүлээн  зөвшөөрөгдсөн  журмын  дагуу 37  зөвхөн  тусгай  сургалтанд  хамрагдаж  бэлтгэгдсэн  ажилчид  гүйцэтгэнэ38.  Асбест  бүхий  дулаалгын  материал,  барилга,  байгууламжийн  тодорхой  бүрэлдэхүүн  элементийг  буулгах  эсвэл  нураахаас  өмнө  энэ  ажлыг  гүйцэтгэх  ажмолтнуудыг  тусгайлан  сургаж  асбестын  эрсдлийн  нөлөөлөлд  өртөхөөс  урьдчилан  сэргийлэх  ёстой.39     37  Жишээ нь ASTM Олон Улсын E1368 – Асбестын хэмжээ багатай төслийг нүдэн баримжаагаар хянаж шалгах стандарт  практик; E2356 – Барилгын асбестын нарийвчилсан судалгаа хийх стандарт практик; ба E2394 – Угсарч суурилуулсан  асбест‐цементэн бүтээгдэхүүнийг засах, шинэчлэх, солих стандарт практик.    38  Ажилчдыг мэргэшүүлэн сургах, асбест бүхий материалыг засах, зайлуулж хаях арга нь АНУ болон Европт холбогдох  зохицуулалтын шаардлагатай дүйцсэн байх ёстой (Хойд Америкийн сургалтын стандартын жишээг дараах веб хаягаас  үзнэ үү: http://www.osha.gov/SLTC/asbestos/training.html)    39  http://www.ifc.org/ifcext/enviro.nsf/AttachmentsByTitle/gui_EHSGuidelines2007_GeneralEHS/$FILE/Final+‐ +General+EHS+Guidelines.pdf (Хуудас. 71, 91, 94)    22  Хавсралт 2: Хүснэгтүүд    Хүснэгт А2.1: Орчны стандарт ‐ Жишээ  Зүйлс  Бууруулах арга хэмжээ  Хориглох зүйлс  Барилгын талбай болон талбайн ойролцоо дараах үйл ажиллагаа явуулахыг хориглоно:   1) Зөвшөөрөгдсөн барилгын талбайн хэсгээс гадна ямар ч шалтгаанаар мод тайрах;   2) Барилгын хог хаягдал материалыг хууль бусаар хаях;   3) Зөвшөөрөгдөөгүй хортой бодис ашиглах, үүний дотор хромын орцтой будаг, асбест г.м;  4) Уран барилгын болон түүхэн үнэт зүйлсийг түйвээх;   5) Хог хаягдлыг шатаах   Ажлын цаг  Ажлын  өдрүүдэд  ажлын  үндсэн  цаг  0800  –  1800;  бямба,  ням  гарагуудад  0800  ‐  1300  байна.  ТХН  болон  холбогдох  эрх  бүхий  газруудаас  урьдчилан  зөвшөөрөл  авалгүйгээр  эдгээр  цагаас  хойш  дуу  чимээтэй  үйл  ажиллагаа явуулах ёсгүй. Тухайн барилгын талбайд тавигдах дээр дурдсанаас ялгаатай шаардлагуудыг тухайн  барилгын талбай тус бүрээр харгалзан тогтоож болно.   Ажлын  байрны  сайн  Гэрээ гүйцэтгэгч тал нь цаг ямагт “Ажлын байрны сайн эмх цэгцийн” бодлогыг дагаж мөрдөх ёстой. Үүнд, гэвч  эмх цэгц  үүгээр хязгаарлагдахгүй:  (1) Гэрээ гүйцэтгэгч талын ажилтнуудын орчиндоо хандах байдал анхааралтай, сонор соргог байх нөхцлийг  хянан баталгаажуулах;  (2) Ил задгай гал гаргахыг хориглох;  (3) Тоосны хяналтын тухай зохих зүйл заалтыг хангаж, замын цэвэр байдлыг хангаж хэрэгжүүлэх;  (4) Хог хаягдлыг тогтмол давтамжтайгаар гаргаж хаях буюу барилгын талбайг цэвэр цэмцгэр үлдээх;  (5) Хоол хүнсний үлдэгдлийг гаргаж хаях;  (6) Барилгын  талбай  дахь  бүх  зарлалын  самбар,  тэмдэглэгээг  тогтмол  хянан  шалгаж,  шаардлагатай  тохиолдолд засаж сэлбэн будах;   (7) 24 цагийн дотор мэдэгдэж хэрэгжүүлэх боломжтой болмогц дээгүүр байрласан бүх зарлал/самбаруудыг  буулгаж хаях;  (8) Ажилчдад зориулсан бие засах газар болон бусад ахуйн хэрэгцээний байгууламжийг ажиллуулах;  Олон  нийтэд  Барилгын талбайд зөвшөөрөлгүй орж гарахыг аль болох хориглох ёстой. Барилгын ажлын тухай (эхлэх дуусах  зориулсан  мэдээлэл  огноо)  олон  нийтэд  зориулсан  мэдээлэл,  олон  нийттэй  харилцах  ба/эсвэл  хүсэлт  хүлээн  авах  албан  ба талбайд нэвтрэх  тушаалтны утсыг хүсэлт гаргасан үед Гэрээ Гүйцэтгэгч тал танилцуулах ёстой.    Барилгын  талбай  ба  Аливаа  түр  хуаран,  оффисын  байгууламж,  бие  засах  газар  бусад  ахуйн  байгууламжийг  барилгын  ажлын  байгууламжууд   талбайд барьж байгуулна.  Нийгмийн  хэв  журам,  Гэрээ гүйцэтгэгч тал нь нийгмийн хэв журам, агаарын тоос, тоосонцор, дуу чимээг хянахын тулд дараах арга  агаарын  тоос  хэмжээг авна. Үүнд:  тооцонцор, чимээний  (1) Их дуу чимээ гаргаж болзошгүй үйл ажиллагааг өдрийн цагаар хийж, олон нийтийн тайван байдлыг аль  хяналт  болох  бага  алдагдуулахын  тулдаливаа  үйл  ажиллагааг  ТХН  эсвэл  холбогдох  эрх  бүхий  байгууллага,  агентлаг, барилгын эзэмшигч ба/эсвэл орон нутгийн иргэдтэй зөвлөлдөж төлөвлөх.  (2) Нөлөөлөл үзүүлэх, тэсэлгээний үйл ажиллагаанд дуу чимээг хаах түр хашаа ба дефлектор хэрэгсэл гэх мэт  дуу  чимээний  хяналтын  хэрэгслүүдийг  ашиглах  ба  дотоод  шаталтат  хөдөлгүүрт  дуу  намсгах  төхөөрөмжийг ашиглах.  (3) Олон нийтийн газруудад төслийн хүнд машин механизмын хөдөлгөөнийг бууруулах эсвэл зайлсхийх.   (4) Бүх  машин,  тоног  төхөөрөмжтэй  холбоотой  дуу  чимээний  түвшинг  аль  болох  90  дицбел  эсвэл  түүнээс  доош хэмжээнд тогтоон барих.  (5) Барилгын үйл ажиллагааг явуулах явцад гарах чичиргээ болон дуу чимээг бууруулах зохих арга хэмжээ  авах;  (6) Эмзэг  орчинд  (үүний  дотор  эмнэлэг,  асрамжийн  газар,  орон  сууцны  хороолол  дунд)  барилгын  ажил  явуулах тохиолдолд дуу чимээ хязгаарлах хатуу арга хэмжээ авах; Барилгын тоос, тоосонцорын хэмжээг  барилгын  ажлын  явцад  ямагт  хязгаарлаж,  хүүхэд,  хөгшид  гэх  мэт  эмзэг  бүлгийн  хүмүүст  нөлөөлөл  үзүүлэхээс зайлсхийх;  (7) Асбест гэх мэт агаар бохирдуулагч хортой бодисыг тухайн барилгыг нурааж буулгахаас өмнө дэд бүтцээс  зайлуулж гаргах;   (8) Тоосны  хамгаалалт,  тор  болон  барилгын  талбайн  хашааг  орон  сууц,  аж  ахуйн  нэгж,  цэцэрлэгт  хүрээлэнтэй  залгаа  барилгын  хэсэгт  хийж  барьж  байрлуулан  хөрш  зэргэлдээ  этгээдийг  утаа  тоосны  нөлөөлөлд өртөхөөс сэргийлэх;  (9) Барилгын  талбайд,  ялангуяа  оршин  суугчдын  хорооллын  ойр  байрлах  барилгын  талбайд шаардлагатай  тохиолдолд тогтмол ус шүршиж байх   Барилгын хог  Хог  хаягдлын  удирдлагын  төлөвлөлт.  Барилгаар  гарах  хог  хаягдлыг  бүтэц,  гарал,  хог  хаягдлын  төрөл,  23  хаягдлын удирдлага  гарцын хэмжээ, эсвэл орон нутгийн дүрэм журам, тогтоомжийн шаардлагын дагуу ангилах ёстой. Аливаа хог  хаягдлын  хэмжээ  болон  хог  хаягдалтай  холбоотой  үүсч  болох  аюулыг  аль  болох  бууруулж,  урьдчилан  сэргийлэхийн тулд үйл явцыг төлөвлөж ажиллуулах ёстой.  Жишээ нь:  (1) Аюул эсвэл хор хөнөөл багатай материал бүхий түүхий эд эсвэл орцыг оруулан ашиглах;  (2) Ажлын байрны сайн эмх цэгц ба үйл ажиллагааны журмыг баримталж ажиллах;  (3) Сав гэх мэт дахин ашиглах боломжтой материалыг эргүүлэн ашиглах боломжийг хангасан худалдан авах  ажиллагааны арга хэмжээг хэрэгжүүлэх;  (4) Аюултай ба аюулгүй хог хаягдлыг холилдохоос урьдчилан сэргийлэхийн тулд хог хаягдлыг нарийн ялгах  арга хэмжээг авч хэрэгжүүлснээр аюултай хог хаягдлын хэмжээг бууруулах.    Дахин  ашиглалтыг  төлөвлөх.  Дахин  ашиглалтын  төлөвлөгөөг  хэрэгжүүлэх  замаар  нийт  хог  хаягдлын  хэмжээг  ихээхэн  бууруулах  боломжтой.  Тухайлбал  ийм  төлөвлөгөөнд  хог  хаягдал  гарах  үйл  явцыг  үнэлж,  дахин ашиглах боломжтой материалыг тогтоох гэх мэт үйл ажиллагааг хамруулж болно.     Цэвэрлэгээ  хийх  журам,  процедур.  Гэрээ  Гүйцэтгэгч  тал  нь  ажлын  талбайг  өдөр  бүр  цэвэрлэх  журмыг  боловсруулж  хэрэгжүүлэх  бөгөөд  үүнд  хүний  эрүүл  мэнд,  орчинд  үзүүлэх  болзошгүй  нөлөөллөөс  зайлсхийхийн  тулд  барилгын  хог  хаягдлыг  зохистой  агуулах,  хадгалах,  харьцах/зайлуулах  байгууламжийн  засвар  үйлчилгээ  хийх  гэх  мэт  асуудлыг  тусгана.  Удирдлагын  арга  барил  нь  хог  хаягдлыг  зайлуулах  хадгалахтай  холбоотой  орон  нутгийн  дүрэм  журамд  нийцсэн  байхын  зэрэгцээ  дор  дурдсан  нэг  ба  түүнээс  дээш тооны зарчмыг тусгасан байж болно:  (1) Ажлын талбай дээрх эсвэл ажлын талбайгаас гаднах биологийн, химийн эсвэл биет хог хаягдал  материалыг зайлуулж хаяхын өмнө аюулгүй болгох арга хэмжээг авах эсвэл хог хаягдал хүлээн авахад  зориулан барьсан тусгай зөвшөөрөгдсөн байгууламжид тээвэрлэн хүргэж хаях ёстой.   (2) Хуучин байгууламжийг нурааж буулгасны улмаас гарах барилгын хог хаягдлыг боломжтой бол зохих  ёсоор дахин ашиглана. Үлдэгдэл барилгын хог хаягдлыг зөвхөн орон нутгийн эрх бүхий байгууллагаас  баталж тогтоосон газруудад л зайлуулан хаяна.   (3) Орчны эмзэг бүсэд аливаа материал хаяхаас Гэрээ Гүйцэтгэгч тал нь ямар ч нөхцөлд зайлсхийнэ.   (4) Барилгын ажлын явцад гарсан бүх хог, метал, ашигласан тос, илүүдэл материалыг дахин ашиглах  системд оруулах, материалыг ангилж цуглуулахын зэрэгцээ зөвшөөрөгдсөн газруудад л хаяна.   (5) Хөрш зэргэлдээ газарт байгаа барилгын хог хаягдал эсвэл лаг шаврыг Гэрээ Гүйцэтгэгч тал нь нэн даруй  зайлуулах бөгөөд тухайн нөлөөлөлд өртсөн газрыг ТХН эсвэл эрх бүхий байгууллага, агентлагийн  шаардлагад нийцүүлэн хуучин байдалд нь оруулан сэргээн засна.    Бага  хэмжээний  Барилгын  ажил  гүйцэтгэх,  дуусгах  явцад  бага  хэмжээний  аюултай  материал  алдагдах  магадлалтай.  Гэрээ  аюултай материал   Гүйцэтгэгч  тал  нь  барилгын  систем  (жишээлбэл.  цахилгаан  тоног  төхөөрөмж  бүхий  PCB,  асбест  агуулсан  барилгын материал, гэрэл эсвэл гэрлийн балласт, ашигласан баттерей‐зай, будгийн хоосон сав гэх мэт) ба үйл  явцын  тоног  төхөөрөмжид  аюултай  материал,  бензин  агуулсан  бүтээгдэхүүн  байгаа  эсэх,  тэдгээрийн  агууламжийг  үнэлж  тогтоох,  улмаар  тэдгээрийг  барилгын  ажлыг  дуусгахаас  өмнө  зайлуулах,  тэдгээртэй  харьцаж, зайлуулахдаа Дэлхийн Банкны Группын Орчин, Эрүүл мэнд, Аюулгүй байдлын ерөнхий шаардлага,  удирдамжийн Аюултай материалын тухай Бүлэг 1.5 ба Аюултай хог хаягдлын удирдлагын тухай Бүлэг 1.6‐ийн  дагуу  удирдана  (www.ifc.org/ehsguidelines).  Ялангуяа,  аюултай  хог  хаягдлыг  аюулгүй  хог  хаягдлаас  ямагт  ялгаж  заагтай  байлгах  ёстой.  Хэрвээ  дээр  дурдсан  хог  хаягдлын  удирдлагын  ерөнхий  практикийг  хэрэгжүүлснээр аюултай хог хаягдал үүсэхээс урьдчилан сэргийлж чадахгүй бол уг хог хаягдлын удирдлага нь  дор  дурдсан  нэмэлт  зарчмын  дагуу  эрүүл  мэнд,  аюулгүй  байдал,  орчинд  үзүүлэх  хор  хөнөөлөөс  урьдчилан  сэргийлэхэд анхаарлаа хандуулах ёстой.  