Հաշվետվություն թիվ՝ ACS18362 . ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ ՀԱՐԿԱԲՅՈՒՋԵՏԱՅԻՆ ԾՐԱԳՐԱՅԻՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔ ԱՋԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆ ՀԱՐԿԱԲՅՈՒՋԵՏԱՅԻՆ ԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆԸ . 20 հունիսի, 2016 թ. . Համաշխարհային բանկի փաստաթուղթ Սույն զեկույցը կազմել է Վերակառուցման և զարգացման միջազգային բանկի / Համաշխարհային բանկի աշխատակազմը: Զեկույցում արված բացահայտումները, մեկնաբանությունները և եզրակացությունները պարտադիր չէ, որ արտացոլեն Համաշխարհային բանկի գործադիր տնօրենների կամ նրանց ներկայացրած կառավարությունների տեսակետները: Համաշխարհային բանկը չի երաշխավորում զեկույցում ներառված տվյալների հավաստիությունը: Սույն զեկույցի որևէ քարտեզի վրա ցույց տրված սահմանները, գույները, անվանումները և այլ տեղեկությունները Համաշխարհային բանկի որևէ կարծիք չեն արտահայտում այս կամ այն տարածքի իրավական կարգավիճակի կամ էլ նման սահմանները հաստատելու կամ ընդունելու վերաբերյալ: . Հեղինակային իրավունքի մասին հայտարարություն . Սույն զեկույցի հեղինակային իրավունքները պաշտպանված են: Սույն զեկույցի մասնակի կամ ամբողջական պատճենումը և/կամ տարածումը՝ առանց թույլտվության, կարող է համապատասխան օրենքի խախտում համարվել: Վերակառուցման և զարգացման բանկը / Համաշխարհային բանկը խրախուսում է իր աշխատանքի տարածումը և որպես կանոն՝ առանց հապաղման տալիս է աշխատության մասերը վերարտադրելու թույլտվություն: Սույն զեկույցի որևէ մասի լուսապատճենման կամ վերատպման թույլտվության համար խնդրում ենք ամբողջական տեղեկատվությամբ դիմում ուղարկել հեղինակային իրավունքի արտոնման կենտրոն հետևյալ հասցեով՝ Copyright Clearance Center, Inc., 222 Rosewood Drive, D anvers, MA 01923, USA, հեռախոս՝ 978-750-8400, ֆաքս՝ 978-750-4470, http://www.copyright.com/. Իրավունքների և լիցենզիաների, այդ թվում՝ հարակից իրավունքների վերաբերյալ բոլոր մյուս հարցերն անհրաժեշտ է ուղղել Հրատարակչի գրասենյակին՝ Office of the Publisher, The World Bank, 1818 H Street NW, Washington, DC 20433, USA, ֆաքս՝ 202-522- 2422,էլ. փոստ՝pubrights@worldbank.org: ԱՐԺՈՒՅԹԻ ՀԱՄԱՐԺԵՔՆԵՐ (Փոխարժեքը 2016 թ. հունիսի 20-ի դրությամբ) Արժույթի միավոր hայկական դրամ 1.00 ԱՄՆ դոլար 478 ՀՀ դրամ Կշռի և չափի միավորներ. մետրային համակարգ ՀԱՏՈՒԿ ԱՆՈՒՆՆԵՐ ԵՎ ՀԱՊԱՎՈՒՄՆԵՐ ԳՄՁԳՀ Գործարար միջավայրի և ԱՄՀ Արժույթի միջազգային հիմնադրամ ձեռնարկությունների գործունեության ԿԱՀ Կենսապայմանների ամբողջացված հետազոտություն հետազոտություն ՀՀ ԿԲ Հայաստանի Հանրապետության ՖՆ Ֆինանսների նախարարություն կենտրոնական բանկ ՉՎ Չաշխատող վարկեր ԱՊՀ Անկախ պետությունների ԱՎԾ ՀՀ Ազգային վիճակագրական համագործակցություն ծառայություն ԵԳՌ Երկրի հետ գործընկերության ՊԾՈւ Պետական ծախսերի ռազմավարություն ուսումնասիրություն ԶՔԳ Զարգացման քաղաքականության ՊՆԿ Պետական ներդրումների գործառնություններ կառավարում ՊԿՎ Պարտքի կայունության վերլուծություն ՊՄԳ Պետական-մասնավոր ԵԿԱ Եվրոպա և Կենտրոնական Ասիա գործընկերություն ՕՈՒՆ Օտարերկրյա ուղղակի ներդրումներ ՀԾԿՀ Հանրային ծառայությունները ՀՆԱ Համախառն ներքին արդյունք կարգավորող հանձնաժողով ՀՀԿ ՀՀ կառավարություն ԵրՋԷԿ Երևանի ջերմաէլեկտրակայան Փոխնախագահ՝ Սիրիլ Մյուլլեր Տարածաշրջանային տնօրեն՝ Մերսի Թեմբոն Հայաստանի գրասենյակի ղեկավար՝ Լորա Բեյլի Վարչության տնօրեն՝ Սաթու Կահկոնեն վարչության ղեկավար՝ Միրիա Պիգատո Ծրագրերի ղեկավար՝ Ռաշմի Շանքար Առաջադրանքի խմբի Գոհար Գյուլումյան, Ռաշմի ղեկավարներ՝ Շանքար i ii Բովանդակություն Երախտագիտության Խոսք .................................................................................................................................... viii Համառոտագիր ............................................................................................................................................................... 1 A. Ընդհանուր ակնարկ և վերլուծության շրջանակ ............................................................................... 1 B. Համատեքստ ...................................................................................................................................................... 3 C. Նախորդ ՊԾՈՒ-ների ամփոփում ............................................................................................................ 5 D. Զեկույցի հիմնական եզրահանգումները ............................................................................................... 7 Գլուխ 1. Մակրոտնտեսական և հարկաբյուջետային մարտահրավերները .................................... 18 A. Համառոտ ակնարկ....................................................................................................................................... 18 B. Կառավարության գործունեության արդյունքների համեմատական հենանշումը ......... 21 Սոցիալական ծախսեր .................................................................................................................................... 21 Առողջապահություն......................................................................................................................................... 24 Կրթություն ........................................................................................................................................................... 26 Սոցիալական պաշտպանություն ............................................................................................................... 28 Կապիտալ ծախսեր........................................................................................................................................... 29 C. Հարկաբյուջետային վերջին զարգացումները և միտումները ................................................... 35 Հարկումը............................................................................................................................................................... 42 Գլուխ 2. Էներգետիկայի ոլորտի քվազիֆիսկալ ճնշումները .................................................................. 47 A. Էլեկտրաէներգետիկ ոլորտի ֆինանսական վիճակը և հարկաբյուջետային հնարավոր հետևանքները .......................................................................................................................................................... 47 Էլեկտրաէներգետիկ ոլորտի ամփոփ նկարագիրը ............................................................................ 48 Պետական բյուջեի հնարավոր պարտավորությունները ................................................................. 52 B. Պետական էլեկտրաէներգետիկ ընկերությունների ֆինանսական վիճակի վատթարացման պատճառները ...................................................................................................................... 54 C. Էներգետիկայի ոլորտի սուբսիդիաները ............................................................................................ 58 D. Էլեկտրաէներգետիկ ոլորտում նոր ներդրման հարկաբյուջետային արժեքը ................... 58 E. Սակագնի բարձրացումների ազդեցությունն աղքատության վրա ......................................... 60 F. Առաջարկություններ ................................................................................................................................... 61 iii Գլուխ 3. Պետական ուղղակի սուբսիդիաների գնահատումը ................................................................ 66 A. Համառոտ ակնարկ....................................................................................................................................... 66 B. Սուբսիդիաների գնահատումը. հիմնական հարցեր .................................................................... 70 Նախապես սահմանված նպատակների հիման վրա սուբսիդիայի արդյունքների գնահատումը ....................................................................................................................................................... 70 Սուբսիդիաների փուլային դադարեցումը.............................................................................................. 73 Ծառայությունները մատուցողների մակարդակով հավասարության ու կատարողական արդյունքների բարելավման խթանների նախատեսում .................................................................. 73 C. Սուբսիդիաների վերլուծությունը տնտեսության ընտրված ոլորտներում ......................... 74 Երկաթուղային տրանսպորտ (Հայաստանի երկաթուղային կոնցեսիայի ամփոփ գնահատումը)...................................................................................................................................................... 74 Մետրոպոլիտեն ................................................................................................................................................. 82 Գյուղատնտեսություն (վառելիք, պարարտանյութ, ոռոգման ջուր, վարկեր)......................... 90 Խմելու ջուր .......................................................................................................................................................... 99 Սոցիալական ոլորտ (երեխաների խնամք) ......................................................................................... 104 D. Տարբերակների և առաջարկությունների ամփոփում ................................................................ 109 Պարտքի կայունության վերլուծություն .......................................................................................................... 112 Հավելված 2 .................................................................................................................................................................. 115 Էլեկտրաէներգետիկ ոլորտի պետական ընկերությունների ֆինանսական մոդելների և կանխատեսումների հիմքում ընկած ենթադրությունները .................................................................... 115 A. Վերջնական սպառողների համար էլեկտրաէներգիայի սակագները ................................. 115 B. Շրջանառու միջոցներ ............................................................................................................................... 118 Հավելված 3. Սակագնի բարեփոխում և սուբսիդիաներ .......................................................................... 119 A. Սակագնի բարեփոխման համառոտ ակնարկ ............................................................................... 119 B. Սուբսիդիաների հատկացումը ............................................................................................................. 119 Ինչպես բացահայտել աղքատներին ....................................................................................................... 119 Ինչպես հատկացնել սուբսիդիան ............................................................................................................ 121 Երբ հատկացնել սուբսիդիան .................................................................................................................... 122 iv Ինչպես ֆինանսավորել սուբսիդիան ..................................................................................................... 123 ՆԿԱՐՆԵՐ Նկար 1. Սոցիալական ոլորտներում կառավարության ծախսերը (% ՀՆԱ-ի նկատմամբ) ....... 22 Նկար 2. Կատարողականի ընտրված ցուցանիշներ. շեղումը խմբի միջինից .............................. 23 Նկար 3. Արդյունավետության միավորները, առողջապահության ուղղությամբ ընդհանուր ծախսերը և մասնավոր հատվածի առողջապահական ծախսերի մասնաբաժինը ..................... 26 Նկար 4. Տարրական կրթության արդյունավետության միավորները ............................................ 28 Նկար 5. Միջնակարգ կրթության արդյունավետության միավորները .......................................... 28 Նկար 6. Կապիտալ ծախսերի արդյունավետությունը ԵԿԱ և ԵՄ ընտրված երկրներում. ենթակառուցվածքի ընդհանուր որակը, 2012/2013 թթ. .................................................................... 30 Նկար 7. Կապիտալ ծախսերի արդյունավետությունը ԵԿԱ և ԵՄ ընտրված երկրներում. ճանապարհների որակը, 2012/2013 թթ. .............................................................................................. 30 Նկար 8. Իրական ՀՆԱ-ի ցիկլային բաղադրիչների և կառավարության իրական ծախսերի կոռելացիաները 2005-13 թթ. ................................................................................................................. 31 Նկար 9. Պետական ներդրումները Հայաստանում ........................................................................... 31 Նկար 10. Պետական ներդրումները (% ՀՆԱ-ի նկատմամբ) և մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ ............... 33 Նկար 11. Պետական ներդրումների արձագանքը ՀՆԱ-ի 1 տոկոսով աճին ................................ 34 Նկար 12. Եկամտի մակարդակը և կառավարության ծախսերը, 2012 թ. ...................................... 35 Նկար 13. Ծախսերը, եկամուտները և բյուջեի պակասուրդը (% ՀՆԱ-ի նկատմամբ) ................ 38 Նկար 14. Կենտրոնական կառավարության ծախսերը՝ ըստ տնտեսագիտական դասակարգման, 2008- 2015 թթ. ............................................................................................................ 39 Նկար 15. Կենտրոնական կառավարության ծախսերն ըստ գործառական դասակարգման, 2008-2015 թթ. ............................................................................................................................................ 39 Նկար 16. Կենտրոնական կառավարության ծախսերը (միլիոն ՀՀ դրամ) և շեղումը բյուջեով նախատեսված գումարներից (տոկոսային) ...................................................................................... 41 Նկար 17. Կապիտալի ճշգրտումը՝ ըստ ծախսատեսակների (ձախակողմյան պատկեր) և ոլորտների (աջակողմյան պատկեր), 2009/2014 թթ. ......................................................................... 42 Նկար 18. Հայաստանում գործարարությամբ զբաղվելու 10 գլխավոր խոչընդոտները 2013 թ. 44 Նկար 19. Հարկադրույքները (ձախակողմյան պատկեր) և հարկային վարչարարությունը (աջակողմյան պատկեր) Հայաստանում, ԵԿԱ-ում և աշխարհում որպես գործարարությամբ զբաղվելու խոչընդոտ ընկալող ընկերությունների տոկոսը ........................................................... 45 Նկար 20. Հարկերի վճարման դյուրինությունը (ժամանակ և հաճախականություն) և սահմանային ցուցանիշից Հայաստանի հեռավորությունը, 2006–2015 թթ. .................................. 46 v Նկար 21. Հայաստանի Էլեկտրաէներգետիկ ոլորտի կառուցվածքը ............................................. 49 Նկար 22. Էներգետիկ ծախսերի աճը տնային տնտեսության ընդհանուր ծախսերում ավելի աղքատ տնային տնտեսությունների վրա կունենա ավելի մեծ ազդեցություն, քան ավելի հարուստ տնային տնտեսությունների ................................................................................................ 61 Նկար 23. Սուբսիդիաների կազմը 2014 թ............................................................................................ 67 Նկար 24. Հայաստանի երկաթուղու կապիտալ ներդրումները ...................................................... 78 Նկար 25. Բեռնափոխադրումները (աջ կողմ) և ուղևորափոխադրումները (ձախ կողմ) ........... 79 Նկար 26. Կոնցեսիոն վճար-սուբսիդիա հարաբերությունը ............................................................ 79 Նկար 27. Ոռոգման ջրի սուբսիդիաների բաշխումը՝ ըստ գյուղացիական տնտեսությունների չափի .......................................................................................................................................................... 93 Նկար 28. Ջրամատակարարման և ջրահեռացման ծառայություն (ՋՄՋՀԾ) մատուցողներ... 101 Նկար 29. Ջրամատակարարման ընկերությունների գործառնական և կապիտալ ծախսերը՝ սակագներից ստացվող հասույթի համեմատ (2012 թ.) .................................................................. 104 Նկար 30. Երեխաների ընտանիքահենք խնամքի անցման արդյունքում միջոցների հնարավոր տնտեսումը ............................................................................................................................................. 108 Նկար 31. Օգտավետության պատկեր ............................................................................................... 110 ԱՂՅՈՒՍԱԿՆԵՐ Աղյուսակ 1. Քվազիֆիսկալ և ֆիսկալ պարտավորություններ (պաշարը 2014 թ. վերջի դրությամբ) ................................................................................................................................................ 10 Աղյուսակ 2. Հիմնական եզրահանգումներ և քաղաքականության վերաբերյալ առաջարկություններ դիտարկման համար ........................................................................................ 13 Աղյուսակ 3. Սոցիալական ոլորտներում վերջնարդյունքի ընտրված ցուցանիշներ, մատչելի ամենավերջին դիտարկումներ ............................................................................................................ 24 Աղյուսակ 4. Կենտրոնական կառավարության հարկային ապառքները 2012 -2015 թթ. (միլիարդ ՀՀ դրամ) .................................................................................................................................. 43 Աղյուսակ 5. Հիմնական արտադրողներն ու սեփականության կառուցվածքը ........................... 50 Աղյուսակ 6. Էլեկտրաէներգետիկ ոլորտի պետական ընկերությունների ընդհանուր ֆինանսական ճեղքվածքը (մլն ՀՀ դրամ) ............................................................................................ 51 Աղյուսակ 7. Պետական ընկերությունների չմարված առևտրային խոշորագույն պարտքերը 52 Աղյուսակ 8. Վարկերի սպասարկման ունակությունը (%).............................................................. 53 Աղյուսակ 9. ՀԷՑ-ի վճարումները և պարտքը պետական էլեկտրաէներգետիկ ընկերություններին (%) .......................................................................................................................... 53 Աղյուսակ 10. Չմարված պարտավորությունները (միլիոն ՀՀ դրամ) ............................................ 55 vi Աղյուսակ 11. Շ և Պ ծախսեր, ամորտիզացիոն ծախսեր և շահութաբերություն՝ ըստ ակտիվների (միլիոն ՀՀ դրամ) .............................................................................................................. 57 Աղյուսակ 12. Էլեկտրաէներգիայի արտադրության նախատեսվող հիմնական ծրագրերը մինչև 2019 թ. ներքին պահանջարկը բավարարելու համար .......................................................... 59 Աղյուսակ 13. Երևան քաղաքի մետրոպոլիտենի հիմնական ցուցանիշները .............................. 86 Աղյուսակ 14. Ոռոգվող ֆերմերային հատվածի հիմնական ցուցանիշները ................................ 94 Աղյուսակ 15. ՋՄՋՀ ոլորտի բարելավումները 2000 թ. հետո. «Երևան ՋՈՒՐ » ընկերություն 100 Աղյուսակ 16. ՋՄՋՀ ոլորտի բարելավումները 2000 թ. հետո. «Հայջրմուղկոյուղի» ընկերություն .......................................................................................................................................... 100 Աղյուսակ 17. Սոցիալական ոլորտի հիմնական ցուցանիշները .................................................. 105 Աղյուսակ 18. Փոխհատուցման մեխանիզմների առավելություններն ու թերությունները ..... 109 Աղյուսակ A1.1. Պարտքի կայունության վերլուծություն ............................................................... 114 Աղյուսակ A1.2. Վերջնական սպառողների համար էլեկտրաէներգիայի սակագները ............ 115 Աղյուսակ A2.1. Գնաճի ցուցանիշի կանխատեսումը՝ ըստ ԱՄՀ-ի 2015 թ. ապրիլի «Համաշխարհային տնտեսական հեռանկարի» ............................................................................... 116 Աղյուսակ A2.2. ԲԷՑ-ի փոխառու միջոցների ներգրավման ժամանակացույցը ........................ 117 Աղյուսակ A2.3. Երևանի ՋԷԿ-ի վառելիքի արժեքի ենթադրությունները .................................. 118 vii Երախտագիտության Խոսք Սույն զեկույցը կազմել է Համաշխարհային բանկի թիմը՝ Գոհար Գյուլումյանի (ավագ տնտեսագետ և առաջադրանքի թիմի ղեկավար (TTL, GMF09) և Ռաշմի Շանքարի (գլխավոր տնտեսագետ և ծրագրի ղեկավար, ECCU3, TTL) գլխավորությամբ, իսկ հիմնական թիմի կազմում են եղել Մարիամ Դոլիձեն (ավագ տնտեսագետ, GMF09), Ժենիվիև Ֆ. Բույեղուն (ավագ տնտեսագետ, SACBT07031), Նիստա Սինհան (ավագ տնտեսագետ, GPOV03), Տիգրան Կոստանյանը (նախկինում Համաշխարհային բանկի տնտեսագետ), Իրինա Կապիտան (ET խորհրդատու, GMF03), Ելենա Բոնդարենկոն (տնտեսագետ, GMF09), Հիրութ Վոլդը (խորհրդատու, GGOGS), Արթուր Կոչնակյանը (էներգետիկայի ոլորտի ավագ տնտեսագետ, GEE03), Բորկո Հադջինսկին (նախկինում Համաշխարհային բանկի ավագ տնտեսագետ, GMF09) և Էմիլ Զալինյանը (խորհրդատու, GEE03): Զեկույցի կազմմանը մասնակցել են նաև Նաոկո Կոջոն (ավագ տնտեսագետ, GMF09) և Սթիվ Գոսը (խորհրդատու): Թիմը երախտագիտություն է հայտնում Մերսի Միյանգ Թեմբոնին (տարածաշրջանային տնօրեն, ECCU3), Միրիա Պիգատոին (Համաշխարհային Բանկի Վարչության ղեկավար, GMF09) և Լորա Բեյլիին (Համաշխարհային Բանկի Հայաստանի գրասենյակի ղեկավար, ECCAR)՝ ուղղորդելու, կարծիքներ և օգտակար դիտարկումներ ներկայացնելու համար: Թիմը շնորհակալություն է հայտնում Ռոբ Տալիերսիոյին (Համաշխարհային Բանկի Վարչության ղեկավար, GG014) և Պեդրո Լ. Ռոդրիգեսին (ծրագրի ղեկավար, LCC6C) փորձագիտական գնահատման և օգտակար դիտարկումների համար: Կազմակերպչական հարցերում օժանդակությունն ապահովել են Սարահ Բաբիրյեն (ծրագրերի օգնական, GMF09) և Գայանե Դավթյանը (ծրագրերի օգնական, ECCAR): viii Համառոտագիր A. Ընդհանուր ակնարկ և վերլուծության շրջանակ 1. Պետական ծախսերի ծրագրային ուսումնասիրությունների շարքում (ՊԾԾՈՒ) սույն՝ երրորդ զեկույցն ունի պետական ֆինանսների ամրապնդման հնարավոր միջոցները վեր հանելու նպատակ՝ համահունչ կառավարության՝ հարկաբյուջետային ռիսկերը նվազեցնելու և բյուջեի կոնսոլիդացմանն օժանդակելու ռազմավարությանը: ՊԾԾՈՒ-ի շարքը գնահատում է պետական ծախսերն ու դրանց համադրելիությունը զարգացման նպատակներին: 2. ՊԾԾՈՒ-ի այս փուլի համար կառավարության հետ համատեղ առանձնացվել է երեք ոլորտ, որոնք նախորդ զեկույցներում չէին ներկայացվել, սակայն առանձնաապես կարևորվում են ծախսային ճնշումների աճի պայմաններում: Առաջինը սոցիալական ոլորտների և պետական ներդրումների ուղղությամբ պետական ծախսերի արդյունավետությունն է, որի դեպքում արդյունավետությունը սահմանվում է ձեռք բերված վերջնարդյունքների առումով: Երկրորդ կարևոր ոլորտն ընդգրկում է էներգետիկ ոլորտի քվազիֆիսկալ ռիսկերն ու պայմանական պարտավորությունները: Երրորդ ուղղությունը վերաբերում է առանձին սուբսիդիաներին, որոնք նախատեսվում են՝ երկրաչափական պրոգրեսիայով աճել 2016 թ: Սույն զեկույցը խարսխված է Երկրի գործընկերության ռազմավարության (ԵԳՌ) հիմնասյուների վրա ինչը նախատեսում է բարելավել պետական վարչարարության, կառավարման ու ծառայությունների մատուցման արդյունավետությունը: 3. Զեկույցը բաժանված է երեք գլխի, որոնցից յուրաքանչյուրն ընդգրկում է հարկաբյուջետային կառավարման վերոնշյալ խիստ հստակ ուղղությունները.  Գլուխ 1. Մակրոտնտեսական և հարկաբյուջետային մարտահրավերները  Գլուխ 2. Էներգետիկայի ոլոտում քվազիֆիսկալ ճնշումները և  Գլուխ 3. Պետական ուղղակի սուբսիդիաների գնահատումը: 4. Զեկույցում վերլուծված յուրաքանչյուր ոլորտի համար կիրառվում է հայեցակարգային և վերլուծական առանձին շրջանակ՝ եզրահանգումներ անելու և առաջարկություններ ներկայացնելու համար: Մակրոտնտեսական և հարկաբյուջետային մարտահրավերների մասին գլխում ուսումնասիրվում են 1 մակրոֆիսկալ միտումները, և ներկայացվում է համադրելի երկրների պետական ծախսերի և վերջնարդյունքների հենանշման վերլուծությունը: Տարբեր երկրների համեմատական հենանշումը կատարվել է Տվյալների պարփակման վերլուծության հիման վրա (անգլ.՝ DEA), ըստ որի՝ պետական ծախսերի հարաբերական արդյունավետությունը չափվում է մուտքային ու ելքային բազմաթիվ ցուցանիշների դիտարկման միջոցով: Քվազիֆիսկալ ճնշումների վերաբերյալ գլխում ներկայացվում է քվազիֆիսկալ ռիսկերի մանրամասն գնահատականը և պայմանական պարտավորությունների հաշվարկը, որոնք էներգետիկայի ոլորտի վերջին շրջանի գործունեության արդյունքն են: Բյուջետային սուբսիդիաների վերաբերյալ գլուխը հենվում է ԱՄՀ-ի «Կառավարության ֆինանսների վիճակագրությամբ» (GFS-2001) առաջարկվող մեթոդաբանական շրջանակի վրա և համեմատում է Հայաստանի գործելակերպի համապատասխանությունը միջազգային փորձին: 2 B. Համատեքստ 5. Հայաստանը, ինչպես տարածաշրջանի մյուս երկրները, բախվել է տնտեսական աճի տեմպի դանդաղման և ծախսերն էլ ավելի կրճատելու սահմանափակ հնարավորության պայմաններում կայուն հարկաբյուջետային համակարգ պահպանելու մարտահրավերին: 2008−2009 թթ. Հակա-ցիկլային ֆիսկալ խթանին հաջորդող ժամանակահատվածում գրանցվեց բյուջեի պակասուրդի թռիչքաձև աճ՝ մինչև ՀՆԱ-ի գրեթե 8 տոկոսը, ինչն էլ նպաստեց պետական պարտքի մեծության զգալի ավելացմանը: Դրան հաջորդեց հարկաբյուջետային կոնսոլիդացման շրջանը, ընդ որում ճշգրտման հիմնական հարվածն ընկավ պետական ներդրումների կրճատման վրա: 2009−2014 թթ. ընթացքում պետական ներդրումները նվազեցին՝ ՀՆԱ-ի 6.7 տոկոսից մինչև ՀՆԱ-ի 2.3 տոկոսը, իսկ բյուջեի պակասուրդը նվազեց մինչև ՀՆԱ-ի 2.1 տոկոսը: Սակայն տարածաշրջանային ցնցումները, այդ թվում՝ Ռուսաստանի տնտեսական անկումը և Եվրոպայում ու Չինաստանում աճի տեմպի դանդաղումը, մեծ հաշվով խափանցին Հայաստանում 2008 թ. հետո տնտեսական աճի վերականգնման ընթացքը՝ նվազեցնելով կառավարության եկամուտները մինչև ՀՆԱ-ի 22 տոկոսը և բարձրացնելով ծախսերը, հատկապես՝ սոցիալական ոլորտներում: Արդյունքում 2015 թ. բյուջեի պակասուրդն աճեց մինչև 4.8 տոկոս և կանխատեսվում է, որ 2016 թ. այն կպահպանվի 4.1 տոկոսի սահմաններում: Ընդհանուր պետական պարտքը մոտեցել է օրենքով նախատեսված առավելագույն՝ հարկաբյուջետային կանոններով սահմանված 49 տոկոսին՝ լրացուցիչ փոխառու միջոցների ներգրավումը թույլատրելու համար հանգեցնելով օրենքի փոփոխության: Հարկաբյուջետային կոնսոլիդացման հաջորդ փուլը պետք է հիմնված լինի ներքին եկամուտների հավաքման և պետական ծախսերի արդյունավետության բարձրացման վրա: Պետական ներդրումները, որոնց վրա ընկավ 2010-2014 թթ. հարկաբյուջետային կոնսոլիդացման բեռը, էլ ավելի կրճատվել չեն կարող՝ հաշվի առնելով դրանց դերը մասնավոր ներդրումների ներգրավման և աճն ուղղակիորեն խթանելու գործում: ՀՆԱ-ի աճի գնահատվող ավելացումը՝ կապված պետական ներդրումները 1 տոկոսով ավելացնելու հետ, 0.3 տոկոսից ավելի է, իսկ միջազգային փորձից հետևում է, որ այս ազդեցությունը կարելի է ուժեղացնել կառուցվածքային փոխլրացնող բարեփոխումների միջոցով, որոնց առանցքում արտադրողականության բարելավումն է: 6. Հայաստանի աղքատության և անհավասարության մերօրյա ցուցանիշները բարձր են՝ 2008 թ. համեմատ, սակայն հարկաբյուջետային կաշկանդված հնարավորությունները սահմանափակում են քաղաքականության՝ սոցիալական 3 խոցելիություններին արձագանքելու տարբերակները: Չնայած հետճգնաժամային վերականգնման ընթացքում աղքատության նվազեցման ուղղությամբ որոշ առաջընթաց ապահովվեց՝ 2014 թ. բնակչության 30 տոկոսը գտնվում էր աղքատության ազգային գծից վար՝ 2007 թ. հետխորհրդային ցածր՝ 26.4 տոկոս ցուցանիշի համեմատ: Տնտեսական ճգնաժամով և դրան հաջորդած դանդաղ վերականգնմամբ պայմանավորված՝ ավելացավ նաև անհավասարությունը, իսկ Ջինի գործակիցը բարձրացավ՝ 2008 թ. 0.24-ից 2014 թ. կազմելով 0.28 (սպառման գծով ծախսերի ազգային ցուցանիշի հիման վրա): Ընդհանուր բարեկեցության խթանման առումով Հայաստանի կատարողական արդյունքները տարածաշրջանում ամենաթույլ արդյունքների շարքում են: Անցյալում դրամական փոխանցումներն աղքատության նվազեցումը պայմանավորող կարևոր գործոն էին, սակայն Ռուսաստանի տնտեսական անկման ընթացքում դրանք կտրուկ կրճատվեցին: Ներկայումս հարկաբյուջետային հնարավորությունները խիստ սահմանափակ են ծախսերի զգալի ավելացումը կենսունակ տարբերակ դարձնելու համար: 7. Առաջիկայում պարտքի կայունության պահպանումն առաջնահերթություն է: Պետական պարտքն աճել է՝ 2008 թ. ՀՆԱ-ի 16 տոկոսից 2015 թ. կազմելով գրեթե 49 տոկոս: Թեև Հայաստանի պետական պարտքը մնում է կայուն (տե՛ս հավելված 1-ը), նվազման ուղղությամբ բարձր ռիսկեր կան, որոնք հիմնականում բխում են արտաքին միջավայրից և շարունակական դանդաղ աճից: Արտաքին պարտքը խոցելիության էական աղբյուր է, իսկ 2013 և 2015 թթ. եվրապարտատոմսը 2020 և 2025 թթ. մարելու պարտավորությունը կտրուկ ավելացնում է կառավարության ֆինանսական կարիքները: Այլընտրանքային սցենարներն ու սթրեսթեստերը ցույց են տալիս, որ աճի անբարենպաստ ցնցման դեպքում պարտքի դինամիկան և կառավարության ֆինանսական կարիքներն ամենամեծ ազդեցությունը կկրեն: 8. Մակրոֆիսկալ ներկա համատեքստում հստակ է միջնաժամկետ հեռանկարում հարկաբյուջետային քաղաքականությամբ պետական ծախսերի արդյունավետությունը շեշտադրելու անհրաժեշտությունը: Այս առումով սույն զեկույցում օգտակար վերլուծություն կներկայացվի՝ հենվելով նախկին ՊԾԾՈՒ-ների վրա (2012 և 2014 թթ.): Քաղաքականության վերջին փոփոխությունների թվում են՝ (i) տնտեսումները կառավարության վարչարարական արդյունավետության շնորհիվ՝ ներդնելով համալիր սոցիալական ծառայությունների մատուցում և առանցքային պետական մարմիններում էլեկտրոնային ծառայություններ, այդ թվում՝ էլեկտրոնային եղանակով հարկային հաշվետվությունների ներկայացման և մաքսազերծման համար էլեկտրոնային հայտարարագրերի միջոցով, (ii) ֆինանսների նախարարությունում հարկաբյուջետային ռիսկերի կառավարման ստորաբաժանման ստեղծումը, (iii) հարկային օրենսդրության արդիականացումը, մասնավորապես՝ հարկային միասնական օրենսգրքի նախագծի կազմումը, որը, ըստ 4 կանխատեսումների, պետական եկամուտները կավելացնի 2015 թ. ՀՆԱ-ի 2 տոկոսի չափով: Սույն զեկույցը տեղեկություններ կտրամադրի կառավարության ավելի ընդգրկուն ռազմավարության համար՝ շեշտադրելով երկու հիմնական հարց. (i) ֆիսկալ ռիսկերի նվազեցումը՝ պետական էներգետիկ ընկերությունների ֆինանսական կառավարումն ամրապնդելու միջոցով և (ii) սուբսիդիաների գծով ծախսերի վերանայումը՝ ծախսերի հնարավոր խնայողությունները բացահայտելու համար: Հարկային քաղաքականության մասով լրացուցիչ տեխնիկական աջակցությամբ օժանդակություն է տրամադրվում հարկային օրենսգրքի մշակման համար, որն այդ պատճառով սույն զեկույցում չի գնահատվում: C. Նախորդ ՊԾՈՒ-ների ամփոփում 9. Օգտակար է նախքան սույն զեկույցի արդյունքների քննարկումն ամփոփել ծրագրային ՊԾՈՒ-ների շարքի նախորդ աշխատանքի հիմնական եզրակացությունները: 2012 թ. ՊԾՈՒ-ն նպաստել է կառավարության՝ 2009 թ. հաջորդած հարկաբյուջետային կոնսոլիդացման ծրագրին՝ վերանայելով պետական բյուջեի թե´ եկամտային, թե´ ծախսային մասը (Համաշխարհային բանկ, 2012 թ.)1:  Առաջարկելով ծախսերի տնտեսման և արդյունավետության բարձրացման մի քանի հստակ հնարավորություններ՝ զեկույցում եզրակացություն էր արվում, որ չկան «հեշտ հասանելի պտուղներ» կամ ծախսերի խմբեր, որոնք հնարավոր է կրճատել կամ վերաբաշխել:  Ավելին, բնույթով աճը սատարող պետական որոշ ծախսատեսակներում զգալի ավելացում է պահանջվում՝ ենթակառուցվածքի և մարդկային կապիտալի զարգացման կարիքներն ապահովելու համար (կրթություն և վարձատրություն հանրային հատվածում):  Հաշվի առնելով ծախսերի կրճատման կամ միջոլորտային վերաբաշխումների սահմանափակ հնարավորությունները՝ զեկույցում եզրակացություն էր արվում, որ հարկաբյուջետային կոնսոլիդացման միջնաժամկետ ծրագրի իրականացումը դյուրացնելու համար անհրաժեշտ է ավելացնել հարկաբյուջետային համակարգի եկամուտները:  Այն ընդգծում էր հատուկ ուղղությունները և քաղաքականության միջոցառումները, որոնք կարող են հանգեցնել ներքին եկամուտների համախմբման ավելի ուժեղ ջանքերի: Մասնավորապես հաշվետվությամբ գնահատվում էր Հայաստանում, ներկա հարկաբյուջետային 1 Համաշխարհային բանկ, Ֆիսկալ կոնսոլիդացում և տնտեսական վերականգնում, 2013 թ. (World Bank, Fiscal Consolidation and Economic Recovery, 2013) 5 քաղաքականության շրջանակներում, հարկերի հավաքման ներուժը, և առաջարկվում էին հարկահավաքության բարելավման որոշակի վարչարարական մեթոդներ: 10. 2014 թ. ՊԾՈՒ-ի ուշադրության առանցքում կառավարության հարկաբյուջետային փաթեթն ընդլայնելու տարբերակներն էին (Համաշխարհային բանկ, 2014 թ.): Անդրադարձ էր արվում հարկերից ազատումներին և քանակական տեսքի բերված հարկային ծախսերին՝ հարկաբյուջետային լրացուցիչ հնարավորությունները (տարածքը) գնահատելու համար, քննության էր առնվում, թե որքանով են պետական ծրագրերը վերաբաշխողական բնույթի, և ուսումնասիրվում էր հանրային հատվածի վարձատության համակարգը. I. Մասնավորապես հարկային ծախսերի մասին առաջարկությունները վերաբերում էին՝  գյուղատնտեսական առևտրային գործունեությունը շահութահարկից և եկամտային հարկերից, պետական պարտատոմսերից ստացված տոկոսները եկամտային հարկից, շահաբաժինները հարկումից ազատելու և ֆինանսական ծառայությունները ԱԱՀ-ով հարկումից ազատելու հարկային արտոնությունների վերացմանը,  հարկային ծախսերի համար պատասխանատու ստորաբաժանման ստեղծմանը (հարկային քաղաքականության վարչության կազմում),  կառավարության կարողությունների ստեղծմանը՝ հարկային ծախսերի հետևանքով եկամուտների կորուստը գնահատելու համար, ներառյալ համապատասխան տվյալների շտեմարանի կիրառումը,  հարկային ծախսերի սոցիալ-տնտեսական ազդեցության վերլուծությանը՝ շեշտադրելով համապատասխանության, արդյունավետության և էֆեկտիվության հարցերը,  ժամանակացույցի և թիրախային ժամկետի սահմանմանը՝ տարեկան պետական բյուջեի հետ հարկային ծախսերի ներկայացումը սկսելու համար,  հարկերից անժամկետ ազատման բացառմանը և յուրաքանչյուր ազատման արտոնության ժամկետային սահմանափակմանը,  շահագրգիռ կողմերին և ընդհանուր հասարակությանը ներգրավելու եղանակների մշակմանը՝ հարկային արտոնությունների վերացման հարցում համաձայնություն ստանալու համար: 11. Լրացնելով 2012 թ. ՊԾՈՒ-ի վերլուծությունը, որով ուսումնասիրվել էին պետական ծախսերի ոլորտային հատկացումները, 2014 թ. ՊԾՈՒ-ում ներկայացվեց նաև հարկաբյուջետային ցուցանիշների մանրակրկիտ վելուծություն՝ կառավարության հարկաբյուջետային քաղաքականության վերաբաշխողական 6 գործառույթի արդյունավետությունը քննության առնելու համար: Զեկույցում եզրակացություն արվեց, որ հարկաբյուջետային քաղաքականությունն արդարացի է, քանի որ ծախսերի մեծ մասը պրոգրեսիվ է, սակայն պետական ծրագրերի փոքր շրջանակը սահմանափակում է բնակչության բարեկեցության վրա դրանց հնարավոր ազդեցությունները. II. Հարկաբյուջետային ցուցանիշների վերաբերյալ 2014 թ. զեկույցի հիմնական առաջարկություններն ու եզրահանգումները ներառել են հետևյալը.  պետական ծախսերի վերաբաշխողական բնույթի ուսումնասիրությունը և դրանց ընդլայնման անհրաժեշտության գնահատումը,  լավագույն վարչարարական մեխանիզմների որոնումը՝ աղքատներին ուղղված վերաբաշխումն ավելի մեծ չափով իրականացնելու համար, այսինքն՝ կա՞ ընտանեկան նպաստների ծրագրին այլընտրանք՝ ելնելով ներկայիս ծրագրի հասցեականությունից,  արդարացիության տեսանկյունից հարկային բարեփոխումների միջոցով անհրաժեշտ է դիտարկել կա՛մ ուղղակի հարկերի դրույքաչափերի բարձրացման, կա՛մ տնտեսության պաշտոնական հատվածում ավելի մեծ թվով աշխատողների ներգրավման հարցը: 12. Հարկային քաղաքականության վերաբերյալ վերոնշյալ առաջարկությունների մեծ մասը հաշվի է առնվել կառավարության կողմից՝ տարեկան բյուջեի կազմման հաջորդող փուլերում կամ հարկային միասնական օրենսգրքի շուրջ 2015-2016 թթ. իրականացված քննարկումների ժամանակ: Սակայն հարկաբյուջետային քաղաքականության վերաբաշխողական բնույթի վերաբերյալ առաջարկությունները, որոնք հիմնված են հարկաբյուջետային ցուցանիշների վերլուծության վրա, մինչ այժմ նվազ չափով են ընդունվել: Սույն զեկույցը կարող է օգնել պետական ծախսերի արդյունավետությունը բարձրացնելու միջոցով պետական ծախսերի բաշխողական ազդեցությունը բարելավելու անհրաժեշտությունը շեշտադրելու հարցում: D. Զեկույցի հիմնական եզրահանգումները 13. Հայաստանում ծախսերի արդյունավետությունը բարձրացնելու հնարավորություն կա, հատկապես՝ աճը խթանող պետական ներդրումների և սոցիալական ծախսերի ոլորտում, որոնք ներառում են առողջապահությունը և կրթությունը: Ընդհանուր առմամբ Հայաստանի պետական բյուջեն (այդ թվում՝ սոցիալական ոլորտներին ուղղվող հատկացումները) համեմատաբար փոքր է ցածր միջին եկամտով (ՑՄԵ) երկրների, Անկախ պետությունների համագործակցության (ԱՊՀ) երկրների և Եվրամիության (ԵՄ) համեմատ: Սակայն սոցիալական վերջնարդյունքներն ավելի լավ են, քան ՑՄԵ երկրների միջին ցուցանիշը, ԱՊՀ 7 երկրներին հավասար են և զիջում են ԵՄ-ին: Այնուամենայնիվ սոցիալական նույն վերջնարդյունքներին կարելի է հասնել բյուջեից ավելի ցածր հատկացումներով: Մասնավորապես առողջապահության և կրթության առանձին ենթաոլորտներ հատուկ ուշադրություն են պահանջում: ՀՆԱ-ի նկատմամբ պետական ներդրումները նվազել են հետճգնաժամային ողջ փուլի ընթացքում և ցածր են պահպանվում՝ ակնհայտ մարտահրավեր դառնալով երկրի զարգացման հեռանկարների համար: Ի լրումն ծախսերի արդյունավետության հետագա բարելավման՝ պետական ծախսերի հասցեականությունը և սոցիալապես անապահովների համար հասանելիությունը անհրաժեշտ է բարելավել՝ աղետալի ծախսերը կանխելու համար: Ինչպես բացահայտել է 2012 թ. ՊԾՈՒ-ն, առողջապահական «աղետալի» ծախսերը կարող են Հայաստանի տնային տնտեսությունների ևս 6 տոկոսի հասցնել աղքատության: 14. Ընդհանուր առմամբ ծախսերը խիստ պրոցիկլային են, որից հետևում է, որ հարկաբյուջետային կառավարումն անհրաժեշտ է ամրապնդել: Թեև առաջարկվող հարկային օրենսգրքի գնահատումը սույն զեկույցի շրջանակներից դուրս է, վերջին տարիներին հարկային եկամուտներում փոփոխության բացակայությունը, հարկաբյուջետային սահմանափակումների աճի հետ մեկտեղ, վկայում է այն մասին, որ հարկաբյուջետային բարեփոխումն իրավամբ առաջնահերթություն է, և անհրաժեշտ է բոլոր ջանքերը գործադրել եկամուտներն ավելացնելու համար: Ծախսերի առումով կապիտալ ծախսերի նվազումը, ըստ ամենայնի, հիմնականում պայմանավորված է եղել քաղաքականությամբ, սակայն դրա վրա անդրադարձել է նաև թերակատարումը: Փաստացի կապիտալ ծախսերը միջինը կազմել են բյուջեով նախատեսված միջոցների միայն 65 տոկոսը: Որոշ դեպքերում խոշոր, մասամբ դոնորների կողմից ֆինանսավորվող ծրագրերը չեն սկսվել: Ծրագրերի իրականացման կարողությունների թերությունները մտահոգիչ են՝ հաշվի առնելով պետական ներդրումների կարևոր դերը հանրային ծառայությունների հասանելիության ապահովման, մարդկային կապիտալի ուղղությամբ ներդրումների խթանման, մասնավոր ներդրուների լծակի օգտագործման և աշխատատեղերի ստեղծման և աճի հնարավորության համար: 15. Վերջին տարիներին էլեկտրաէներգետիկ ոլորտի ֆինանսական արդյունքները վատթարացել են՝ մտահոգություն առաջացնելով քվազիֆիսկալ պարտավորությունների վերաբերյալ: Էլեկտրաէներգիայի մատակարարման հուսալիության բարձրացումն առանձնացվել է որպես աճի խթանման գլխավոր առաջնահերթություն: 1998-2005 թթ. ընթացքում էլեկտրաէներգետիկ ոլորտում իրականացված առաջին սերնդի բարեփոխումները բարձր արդյունքներ տվեցին և էներգետիկայի ոլորտի ֆինանսական կայունության ու մասնավորեցման տեսանկյունից ուշագրավ բարելավումների հանգեցրին: Այդուհանդերձ, 2010 թ. սկսած, ոլորտի կատարողականը զգալիորեն թուլացավ, և նոր ճնշումները 8 հանգեցրին պետության հնարավոր պարտավորությունների ավելացման: էլեկտրաէներգետիկ ոլորտի ֆինանսական դեֆիցիտը 2014 թ. վերջում կազմում էր ՀՆԱ-ի 1 տոկոսը: Բացի այդ, ոլորտի չմարված պարտքի մեծ մասը կարճաժամկետ և առևտրային բնույթի է՝ 10-11.75 տոկոս տարեկան տոկոսադրույքով: Ուստի ներկայիս անկայուն մակրոֆիսկալ միջավայրում առաջնահերթ կարևորություն է տրվում պայմանական պարտավորությունների աճի զսպմանը և ոլորտի ֆինանսական հուսալիության վերականգնմանը: 16. Ի լրումն էներգետիկայի ոլորտում առաջացած ոչ բացահայտ պարտավորություններին՝ միջնաժամկետ հեռանկարում հարկաբյուջետային քաղաքականությունը կարող է բախվել լուրջ սահմանափակումների հարկային գերավճարների կուտակված պաշարի պատճառով: 2010-2014 թթ. ողջ ընթացքում գործող հարկ վճարողների վճարած հարկային գերավճարներն օժանդակեցին փաստացի հարկերի հավաքմանը2: 2014 թ. վերջին հարկային գերավճարների մեծությունը գրեթե երկու անգամ գերազանցում էր ժամկետանց հարկային ապառքների մեծությունը, ինչն էլ վկայում էր մասնավոր հատվածի կողմից ՀՆԱ-ի 3 տոկոսից ավելի չափով պետական բյուջեի անուղղակի սուբսիդավորման մասին: Սրանից հետևում է, որ հարկաբյուջետային ոլորտի զուտ պարտավորությունները նշանակալիորեն գերազանցում են էլեկտրաէներգետիկ ոլորտի ձևավորված քվազիֆիսկալ պարտավորությունները (Աղյուսակ 1): Անուղղակի սուբսիդավորման ներկա վիճակը 2002-2003 թթ. հակառակ պատկերն է, երբ պետական բյուջեն կոմունալ ծառայություններ մատուցող ընկերություններին և բնակչությանն ուղղվող թաքնված սուբսիդիաների աղբյուրն էր՝ ապառքների և չվճարումների փոխկապակցված շղթայի պատճառով (Ֆրեյնքման և ուրիշն., 2003) (Freinkman et al., 2003): 2 Հարկային գերավճարները պետական բյուջեի պարտավորություններն են մասնավոր հատվածի նկատմամբ՝ ստացված հարկային կանխավճարների, վճարման ենթակա ԱԱՀ վերադարձի և այլ տեսքով: 9 Աղյուսակ 1. Քվազիֆիսկալ և ֆիսկալ պարտավորություններ (պաշարը 2014 թ. վերջի դրությամբ) Անուղղակի և ուղղակի Անուղղակի և ուղղակի պարտավորություններ պարտավորություններ (միլիարդ ՀՀ դրամ) (տոկոս ՀՆԱ-ի նկատմամբ)3 Էլեկտրաէներգետիկ 47.4 1 ոլորտի քվազիֆիսկալ պարտավորությունները (1) Հարկային ապառքներ -103.4 -2.1 Հարկային գերավճարներ 258.7 5.3 Զուտ հարկային 155.3 3.2 ապառքներ (2) Զուտ քվազիֆիսկալ և 202.7 4.2 ֆիսկալ պարտավորություններ (1+2) Աղբյուրը՝ ՖՆ, ԱՎԾ և ՀԲ աշխատակազմի հաշվարկները, որոնք հիմնված են էլեկտրաէներգետիկ ոլորտի պետական ընկերությունների ֆինանսական հաշվետվությունների և Հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովի հրապարակային տվյալների վրա: 17. Պետական բյուջեի