Үүнд:  (1) Аюултай хог хаягдлыг бүрэн устгалд оруулах хүртэл удирдах явцад үүсэх эрсдэл, болзошгүй нөлөөллийг  ойлгох   (2) Аюултай  хог  хаягдалтай  харьцах,  зөөвөрлөх,  зайлуулах  ажлыг  хариуцсан  Гэрээ  Гүйцэтгэгч  тал  нь  холбогдох  эрх  бүхий  байгууллага,  агентлагийн  зөвшөөрөлтэй,  нэр  хүндтэй,  хууль  ёсны  аж  ахуйн  нэгж  байхын  зэрэгцээ  хог  хаягдалтай  харьцахдаа  олон  улсын  үйлдвэрийн  сайн  практикийг  дагаж  мөрддөг  эсэхийг хянан баталгаажуулах   (3) Холбогдох орон нутгийн болон олон улсын дүрэм журамтай нийцэж буй эсэхийг хянан баталгаажуулах.  Аюултай  хог  хаягдлыг  хил  дамнуулан  тээвэрлэх,  зайлуулахыг  хянах  тухай  Базелийн  Конвенци  (http://www.basel.int/)  болон  Олон  улсын  худалдаанд зарим  хортой химийн  бодис,  пестицидын  талаар урьдчилан мэдээлж  зөвшилцөх  журмын тухай  Роттердамын  Конвенцийн  (http://www.pic.int/)  дагуу тухайн улс орны хүлээх үүргийг олон улсын шаардлагад багтааж болно.   24  Хаягдал  усыг  Гэрээ Гүйцэтгэгч тал нь хог хаягдлыг  (хатуу ба шингэн) бүх төрлийн гол, суваг уруу урсан орохоос урьдчилан  зайлуулах  сэргийлж,  хөрс  ба  гүний  усыг  бохирдох  болон  усны  түвшин,  урсацад  өөрчлөлт  орох,  усны  ерөнхий  чанар  өөрчлөгдөх гэх мэт бусад сөрөг нөлөөллөөс хамгаалахын тулд бүх хүчин чармайлтаа дайчлан ажиллах ёстой.  Боломжтой  нөхцөлд  Гэрээ  Гүйцэтгэгч  тал  нь  хаягдал  усны  хэмжээг  хамгийн  бага  хэмжээнд  бууруулж,  хаягдлыг  зайлуулах  өөр  хувилбарыг  эрэлхийлж  ажиллах  нь  зүйтэй.  Төслийн  талбайд  асгарсан  тосолгооны  материал, түлш, тос гэх мэт шингэн нь гүний ус, газрыг бохирдуулахаас өмнө аль болох эрт үед нь оношлож  зохистой арга хэмжээ авсан байна. Гэрээ Гүйцэтгэгч тал нь ажлын улмаас үүсэх аливаа хаягдал ус, шүүрлийг  зохих  сав,  цистерн  ашиглан  цуглуулж,  зайлуулах  үйл  ажиллагааг  хянан  баталгаажуулсан  байх  ёстой.  Ус  зайлуулах  хоолойны  загварыг  боловсруулахдаа  барилгын  талбай  болон  хүрээлэн  буй  орчинд  эрүүл  ахуйн  таагүй нөхцөл, муухай үнэр гаргаж болзошгүй тогтонги ус үүсгэх загвараас зайлсхийвэл зохино.   Барилгын  аюулгүй  Яаралтай арга хэмжээ авах журам:  Гэрээ Гүйцэтгэгч тал нь эрүүл мэндийн/галын яаралтай нөхцөл байдал  байдал  түүнчлэн  орчны  бохирдлын  (бензин,  ашигласан  тос  ба/эсвэл  хортой  химийн  элемент  гэх  мэт  бодис  ихээр  асгарах гэх мэт) үед яаралтай арга хэмжээ авах журмыг боловсруулсан байх ёстой. Яаралтай арга хэмжээ авах  журамд  яаралтай  тусламж  хүсэх  утасны  дугаар  болон  холбогдох  эрх  бүхий  байгууллагад  мэдэгдэх  аргыг  дурдсан  байвал  зохино.  Гэрээ  Гүйцэтгэгч  талын  гол  албан  тушаалтны  утасны  дугаарыг  мөн  дурдсан  байх  ёстой.     Галаас  урьдчилан  сэргийлэх  ба  хянах:    Барилгын  бүх  талбай,  холбогдох  орон  сууц  эсвэл  ахуйн  хэрэглээний  байгууламжууд нь галаас урьдчилан сэргийлэх зохих төлөвлөгөө, удирдлагын хяналттай байх ёстой. Талбайн  галын  аюулаас  сэргийлэх  төлөвлөгөөг  төрөөс  энэ  чиглэлээр  баримтлах  дүрэм  журмын  дагуу  бэлтгэсэн  байх  ёстой. Тоног төхөөрөмж ба тээврийн хэрэгсэл ажиллуулах, засварлах явцад Гэрээ Гүйцэтгэгч тал нь эдгээр үйл  ажиллагаатай  холбоотой  дүрэм  журмыг  ажилчид  сайн  ойлгосон,  тэдгээрийг  дагаж  мөрдөх  хангалттай  мэдлэгтэй  эсэхийг  хянан  баталгаажуулах  ёстой.  Галд  тэсвэртэй  материал,  бүтээгдэхүүн,  сав  баглаа  боодлыг  ашиглах  боломжтой  тохиолдолд  ашиглах  нь  зүйтэй.  Гэрээ  Гүйцэтгэгч  тал  нь  тухайн  барилгын  талбайд  хамааралтай төрөөс тавигдах бусад шаардлагыг дагаж мөрдөх ёстой.       Тоног төхөөрөмжийг ажиллуулах: Гэрээ Гүйцэтгэгч тал нь аливаа тоног төхөөрөмжийг ажиллуулахдаа орчны  оршин  суугчид  ба  байгууллага,  иргэдэд  аюулгүй  байдлын  эрсдэл  үүсгэхгүй  ба/эсвэл  нийгмийн  хэв  журмыг  алдагдуулахгүй  байх  нөхцлийг  бүрдүүлж  ажиллахын  тулд  шаардлагатай  бүхий  л  урьдчилан  сэргийлэх  арга  хэмжээг авсан байх ёстой. Кран болон бусад том тоног төхөөрөмжийн үйл ажиллагааг нягт хянаж ажиллах нь  зүйтэй. Зөвшөөрөл авах шаардлагатай байж болно.     Ослоос  урьдчилан  сэргийлэх.  Гэрээ  гүйцэтгэгч  тал  нь  бүх  ажилчдыг  болон  ойр  орчмын  өмч  хөрөнгийг  барилгын  ослоос  хамгаалах үүрэгтэй  болно.  