համար հնարավոր պարտավորություններ առաջացնելուց բացի, Էլեկրտրաէներգետիկ ոլորտում պահանջվում են վերանորոգման և հիմնանորոգման մեծածավալ ներդրումներ՝ աճող պահանջարկին համընթաց մատակարարում ապահովելու համար: Հիմնական գործունեությանը չառնչվող գործարքները, այդ թվում՝ «Նաիրիտ» և Վանաձորի քիմիական գործարանների վերավարկավորման համար փոխառությունների ներգրավումը, հանգեցրել են 3 2014 թ. ՀՆԱ-ն կազմել է 4 843 միլիարդ դրամ: 10 պետական էլեկտրաէներգետիկ ընկերությունների (այսուհետ՝ ՊԷԸ) կողմից շահագործման և պահպանման առաջնային ծախսերը (այսուհետ՝ Շ և Պ) կրճատելու և բանկերից բարձր տոկոսադրույքներով առևտրային վարկեր վերցնելու անհրաժեշտության: 2015 թ. կեսին ՊԷԸ-ներին նշված երկու գործարանների չմարած պարտքը կազմում է 28 միլիարդ ՀՀ դրամ (ՀՆԱ-ի 0.6 տոկոսը): Կատարվել են նաև էլեկտրաէներգիկ ոլորտին չառնչվող որոշ խոշոր ծախսեր, որոնց գումարը գերազանցում է 3.7 միլիարդ ՀՀ դրամը: Հետևաբար անգամ քիմիական ընկերությունների այլ դեբիտորական պարտքերը հաշվի առնելու դեպքում մեծ է հավանականությունը, որ ՊԷԸ-ները ստիպված կլինեն դուրս գրել 33 միլիարդ ՀՀ դրամի վնասները: Ավելին, ՀԷՑ բաշխիչ ընկերությունը արտածին գործոններով պայմանավորված վնասներ կրելու պատճառով կուտակում էր պարտավորություններ, որոնք ՊԷԸ-ների համար դեբիտորական պարտքեր են: 2014 թ. վերջի դրությամբ ՀԷՑ-ի ընդհանուր վնասները հասան 40 միլիարդ ՀՀ դրամի: Միաժամանակ սակագների բարձրացումները բավարար չէին ծախսածածկում ապահովելու համար, քանի որ բավարար չէին ՇևՊ-ի և ամորտիզացիայի համար մասհանումները: Ի վերջո, մինչև 2019 թ. ոլորտում անհրաժեշտ կլինեն շուրջ 1 միլիարդ ԱՄՆ դոլարի նոր ներդրումներ, այդ թվում՝ ենթակայանների և էլեկտրահաղորդման գծերի հիմնանորոգման, հարևան երկրների հետ փոխադարձ կապի և աճող պահանջարկի բավարարման նպատակով հզորությունների ընդլայնման համար: Այդ գումարից առնվազն 200 միլիոն դոլարը կապահովվի պետական հատվածի փոխառությունների հաշվին, որոնք ուղղակիորեն կներգրավվեն կամ կերաշխավորվեն պետության կողմից: 18. ՀՆԱ-ի 0.5 տոկոսը կազմող ուղղակի սուբսիդիաների մասնաբաժինը Հայաստանի ծախսերում մեծ չէ, սակայն ելքերի մի զգալի մասը պահանջում է վերանայում, հատկապես՝ հաշվի առնելով հարկաբյուջետային ներկա սահմանափակումները : Սուբսիդիաների ռացիոնալացման հնարավորության 4 գնահատումը տեղին է՝ հաշվի առնելով հարկաբյուջետային կոնսոլիդացման անհրաժեշտությունը՝ առանց պետական ներդրումային ծրագրերն ավելի վտանգելու: Հայաստանում սուբսիդիաներն ԱՄՀ-ի «Կառավարության ֆինանսների վիճակագրության» (IMF, Government Finance Statistics) սահմանումներին համապատասխանող «ավանդական» սուբսիդիաներից տարածվում են մինչև «հատուկ» սուբսիդիաներ, որոնք բյուջետային ծախսերի դասակարգման միջազգային պրակտիկայում չեն հանդիպում և իրականում պետք է դասակարգվեն որպես ամբողջական (չկապակցված) դրամաշնորհներ: Թեև սուբսիդավորման վերաբերյալ 4 2016 թ. հաստատված պետական բյուջեից երևում է, որ բյուջետային սուբսիդիաները զգալիորեն աճել են մինչև 2016 թ. համար կանխատեսվող ՀՆԱ-ի 2.3 տոկոսը: 11 հաշվետությունները պատշաճ են ներկայացվում, մոնիթորինգի և վերլուծության միջոցով դրանց ազդեցության գնահատումը սովորաբար բավարար չէ: Պետական ոչ առևտրային կազմակերպությունները, որոնք սուբսիդիաների խոշոր ստացողներ են, բյուջետային հաստատություններ չեն և սովորաբար դուրս են մնում արտաքին վերահսկողության/աուդիտի շրջանակից: 19. Բյուջեով որպես սուբսիդիա նախատեսված ծախսերի միայն մեկ երրորդը կարող է հիմնավորված դասակարգվել որպես այդպիսին, բացի այդ, առկա է կոմունալ ծառայությունների ոլորտում ծախսածածկումն ամրապնդելու և նպատակային նպաստների մասնաբաժինն ավելացնելու միջոցները վերաբաշխելու հնարավորություն: Քանի որ մոնիթորինգի և գնահատման մեխանիզմ գոյություն չունի, որի միջոցով ստուգվեր սուբսիդիայի նախատեսված ազդեցության իրացումը, սուբսիդիաների արդյունավետության գնահատումը դժվար է: Սակայն առկա է գործառնական արդյունավետության բարելավման, սակագների բարեփոխման և որոշ ոլորտներում ծախսածածկման ապահովման հնարավորություն: Երկաթուղում, օրինակ, որտեղ գործում են կոնցեսիա և սուբսիդավորման համաձայնագիր, կատարվել են զգալի ներդրումներ՝ առանց բեռների հոսքի կամ ուղևորահոսքի արդյունքների էական բարելավման: Փաստորեն գործառնական վնասներն ավելացել են սակագների չբարձրացման պատճառով՝ վերջիվերջո գերազանցելով սուբսիդիան: Գյուղատնտեսության ոլորտում տարեկան վճարվում է 2 միլիարդ ՀՀ դրամ սուբսիդիա, հիմնականում՝ ոռոգման և ֆերմերների վարկավորման համար: Սակայն ոռոգման ջրի սուբսիդիաներից շահում են խոշոր գյուղացիական տնտեսությունները, և դրանք չեզոքացնում են ջրախնայող սարքերի ուղղությամբ ներդրումների խրախուսումը: Ավելին, էներգետիկ ծախսերի ավելացմանը զուգահեռ, դուրս են մղվում պահպանման ծախսերը: Կրկին նշենք, որ ծախսածածկմանն օժանդակելու համար սակագնի բարեփոխումը լուրջ հիմնավորում ունի: Երբ ֆինանսական աջակցությունն անհրաժեշտ է, լավագույնը սուբսիդիաների փոխարինումն է՝ (ա) շահառուների թիրախավորման մեխանիզմներով, եթե նպատակը հավասարությունն է, քանի որ դրանք կարող են ավելի արդարացի լինել՝ ըստ նախապես սահմանված ցուցանիշների կամ (բ) կատարողական արդյունքների վրա հիմնված մեխանիզմներով, եթե նպատակն արդյունավետության բարձրացումն է, քանի որ այս մեխանիզմները կարող են ավելի արդյունավետ լինել շահագրգռվածություն և խթաններ առաջացնելու առումով: 20. Աղյուսակ 2-ում ամփոփվում են պետական ծախսերի՝ սույն ուսումնասիրությամբ արվող ընդգրկուն առաջարկությունները: Մանրամասն առաջարկությունները ներկայացվում են հաջորդիվ՝ երեք գլուխներում: 12 Աղյուսակ 2. Հիմնական եզրահանգումներ և քաղաքականության վերաբերյալ առաջարկություններ դիտարկման համար Քաղաքականության Հիմնական եզրահանգումներ Քաղաքականության ոլորտ վերաբերյալ առաջարկություններ Հայաստանի հարկաբյուջետային 1. Ցանկալի է քաղաքականությունը (պետական հակացիկլային ծախսային ծախսերը) պրոցիկլային է եղել: քաղաքականությունը, Մակրոտնտեսական քանի որ այն կարող է և ռեսուրսները փոխանցել հարկաբյուջետային պակաս նպաստավոր մարտահրավերներ վիճակում գտնվող անձանց և ծառայել իրական տնտեսական աշխուժության խթանմանը համախառն պահանջարկի պակասի դեպքում: Հակացիկլային հարկաբյուջետային քաղաքականությունը մակրոռիսկի կառավարման կարևոր գործիք է: Պետական պարտքի ծավալը մեծացել է, 1. Պետական պարտքի բայց մնում է կայուն՝ չնայած բարձր մակարդակի կայունացման ռիսկերին: Պարտքի կուտակմանը և նվազեցման համար տնտեսական աճի արձագանքը թույլ է հարկաբյուջետային եղել՝ մտավախություններ առաջացնելով կոնսոլիդացումը պետք սպառողական ծախսերին պետական մեկնարկի արդեն իսկ 2016 միջոցների հատկացման թ. և շեշտը դնի արդյունավետության վերաբերյալ: եկամուտների ավելացման վրա ծախսերի կրճատումների փոխարեն: 2. Հաշվի առնելով մակրո- կանխատեսումների առումով զգալի անորոշությունը և արտաքին պարտքի (Եվրապարտատոմսեր) առաջիկա խոշոր վճարումները՝ անհրաժեշտ 13 Քաղաքականության Հիմնական եզրահանգումներ Քաղաքականության ոլորտ վերաբերյալ առաջարկություններ է պարտքի կառավարման շրջահայաց քաղաքականություն, որը կապահովի կառավարության ֆինանսավորման կարիքների բավարարումը նվազագույն ծախսերով: Չնայած առողջապահության, կրթության և 1. Ներկայիս սոցիալական պաշտպանության համեմատաբար լավ ուղղությամբ պետական ծախսերի ցածր վերջնարդյունքները մակարդակին՝ Հայաստանի սոցիալական կարելի է բացատրել նվաճումները չեն զիջում համադրելի տարբեր գործոններով, երկրներին: որոնք, սակայն, երկարաժամկետ հեռանկարում նման վերջնարդյունքներ չեն երաշխավորի: Նշված վերջնարդյունքները պահպանելու համար կառավարությունը կարող է դիտարկել բյուջետային հատկացումների ավելացումը ոլորտային ծախսերի արդյունավետությունը և արտադրողականությունը բարելավելու հետ մեկտեղ: 14 Քաղաքականության Հիմնական եզրահանգումներ Քաղաքականության ոլորտ վերաբերյալ առաջարկություններ Պետական Պետական ընթացիկ և կապիտալ 1. Բարելավել պետական ներդրումներ և աճ ծախսերի համակցությունը վերջինիս ներդրումների համար անբավարար հատկացում է մասնաբաժինը և ապահովում և կարող է խաթարել երկրի ամրապնդել պետական ապագա տնտեսական աճի ներդրումների հեռանկարները: համապատասխանությունը կառավարության Եթե կապիտալ ծախսերի զարգացման թերֆինանսավորման դիտվող միտումը նպատակներին: երկարաժամկետ հեռանկարում պահպանվի, ենթակառուցվածքի որակը 2. Ծրագրերի ցիկլի կվատթարանա: ուժեղացում՝ շեշտը դնելով օբյեկտիվ չափանիշների հիման վրա նույնականացման, առողջ պլանավորման, ծախսերի և իրականացման կարիքների գնահատման և հաշվետվողականության վրա՝ ծրագրված և կատարված ծախսերի միջև անջրպետը կրճատելու համար: Էլեկտրաէներգետիկ Էլեկտրաէներգետիկ ոլորտի ֆինանսական 1.Արգելել ոլորտի արդյունքները 2010 թ. ի վեր վատթարացել էլեկտրաէներգետիկ քվազիֆիսկալ են կառավարության որոշ համակարգի պետական ռիսկերը գործողությունների և քաղաքականության ընկերությունների հետևանքով, որոնց թվում՝ (ա) հիմնական հիմնական գործունեությանը չառնչվող գործունեությանը փոխառությունների ներգրավում, չառնչվող ծախսերը, վարկավորում և ծախսեր, (բ) ՀԷՑ-ի՝ փոխառությունները և արտածին պատճառներով առաջացող վարկավորումը: վնասների փոխհատուցման անբավարար մեխանիզմ և (գ) էլեկտրաէներգետիկ 2. Դիտարկել «Նաիրիտ» ոլորտի պետական ընկերությունների քիմիական գործարանի համար ծախսածածկում չապահովող լուծարման ծրագրի սակագներ: մշակումն ու իրականացումը և սկսել Վանաձորի քիմիական գործարանի պարտքերի 15 Քաղաքականության Հիմնական եզրահանգումներ Քաղաքականության ոլորտ վերաբերյալ առաջարկություններ ստացման իրավական գործընթացը: 3. Թույլատրել ՀԷՑ-ի 30 միլիարդ ՀՀ դրամի չափով վնասների վերականգնումը, որոնք կուտակվել են արտաքին պատճառների հետևանքով: 4. Ճշգրտել կարգավորման/ սակագնային մեթոդաբանությունը՝ ՀԷՑ- ի վնասների կուտակումից խուսափելու համար, որոնք պայմանավորված են էլեկտրաէներգիայի արտադրության կանխատեսվող և փաստացի կառուցվածքի անհամապատասխանու- թյամբ: 5. Ճշգրտումներ կատարել ՇևՊ ծախսերում և հրաժարվել սակագներն անփոփոխ թողնելու համար ՇևՊ ծախսերը պահելու պրակտիկայից: 6. Արտադրության նոր ծրագրերը նախատեսել ՊՄԳ-ների կառուցվածքով՝ արտադրական անհրաժեշտ հզորությունների ստեղծման նպատակով մասնավոր կապիտալ ներգրավելու համար: 7. Աղքատ սպառողներին 16 Քաղաքականության Հիմնական եզրահանգումներ Քաղաքականության ոլորտ վերաբերյալ առաջարկություններ բավարար չափով պաշտպանել էլեկտրաէներգիայի սակագների բարձրացումից: Ուղղակի Գոյություն ունի սուբսիդիաների 1. Մոնիթորինգի և սուբսիդիաների հատկացման ոչ թափանցիկ մեխանիզմ, գնահատման ռացիոնալացում որը չի օգնում սուբսիդիաները պահելը մեթոդաբանության կամ վերացնելը հիմնավորելուն: սահմանում՝ ազդեցությունն ըստ նախատեսվող վերջնարդյունքի գնահատելու համար: 2. Ըստ անհրաժեշտության՝ սուբսիդիաների վերադասակարգումը դրամաշնորհների: 3. Ծախսածածկման շեշտադրում և խթանների համապատասխանեցում (արդյունքահենք պայմանագրեր), որոնք ուղեկցվում են հասցեականության շահառուների վրա հիմնված մեխանիզմներով: 4. Թափանցիկ դասակարգում՝ համաձայն միջազգային չափանիշների: 17 Գլուխ 1. Մակրոտնտեսական և հարկաբյուջետային մարտահրավերները A. Համառոտ ակնարկ 1.1. Հայաստանի հարկաբյուջետային հնարավորությունները սահմանափակ են, և ցածր աճի ներկա միջավայրում կառավարությունը կանգնել է դժվար փոխզիջումների առջև: Հետճգնաժամային ժամանակահատվածում՝ 2010-2015 թթ., տարեկան միջին աճը պահպանվել է ընդամենը 4 տոկոսից փոքր-ինչ բարձր մակարդակում, իսկ իրական ՀՆԱ-ի 2008 թ. մակարդակը վերականգնվել է միայն 2013 թ.: Կառավարությունը 2010-2015 թթ. ընթացքում իրականացրեց հարկաբյուջետային խթանման փաթեթ, սակայն ընթացիկ և սոցիալական ծախսերի աճը սահմանափակեց պետական ներդրումներին ուղղվող միջոցները, իսկ արտաքին միջավայրի դժվարությունները խոչընդոտեցին մասնավոր ներդրումները: Դրա հետևանքով Հայաստանի տնտեսությունը շարունակում է խոցելի լինել արտաքին ցնցումների նկատմամբ, ինչը մատնանշում է հարկաբյուջետային բուֆերներ ստեղծելու անհրաժեշտությունը, մանավանդ երբ տնտեսական աճի տեմպը դանդաղում է Ռուսաստանի տնտեսության անկման և Եվրասիայում դրա ազդեցությունների տարածման հետևանքով: 1.2. 2009-2014 թթ. ընթացքում կոնսոլիդացման ջանքերը պայմանավորող հիմնական գործոնը ծախսերի կրճատումն էր: Ծախսերի կրճատումներն անհամաչափ ազդեցին գրեթե բոլոր ծախսային հոդվածների վրա, ընդ որում ճշգրտման բեռը մեծ մասամբ ընկավ պետական ներդրումային ծրագրերի վրա: 2011- 2014 թթ. ընթացքում հարկաբյուջետային կոնսոլիդացումը սպասվածից արագ ընթացավ, հիմնականում՝ կապիտալ ծախսերի թերակատարման պատճառով, որոնք 2009 թ. ՀՆԱ-ի 7 տոկոսից 2013-2014 թթ. նվազեցին ընդհուպ մինչև ՀՆԱ-ի 2.3 տոկոսը: 2015 թ. ընդհանուր առմամբ բյուջեի կապիտալ ծախսերի կատարման համեստ բարելավում գրանցվեց՝ հասնելով ՀՆԱ-ի 2.9 տոկոսին, ինչն այնուամենայնիվ մնում է ցածր և անհրաժեշտ է ավելացնել: Նույնը վերաբերում է նաև դրանց կատարման կանխատեսելիությանը: Միաժամանակ ընթացիկ ծախսերը 2008-2015 թթ. ընթացքում զգալի ավելացել են: Բյուջեում ավելացումների ամենամեծ մասը կլանել են սոցիալական նպաստները, սուբսիդիաները, կենսաթոշակները և տոկոսավճարները: Միաժամանակ զգալի առաջընթաց է արձանագրվել եկամուտների հավաքման տեսանկյունից, որոնց աճը 2009-2013 թթ. կազմել է ՀՆԱ-ի շուրջ 2.1 տոկոսային կետը, սակայն 2014 թ. մնացել են անփոփոխ՝ կազմելով ՀՆԱ-ի 22 տոկոսը, իսկ 2015 թ. ՀՆԱ- ի վատթարացել են 0.5 տոկոսային կետով: Չնայած առևտրի գծով հարկերի զգալի բացասական ազդեցությանը (ներմուծման ԱԱՀ և մաքսատուրքեր), ընդհանուր 18 հարկերի հավաքումը զգալի անկում չունեցավ ներքին հարկերի դրական ազդեցության շնորհիվ: 1.3. ՀՆԱ-ի նկատմամբ պետական պարտքի հարաբերակցությունը, 2008 թ. սկսած, եռապատկվեց՝ հիմնականում ուղղված լինելով հանրային սպառման ծախսերին: Կառավարության կողմից 2008-2009 թթ. հարկաբյուջետային խթանի ֆինանսավորման համար փոխառությունների ներգրավումն ավելացնելուն զուգահեռ՝ ՀՆԱ-ի նկատմամբ արտաքին պետական պարտքն աճեց 22.1 տոկոսային կետով՝ 2009 թ. կազմելով 35.7 տոկոս և 2015 թ. շարունակելով աճել մինչև 41.0 տոկոս: Պետական փոխառությունների զգալի մասը գոյացել է 2013 թ. (ՀՆԱ-ի շուրջ 6.4 տոկոսը) և 2015 թ. (ՀՆԱ-ի շուրջ 4.7 տոկոսը) եվրապարտատոմսերի թողարկումից, որոնք մասամբ օգտագործվել են նախ՝ 2009 թ. ճգնաժամի ընթացքում Ռուսաստանից ստացված հրատապ խոշոր վարկի մասնակի վերաֆինանսավորման, ապա 2015 թ. այն վերաֆինանսավորելու համար: 2013-2015 թթ. ընթացքում ընդհանուր՝ ներքին և արտաքին պետական պարտքի մեծությունն ավելացավ շուրջ 20 տոկոսով՝ 2015 թ. վերջին հասնելով ՀՆԱ-ի 48.8 տոկոսին: Սակայն, չնայած պարտքի մեծության զգալի ավելացմանը, տնտեսական աճը թույլ է եղել՝ մտահոգություններ առաջացնելով ՀՀ կառավարության կողմից սպառման ծախսերին ուղղվող հանրային ռեսուրսների արդյունավետության առնչությամբ: Պետական պարտքի մակարդակի կայունացման և նվազեցման համար հարկաբյուջետային կոնսոլիդացումը պետք է սկսվի արդեն իսկ 2016 թ. և շեշտադրի եկամուտների ավելացումը, ոչ թե ծախսերի կրճատումը (հավելված 1): 1.4. Թեև պետական ներդրումները համեմատաբար ցածր են, Հայաստանում ենթակառուցվածքների որակն ավելի լավ է ԵԿԱ տարածաշրջանի երկրների համեմատ, որոնք ավելին ծախսելու միտում ունեն: Հայաստանում կապիտալ ծախսերի ցածր մակարդակն անպայման ենթակառուցվածքի վատ որակ չի ենթադրում, ինչին սովորաբար կարելի է հանդիպել անցումային երկրներում: ՀՆԱ-ի նվազ, քան 3 տոկոսը կազմող պետական կապիտալ ծախսերի պարագայում, հաշվի առնելով ենթակառուցվածքների, օրինակ՝ ճանապարհների ընդհանուր որակը, Հայաստանը ԵԿԱ տարածաշրջանի անցումային երկների շարքում մոտավորապես միջին դիրք է զբաղեցնում: Այսուհանդերձ որոշակի զգուշավորություն է անհրաժեշտ երկու պատճառով: Նախ՝ ներդրումային ծրագրերը, որպես կանոն, ենթադրում են պլանավորման ավելի երկար՝ շատ տարիներ ընդգրկող ժամանակահատված: Երկրորդ՝ պետական ծախսերի ազդեցությունը ենթակառուցվածքների որակի վրա կարող է լինել լագային կախյալ: Ուստի ենթակառուցվածքների որակը կարող է վատանալ, եթե երկարաժամկետ հեռանկարում թերֆինանսավորումը շարունակվի: 1.5.