Гэрээ  гүйцэтгэгч  тал  нь  аюулгүйн  ажиллагааны  хууль  тогтоомж,  дүрэм журмыг мөрдөн ажиллах үүрэгтэй бөгөөд барилгын осол гаргахаас урьдчилсан сэргийлэх бүхий л арга  хэмжээг авна, үүний дотор дараах арга хэмжээнүүдийг авна. Үүнд:   (1) Барилгын талбайд мэдээлэх тэмдэг/тэмдэглэгээ, самбарыг зохих байдлаар байрлуулах;  (2) Барилгын талбайн ойр сургуулийн насны хүүхдүүд явдаг тохиолдолд сургуулийн хичээлийн цагаар замын  аюулгүй  байдлыг  хангах  зорилгоор  замын  хөдөлгөөнийг  зохицуулах  аюулгүйн  ажиллагааны  ажилтнууд  томилон ажлуулах;  (3) Барилгын ажил эхлэхээс өмнө барилга дээр ажиллах ажилтнуудад аюулгүй ажиллагааны сургалт явуулах; (4) Барилгын  ажилтнуудыг  шаардлагатай  хувь  хүний  хамгаалах  хэрэгслээр  хангах  /хамгаалалтын  нүдний  шил,  бээлий,  маск,  тоосны  хамгаалтын  маск,  хамгаалалтын  каск/малгай,  зориулалтын  хамгаалалттай  гутал гэх мэт/ ба хамгаалалтын хэрэгслүүдийн ашиглахыг шаардах;  (5) Асбест  агуулсан  материал  эсвэл  бусад  хортой  бодисыг  зөөвөрлөн  зайлуулах  болон  устгалыг  тусгайлан  бэлтгэгдсэн ажилчдаар хийлгэх явдлыг хянан баталгаажуулах;  (6) Аливаа яаралтай тусламж шаардлагатай болсон үед бүх ажлыг түр зогсоох.   25  Ажиллах  хүч  ба  (1) Гэрээ Гүйцэтгэгч тал нь боломжтой тохиолдолд ажиллах хүчнийхээ дийлэнхийг орон нутгаас сонгон авч  ажилчдын эрүүл ахуй   ажиллуулах буюу тэднийг шаардлагатай зохих сургалтанд хамруулах ёстой.   (2) Гэрээ Гүйцэтгэгч тал нь барилгын талбай эсвэл орчны бүс нутагт хоол хийх эсвэл дулаацах зориулалтаар  түлээний мод ашиглахыг хориглох ёстой.   (3) Гэрээ Гүйцэтгэгч тал нь талбай дээрх хээрийн оффис, өртөө, агуулах, цехийг зохих газруудад байрлуулах  нөхцлийг  хянан  баталгаажуулна.  Цэвэр,  сайн  ажиллагаатай  бие  засах  газруудыг  ашиглах  нөхцлөөр  хангана.   (4) Гэрээ Гүйцэтгэгч тал нь ажилчдыг  цэвэр усаар  хангана.     Олон нийтийн  Гэрээ гүйцэтгэгч тал нь олон нийтийн харилцааг зохих ёсоор дээшлүүлэх:   харилцаа  (1) Оршин  суугчдад  барилгын  ажлын  талаар  болон  барилгын  ажлын  хуваарь,  төлөвлөгөөний  талаар  мөн  үйлчилгээ,  дэд  бүтцийн  хязгаарлалт,  зам,  гарц  болон  нийтийн  тээврийн  хэрэгслийн  маршрутын  өөрчлөлтүүдийн талаар мэдээлэл өгөх;  (2) Барилгын үйл ажиллагааг шөнийн цагаар хязгаарлах.   Биет соёлын өмч  Биет  соёлын  өмчийн  олдворуудыг  олж  илрүүлэх  ховор  тохиолдолд  цаашид  авах  арга  хэмжээг  шийдэхээс  болон олдворуудтай  өмнө  археологийн,  түүхэн  газрууд,  туурь  олдворуудгыг  хамгаалж  хадгалах  асуудал  хариуцсан  орон  нутгийн  харьцах   эрх  бүхий  байгууллагууд  энэ  асуудлыг  хариуцна.  Олдворын  чухал  ач  холбогдлыг  соёлын  өвийн  холбогдох  төрөл  бүрийн  шалгуур  үзүүлэлтийн  дагуу  үнэлэх  ёстой.  Үүнд  гоо  сайхны,  түүхийн,  шинжлэх  ухааны  эсвэл  судалгаа шинжилгээний, нийгмийн болон эдийн засгийн үнэ цэнийг тогтоох явдал багтана. Олдвортой хэрхэн  харьцах шийдвэрийг энэ асуудлыг хариуцсан эрх бүхий байгууллага гаргана. Энэ шийдвэрт байршлыг өөрчлөх  (тухайлбал  соёлын  эсвэл  археологийн  чухал  ач  холбогдолтой  хөдөлгөж  болшгүй  дурсгалыг  олж  илрүүлсэн  тохиолдолд)  хамгаалах,  хадгалах,  сэргээх  ба  аврах  тухай  заасан  байна.  Гэрээ  гүйцэтгэгч  тал  нь  барилгын  талбайг  ухах  болон  барилгын  үйл  ажиллаганы  явцад  эртний,  археологийн  түүхэн  туурь,  олдвор,  эд  зүйлс  олсон тохиолдолд дараах арга хэмжээ авна. Үүнд:   1) Олдвор олдсон хэсэг газарт барилгын үйл ажиллагааг зогсоох;  2) Олдвор олдсон хэсэг газар дээр хүрээ татах;   3) Олдвор гэмтэж, үрэгдэхээс сэргийлэх арга хэмжээг авах. Олдвор алга болох магадлал өндөр тохиолдолд  шөнийн  цагаар,  зохих  орон  нутгийн  засаг  захиргаанд  хүлээлгэн  өгтөл  хамгаалалтын  ажилтан  гаргаж  ажилуулах;   4) Хариуцсан  инженерт  олдворын  талаар  мэдээлж,  инженер  нь  зохих  орон  нутгийн  засаг  захиргаанд  24  цагийн дотор мэдээллэх үүрэгтэй;  5) Олдворын  талбайн  хамгаалалт  хариуцсан  орон  нутгийн  засаг  захиргаанаас  барилгын  ажил  эхлүүлэх  зөвшөөрөл өгсөн тохиолдолд барилгын ажлыг үргэлжлүүлэх  Ажил дууссаны дараа  Ажил  гүйцэтгэж  дууссаны  дараа  Гэрээ  Гүйцэтгэгч  тал  нь  бүх  төрлийн  түр  ажлууд,  хог  хаягдал,  материалыг  барилгын талбайг  цэвэрлэж,  зориулалтын  бүсэд  зөөвөрлөн  гаргаж  хаясан  байх  ёстой.  Барилгын  талбайг  ТХН  эсвэл  холбогдох  цэвэрлэж үлдээх  эрх бүхий байгууллага, агентлагын шаардлагыг бүрэн хангасан нөхцөлд цэвэрлэж үлдээх ёстой.          26  Хүснэгт А2.2: Орчны ба нийгмийн нөлөөллийн байдлыг үнэлэх маягт  ‐ Өргөдөл гаргагчид бөглөх  Үе шат Агуулга  Хариулт  1  Бичил бизнесийн    саналын тухай товч    тодорхойлолт             2  Хориглох үйл  Санал болгож буй бичил бизнест аливаа хориотой үйл ажиллагаа  ТИЙМ  ҮГҮЙ  ажиллагаа  тусгагдаагүй болохыг та баталгаажуулах уу (Хүснэгт А2.4‐ийг үзнэ үү)?  3  Хэрвээ шаардлагатай  Шаардлагатай зөвшөөрлийг холбогдох газраас хэдийн авсан эсвэл  ТИЙМ  ҮГҮЙ  бол холбогдох  санал болгож буй бичил бизнесийн үйл ажиллагааг эхлэхээс өмнө  зөвшөөрөл  авахаа та баталгаажуулах уу?  4  Орчин, эрүүл мэнд,  Орчин, эрүүл мэнд, аюулгүй байдлын бүх ерөнхий шаардлага,  ТИЙМ  ҮГҮЙ  аюулгүй байдлын  удирдамжийг дагаж мөрдөхөө та баталгаажуулах уу (Хүснэгт А2.5‐ийг  ерөнхий шаардлага,  үзнэ үү)?  