Հակացիկլային հարկաբյուջետային քաղաքականությունը մակրոռիսկերի կառավարման կարևոր գործելակերպ է, սակայն Հայաստանի կառավարության 19 ծախսերը խիստ պրոցիկլային են: Հայաստանի կառավարության ծախսերն ակնհայտ պրոցիկլային են, ընդ որում՝ 2005-2015 թթ. ՀՆԱ-ի ցիկլային բաղադրիչի հետ կոռելացիան 31 տոկոս էր: Ի տարբերություն նշվածի, հակացիկլային հարկաբյուջետային ծախսեր կատարող արդյունաբերական երկրներն ունեն բացասական կոռելացիա, օրինակ՝ ԱՄՆ-ի պետական ծախսերի կոռելացիան -94 տոկոս է: Հակացիկլային հարկաբյուջետային քաղաքականությունը Հայաստանի համար առանձապես կարևոր է, քանի որ այլընտրանքը՝ դրամավարկային քաղաքականությունը, խիստ դոլարացված շուկայում բավական թույլ է: 1.6. Սույն գլուխը բաժանված է երկու լրացուցիչ բաժնի: Բ բաժնում ներկայացվում և վերլուծվում է սոցիալական և կապիտալ ծախսերի արդյունավետությունը՝ համեմատական հենանշման միջոցով: Գ բաժնում քննարկվում են հարկաբյուջետային զարգացումները և ծախսերի միտումները: 1.7. Այս գլխում բացահայտվում է, որ ըստ որոշ չափանիշների՝ Հայաստանում սոցիալական ծախսերի արդյունավետությունը, եկամտի նույն մակարդակով համադրելի երկրների համեմատ, բարձր է:  Սոցիալական ծախսեր: Չնայած այլ երկրների համեմատ զգալի պակաս ծախսերին (ՀՆԱ-ի նկատմամբ)՝ Հայաստանի վերջնարդյունքի ցուցանիշները վատ չեն: o Կրթություն: Թեև կրթությանն ուղղված ծախսերը Հայաստանում ցածր են համեմատելի երկրներից, կրթության վերջնարդյունքները լավ են, որից հետևում է, որ կառավարության՝ կրթությանն ուղղված ծախսերն արդյունավետ են: o Առողջապահություն: Չնայած, ինչպես ՀՆԱ-ի նկատմամբ տոկոսային արտահայտությամբ, այնպես էլ մեկ շնչի հաշվով հատկացվող միջոցները սահմանափակ են, Հայաստանի առողջապահության ոլորտում վերջնարդյունքները շատ վատ չեն՝ պայմանավորված առողջապահության համակարգի կառուցվածքային փոփոխություններով: o Սոցիալական պաշտպանություն: Հայաստանը սոցիալական պաշտպանության ուղղությամբ ավելի մեծ ծախսեր է կատարում, քան ՑՄԵ երկրները, սակայն ԱՊՀ և ԵՄ երկրների համեմատ՝ ավելի քիչ է ծախսում: Հայաստանի սոցիալական ծախսերն արդյունավետ են աղքատությունը նվազեցնելու հարցում:  Կապիտալ ծախսեր: Նույն կերպ կապիտալ ծախսերի արդյունավետությունը զգալիորեն ցածր չէ՝ չնայած վերջին մի քանի տարիներին դիտված պետական ներդրումային ծախսերի նվազման միտումին: 20 1.8. Վերոնշյալ դիտարկումները կարելի է բացատրել տարբեր գործոններով, այդ թվում՝ խորհրդային շրջանից ժառանգած սոցիալական լավ վերջնարդյունքերով, առաջին սերնդի ինստիտուցիոնալ և կառուցվածքային բարեփոխումների վաղ իրականացմամբ, որոնք օգնեցին ներդնելու մեկ շնչի հաշվով ֆինանսավորման, պայմանագրերի կնքման և կառավարման/ղեկավարման ավելի արդյունավետ համակարգեր, ինչպիսիք են, օրինակ՝ Պետական առողջապահական գործակալության ստեղծումը ծառայությունների բաշխման կամ ձեռքբերման համար և սփյուռքից ոչ բյուջետային խողովակներով ստացված նշանակալի օգնությունը: B. Կառավարության գործունեության արդյունքների համեմատական հենանշումը Սոցիալական ծախսեր 1.9. Հայաստանի ծախսերի կատարողականի բնութագրի վերլուծությամբ, երկրների երեք խմբերի համեմատ, վեր են հանվում Հայաստանի ծախսերի արդյունավետության համեմատական ցուցանիշները: Հենանշման մեթոդը, որի միջոցով 2012 թ. Հայաստանի ընդհանուր կառավարման համակարգի ծախսերի կատարողականը համեմատվում է երեք խմբերի հետ, այդ թվում՝ ցածր և միջին եկամտով երկրների (ՑՄԵԵ, անգլ.՝ LMICs), Հարավային Կովկասի ու ԱՊՀ երկրների և ԵՄ երկրների հետ, բացահայտել է, որ Հայաստանի կառավարման ընդհանուր համակարգի ծախսերը ամենացածրն են յուրաքանչյուր խմբի միջին ծախսերի համեմատ, սակայն դրանց կատարողականը՝ գնահատված ըստ ՀԶՆ վերջնարդյունքի ընտրված ցուցանիշների, վատագույնը չէ: Ավելին, մարդկային զարգացման համաթվով (ՄԶՀ) գնահատված աղքատության ցուցանիշներով Հայաստանի արդյունքները զգալիորեն գերազանցում են ՑՄԵ երկրներին, փոքր-ինչ ավելի բարձր են ԱՊՀ երկրներից և զիջում են ԵՄ երկրներին: Ջինի գործակցով գնահատվող հավասարության առումով Հայաստանի կատարողականը գերազանցում է ՑՄԵ երկրներին և համադրելի է ԱՊՀ և ԵՄ երկրներին: 1.10. Արտացոլելով ծախսերի սահմանափակ փաթեթը՝ Հայաստանում ցածր է սոցիալական ոլորտին հատկացվող պետական ծախսերի ցուցանիշը: Առողջապահության ոլորտում, անգամ մասնավոր հատվածի առողջապահական ծախսերը ներառելու դեպքում, Հայաստանը 3.3 տոկոսով պակաս է ծախսում ԱՊՀ երկրներից և 4.3 տոկոսով պակաս՝ ԵՄ երկրներից: Նմանապես կրթության ոլորտում Հայաստանը միջինը 1.1 տոկոսով պակաս է ծախսում ՑՄԵ երկրներից և շուրջ 3 տոկոսով պակաս՝ ԱՊՀ և ԵՄ երկրներից: Թեև սոցիալական պաշտպանության ոլորտում Հայաստանը ՑՄԵ երկրներից 2.4 տոկոսով ավելի է ծախսում, զիջում է ԱՊՀ և ԵՄ երկրներին, համապատասխանաբար, մոտ 4 և 10 տոկոսով: Հայաստանը 2012 թ. 21 սոցիալական ծառայությունների ոլորտում ծախսել է ՀՆԱ-ի 6.8 տոկոսը, ինչը զգալի ավելի է ՑՄԵ երկրների ծախսած 3 տոկոսից և զգալի պակաս ԱՊՀ և ԵՄ երկրների, համապատասխանաբար, ՀՆԱ-ի 11 և 17 տոկոսը կազմող ծախսերից (նկար 1): Նկար 1. Սոցիալական ոլորտներում կառավարության ծախսերը (% ՀՆԱ-ի նկատմամբ) 1.11. Չնայած ծախսերի համեմատաբար ցածր մակարդակին՝ Հայաստանի արդյունքները, գնահատված վերջնարդյունքի ընտրված ցուցանիշներով, վատագույնների թվում չեն (նկար 2): Մահացության ցուցանիշով, որը չափվում է 1,000 կենդանածինների հաշվով մանկամահացության ցուցանիշով, Հայաստանը զիջում է ԱՊՀ երկրներին և զգալի հետ է մնում ԵՄ երկրներից: Կանանց կյանքի սպասվող տևողության (ծննդյան պահին, տարիներ) ցուցանիշով Հայաստանը գերազանցում է ԱՊՀ երկրներին, սակայն զիջում է ԵՄ երկրներին: Ինչ վերաբերում է դպրոցներում ընդգրկվածության (միջնակարգի զուտ տոկոս) ցուցանիշին, Հայաստանի արդյունքներն ավելի լավ են, քան ՑՄՄ երկրներինը, ԱՊՀ երկրների հետ նույն մակարդակում են և զիջում են ԵՄ երկրներին: 22 Նկար 2. Կատարողականի ընտրված ցուցանիշներ . շեղումը խմբի միջինից Best Աղբյուրը՝ ՀԶՑ և ՄԱԿ: Ծանոթ. Վերջնարդյունքի արժեքների սանդղակը կազմվել է ներկայացման համար: ՑՄԵ երկրների մանկամահացության և կյանքի սպասվող տևողության տվյալները մատչելի չեն: 1.12. Հայաստանի համեմատաբար լավ կատարողական արդյունքների հնարավոր բացատրություններից մեկը կարող է լինել այն, որ վերջնարդյունքների վրա, կառավարության ծախսերից բացի, ազդել են այլ գործոններ: Ըստ Միավորված ազգերի Զարգացման ծրագրի՝ 2010 թ. մարդկային զարգացման համաթվի (ՄԶՀ) Հայաստանի ցուցանիշի բարելավումը վերագրվում է «մեկ շնչի հաշվով եկամտի ավելացմանը՝ ի տարբերություն սոցիալական զարգացման բարելավման»: Նմանատիպ արդյունքներ են ապահովվել առողջապահության, կրթության և սոցիալական պաշտպանության ոլորտներում՝ որոշակի տարբերություններով: Թեև մեկ շնչի հաշվով Հայաստանի ոլորտային ծախսերն ամենացածրն են յուրաքանչյուր խմբում մեկ շնչի հաշվով միջին ծախսերի համեմատ և վերջնարդյունքի ընտրված ցուցանիշներով գնահատված ոլորտային կատարողականը զիջում է ԵՄ երկրներին, սակայն ԱՊՀ երկրների և ՑՄԵ երկրների համեմատ այնքան ցածր չէ, որքան կարելի էր սպասել (աղյուսակ 3): Հաջորդ երկու ենթաբաժիններում ավելի հանգամանորեն ներկայացվում են առողջապահության և կրթության ոլորտի ծախսերը: 23 Աղյուսակ 3. Սոցիալական ոլորտներում վերջնարդյունքի ընտրված ցուցանիշներ, մատչելի ամենավերջին դիտարկումներ Outcome Indicators GEO LMICs CIS EU ARM LMIC CIS EU Health Incidence of tuberculosis (per 100,000 people) … Physicians (per 1,000 people) … HALE (health adjusted life expectancy, years) Education Adult literacy rate (% of people ages 15 and above) Secondary gross enrollment (ratio total) Lower secondary completion rate Tertiary gross enrollment (ratio total) Social Protection Human Development Index Gini Index The longer the bar the better Աղբյուրը՝ ՀԶՑ և ՄԱԶԾ: Առողջապահություն 1.13. Առողջապահության ոլորտում մեկ շնչի հաշվով համեմատաբար ցածր ծախսերը կապված են թույլ վերջնարդյունքների հետ, սակայն դրանք ԱՊՀ խմբի միջին ցուցանիշից շատ ավելի վատ չեն, ինչպես կարելի էր սպասել: Նույնիսկ մասնավոր հատվածի առողջապահական ծախսերը ներառելու դեպքում Հայաստանն ԱՊՀ երկրների համեմատ 3.3 տոկոսով, իսկ ԵՄ երկրներից 4.3 տոկոսով պակաս է ծախսում: Դիտարկելով առողջապահական վերջնարդյունքների չորս մատչելի ցուցանիշները՝ մանկամահացության ցուցանիշը, տուբերկուլյոզի ցուցանիշը (100000 մարդու հաշվով), 100000 մարդու հաշվով բժիշկների ցուցանիշը և HALE (առողջությամբ ճշգրտված կյանքի սպասվող տևողությունը ծննդյան պահից) ցուցանիշը, Հայաստանի կատարողականը զգալիորեն զիջում է ԵՄ երկրներին և փոքր-ինչ՝ ԱՊՀ երկրներին: ՑՄԵ երկրների համար մատչելի վերջնարդյունքի միակ ցուցանիշի առումով Հայաստանի արդյունքը նշանակալիորեն գերազանցում է ՑՄԵ երկրներին: 1.14.Մասամբ արդյունավետության բարձրացմամբ կարող է բացատրվել, թե ինչու առողջապահության ոլորտում Հայաստանի վերջնարդյունքներն այնքան վատ չեն, որքան անկալվում էր՝ ելնելով ծախսերի մակարդակից: Առողջապահության ոլորտում կառավարության ծախսերի արդյունավետության գնահատումը՝ DEA մեթոդի կիրառմամբ, ցույց է տալիս, որ Հայաստանում առողջապահական ծախսերը 24 արդյունավետ են՝ ընտրանքի մյուս երկրների համեմատ: Հայաստանի առողջապահության ծախսերի արդյունավետությունը 1.0 միավորով հասնում է արդյունավետության սահմանին (ամենաարդյունավետ) այնպիսի երկրների հետ մեկտեղ, ինչպիսիք են Բուլղարիան, Չեխիան, Ֆինլանդիան, Հունաստանը, Իտալիան, Լյուքսեմբուրգը և Ռումինիան (նկար 3): Առողջապահական ծախսերի մեծությունից և արդյունավետությունից զատ, մյուս գործոնները, որոնցով սա կարելի է բացատրել, ըստ տարբեր ուսումնասիրությունների, ներառում են բուժանձնակազմի և/կամ հանրային առողջապահության ոլորտի պաշտոնյաների կարողությունները՝ գումարած առկա տեխնոլոգիաները և դեղորայքի ու սարքավորումների որակը: 1.15. 1990-ականներից սկսած՝ Հայաստանը կարևոր քայլեր է կատարել իր առողջապահական համակարգի կառուցվածքային փոփոխությունների ուղղությամբ: Իրականացվել են ինստիտուցիոնալ և կառուցվածքային լուրջ բարեփոխումներ, որոնք հետապնդել են առողջապահական ծառայությունների մատուցման արդյունավետության, մատչելիության և որակի բարելավման ընդհանուր նպատակ: Բարեփոխումները ներառել են. (ա) առողջության առաջնային պահպանման օղակի ուժեղացումը, (բ) հիվանդանոցների ավելցուկային հզորությունների կրճատումը, (գ) ծառայություն մատուցողների վճարման մեխանիզմների փոփոխությունն ու ծառայությունը ձեռք բերողի ու մատուցողի տարանջատումը և (դ) անվճար առողջապահական ծառայություններ մատուցելիս անապահովների թիրախավորումը: Առողջության առաջնային պահպանման օղակում Հայաստանում հաստատվել է ընտանեկան բժշկության մոդելը՝ պահելով բժիշկներին: Հիվանդանոցային օղակում միաձուլումների և հիվանդանոցային ծառայությունների վերափոխման միջոցով կրճատվել են ավելացուկային հզորությունները: Առողջապահության ֆինանսավորման ոլորտում ստեղծվել է գնումներն իրականացնող առանձին պետական գործակալություն, և ձեռնարկվել են ծառայություն մատուցողների վճարման բարեփոխումներ, այդ թվում՝ վերջերս ներդրված կատարողական արդյունքների հիման վրա պայմանագրերի կնքումն առողջության առաջնային պահպանման օղակի բժիշկների համար: Ինչպես արդյունավետության բարձրացման դեպքում, առողջապահության ոլորտում կատարողական արդյունքների բարելավումը բացատրող մյուս գործոնների թվում են բուժանձնակազմի կամ հանրային առողջապահության ոլորտի պաշտոնյաների կարողությունները՝ առկա տեխնոլոգիաներով և դեղորայքի ու սարքավորումների որակով հանդերձ: Առողջապահական ենթակառուցվածքում երկու տասնամյակի ընթացքում մարդկային ռեսուրսների և հագեցվածության ուղղությամբ կատարված ներդրումները չափազանց կարևոր են եղել կառավարության համար երկրում առողջապահական ծառայությունների մատուցման արդիականացումը խթանելու հարցում: 25 Նկար 3. Արդյունավետության միավորները, առողջապահության ուղղությամբ ընդհանուր ծախսերը և մասնավոր հատվածի առողջապահական ծախսերի մասնաբաժինը Աղբյուրը՝ Boost տվյալների շտեմարան: Կրթություն 1.16. Կրթության ոլորտում Հայաստանը մոտ 1 տոկոսով պակաս է ծախսում ՑՄԵ երկրների միջին ցուցանիշից և շուրջ 3 տոկոսով պակաս՝ ԱՊՀ և ԵՄ միջինից: Հայաստանը ծախսել է ՀՆԱ-ի 2.4 տոկոսը՝ ՑՄԵ երկրների ծախսած ՀՆԱ-ի 3.5 տոկոսի, ԱՊՀ-ի ծախսած ՀՆԱ-ի 5.3 տոկոսի և ԵՄ-ի ծախսած ՀՆԱ-ի 5.2 տոկոսի համեմատ: Կրթական ծախսերի ավելի խոր ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ տարրական կրթության օղակում Հայաստանը, ըստ աշակերտների թվի, ծախսել է մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի 16 տոկոսը, ինչը բարձր է ՑՄԵ երկրների ծախսերի 14 տոկոսից և զգալի պակաս՝ ԱՊՀ և ԵՄ երկրների, համապատասխանաբար, 24 և 23 տոկոս ցուցանիշներից (նկար 4): Միջնակարգ կրթության ոլորտում Հայաստանը մեկ աշակերտի համար ծախսել է մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի 18 տոկոսը, որը հավասար էր ՑՄԵ երկրների ծախսած գումարին, սակայն պակաս է ԱՊՀ և ԵՄ երկրների ծախսած,՝ համապատասխանաբար, 25 և 28 տոկոսից (նկար 5): 1.17.