удирдамж  5  Бичил зээлийн хэмжээ  Хүсч буй бичил зээлийн хэмжээг бичнэ үү   6  Салбар  Ямар салбарт ажиллахаар санал болгож буйгаа тэмдэглэнэ үү  “A ангилал”  “B ангилал”  “C ангилал”   Ой ба мод бэлтгэл  Газар тариалан, мал аж ахуйн бүтээгдэхүүн  Бөөний & жижиглэнгийн   Уул уурхай, кариер  Загас агнуур, хөдөө аж ахуй   худалдаа   Орон сууц   Тамхин   Уул уурхайн туслах үйлчилгээний үйл  бүтээгдэхүүний  ажиллагаа    Мэдээлэл, харилцаа холбоо  үйлдвэрлэл    Хүнсний бүтээгдэхүүн эсвэл ундааны   Боловсрол, хүний эрүүл мэнд,   Цэргийн техник  үйлдвэрлэл   нийгмийн ажил  хэрэгслийн   Цаас эсвэл модны үйлдвэрлэл    Урлаг, уран сайхан, амралт  үйлдвэрлэл    Хэвлэл  зугаалга   Кокс, химийн   Үйлчилгээний бусад үйл  бодис, хуванцар   Бусад үйлдвэрлэл  ажиллагаа  эсвэл эмийн   Цахилгаан, хий, уур, агааржуулалт эсвэл  бүтээгдэхүүний   Даавуу, нэхмэл эдлэл, хувцас,  усан хангамж   үйлдвэрлэл   арьсан бүтээгдэхүүний   Барилга  үйлдвэрлэл    Хөдөлгүүрт тээврийн хэрэгслийн засвар   Модон эдлэлийн үйлдвэрлэл   үйлчилгээ   Машин, тоног төхөөрөмжийн   Хүнс, ундааны үйлчилгээний үйл  засвар үйлчилгээ, суурилуулалт  ажиллагаа  7  Тухайн салбарт  Тухайн салбарт хамаарах орчин, эрүүл мэнд, аюулгүй байдлын бүх  ТИЙМ  ҮГҮЙ  хамаарах орчин, эрүүл  тусгай шаардлага, удирдамжийг дагаж мөрдөхөө та  мэнд, аюулгүй  баталгаажуулах уу (Хүснэгт 2.6‐г үзнэ үү)?  байдлын тусгай  шаардлага, удирдамж  (Зөвхөн “B ангилалд”)  8  Нөлөөллийг бууруулах  Тухайн салбарт хамаарах бүх тусгай шаардлага, удирдамжийг  ТИЙМ  ҮГҮЙ  төлөвлөгөө (Зөвхөн “B  дагаж мөрдөхөөс гадна зөвхөн танай барилгын ажлын талбайд  ангилалд”)  хамааралтай болзошгүй орчин, эрүүл мэнд, аюулгүй байдлын  Хэрвээ байгаа бол, санал болгож  нөлөөлөл болон тэдгээрийг бууруулах арга хэмжээг тусгасан тусгай  буй “Нөлөөллийг бууруулах  нөлөөллийг бууруулах төлөвлөгөөг та санал болгох уу?  төлөвлөгөөг” хавсаргана уу.          27  Хүснэгт  А2.3:  Орчинд  нөлөөлөх  байдлыг  үнэлэх  маягт  ‐  Хөдөлмөр,  халамжийн  үйлчилгээний  газар, хэлтсүүд бөглөх   Үе  Асуулт  Хариулт Тайлбар шат  ТИЙМ Хэрвээ тийм бол ҮГҮЙ Хэрвээ үгүй бол 1  Санал болгож буй бичил бизнес нь  Төсөл  шалгуур  хангахгүй  2‐р  үе  шат  руу    Хүснэгт  А2.2‐т  жагсаасан  шалгуур  (“Шалгуур хангаагүй”)  шилжинэ үү    хангахгүй  салбаруудын  сөрөг    жагсаалтанд  байна  уу  (төслийн    тодорхойлолтыг  санал  болгосон    салбартайгаа  тохирох  эсэхийг    шалгана уу)?    2  Өргөдөл  гаргагч  нь  санал  болгож  Төсөл  шалгуур  хангахгүй  3‐р  үе  шат  руу    буй  бичил  бизнестээ  Хүснэгт  А2.4‐т  (“Шалгуур хангаагүй”)  шилжинэ үү    жагсаасан  аливаа  хориотой  үйл    ажиллагааг  тусгаагүй  болохоо    баталгаажуулахыг  хүсэхгүй  эсвэл    баталгаажуулж чадахгүй байна уу?    3  Өргөдөл  гаргагч  нь  шаардлагатай  Төсөл  шалгуур  хангахгүй  4‐р  үе  шат  руу    зөвшөөрлийг  холбогдох  газраас  (“Шалгуур хангаагүй”)  шилжинэ үү    хэдийн  авсан  эсвэл  удахгүй  авахаа    баталгаажуулахыг  хүсэхгүй  эсвэл    баталгаажуулж чадахгүй байна уу?      4  Өргөдөл  гаргагч  нь  Хүснэгт  А2.5‐д  Төсөл  шалгуур  хангахгүй  5‐р  үе  шат  руу    жагсаасан  орчин,  эрүүл  мэнд,  (“Шалгуур хангаагүй”)  шилжинэ үү    аюулгүй  байдлын  бүх  ерөнхий    шаардлага,  удирдамжийг  дагаж    мөрдөхөө  баталгаажуулахыг    хүсэхгүй  эсвэл  баталгаажуулж  чадахгүй байна уу?  5  Хүсч  буй  бичил  зээлийн  хэмжээ  нь  Орчин,  эрүүл  мэнд,  аюулгүй  6‐р  үе  шат  руу    12,000,000  төгрөгөөс  доош  байдлын  холбогдох  ерөнхий  шилжинэ үү    хэмжээтэй юу?  шаардлага,  удирдамжийг      дагаж  биелүүлэх  нөхцөлд      өргөдөл  шалгуурыг  хангасан    (“Нөлөөлөл  бага  эсвэл  нөлөөлөлгүй”) 6  Төслийг  хэрэгжүүлэх  салбараас  Орчин,  эрүүл  мэнд,  аюулгүй  7‐р  үе  шат  руу    шалтгаалан  санал  болгож  буй  байдлын  холбогдох  ерөнхий  шилжинэ үү    бичил  бизнес  нь  орчны  эрсдэлгүй  шаардлага,  удирдамжийг    эсвэл  эрсдэл  маш  багатай  дагаж  биелүүлэх  нөхцөлд    (минимум) байх төлөвтэй байна уу?  өргөдөл  шалгуурыг  хангасан    (“Нөлөөлөл  бага  эсвэл    нөлөөлөлгүй”) 7  Өргөдөл  гаргагч  нь  Хүснэгт  А2.6‐д  Орчин,  эрүүл  мэнд,  аюулгүй  Төсөл    шалгуур    жагсаасан тухайн салбарт хамаарах  байдлын  холбогдох  ерөнхий  хангахгүй     орчин,  эрүүл  мэнд,  аюулгүй  болон  тухайн  салбарт  (“Шалгуур    байдлын  бүх  тусгай  шаардлага,  хамаарах  тусгай  шаардлага,  хангахгүй”)    удирдамжийн  дагаж  мөрдөхөө  удирдамжийг  дагаж    баталгаажуулсан  уу  эсвэл  тухайн  биелүүлэх  эсвэл  тухайн    барилгын  талбайд  хамаарах  барилгын  ажлын  талбайд    нөлөөллийг  хариуцлагатай  хамаарах  нөлөөллийг  бууруулах  төлөвлөгөөг  хариуцлагатай  бууруулах  танилцуулсан уу?  төлөвлөгөөг  хэрэгжүүлэх  нөхцөлд  өргөдөл  шалгуурыг  хангасан  (“Нөлөөлөл  дунд  28  зэрэг”)   Тэмдэглэл: Сүүдэрлэсэн хэсгүүдийг бичил үйлдвэрлэл, үйлчилгээг дэмжих хөтөлбөр хариуцсан ажилтан бөглөнө.  