Մեկ շնչի հաշվով համեմատաբար ցածր ծախսերը զուգակցվում են, ԱՊՀ և ՑՄԵ երկրների խմբի միջին ցուցանիշների համեմատ, հարաբերականորեն լավ վերջնարդյունքների հետ: Չափահասների գրագիտության ցուցանիշի առումով Հայաստանը զգալիորեն գերազանցում է ՑՄԵ երկրներին և ԱՊՀ ու ԵՄ երկրների հետ հավասար մակարդակում է: Միջնակարգ կրթության զուտ ընդգրկվածության ցուցանիշով Հայաստանը գերազանցում է ՑՄԵ երկրներին, ԱՊՀ երկրների հետ նույն մակարդակում է և զիջում է ԵՄ երկրներին: Միջնակարգ կրթության ցածր դասարաններն ավարտելու և բարձրագույն կրթության համախառն 26 ընդգրկվածության ցուցանիշների առումով Հայաստանն ավելի լավ արդյունքներ ունի, քան ՑՄԵ երկրները, սակայն զիջում է ԱՊՀ և ԵՄ երկրներին: Ի վերջո, 4-րդ և 8- րդ դասարանների մաթեմատիկայի և բնագիտական առարկաների TIMSS թեստի միավորները ցույց են տալիս, որ մաթեմատիկա առարկայից Հայաստանի արդյունքները փոքր-ինչ լավ են ԱՊՀ-ի համեմատ, սակայն բնագիտության դեպքում զիջում են ԱՊՀ-ին: 1.18. Կրթության ոլորտում դրական արդյունքները կարելի է մասամբ բացատրել ծախսերի միջինից բարձր արդյունավետությամբ: Ոլորտում արդյունավետության վերլուծությունը՝ DEA գործիքի կիրառմամբ, բացահայտել է, որ տարրական և միջնակարգ կրթության ծախսերի արդյունավետության, համապատասխանաբար, 0.66 և 0.75 միավորների պարագայում Հայաստանի ցուցանիշներն ամենարդյունավետներից չեն, բայց բարձր են ընտրանքի մյուս երկրների միջին ցուցանիշից: Քանի որ Հայաստանի կառավարությունն իր կրթության ոլորտի բյուջեի 65 տոկոսից ավելին ծախսում է տարրական և միջնակարգ կրթության ուղղությամբ, տվյալ երկու ենթաոլորտներում ծախսերի արդյունավետության բարձրացումը կարևոր է5: Բացի այդ, կրթության ոլորտի համար նպաստավոր են եղել սոցիալական պաշտպանության ոլորտի ծախսերի շնորհիվ առաջացող արտաքին ազդեցությունները: Այսպես, 2014 թ. ՊԾՈՒ-ով եզրակացվել էր, որ սոցիալական աջակցության ծրագրերի իրականացումը, օրինակ՝ անապահովության գնահատման հիման վրա ընտանեկան նպաստների ծրագիրը (ԸՆԾ) կարևոր դեր է կատարել աղքատության նվազեցման հարցում և նպաստել մարդկային կապիտալի զարգացմանը: Աղքատության վերին գծից վար գտնվող տնային տնտեսությունների շրջանում ընտանեկան նպաստ ստացողները գրեթե երեք անգամ ավելի են ծախսում կրթության ոլորտում, քան չստացողները: 5 Միջնակարգ կրթության եզակի մուտքի-բազմակի ելքի DEA ընտրանքում ներառվել է ԱՊՀ 4 և ԵՄ 14 երկիր: Մուտքային փոփոխականն է «աշակերտների թվով ծախսերը միջնակարգ կրթությունում»: Օգտագործվող ելքային փոփոխականներն են՝ «միջնակարգ կրթությունում զուտ ընդգրկվածությունը, %» և «միջնակարգ կրթության ցածր դասարաններն ավարտելու ցուցանիշը»: Տարրական կրթության եզակի մուտքային և ելքային DEA ընտրանքում ներառվել են ԱՊՀ նույն 4 երկրները և ԵՄ 25 երկիր: Մուտքային տվյալները 2012 թ. տվյալներ են, իսկ ելքայինը՝ մատչելի ամենավերջին տվյալները: Հայաստանի պետական ծախսերի աղբյուրը BOOST-ն է, իսկ մնացածինը՝ Education Stat-ը: 27 Նկար 4. Տարրական կրթության արդյունավետության միավորները Efficiency Scores Single Input- Output DEA: Input= Primary Education per Pupil Spending; Output= Primary gross enrollment education Coun ROM MDA ARM HUN SWE DNK GEO DEU GBR BGR AUT UKR NLD SVN POL LUX FRA LVA PRT LTU SVK CYP CZE ESP BEL EST FIN ITA IRL Efficiency spending try Primary 16.2 10.7 18.4 26.4 11.8 18.4 21.9 19.7 16.3 18.3 19.6 19.9 28.1 20.8 21.1 21.8 22.9 22.8 22.8 23.0 24.7 24.8 25.5 27.4 27.6 28.9 30.6 34.1 39.5 0.66 1.00 1.00 1.00 0.90 0.85 0.76 0.66 0.66 0.58 0.54 0.53 0.53 0.51 0.51 0.49 0.49 0.47 0.47 0.46 0.43 0.43 0.42 0.39 0.39 0.37 0.35 0.31 0.27 Most efficient Least efficient Color scales: green =high efficiency/low spending; yellow =medium efficiency/medium spending; and red =low efficiency/high spending. Նկար 5. Միջնակարգ կրթության արդյունավետության միավորները Efficiency Scores Single Input-multiple Output DEA: Input= Secondary Education per Pupil Spending; Output=Secondary net enrollment and completion rate education Coun ROM MDA ARM SWE DNK GEO BGR UKR SVN LUX FRA LTU CYP ESP EST FIN ITA IRL Efficiency spending try Secondary 18.0 15.0 29.0 20.0 12.0 28.0 20.0 24.0 27.0 28.0 27.0 24.0 31.0 32.0 33.0 36.0 41.0 38.0 0.75 1.00 1.00 1.00 1.00 0.87 0.82 0.76 0.72 0.63 0.60 0.60 0.58 0.57 0.53 0.50 0.43 0.32 Most efficient Least efficient Color scales: green =high efficiency/low spending; yellow =medium efficiency/medium spending; and red =low efficiency/high spending. Սոցիալական պաշտպանություն 1.19. Սոցիալական պաշտպանության ոլորտում Հայաստանի ծախսերը՝ մեկ շնչի հաշվով, ցածր են՝ ԱՊՀ և ԵՄ երկրների համեմատ, սակայն ստացվող վերջնարդյունքները ԱՊՀ խմբի միջինից բարձր են: Թեև Հայաստանը ՑՄԵ երկրներից 2.4 տոկոսով ավելի է ծախսում, զիջում է թե՛ ԱՊՀ և թե՛ ԵՄ երկրներին, համապատասխանաբար, մոտ 4 և 10 տոկոսով: ՄԶՀ և Ջինի գործակցով չափվող վերջնարդյունքի ցուցանիշներով Հայաստանի կատարողականը զիջում է ԵՄ երկրներին ՄԶՀ ցուցանիշի առումով, սակայն Ջինի գործակցով նույն մակարդակում է: Հայաստանն ավելի լավ արդյունքներ ունի ՄԶՀ ցուցանիշով, քան ԱՊՀ երկրները, և Ջինի գործակցի առումով նույն մակարդակում է: Հայաստանի արդյունքները երկու ցուցանիշով էլ ՑՄԵ երկրների արդյունքներից բարձր են: 1.20.DEA գործիքի կիրառմամբ արդյունավետության վերլուծության արդյունքում ստացվում է 0.5-0.6 արդյունավետության միավոր, որը միջինից փոքր-ինչ ցածր է: 28 Սակայն 2014 թ. ՊԾՈՒ–ով արձանագրվում է, որ անգամ սոցիալական աջակցության ծրագրերում առկա որոշ վարչարարական անարդյունավետության պարագայում, Հայաստանի սոցիալական պաշտպանության համակարգն ընդհանուր առմամբ արդյունավետ է աղքատությունը նվազեցնելու հարցում: Եթե այս արդյունքները հետևողականորեն ապացուցվեն, ապա կարելի է արձանագրել, որ Հայաստանին կարծես հաջողվել է պակաս ծախսելով հասնել համադրելի արդյունքների, և առնվազն առողջապահության և կրթության ոլորտներում այդ արդյունքները մասամբ ապահովվում են արդյունավետ ծախսերի շնորհիվ: Կապիտալ ծախսեր 1.21. Կարևորվում է կապիտալ ծախսերի և´ մակարդակը, և´ որակը: Հայաստանում կապիտալ ծախսերի ցածր մակարդակն անպայման ենթակառուցվածքի վատ որակ չի ենթադրում, ինչը տարածված երևույթ է անցումային շատ երկրներում: Ըստ Հայաստանի պետական բյուջեի կապիտալ ծախսերի, որոնք 2015 թ. կազմել են ՀՆԱ-ի շուրջ 3 տոկոսը, երկիրը, հաշվի առնելով ենթակառուցվածքի ընդհանուր որակը, մեջին դիրք է գրավում ԵԿԱ-ի անցումային պետությունների մեծ մասի և որոշ արևմտաեվրոպական երկրների միջև, որոնց տեղեկացմամբ, որպես կանոն, ենթակառուցվածքի որակն ավելի լավ է, և որոնք նաև համեմատաբար ցածր կապիտալ ծախսեր են կատարում (նկար 6): Սակայն կասկածից վեր է, որ ենթակառուցվածքի որակը կվատթարանա, եթե երկարաժամկետ հատվածում թերի ֆինանսավորումը շարունակվի: 1.22. Նույն եզրակացությանը կարելի է հանգել՝ հակադրելով կապիտալ ծախսերի ընդհանուր մակարդակը և ճանապարհների որակը: Կրկին նշենք, որ Հայաստանի պետական ծախսերը, թվում է, շատ ավելի արդյունավետ են ԵԿԱ տարածաշրջանի մյուս երկրների հետ համեմատությամբ, սակայն դեռևս հետագա բարելավումներ են պահանջվում՝ եվրոպական ավելի զարգացած երկրների հետ համեմատելու դեպքում (նկար 7): Քանի որ ճանապարհաշինությունը կլանում է Հայաստանի ընդհանուր կապիտալ ծախսերի փաթեթի մոտ մեկ երրորդը, այս հանգամանքը անտեսվել չի կարող: Այնուամենայնիվ արդյունքներին պետք է որոշ զգուշավորությամբ մոտենալ երկու պատճառով: Նախ՝ ներդրումային ծրագրերը, որպես կանոն, ենթադրում են ծրագրման ավելի երկար ժամկետ՝ շատ տարիներ: Երկրորդ՝ պետական ծախսերի ազդեցությունը ենթակառուցվածքի վրա կարող է լինել լագային կախյալ: Հաշվի առնելով նշվածը՝ կապիտալ ծախսերի դեպքում ենթակառուցվածքի որակը վերլուծելիս հավանաբար ավելի երկար ժամանակահատված կարել է նախընտրել: 29 Նկար 6. Կապիտալ ծախսերի Նկար 7. Կապիտալ ծախսերի արդյունավետությունը ԵԿԱ և ԵՄ ընտրված արդյունավետությունը ԵԿԱ և ԵՄ ընտրված երկրներում. ենթակառուցվածքի ընդհանուր երկրներում. ճանապարհների որակը, որակը, 2012/2013 թթ. 2012/2013 թթ. Աղբյուրը՝ ՀԲ աշխատակիցների հաշվարկները՝ ՀՏՀ-ի (անգլ.՝ WEO) և Տնտեսական ֆորումի համաշխարհային մրցունակության զեկույցի հիման վրա, 2014 թ. Ծանոթ. Ընդհանուր ենթակառուցվածքի որակը տատանվում է 1-ից 7-ի (լավագույն) միջակայքում: 1.23. Հակացիկլային հարկաբյուջետային քաղաքականությունը մակրոռիսկերի կառավարման կարևոր գործիք է, սակայն Հայաստանի կառավարության ծախսերը բարձր պրոցիկլային են եղել: Հակացիկլային ծախսերը ցանկալի են, քանի որ կարող են ռեսուրսները փոխանցել պակաս նպաստավոր վիճակում գտնվող անհատներին և ընդհանուր պահանջարկի պակասի դեպքում ծառայել իրական տնտեսական ակտիվության խթանմանը: Մասնավորապես ֆինանսական վերջին ճգնաժամի ընթացքում շատ երկրների սոցիալական ծախսերը և խթանիչ փաթեթները կիրառվել են անհատներին դժվարությունների ժամանակ պաշտպանելու և զբաղվածությունը խթանելու համար: Սակայն Հայաստանի կառավարության ծախսերը միանշանակ պրոցիկլային են եղել, ընդ որում 2005-2013 թթ. ՀՆԱ-ի ցիկլային բաղադրիչի հետ կոռելացիան կազմել է 31 տոկոս: Ի տարբերություն նշվածի՝ արդյունաբերական շատ երկրներ հակացիկլային հարկաբյուջետային ծախսեր ունեն (նկար 8): Օրինակ՝ Միացյալ Նահանգների պետական ծախսերի կոռելացիան -94 տոկոս է: Հայաստանի պարագայում հակացիկլային հարկաբյուջետային քաղաքականությունը հատկապես կարևորվում է, քանի որ քաղաքականության այլընտրանքային տարբերակը՝ դրամավարկային քաղաքականությունը, բավականին թույլ է խիստ դոլարացված շուկայում: 30 Նկար 8. Իրական ՀՆԱ-ի ցիկլային բաղադրիչների և կառավարության իրական ծախսերի կոռելացիաները 2005-13 թթ. Աղբյուրը՝ ՀՏՀ, 2005–2013 թթ.: 1.24.Հայաստանում պետական ներդրումները մնում են փոքր և կրճատվել են ՀՆԱ-ի նկատմամբ: 1996–2015 թթ. ժամանակահատվածում Հայաստանում պետական ներդրումները միջինը կազմել են ՀՆԱ-ի մոտ 4-5 տոկոսը և ցածր են եղել Նկար 9. Պետական ներդրումները Հայաստանում Աղբյուրը՝ Բանկի աշխատակիցների հաշվարկներ և ՀՀ իշխանություններ : Ծանոթություն: Սեզոնայնությամբ ճշգրտված եռամսյակային ՀՆԱ-ի և ներդրումների շարքը: տնտեսությունում ընդհանուր ներդրումների 20 տոկոսից (նկար 9): Սակայն, 2012 թ. սկսած, պետական ներդրումները նվազել են՝ հասնելով մինչև ՀՆԱ-ի 3 տոկոսից ցածր մակարդակ: Դա 2012–2015 թթ. զարգացող տնտեսությունների (ՀՆԱ-ի 4.4 տոկոսը) և ԵԿԱ երկրների միջին ցուցանիշից (ՀՆԱ-ի 4.3 տոկոսը) պակաս է: Վերջին տարիներին պետական ներդրումների ցածր ցուցանիշը հիմնականում պայմանավորված է է եղել իրականացման ուշացումներով, որոնք հանգեցրել են բյուջեի կապիտալ ծախսերի թերակատարմանը: 31 Ներդիր 1. Պետական ներդրումները և տնտեսական աճը Տեսական և էմպիրիկ ուսումնասիրություններով հիմնավորվում է պետական ներդրումների և տնտեսական աճի դրական կապը: Ներդրումները և կապիտալի կուտակումը հայտնի են որպես տնտեսական աճը պայմանավորվող գործոն: Հատկապես պետական ներդրումների առնչությամբ Բարրոն (Barro, 1990) տեսականորեն դրական կապ է ցույց տվել պետական ներդրումների և տնտեսական աճի միջև. պետական ներդրումները փոխլրացնում են մասնավոր ներդրումները: Երկարաժամկետ հեռանկարում պետական ներդրումներն ավելացնում են ընդհանուր հիմնական կապիտալը և մեծացնում տնտեսության արտադրողականության կարողությունը: Կարճաժամկետ հեռանկարում, ինչպես կառավարության մյուս ծախսերը, պետական ներդրումների ավելացումը կարող է տնտեսությունը խթանել ֆիսկալ բազմարկիչների միջոցով: էմպիրիկ ուսումնասիրություններով պարզվել է, որ ԱՄՆ-ում (Aschauer, 1989) և զարգացած տնտեսություններում (Kneller et al., 1999, Abiad, et al., 2015) կառավարության ներդրումները խթանում են աճը: Հարակից գրականության վերջերս կատարված ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ պետական կապիտալի թողարկման էլաստիկությունը միջինը կազմում է 0.106 (Bom & Ligthart, 2014): Ավելին, պետական ներդրումներից առաջացող շոկերը, ըստ արդյունքների, որոնք ստացվել են 153 տնտեսությունների ընտրանքով, վիճակագրական առումով էական և տևական ազդեցություն են ունենում թողարկման վրա: Ընդհանուր առմամբ ՀՆԱ-ի չնախատեսված 1 տոկոսային կետի աճը պետական ներդրումներում թողարկման մակարդակը նույն տարում ավելացնում է շուրջ 0.4 տոկոսով և շոկից 4 տարի անց՝ 1.5 տոկոսով (ԱՄՀ, 2014 թ.): Ավելին, պետական ավելի բարձր ներդրումները կարող են մասնավոր ներդրումների արդյունավետությունը բարձրացնել և համալրել մասնավոր ներդրումները, և ի հայտ եկած նոր փաստերը հիմնավորում են զարգացող երկրներում պետական ներդրումների ունեցած այդ համալրող ազդեցությունը (Eden & Kraay, 2014): Ենթակառուցվածքում էական ճեղքվածքի առկայության պարագայում զարգացող շատ երկրներ պետական ներդրումների ավելացման շնորհիվ ունենում են լուրջ պոտենցիալ օգուտներ: Զարգացող երկրներում, որտեղ կապիտալի պաշարը համեմատաբար ցածր է, բարձր պետական ներդրումներ անող երկրներն աչքի են ընկնում տնտեսության ավելի արագ ընդլայնման ցուցանիշներով (Gupta et al., 2005): Ցածր իրական տոկոսադրույքների ներկա պայմաններում պետական ներդրումների աճը հատկապես գրավիչ է թվում: Սակայն, չնայած զարգացած երկրներում պետական ներդրումներից հնարավոր օգուտներին, ազդեցության չափը փոփոխվում է ըստ մի շարք գործոնների, այդ թվում՝ տնտեսական լճացման աստիճանի և պետական ներդրումների արդյունավետության: Ընդհանուր առմամբ պետական ներդրումների ազդեցությունն