29  Хүснэгт А2.4: Хориглох үйл ажиллагааны жагсаалт   Хориглох үйл ажиллагаа  Байгалийн ой эсвэл бусад ан амьтдыг олон тоогоор  Цөмийн реакторын хэсэг эсвэл цацраг идэвхт  шилжүүлж эсвэл доройтуулж болзошгүй аливаа үйл  бүтээгдэхүүн оролцуулсан аливаа үйл ажиллагаа   ажиллагаа   Хотын захиргаанаас тогтоосон ногоон бүсэд орших  Аюултай хог хаягдлыг хадгалах, харьцах, зайлуулахтай  аливаа үйл ажиллагаа   холбоотой аливаа үйл ажиллагаа   Маргаантай газрууд эсвэл олон улсын усан замд  Монтреалын Протоколын дагуу хлорфлюрокарбон  хэрэгцүүлэх аливаа үйл ажиллагаа   (CFCs), халон (halons) эсвэл озон задлах бусад бодис  агуулсан тоног төхөөрөмж эсвэл хэрэгслийн үйлдвэрлэл  бүхий аливаа үйл ажиллагаа  Хүмүүсийг нүүлгэн суурьшуулах эсвэл нүүлгэн  Жингээрээ 0.005 хувиас илүү полихлорт бифенил (PCBs)  шилжүүлэлт шаардсан аливаа үйл ажиллагаа   агуулсан цахилгаан хэрэгслийн үйлдвэрлэл бүхий аливаа  үйл ажиллагаа Соёлын өмчид ихээхэн гэмтэл, хохирол учруулж  Монгол Улсын хуулийн дагуу хөдөлмөр эрхлэх  болзошгүй аливаа үйл ажиллагаа   зөвшөөрөгдсөн наснаас бага насны хүүхэд ажиллуулах  аливаа үйл ажиллагаа  Хориотой пестицид, гербицид үйлдвэрлэх, худалдан  2008 онд баталсан жагсаалтын дагуу хүүхэд ажиллахыг  авах, түгээх эсвэл худалдах үйл явцыг хамарсан аливаа  хориглосон ажил мэргэжилд бага насны хүүхэд  үйл ажиллагаа   ажиллуулах аливаа үйл ажиллагаа   Монгол Улсын хуулийн дагуу хууль бус аливаа үйл  Оршин суугчдын эсвэл хувийн хэвшлийн худалдааны  ажиллагаа   байшин барилгыг буулгах эсвэл газрыг чөлөөлөх асуудал  бүхий аливаа үйл ажиллагаа  Монгол Улсын зөвшөөрч гишүүнээр элссэн олон улсын  Зэрлэг амьтан, ургамлын нэн ховордсон төрөл зүйлсийг  конвенциудтай нийцэхгүй аливаа үйл ажиллагаа   олон улсын хэмжээнд худалдаалах тухай конвенцийн  хүрээнд хориглосон зэрлэг амьтан ургамал, тэдгээрийн  гаралтай бүтээгдэхүүнийн арилжаа худалдаа бүхий  аливаа үйл ажиллагаа  Аюултай хог хаягдлыг хадгалах, харьцах, зайлуулахтай  Генетикийн өөрчлөлттэй организмыг байгаль орчинд  холбоотой аливаа үйл ажиллагаа   нийлүүлэхтэй холбоотой аливаа үйл ажиллагаа           30  Хүснэгт А2.5: Орчин ба Нийгмийн Аюулгүй Байдлын Ерөнхий Шаардлага, Удирдамж  Нөлөөлөл эсвэл Эрсдэл  Анхаарах хүчин зүйлс Байршил: суурин газрын  Ажлын талбайг сонгохдоо дараах зүйлсийг анхаарна уу: байгалийн төрх аажим    доройтох, хэт бөөгнөрөл,  (1) Ус ба эрүүл ахуйн үйлчилгээ нь бичил үйлдвэрийг хангахуйц хангалттай байх.  ихээхэн дуу чимээг  (2) Бичил үйлдвэр нь арьс ширний үйлдвэр, электролизийн аргаар металлаар бүрэх  нэмэгдүүлэх, ялангуяа  үйл ажиллагаа бүхий эсвэл бохирдуулалт ихтэй бусад бичил үйлдвэртэй ойрхон  явган зорчигчдын замын  байрладаггүй байх.  хөдөлгөөнд саад болж  (3) Үйлдвэр нь иргэд, хүмүүсийг нүүлгэн шилжүүлэхийг шаардахгүй байх.   хүндрүүлэх, ногоон бүс  (4) Үйлдвэр нь явган хүний зам эсвэл бусад төрлийн замууд эсвэл замын хөдөлгөөний  эсвэл бусад орон зайн гоо  бөглөрөл, түгжрэл, гацаанд ихээр нөлөөлж, нэмэрлэдэггүй байх.  зүйн болон чиг үүрэгт  (5) Үйлдвэр нь орон байр, хөдөө аж ахуй гэх мэт эмзэг газар ашиглалтаас хол зайтай  довтолж түрэмгийлэх,  байрладаг байх   осол гарах буюу эрүүл  (6) Орон байр эсвэл хөдөө аж ахуйн зориулалтаар ашиглагдаагүй л бол тухайн газар  мэнд, аюулгүй байдлын  нь орон байр, хөдөө аж ахуйн зориулалтаар ашиглахад тохиромжгүй эсвэл  бусад эрсдэлд хүргэх  тохиромж муутай газар байх   (7) Тухайн газар нь гоо зүйн эсвэл соёлын ач холбогдол багатай эсвэл ногоон бүс гэж  үнэлэгдээгүй байх.  (8) Шинэ бичил үйлдвэрийн байршил эсвэл үйл ажиллагааг хүлээн зөвшөөрөхгүй  байгаатай холбоотой асуудлыг орон нутгийн иргэдтэй зөвлөлдөх.  (9) Хамгийн үр ашигтай, бохирдолгүй эх үүсвэр бүхий эрчим хүчийг ашиглахад  чиглэсэн арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэх.  Ан амьтан, амьд байгаль  (1) Газрын төрх байдлын бодит өөрчлөлтийг боломжит хамгийн бага түвшинд  бууруулах   (2) Төслийн бүсийн байгалийн суваг шуудууг өөрчлөхгүй хэвээр үлдээх, хөндөхгүй  байх  (3) Тухайн бүсэд ховор эсвэл нэн ховордсон ургамал эсвэл амьтны төрөл зүйл байгаа  нь мэдэгдсэн эсвэл байгаа гэж тооцдог бол амьд байгаль, түүний ан амьтдыг  сүйтгэхгүй байх.  (4) Модыг боломжит хамгийн их хэмжээгээр аврахын тулд загвар дизайныг өөрчлөх   (5) Мод тарихаар төлөвлөх   Байгалийн  нөөцийн  (1) Орцыг боломжит хамгийн бага хэмжээнд болгон байлгах (минимум)  ашиглалт  (2) Эрчим хүчний өөр эх үүсвэр ашиглахыг зорих   (3) Дахин ашиглах, эргэлтэнд дахин оруулахыг дэмжих  (4) Гүний усыг хамгаалах  Хог  хаягдлын  (1) Болзошгүй хог хаягдлыг тодорхойлох  удирдлага/асгарч гоожсон  (2) Хог хаягдлын хэмжээг боломжит хамгийн бага түвшинд байлгах  зүйлээс бохирдох   (3) Өөр хувилбараар ашиглах  (4) Хог хаягдлыг дахин ашиглах төлөвлөгөө бэлтгэх   (5) Орчинд зохистойгоор агуулах, хадгах, харьцах  (6) Үндэсний дүрэм журам, Дэлхийн Банкны Орчин, Эрүүл Мэнд, Аюулгүй байдлын  шаардлага, удирдамжийн дагуу аюулгүй зайлуулах   (7) Ослын үед ямар арга хэмжээ авах тухай төлөвлөгөө боловсруулсан байх  (8) Бүх төрлийн хорт утааны хяналтыг хийх ёстой.   (9) Боловсруулаагүй, түүхий & бохирдсон усыг ширгэдэггүй, ширгэдэг усны сувагт  эсвэл аливаа усны эх үүсвэр & усан сангийн ойролцоо гадагшлуулан урсгахыг  хүлээн зөвшөөрөх ёсгүй.   (10) Байгууламжийн үйл ажиллагааны хог хаягдлын байгаль, хүрээлэн буй орчинд  үзүүлэх нөлөөллийг боломжит хамгийн бага хэмжээнд байлгах явдлыг хангах.  (11) Үйлдвэрийн бохир ус, хог хаягдал материалыг хадгалж харьцах байршлыг оноох.   (12) Ажлын байрыг цэвэр байлгаж, ажлын байрнаас бүх хогийг зайлуулах, хог  хаягдлын савыг байрлуулах, барилгын хогийг зохих байршилд зайлуулж хаях.  (13) Ашиглахгүй орхисон худагт эсвэл ойр орчимд хог хаягдал шидэх, хаях эсвэл  булахыг хатуу хориглоно.  (14) Түүхий  эд  материал,  эцсийн  бүтээгдэхүүн,  багаж  хэрэгсэл  болон  эд  зүйлсийг  хадгалах тусгай газрыг оноох.  (15) Орчны  шалан  дээр  ус,  тос,  шингэн  хаягдал  асгарч  үлдэхээс  урьдчилан  сэргийлж  тэвш, хаалт ашиглах.  31  Хөдөлмөрийн эрүүл мэнд,  (1) Тоос, утаа, дуу чимээ, үнэр эсвэл бохидуулагч бодисын улмаас ажилчдад үзүүлж  аюулгүй байдал  болох хөдөлмөрийн эрүүл мэнд, аюулгүй байдлын эрсдлийг үнэлж, тэдгээрийг  бууруулах арга хэмжээг эрүүл мэнд, аюулгүй байдлын үндэсний холбогдох  стандарт, Дэлхийн Банкны орчин ба нийгмийн аюулгүй байдлын ерөнхий  шаардлага, удирдамжтай нийцүүлэн санал болгох   (2) Ажлын байранд хог хаягдлыг гадагшлуулах ба зайлуулахад зориулагдсан  хангалттай байгууламжийг байршуулж; аюултай хортой бодис, аюултай хог  хаягдалтай хэрхэн харьцах журмыг боловсруулан мөрддөг байх ёстой.   (3) Эрсдлийг бууруулахын тулд ажиллах орон зайг дахин зохион байгуулж, эмх цэгц,  цэвэр байдлыг хангах, үр ашгийг нэмэгдүүлэх.  (4) Барилга байгууламж доторх үйл ажиллагааг зохих агааржуулалтаар хангасан байх.  (5) Тамхи татах, согтууруулах ундаа уухыг хориглох.  (6) Ядарсны улмаас осол эндэгдэл гаргахгүйн тулд буюу хэт их дуу чимээ, машин  механизмын чичиргээ доргионоос үүсэх тавгүй байдал, эрүүл мэндийн эрсдлийг  бууруулахын тулд ажиллах хугацааг бууруулах; түр амрах хугацаа гаргах.  (7) Зохистой гэрэлтүүлгээр хангах  (8) Гэмтээх эсвэл хортой бодистой харьцсаны дараа гараа сайтар угаах, хоол идэх,  шингэн зүйл уух, тамхи татах эсвэл бие засах газарт орсны дараа гараа сайтар  угаах.  (9) Бензинийг цэвэрлэгээний зориулалтаар огт ашиглахгүй байх.  (10) Ихэнх гэмтэл ажилчдын бие махбодын ялгаатай байдлын улмаас үүсдэг.  Хүмүүсийн биеийн өндөр, хүч чадал, оюуны стресс даах чадвар зэргийг харгалзах   (11) Хортой бодистой харьцах үед зохих хамгаалах хэрэгслийн ашиглаж буй эсэхийг  хянан баталгаажуулах.  (12) Тохиолдлоор хордсон тохиолдолд ашиглах бэлтгэлийг хангаж ойрхон цэвэр ус  хадгалах, хамтран ажиллагчиддаа ямар төрлийн пестицид ашиглаж буй болон  шошго тэмдэглэгээ нь хаана байгааг хэлэх.  (13) Хэрвээ пестицидээр амьсгалсан бол, тухайн ажилчинг нэн даруй цэвэр агаарт  гаргах.  (14) Сав баглаа боодолд сонин болон бусад галд амархан шатах материал ашиглахаас  зайлсхийх.  Олон нийтийн эрүүл мэнд,  (1) Олон нийтийн эрүүл мэнд, аюулгүй байдал ‐ үндэсний холбогдох стандарт,  аюулгүй байдал  Дэлхийн Банкны орчин ба нийгмийн аюулгүй байдлын ерөнхий шаардлага,  удирдамжтай нийцсэн байх   Ажиллах нөхцөл  (1) Хөдөлмөр, ажиллах нөхцөлтэй холбоотой үндэсний хөдөлмөрийн стандартуудыг  дагаж мөрдөх   (2) Хөдөлмөрийн төлөөлөлтэй холбоотой үндэсний хөдөлмөрийн стандартуудыг  дагаж мөрдөх   (3) Орон нутгийн иргэд, олон нийттээй сайн харилцаа тогтоох   (4) Монгол Улсын хуулийн дагуу хөдөлмөр эрхлэх зөвшөөрөгдсөн наснаас бага насны  хүүхэд ажиллуулахгүй байх   (5) 2008 онд баталсан жагсаалтын дагуу хүүхэд ажиллахыг хориглосон ажил  мэргэжилд бага насны хүүхэд ажиллуулахгүй байх           32  Хүснэгт А2.6: Тухайн салбарт хамааралтай орчин ба нийгмийн аюулгүй байдлын тусгай  шаардлага, удирдамж   Салбар  Орчин, эрүүл мэнд, аюулгүй  Нөлөөллийг бууруулахаар зөвлөж буй хувилбарууд байдлын болзошгүй нөлөөлөл  Хөдөлгүүрт  (1) Усан зам сувагт бохирдуулагч  Усны чанар тээврийн хэрэгслийн  орох эсвэл ус зайлуулах хоолойг  (1) Засварын  цехийн  ойролцоо  байрлах  ус  зайлуулах  хоолойг  тогтмол  засвар үйлчилгээ  бөглөх. Тос, хөргөлтийн шингэн,  шалгаж цэвэрлэн, хог хаягдалгүй цэвэр байлгах.    уусгагч, цэвэрлэгээний бусад  (2) Засварын  цехийн  шалыг  усаар  шүршихийн  оронд  зүлгэж  угаах.  Зам  шингэн гэх мэт шингэн бодис  эсвэл гадны талбайг усаар шүршихээс зайлсхийх.  асгарснаас ийм эрсдэл үүсч болно. (3) Асгарсан  шингэнийг  арчиж  цэвэрлэх  хэрэгслийг  шингэн  асгарч  (2) Газар доорх агуулах сав буюу  болзошгүй  хэсэгт  хадгалж,  бүх  ажилчдыг  тухайн  хэрэгслийг  хэрхэн  цистернээс гоожих хаягдал тос  ашиглахад сургах.  