ավելի մեծ է, երբ ենթակառուցվածքի կարիքը հստակ բացահայտված է, պետական ներդրումների գործընթացներն արդյունավետ են և տնտեսական աճի տեմպի դանդաղման դեպքում, երբ ՀՆԱ-ն հնարավոր թողարկումից ցածր է (ԱՄՀ, 2014): Տարբեր մոդելներով վեր են հանվում վերջնական թողարկման վրա պետական 32 ներդրումների դրական ազդեցության փաստեր, սակայն տարբեր մեթոդաբանությունների արդյունքները տարբեր են: Եռամսյակային շարքերի հիման վրա վեկտորական ավտոռեգրեսիվ (VAR) պարզ վերլուծության արդյունքում տնտեսական աճը դրական է արձագանքում ներդրումների ավելացմանը (նկար 10): ՀՆԱ-ում ընդհանուր ներդրումների 1 տոկոսով աճը հաջորդ եռամսյակում նպաստում է իրական ՀՆԱ-ում շուրջ 0.35 տոկոսային կետի աճին, և ազդեցությունն աստիճանաբար նվազում է երկու տարվա ընթացքում: Կառուցվածքային վեկտորական ավտոռեգրեսիվ (SVAR) մոդելի հիման վրա ստացված ֆիսկալ բազմարկիչներ են՝ 0.21 միաժամանակյա ազդեցության համար և 1.12՝ մեկ տարի անց (ԱՄՀ, 2015): Կառուցվածքային մոդելից նմանակումներով հաշվարկվել է, որ Հայաստանի դեպքում կառավարության կատարած ներդրումների հատույցը բարձր է (Eden & Kraay, 2014): Նկար 10. Պետական ներդրումները (% ՀՆԱ-ի նկատմամբ) և մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ Աղյուսակ՝ ԱՄՀ ԿՖՎ և Համաշխարհային բանկի ՀԶՑ: Ծանոթ. Պետական ներդրումները 2012–2014 թթ. միջին ցուցանիշն են, իսկ մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ն՝ 2014 թ., կամ եթե չկա, 2013 թ. ցուցանիշն է: Ենթակառուցվածքի նկատմամբ մշտապես առկա պահանջը, ցածր մակարդակում պետական ներդրումները և հնարավոր բարձր փոխհատուցման ակնկալիքները ընդգծում են Հայաստանում պետական ներդրումների կարևորությունը: Կապիտալ ծախսերի ծրագրերի պատշաճ կատարումը, լավ նախագծումը, ներդրումների արդյունավետությունը և ներդրումների ժամկետները տնտեսության վրա պետական ներդրումների ազդեցությունն առավելագույնի հասցնելու առանցքային գործոններն են (նկար 11): 33 Նկար 11. Պետական ներդրումների արձագանքը ՀՆԱ-ի 1 տոկոսով աճին Աղբյուրը՝ Բանկի աշխատակիցների հաշվարկներ և ՀՀ իշխանություններ : Ծանոթ. VAR-ը ներառում է իրական ՀՆԱ-ի աճի երկու լագը, մասնավոր ներդրումները (ՀՆԱ-ի %) և պետական ներդրումները (ՀՆԱ-ի %): 34 C. Հարկաբյուջետային վերջին զարգացումները և միտումները 1.25. Հայաստանի բյուջեն փոքր է՝ տնտեսության չափի համեմատ: Վերջին տարիներին, կազմելով ՀՆԱ-ի շուրջ 25 տոկոսը, Հայաստանի ընդհանուր կառավարման համակարգի ծախսերը փոքր են ՑՄԵ երկրների, ԱՊՀ երկրների և ԵՄ երկրների համեմատ, ինչը հիմնականում պայմանավորված է կառավարության եկամուտների ավելացման սահմանափակ կարողությամբ: Իրոք, Հայաստանի հարկ- ՀՆԱ հարաբերակցությունը, որը նույն ժամանակահատվածում միջինը ՀՆԱ-ի 22 տոկոսն է կազմել, նույնպես ԵԿԱ տարածաշրջանի ամենացածր ցուցանիշների թվում է (նկար 12): Նկար 12. Եկամտի մակարդակը և կառավարության ծախսերը , 2012 թ. Աղբյուրը՝ ԱՄՀ ՀՏՀ տվյալների շտեմարան: 1.26. 2009-2014 թթ. Հայաստանում իրականացված հարկաբյուջետային կոնսոլիդացումը տարածաշրջանում ամենահավակնոտներից էր: 2009 թ. Հայաստանի հարկաբյուջետային դիրքը կտրուկ վատացավ, ընդ որում՝ բյուջեի պակասուրդը շեշտակի աճեց՝ նախորդ տարվա ՀՆԱ-ի 1.7 տոկոս ցուցանիշից հասնելով ՀՆԱ-ի 7.7 տոկոսի (նկար 13): Բյուջեի պակասուրդի աճը հիմնականում պայմանավորված էր բյուջեից սոցիալական պաշտպանության և տնտեսական ոլորտներին ուղղվող հատկացումների աճով՝ յուրաքանչյուրը ՀՆԱ 1.8 տոկոսային կետով 2008-2009 թթ ընթացքում: 2009 թ. սկսած՝ կոնսոլիդացման ջանքերի հիմնական շարժիչը ծախսերի լայնահեն կրճատումն էր: Ծախսերի կրճատումը 35 անհամաչափորեն ազդել է գրեթե բոլոր ծախսային հոդվածների վրա, ընդ որում՝ ճշգրտման բեռի ամենավատ ազդեցությունը բաժին է ընկել պետական ներդրումային ծրագրերին: 2011-2012 թթ. ընթացքում և ավելի ուշ՝ 2013 և 2014 թթ. հարկաբյուջետային կոնսոլիդացումն սպասվածից որոշ չափով արագ ընթացավ՝ հիմնականում պայմանավորված կապիտալ ծախսերի թերակատարմամբ, որոնք 2009 թ. ՀՆԱ-ի շուրջ 7 տոկոսից նվազեցին՝ 2014 թ. կազմելով 2.3 տոկոս: Փոխարենը, 2009 թ. սկսած, ընթացիկ ծախսերն ավելացան ՀՆԱ-ի 1.3 տոկոսային կետով 2014 թ. դրությամբ, իսկ 2008 թ. համեմատ՝ 4.2 տոկոսային կետով: Միաժամանակ զգալի առաջընթաց է ապահովվել եկամուտների հավաքման առումով, որոնց աճը 2009-2013 թթ. ընթացքում կազմել է ՀՆԱ-ի 2 տոկոսային կետից ավելի: 1.27. 2015 թ. արտաքին միջավայրի վատթարացման հետևանքով Հայաստանի տնտեսությունը զգալի բացասական ազդեցություններ կրեց՝ չնայած տնտեսական աճի սպասվածից բարձր արդյունքին: Մի կողմից՝ հարկաբյուջետային եկամուտները թերակատարվեցին ՀՆԱ-ի 0.5 տոկոսային կետով, մյուս կողմից՝ կառավարությունն իրականացրեց տնտեսական ակտիվության և սպառման խթանմանն ուղղված հարկաբյուջետային փաթեթ, որի հետևանքով նախորդ տարվա շուրջ 2 տոկոսի դիմաց բյուջեի պակասուրդն ընդլայնվեց մինչև ՀՆԱ-ի 4.8 տոկոսը: Այս ֆոնին միջնաժամկետ հեռանկարում հարկաբյուջետային կոնսոլիդացման տեմպը հավասարակշռելու համար կանխատեսվում է, որ պակասուրդը 2016 թ. կնվազի մինչև 4.1 տոկոս, այն նկատառումով, որ 2018 թ. այն կմոտենա 3 տոկոսից ցածր ցուցանիշի: Միաժամանակ արտաքին ֆինանսավորման աղբյուրների ցամաքելու և փոխառու միջոցների ներգրավման սահմանափակ կարողությունների համատեքստում ակնկալվում է, որ բյուջեի կոնսոլիդացումը կառարկայանա ներքին եկամուտների մոբիլիզացման ջանքերի բարելավման միջոցով՝ հարկային միասնական օրենսգրքի օժանդակությամբ: Հետամուտ լինելով 2014 թ. ՊԾՈՒ առաջարկություններին՝ կառավարությունը հարկային միասնական օրենսգրքում նախատեսեց հարկային քաղաքականության (ԱԱՀ ընդունելի շեմի նախատեսումը ԱԱՀ ցանցում, գյուղատնտեսության ոլորտի ներառումը, հարկերից ազատման արտոնությունների շրջանակի կրճատումը, շահաբաժինների հարկման ներդրումը և սեղմված բնական գազի, ալկոհոլի և ծխախոտի ակցիզային հարկերի բարձրացումը) և հարկային վարչարարության (բոլոր հարկ վճարողների համար գանձապետական հաշիվների ներդրումը, հարկերի վերադարձի ավելի թափանցիկ համակարգի ներդրումը և տրանսֆերային գնագոյացման մեխանիզմների մոնիթորինգը) նշանակալի փոփոխություններ, որոնց շնորհիվ ակնկալվում է, որ 2017-2021 թթ. ընթացքում հարկաբյուջետային եկամուտները կավելանան 2015 թ. ՀՆԱ-ի շուրջ 2 տոկոսային կետի չափով (զուտ արտահայտությամբ): 1.28.Պետական ծախսերի արդյունավետությունը կարևոր է, սակայն հարկաբյուջետային սահմանափակ հնարավորությունները կաշկանդում են 36 կառավարության՝ տնտեսության վրա ազդելու ունակությունը և սոցիալական ապահովության բարելավումը: Դրանից հետևում է, որ կառավարությունը պետք է ռացիոնալ դարձնի ծախսերի բաշխումը, բարելավի ծախսերի արդյունավետությունը և ավելացնի եկամուտների մոբիլիզացումը՝ աղքատությունը նվազեցնելու և ընդհանուր բարեկեցությունը խթանելու համար: Թեպետ ընդհանուր պետական ծախսերի փաթեթը 2012-2015 թթ. ընթացքում ավելացավ ավելի քան 5 տոկոսով և 2015 թ. հասավ ՀՆԱ-ի 29.4 տոկոսի, ծախսերի ավելացման ուղղությամբ փոփոխությունները տարածվեցին բոլոր հիմնական տնտեսագիտական հոդվածների վրա, ընդ որում՝ սոցիալական տրանսֆերտները, ապրանքները և ծառայությունները, դրամաշնորհները, ինչպես նաև աշխատուժի ծախսերը (քաղաքացիական ծառայողների աշխատավարձերի բարձրացումները) կլանեցին ճշգրտման հիմնական մասը: Բյուջեում ավելացումների ամենամեծ մասը բաժին է ընկել սոցիալական հատկացումներին և կենսաթոշակներին, որոնք ավելացել են ՀՆԱ-ի 1 տոկոսային կետի չափով: Միաժամանակ տոկոսավճարներն ավելացան՝ 2013 թ. ՀՆԱ-ի 1.0 տոկոսից 2015 թ. կազմելով 1.5 տոկոս, ինչը մասամբ պայմանավորված էր տեղական արժույթի արժեզրկմամբ: Աճեցին նաև սուբսիդիաները՝ հասնելով ՀՆԱ-ի շուրջ 0.7 տոկոսին: 2009 թ. ի վեր առաջին անգամ 2015 թ., իշխանությունների կողմից կապիտալ ծախսերի կատարման բարելավմանն ուղղված ջանքերին զուգահեռ, կապիտալ ծախսերն ավելացան՝ հասնելով ՀՆԱ-ի 2.9 տոկոսի: 37 Նկար 13. Ծախսերը, եկամուտները և բյուջեի պակասուրդը (% ՀՆԱ-ի նկատմամբ) Աղբյուրը՝ Համաշխարհային բանկի (ՀԲ) աշխատակիցների հաշվարկներ ԱՄՀ-ի «Համաշխարհային տնտեսության զարգացման հեռանկարները» (WEO) զեկույցի հիման վրա: Ծանոթ. * = հարկաբյուջետային հաշվարկված հաշվեկշիռը համապատասխանում է կապիտալ ծախսերի լիարժեք կատարման դեպքում բյուջեի պակասուրդին/հավելուրդին: 1.29. Բարեկեցության բարձրացմանն ուղղված այնպիսի ծախսեր, ինչպիսիք են կրթությունը, առողջապահությունը և սոցիալական պաշտպանությունը, 2015 թ., նախորդ տարվա համեմատ, ավելի բարձր էին: Սոցիալական պաշտպանության ծախսերը 2013-2015 թթ. ընթացքում աճեցին ՀՆԱ-ի 1.1 տոկոսային կետի չափով: Կրթության և առողջապահության ծախսերը ևս ճշգրտվեցին ավելացման ուղղությամբ, ընդ որում՝ աճը կազմեց, համապատասխանաբար, 0.1 և 0.3 տոկոսային կետ: Ընդհանուր բնույթի հանրային ծառայությունների ուղղությամբ կատարված ծախսերի աճը 2015 թ. շարունակվեց՝ 2012-2015 թթ. ընթացքում միջինը կազմելով 0.6 տոկոսային կետ: Տնտեսական հարաբերությունների ուղղությամբ ծախսերը 2015 թ. միջինը կազմել են ՀՆԱ-ի 2.2 տոկոսը՝ նվազելով 2013 թ. 2.8 տոկոս ցուցանիշից, երբ ավելացման ուղղությամբ վերանայումը պայմանավորված էր գազի դիմաց միանվագ վճարումով (2013 թ. ՀՆԱ-ի գրեթե 1.4 տոկոսը): 38 Նկար 14. Կենտրոնական կառավարության ծախսերը՝ Նկար 15. Կենտրոնական կառավարության ծախսերն ըստ տնտեսագիտական դասակարգման, 2008- 2015 թթ. ըստ գործառական դասակարգման, 2008-2015 թթ. Աղբյուրը՝ ՀԲ աշխատակիցների հաշվարկները, BOOST 1.30. Սոցիալական պաշտպանության ուղղությամբ պետական ծախսերը Հայաստանում հարկաբյուջետային խոշոր ճնշման աղբյուր են: Ոլորտի ծախսերի երկու երրորդից ավելին վերաբաշխվել է տարեցների գործառական խմբի սոցիալական ծախսերի ուղղությամբ, որոնք 2014 թ. փոքր-ինչ ընդլայնվեցին ինչպես ընդհանուր սոցիալական պաշտպանության ծախսերի մեջ դրանց բաժնի (2013 թ. 67 տոկոսից 2014 թ. կազմելով շուրջ 70 տոկոս), այնպես էլ ՀՆԱ-ի նկատմամբ մասնաբաժնի առումով (0.4 տոկոսային կետի աճ): Տարեցների գործառույթի ծախսերի շուրջ 80 տոկոսն ուղղվել է կենսաթոշակներին: Իշխանությունների կողմից կենսաթոշակային բարեփոխումների իրականացման ընթացքին զուգահեռ՝ 2013-2014 թթ. անվանական արտահայտությամբ կենսաթոշակային ծախսերն աճեցին 28.8 միլիարդ ՀՀ դրամով կամ 15 տոկոսով: Ընտանիքի և երեխաների հարցերի գործառույթը սոցիալական պաշտպանության ոլորտում բյուջեի ռեսուրսների երկրորդ խոշորագույն հասցեատերն, ինչը հիմնականում պայմանավորված է ընտանեկան նպաստների ծրագրով (միջինը ՀՆԱ-ի 0.8 տոկոս, նախորդ տարվա համեմատ), որին հաջորդում են մայրության նպաստները և երեխայի ծննդյան նպաստները, որոնք 2009 թ. ի վեր բարձրանալու միտում են ունեցել (միջինը 0.24 տոկոս, նախորդ տարվա համեմատ): Միաժամանակ գործազրկության նպաստները շարունակեցին նվազել՝ ոլորտում կառավարության նպատակներին համահունչ: Բնակարանային ապահովման ծախսերը նույնպես զգալիորեն կրճատվեցին՝ 1988 թ. երկրաշարժի հետևանքների հաղթահարմանն ուղղված պետական աջակցության աստիճանական դադարեցմանը համընթաց: Սոցիալական պաշտպանություն հոդվածի ներքո տրամադրված մյուս ծառայություններն անցած երեք տարիներին 39 զգալիորեն ընդլայնվեցին՝ նախորդ տարվա նկատմամբ 0.3 տոկոսով, ինչը հիմնականում պայմանավորված էր հանրային հատվածում զբաղվածների սոցիալական փաթեթների ուղղությամբ ծախսերի ավելացմամբ: 1.31. 2009 թ. սկսած՝ առողջապահության բյուջեն ավելի շեղված է դեպի հիվանդանոցային ծառայությունները: Միջին հաշվարկով՝ ընդհանուր առողջապահական ծախսերը (ըստ ՀՆԱ-ում տեսակարար կշռի) թերևս նույն մակարդակում են Կենտրոնական Ասիայի երկրների հետ, որոնք, որպես կանոն, առողջապահության ուղղությամբ թերածախս են անում (միջինը 2013 թ. ՀՆԱ-ի 1.8 տոկոսը), եթե համեմատում ենք տարածաշրջանի մյուս համադրելի երկրների (միջինը նույն տարվա ՀՆԱ-ի 4 տոկոսը) և ԵՄ երկրների հետ (2012 թ. միջինը ՀՆԱ-ի 7.8 տոկոսը), որոնք, որպես կանոն, իրենց բյուջեի ծախսերի ավելի մեծ մասն են ուղղում առողջապահությանը (ԵՄ-ում՝ միջինը կառավարության ընդհանուր ծախսերի 14.9 տոկոսը): Ինչպես նախորդ տարիներին, կառավարությունը շարունակել է սեղմել կապիտալ ծախսերի ցուցանիշը, որոնց այժմ բաժին է ընկնում ընդհանուր ոլորտային բյուջեի միայն 5 տոկոսը: 2014 թ. ընդհանուր հիվանդանոցային ծախսերը, 2013 թ. համեմատ, ավելացան՝ ի պատասխան երկրի առողջապահական համակարգի արդիականացմանն ուղղված մի շարք բարեփոխումների: 1.32. 2009-2013 թթ. ժամանակահատվածում կտրուկ անկումից հետո 2014 թ. կրթության ծախսերը, ըստ ամենայնի, փոքր-ինչ վերականգնվեցին: Ոլորտի բյուջեի շուրջ 46 տոկոսը հատկացվեց ընդհանուր միջանկարգ կրթությանը, որին հաջորդում են նախադպրոցական և ընդհանուր տարրական կրթությունը (21 տոկոս 2014 թ.), մասնագիտական կրթությունը (6.4 տոկոս) և բարձրագույն կրթությունը (8.2 տոկոս), իսկ կրթության ոլորտում տրամադրվող մյուս ծառայությունները (հիմնականում օժանդակ ծառայություններ) կլանում են բյուջեի մնացած 19 տոկոսը: 2014 թ. նշանավորվել է բյուջետային հատկացումների վերընթաց ճշգրտմամբ, ինչը պայմանավորված է եղել շենքերի կառուցման կամ վերակառուցման ուղղությամբ կատարվող կապիտալ ծախսերի ավելացմամբ և փոքր-ինչ էլ մասնագիտական և բարձրագույն կրթության ոլորտում ուսանողական նպաստների ավելացմամբ: 1.33. 2009 թ. ճգնաժամի հարվածից հետո առաջացել է բյուջեի կապիտալ ծախսերի քրոնիկ թերակատարման խնդիր, սակայն 2014 թ. ցուցանիշները բարելավվել են: 2014 թ. տարեվերջին ընդհանուր կապիտալ բյուջեի կատարումը գրեթե 80 տոկոս էր՝ բարձրանալով 2013 թ. ցածր՝ 60 տոկոս ցուցանիշից: Հատկապես ակնհայտ առաջընթաց է արձանագրվել տնտեսական հարաբերությունների ծախսերի դեպքում, որոնց մասով կապիտալ ծախսերը զգալի թերակատարվել էին 2012 և 2013 թթ.