болон бусад шингэний улмаас  (4) Байшин барилга, тоног төхөөрөмжийг цэвэр хадгалж, сайтар тордох.  хөрс, гүний ус бохирдоно.    (3) Хөргөх бодис, уусгагч,  Аюултай бодис ба шингэн хаягдал  шингэрүүлсэн хийн түлш, хорт  (1) Тос,  химийн  бодис,  будаг,  уусгагч  бодисуудыг  асгарсан  ч  хүрээлэн  утаа ялгарсны улмаас агаарын  буй орчин тойронд урсаж тархахгүй газарт хадгалах:  бохирдол (үнэр гэх мэт).  a. Цехийн эргэн тойрон босоо хаалттай хэсэг дотор  (4) Үйлчлүүлэгчдийн тээврийн  b. Битүү орчинд ирмэгээрээ хаалттай тавиур, дэвсгэр ханзан дээр   хэрэгслийг засаж сэлбэх явцад  c. Химийн бодис хадгалах агуулахын хэсэгт  цехэд эрчим хүч ашигласнаас  (2) Савнаас гоожиж шүүрээгүй болохыг тогтмол шалгах  үүсэх хүлэмжийн хийн утаа.  (3) Хашаа  хаалттай  газарт  цугларсан  шингэнийг  цэвэрлэж,  тос,  усыг  (5) Тээврийн хэрэгслийн хорт утаа  ялгагч хэсэгт угаах   ялгаруулалт эсвэл бохирдлын  (4) Ус зайлуулах хоолой уруу химийн бодисыг огт зайлуулж хаяхгүй байх  хяналт, яндангийн системийг  (5) Хог  хаягдлыг  салхи  хийсгэхээс  урьдчилан  сэргийлж  хогийн  савны  дагтаршуулснаас үүсэх агаарын  тагийг тогтмол таглах эсвэл битүү газар хадгалах   бохирдол.  (6) Ашигласан  химийн  бодис  болон  бусад  шингэн  хаягдлыг  зайлуулах  (6) Ажилчид, хөршүүдэд нөлөөлөх  ажлыг  шингэн  хог  хаягдлыг  зайлуулах  гэрээлэгч  ажиллуулах  замаар  дуу чимээ.  шийдвэрлэх.  Тостой  даавуу  эсвэл  шүүлтүүр  гэх  мэт  шингэн  хог  (7) Ажилчдын эрүүл мэнд, аюулгүй  хаягдлыг хогийн саванд хийхгүй байх.   байдлын эрсдэл   (7) Хогийн  савыг  явган  хүний  зам  эсвэл  бусдын  эзэмшлийн  өмчид  хадгалахаас зайлсхийх   (8) Боломжтой  тохиолдолд  хог  хаягдлыг  цуглуулж,  дахин  ашиглах  үйл  ажиллагааг хялбарчлахын тулд ялгаж хаях     Агаарын чанар  (1) Ажилчид  хөдөлгүүрийн  боломжит  хамгийн  бага  хугацаагаар  ажиллуулж буй эсэхийг хянан баталгаажуулах   (2) Ууршилтыг бууруулахын тулд уусмал химийн бодисыг тагтай саванд  хадгалах   (3) Агаар хөргөх тахаарамж буюу эйр‐кондишний системээс гарах хөргөх  бодисуудыг  авч  дахин  ашиглах  буюу  тэдгээрийг  хуулийн  дагуу  зайлуулж  хаях.  Ийм  бодисуудыг  агаар  мандалд  шууд  чөлөөлж  болохгүй.  (4) Тоормос  цэвэрлэхдээ  даралттай  агаараар  бус  чийгтэй  даавуу,  утаагаар шүршигч эсвэл тоос сорогч ашиглах   (5) Тээврийн  хэрэгслийн  утаа  ялгаруулах  системийг  огт  өөрчилж  эсвэл  оролдож болохгүй     Дуу чимээ  (1) Дуу чимээг хязгаарлахын тулд бүх ажлыг цехэд хийж гүйцэтгэх  (2) Хийн  (агаарын) компрессор гэх мэт тоног төхөөрөмжийг тордож дуу  чимээ гаргахаас урьдчилан сэргийлэх   (3) Тээврийн хэрэгслийг дуу чимээ ихтэй болгон өөрчлөхгүй байх   (4) Дуу  чимээ  ихтэй  тоног  төхөөрөмжийг  хаалга,  цонхноос  хол  байрлуулах     33  Хүнсний  Хоол боловсруулалтаас үүсэх эрсдэл    бүтээгдэхүүн эсвэл  (1) Амархан мууддаг орц материалыг  (1) Ажлын орчныг цэвэр байлгах  ундааны үйлдвэрлэл;  (ялангуяа мах, тахиа шувууны мах,  (2) Цаг ямагт гар болон багаж хэрэгслийг угаах  Хүнс ба ундааны  загас) сэрүүн шинээр нь  (3) Зөвхөн цэвэр ус ашиглах  үйлчилгээтэй  хадгалаагүй   (4) Эмнэлгийн анхан шатны тусламж үзүүлэх хэрэгсэлтэй байх  холбоотой үйл  (2) Эрүүл ахуйн үндсэн суурь  ажиллагаа   практикийг биелүүлээгүй (гараа  угаах, багаж хэрэгслийг цэвэрлэх,  цэвэр ус)  Машины ашиглалтаас үүсэх эрсдэл    (1) Осол  (1) Машиныг аюулгүй газарт байрлуулж, аюултай хөдөлгүүрт хэсгүүдийг  (2) Шүүрэл, хаягдал, шингэн хог эсвэл  бүтээж байх   хаягдал бохир ус  (2) Засвар үйлчилгээний дэглэм баримталж, тоног төхөөрөмжийн  гол/горхи/цөөрөм/хөрсөнд урсан  хөдөлгүүрт хэсгүүдийг засаж сэлбэх, тослох үйл ажиллагааг зааврын  орох  дагуу ягштал хийж гүйцэтгэх    (3) Машиныг ямагт цэвэр, сайн ажиллагаатай байлгах   (4) Зөвхөн туршлагатай ажилчдыг ажиллуулах   (5) Хамгаалалтын шил, бээлий, маскаар хангаж, ашиглах   (6) Төмрийн хог/хаягдлыг дахин ашиглах   (7) Шингэн хаягдлын шүүрэл, урсалтыг зогсоох   (8) Ослын үед хэрэгжүүлэх эрсдлийн үед авах арга хэмжээний  төлөвлөгөөг боловсруулах   (9) Гал унтраах хэрэгсэл, эмнэлгийн анхан шатны туслалцаа үзүүлэх  хэрэгсэлтэй байх   Түлшний шаталтын улмаас хорт утаа  10‐15 фитээс багагүй өндөртэй яндар суурилуулах  ялгаруулах  Боловсруулалтын явцад гарах  Хог хаягдлыг бордооны зориулалттай эсвэл амьтан/шувууны хоол,  хаягдал бохир ус органик хэт  загасны хоолны зориулалтаар ашиглах гэж ангилах нь зүйтэй.   ачааллыг бий болгох     Хатуу хог хаягдлын хэмжээ  Хог хаягдлыг зохих ёсоор цуглуулж, зайлуулах   хязгаарлагдмал болох   Ялангуяа зуны улиралд халуунд урт   Зохистой хөргөх төхөөрөмж‐эйр кондишн ашиглах замаар хэмийн  цагаар ажилласны улмаас ажилчдын  хяналтыг хангах   эрүүл мэндэд аюул учруулах  магадлалтай     Халдварт өвчинтэй ажилчин/албан  Ажилчин/албан хаагчдыг тогтмол эрүүл мэндийн үзлэгт хамруулах нь  хаагчид хоол хүнсэнд халдвар тараах   зүйтэй.        34