՝ կազմելով, համապատասխանաբար, 53 տոկոս (ՀՆԱ-ի 1.01 տոկոս) և 68 տոկոս (ՀՆԱ- ի 1.48 տոկոսը)՝ հաստատված կապիտալ ծախսերի բյուջեի համեմատ: Սակայն առողջապահության ոլորտի կապիտալ ծախսերը (կապիտալ ծախսերը կատարվել են 40 38 տոկոսով) և կրթության ոլորտի կապիտալ ծախսերը (52 տոկոս) շարունակել են զգալիորեն թերակատարվել՝ վնասելով այս կարևոր ոլորտներում հիմնական կապիտալի որակը և ծառայությունների մատուցումը: Նշվածին հակառակ՝ 2009 թ. ի վեր շարունակաբար գերակատարվել են հասարակական կարգի ուղղությամբ կապիտալ ներդրումները: Նկար 16. Կենտրոնական կառավարության ծախսերը (միլիոն ՀՀ դրամ) և շեղումը բյուջեով նախատեսված գումարներից (տոկոսային) Աղբյուրը՝ ՀԲ աշխատակազմի հաշվարկները BOOST հիման վրա: 1.34. Կապիտալ ծախսերի ճշգրտման ազդեցությունը կլանել են տնտեսական հարաբերությունների ուղղությամբ ծախսերը: Այս խմբի ներքո կապիտալ ծախսերը նվազել են 2009 թ. բարձր՝ 3.5 տոկոսից՝ 2014 թ. կազմելով ցածր՝ ՀՆԱ-ի 0.9 տոկոսը (տե՛ս նկար 17-ի աջակողմյան պատկերը): Կապիտալ ծախսերի լայնահեն կրճատումն ազդել է կրթության (0.3 տոկոսային կետով անկում) և հասարակական կարգի պահպանության և անվտանգության ոլորտների վրա (0.2 տոկոսով նվազում): Միևնույն ժամանակ, ընդհանուր բնույթի հանրային ծառայությունների, ինչպես նաև բնակարանաշինության և կոմունալ ծառայությունների գծով կապիտալ ծախսերը նույն ժամանակահատվածում ավելի պաշտպանված են եղել: 41 Նկար 17. Կապիտալի ճշգրտումը՝ ըստ ծախսատեսակների (ձախակողմյան պատկեր) և ոլորտների (աջակողմյան պատկեր), 2009/2014 թթ. Աղբյուրը` ՀԲ աշխատակազմի հաշվարկները BOOST-ի հիման վրա: Հարկումը 1.35. Հայաստանում հարկերի հավաքումը վերջին տարիներին կտրուկ աճեց՝ 2009 թ. ՀՆԱ-ի 16.5 տոկոսից 2014 թ. հասնելով 22.8 տոկոսի: Ներկայումս ընդհանուր եկամուտների շուրջ 97 տոկոսը ստացվում է հարկերից: Ավելացված արժեքի հարկը (ԱԱՀ) եկամուտների հիմնական աղբյուրն է, որին բաժին է ընկնում երկրի եկամուտների մոտ կեսը: Եկամտային հարկը, որը 2014 թ. հասավ ՀՆԱ-ի 6.4 տոկոսի, հաջորդ կարևոր խումբն էր. այն 2013 թ. դրությամբ ընդգրկել է սոցիալական ապահովության վճարները: Եկամուտների ավելացումը պայմանավորված էր 2013 թ. հունվարին ներդրված շրջանառության հարկով: Միաժամանակ վերջին 6 տարվա ընթացքում զգալիորեն նվազել է հաստատագրված հարկերի հավաքումը (օրինակ՝ բենզինի և դիզելային վառելիքի, հայրենական արտադրության և ներմուծված սիգարետի)՝ 2009 թ. բարձր՝ ՀՆԱ-ի 2.1 տոկոսից 2014 թ. կազմելով շուրջ 0.1 տոկոս, քանի որ իշխանություններն ուժեղացրել են հարկային միասնական համակարգին ուղղված ջանքերը: 1.36. Հարկային վարչարարությունը հարկաբյուջետային կառավարման կարևոր տարրն է և արդյունավետ իրականացման դեպքում այն կարող է նպաստել պետական միջոցների կառավարման ընդհանուր արդյունավետությանը: Չնայած Հայաստանի հարկային քաղաքականության և վարչարարության բարելավումներին՝ հարկահավաքն ուղեկցվել է հարկերի կանխավճարների և հարկերի գերավճարների կուտակմամբ: 2012-2015 թթ. ժամանակահատվածում հարկ վճարողների չմարված ժամկետանց հարկային պարտավորությունների մեծությունը (հարկային ապառքներ) ավելացավ 20 տոկոսով՝ մինչև 120 միլիոն ՀՀ դրամ և 2015 թ. կազմեց ՀՆԱ-ի շուրջ 2 տոկոսը: Դրա մի մասը բաղկացած է սնանկ կամ չաշխատող ընկերությունների չկատարած հարկային պարտավորություններից, որոնք մեկ տարուց մյուսն են 42 տեղափոխվում. մնացած մասի ծագումը պարզելու համար պահանջվում է լրացուցիչ վերլուծություն: Մյուս կողմից՝ հարկային գերավճարների մեծությունը (պետական բյուջեի պարտավորությունները հարկ վճարողների նկատմամբ՝ հարկային վճարումների կանխավճարային մուտքի, արտահանողների վերադարձման ենթակա ԱԱՀ-ի և այլ տեսքով) ժամանակի ընթացքում ավելացել է՝ մինչև 2015 թ. վերջը հասնելով 5.2 տոկոսի: Փաստորեն մասնավոր հատվածը ոչ բացահայտ կերպով սուբսիդավորել է պետական բյուջեն՝ մինչև 2014 թ. տրամադրելով ՀՆԱ-ի 3 տոկոսը գերազանցող զուտ անուղղակի սուբսիդիա, այնուհետև՝ ՀՆԱ-ի 2.8 տոկոսի չափով սուբսիդիա (2015 թ.): Նշված հարկային գերավճարները կարող են, ըստ էության, իրավաչափորեն պահանջվել և հաշվանցվել հարկ վճարողների ապագա հարկային պարտավորությունների դիմաց, որոնք այնուհետև կպահանջեն կառավարության կողմից զգալի ավելի բարձր հարկերի հավաքման և եկամուտների համախմբման ջանքեր՝ զուտ ազդեցությունը հավասարակշռելու համար: Աղյուսակ 4. Կենտրոնական կառավարության հարկային ապառքները 20 12-2015 թթ. (միլիարդ ՀՀ դրամ) 2012 2013 2014 2015 Հարկային ապառքներ 120.5 100.1 102.7 114.0 (տարեվերջ) Հարկային գերավճարներ 262.7 234.7 254.7 258.7 (տարեվերջ) Զուտ հարկային -142.2 -134.6 -152 -155.3 ապառքներ ՀՆԱ (անվանական) 4,266.0 4,556.0 4,828.6 5032.1 Զուտ հարկային -2.8 ապառքներ, % ՀՆԱ-ի նկատմամբ -3.2% -3.3% -3.2% Աղբյուրը՝ ֆինանսների նախարարություն: 1.37. Թե՛ հարկերի դրույքաչափերը և թե՛ հարկային վարչարարությունը Հայաստանում գործարարությամբ զբաղվելու համար ընկալվում են որպես լուրջ խոչընդոտ: Ըստ 2013 թ. Գործարար միջավայրի և ձեռնարկությունների գործունեության հետազոտության (անգլ.՝ BEEPS)՝ հարկերի դրույքաչափերը և հարկային վարչարարությունը նշվում են որպես երկրում գործարարությամբ զբաղվելու հիմնական խոչընդոտ (տե՛ս նկար 18): 43 Նկար 18. Հայաստանում գործարարությամբ զբաղվելու 10 գլխավոր խոչընդոտները 2013 թ. Աղբյուրը՝ 2013 Հայաստանի BEEPS տվյալները: 1.38.Հարկերի և հարկային վարչարարության առումով Հայաստանի կատարողականը ևս սպասվածից ցածր է՝ համեմատած տարածաշրջանի համադրելի երկրների և համաշխարհային միջին ցուցանիշի հետ, որը հավանաբար գերազանցում են միայն Ռումինիան (թե՛հարկերի դրույքաչափերի և թե՛ հարկային վարչարարության առումով) և Ուկրաինան (միայն հարկերի դրույքաչափերի առումով): Համապատասխանաբար, Հայաստանում ընկերությունների շուրջ 37 տոկոսը հարկերն ընկալում է որպես գործարարությամբ զբաղվելու խոչընդոտ, որը զգալիորեն ավելի բարձր է, քան ԵԿԱ-ի 24 տոկոս միջին ցուցանիշը և աշխարհի մասշտաբով՝ 31 տոկոս միջին ցուցանիշը (նկար 19, ձախակողմյան պատկեր): Նույնը վերաբերում է նաև հարկային վարչարարությանը, որը Հայաստանի ընկերությունների 29 տոկոսը համարում է երկրում գործարարությամբ զբաղվելու սահմանափակում՝ ԵԿԱ տարածաշրջանի ընկերությունների 14.8 տոկոսի և ընդհանուր աշխարհի 21.2 տոկոսի համեմատ (նկար 19, աջակողմյան պատկեր): 1.39.Հարկերի բարձր դրույքաչափերը, հարկային թույլ կարողությունները, հարկման արդարացիության և ռեսուրսների բաշխման թափանցիկության վերաբերյալ կասկածները երկրում գործող հարկային համակարգից դժգոհության հնարավոր պատճառներ են: «Հարկային ընկալումները» զեկույցի համաձայն6՝ հարցվածների շուրջ կեսը կարծում է, որ հավաքված եկամուտների միայն 0-20 տոկոսն է ծախսվում հանրային ծառայությունների վրա: Միաժամանակ հարցվածների շուրջ 76 տոկոսը համաձայն է Լաֆերի կորի տեսությանը, որի համաձայն՝ հարկային բեռի իջեցումն ավելացնում է կառավարության կողմից 6 Լրացուցիչ տեղեկությունների համար տե՛ս «Հարկային ընկալումները Հայաստանում, տնային տնտեսությունների և ձեռնարկությունների հարցում. 2013 թ. » http://www.crrc.am/hosting/file/_static_content/projects/Tax%20Reform%20Project/TRP_Report_Eng.pdf 44 հավաքվող հարկերի գումարը: Ընդհանուր առմամբ հարցվածների շրջանում միասնական կարծիք կա առ այն, որ հարկային բեռը «ծանր» է կամ «չափազանց ծանր է»: Դրական է այն հանգամանքը, որ ըստ առկա որոշ նշաններ՝ գնահատելի են համարվում հարկային ծառայությունների բարելավումները (ինչպես պարզվեց էլեկտրոնային ծառայությունների դեպքում): Նկար 19. Հարկադրույքները (ձախակողմյան պատկեր) և հարկային վարչարարությունը (աջակողմյան պատկեր) Հայաստանում, ԵԿԱ-ում և աշխարհում որպես գործարարությամբ զբաղվելու խոչընդոտ ընկալող ընկերությունների տոկոսը Աղբյուրը՝ BEEPS-ի տվյալներ: Ծանոթ. Տարածաշրջանային և համաշխարհային միջին ցուցանիշները հաշվարկվում են՝ վերցնելով 2009-2015 թթ. երկրների մակարդակով կետերի հաշվարկի պարզ միջինը: 1.40. Հարկման ընդհանուր համակարգի ընկալումը դեռևս ինչ-որ չափով բացասական է, սակայն հարկերի վճարման դյուրինության և հնարավոր է՝ հարկերի վճարման արդյունավետության առումով վերջին շրջանի առաջընթացն անտեսել հնարավոր չէ: 2011 և 2015 թթ. Հայաստանում կատարված «Դուինգ բիզնես» հարցումները ցույց են տալիս, որ հարկային օրենսդրության պահանջների կատարման վրա ծախսված ժամերի միջին թիվը նվազել է 45 տոկոսով՝ 2011 թ. միջին 581 ժամից 2015 թ. կազմելով 321 ժամ: Հարկային վճարումների թիվը շատ ավելի շեշտակի է կրճատվել (նույն ժամանակահատվածում հնգապատիկ նվազում)՝ 2015 թ. տարեկան կազմելով միջինը 10 վճարում: Նշված զարգացումները, ի թիվս այլոց, արտահայտված էին սահմանային ցուցանիշից կամ դիտված համաշխարհային լավագույն փորձից երկրի հեռավորության համեմատաբար կտրուկ կրճատմամբ (նկար 20), որի միջոցով հարկերի վճարման դյուրինության առումով Հայաստանի 45 առաջընթացը համեմատվում է «Դուինգ բիզնես» զեկույցում ընդգրկված այլ տնտեսությունների հետ (189 ընկերություններ և ընտրված քաղաքներ): 2011 թ. «Դուինգ բիզնես» զեկույցում Հայաստանի միավորը միայն 4.1 էր, ինչից հետևում էր, որ հարցվածների գնահատականը շուրջ 59 տոկոսային կետով էր հեռու սահմանային ցուցանիշից: 2015 թ. «Դուինգ բիզնես» զեկույցի փուլում Հայաստանը 82 միավոր է ստացել, ինչը փոքր-ինչ է բարձր ԵԿԱ-ի միջին 75 միավորից: Նկար 20. Հարկերի վճարման դյուրինությունը (ժամանակ և հաճախականություն) և սահմանային ցուցանիշից Հայաստանի հեռավորությունը, 2006–2015 թթ. Աղբյուրը՝ Համաշխարհային բանկի «Դուինգ բիզնես» հարցում , 2006–2015 թթ.: Ծանոթ. «Հեռավորությունը սահմանից» ցուցանիշը ցույց է տալիս, թե որքանով են յուրաքանչյուր տնտեսության կատարողական արդյունքները (այս դեպքում այն կապված է հարկերի վճարման հետ) մոտ դիտարկված լավագույն գործելակերպերին: Տնտեսության հեռավորությունը սահմանային ցուցանիշից արտահայտվում է 0-100 միավոր սանդղակով, որտեղ 0 -ն համապատասխանում է ամենացածր կատարողականին, իսկ 100-ը սահմանն է: 46 Գլուխ 2. Էներգետիկայի ոլորտի քվազիֆիսկալ ճնշումները A. Էլեկտրաէներգետիկ ոլորտի ֆինանսական վիճակը և հարկաբյուջետային հնարավոր հետևանքները 2.1. 1998-2005 թթ. ընթացքում Հայաստանի էլեկտրաէներգետիկ ոլորտում իրականացված բարեփոխումներն ուշագրավ արդյունքներ ունեցան: Հայաստանի էլեկտրաէներգետիկ ոլորտում ուշագրավ արդյունքները ձեռք բերվեցին 1998-2005 թթ. իրականացված քաղաքականության, իրավակարգավորման և ինստիտուցիոնալ առաջին սերնդի բարեփոխումների շնորհիվ: Ոլորտում ֆինանսական կայունություն ապահովվեց սակագներով, որոնք կարճաժամկետ հատվածում ապահովում էին լիարժեք ծախսածածկում (այսինքն՝ անհրաժեշտ շահագործման և պահպանման ծախսերը, պարտքի սպասարկումը, վառելիքի ծախսերը և կարգավորվող ակտիվների բազայի նկատմամբ շահութաբերությունը) և հավաքումների ցուցանիշ, որը հասավ իրացումների 100%-ին: Ոլորտին ուղղվող անուղղակի և ուղղակի սուբսիդիաները վերացվեցին, և էներգետիկ ընկերությունները համալրեցին երկրում խոշորագույն հարկ վճարողների շարքերը: Մասնավորվեցվեց Հայաստանի էլեկտրաէներգետիկ ոլորտի ակտիվների զգալի մասը: 2.2. Սակայն 2010 թ. սկսած՝ էլեկտրաէներգետիկ հատվածի ֆինանսական արդյունքները վատացան: 2010 թ. սկսած՝ կառավարության որոշ գործողությունների և քաղաքականության հետևանքով վատթարացավ էլեկտրաէներգետիկ ոլորտի ֆինանսական կայունությունը: Դրանք են՝ (ա) հիմնական գործունեությանը չառնչվող վարկերի ներգրավում, վարկավորում և ծախսեր, (բ) ՀԷՑ-ի՝ արտածին պատճառներով պայմանավորված վնասների փոխհատուցման ոչ համարժեք մեխանիզմ և (գ) էլեկտրաէներգետիկ ոլորտի պետական ընկերությունների համար սակագների ծախսածածկումից ցածր մակարդակ: Ընդհանուր ֆինանսական կատարողականի, պարտավորությունների և պետական բյուջեի վրա դրանց հնարավոր ազդեցության վերլուծությունը սահմանափակվում է միայն ստորև բերված 6-րդ աղյուսակում ներկայացված էլեկտրաէներգետիկ ոլորտի պետական ընկերություններով: 2.3. Սույն գլխի հիմնական նպատակն էներգետիկ ոլորտին առնչվող քվազիֆիսկալ ռիսկերի և պայմանական պարտավորությունների գնահատումն է, դրանց պատճառների վերհանումը և քաղաքականության առաջարկությունների կատարումը՝ այդ ռիսկերի մեղմման համար: Հարկաբյուջետային 47 սահմանափակումներով կաշկանդված մակրոտնտեսական միջավայրի ներկա համատեքստում քվազիֆիսկալ ոլորտներից բխող ցանկացած լրացուցիչ բեռ կարող է խաթարել կառավարության՝ հարկաբյուջետային կոնսոլիդացման ջանքերը և ըստ այդմ՝ Հայաստանի միջինից երկարաժամկետ հարկաբյուջետային կայունության բնութագիրը: Էլեկտրաէներգետիկ ոլորտի ամփոփ նկարագիրը 2.4. 2000-ականների սկզբին Հայաստանի էլեկտրաէներգետիկ համակարգում կատարվեց տարանջատում՝ էլեկտրաէներգիայի ուղղահայաց ինտեգրված կոմունալ ընկերությունը էլեկտրաէներգիայի արտադրության, հաղորդման և բաշխման ընկերությունների բաժանելու համար: ՀՀ կառավարությունը ստեղծեց նաև էլեկտրաէներգետիկ համակարգի օպերատոր (ԷԷՀՕ) և հաշվարկային կենտրոն: Էլեկտրաէներգետիկ ոլորտի կարգավորումն իրականացվում է կարգավորող անկախ մարմնի՝ Հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովի կողմից (ՀԾԿՀ): Կառավարությունը մասնավորեցրել է նաև էլեկտրաէներգիա արտադրող մի շարք ընկերություններ և էլեկտրաէներգիայի բաշխիչ ընկերությունը՝ ի լրումն ուղղակի և անուղղակի սուբսիդիաների վերացման: Ստորև ներկայացվում է էլեկտրաէնեգտիկ ոլորտի հիմնական մարմինների և դրանց պատասխանատվության համառոտ նկարագրությունը.  Արտադրություն. Անկախ ընկերություններ, որոնք ապահովում են հզորություններ և էներգետիկ ծառայություններ՝ ըստ ԷԷՀՕ-ի հետ համաձայնեցված գրաֆիկների և էլեկտրաէներգիա բաշխող ընկերության հետ պայմանագրերի:  Հաղորդում. Հայաստանի պետական բարձրավոլտ էլեկտրացանցերը (ԲԷՑ) պահպանում և զարգացնում են երկրի բարձրավոլտ էլեկտրական ցանցը:  Բաշխում. Մասնավոր սեփականություն հանդիսացող՝ Հայաստանի էլեկտրական ցանցերը (ՀԷՑ) շահագործում և զարգացնում է բաշխիչ ցանցը և երկրում էլեկտրաէներգիայի միակ գնորդն է:  Համակարգի շահագործում. ԷԷՀՕ-ն կառավարում է արտադրության կարգաբերումը՝ և՛ ներքին և՛ արտահանման պահանջարկը բավարարելու համար:  Հաշվարկային կենտրոն: Հաշվարկային կենտրոնն իրականացնում է էլեկտրաէներգիա արտադրողների և միակ գնորդի միջև առևտրային հաշվարկները:  Կարգավորում: Ոլորտը կարգավորում է անկախ կարգավորող մարմինը՝ Հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովը (ՀԾԿՀ), որը պատասխանատու է սակագների սահմանման, ծառայությունների որակի և լիցենզավորման համար: 48 Նկար 21. Հայաստանի Էլեկտրաէներգետիկ ոլորտի կառուցվածքը Աղբյուրը՝«Հայաստանի էներգետիկական ոլորտի քաղաքականության վերլուծություն », Համաշխարհային բանկ, 2014 թ. դեկտեմբեր 2.5. Հայաստանի էլեկտրաէներգետիկ համակարգում առկա է 4 100 ՄՎտ դրվածքային արտադրական հզորություն, որը բաղկացած է ատոմային, ջերմային և հիդրո էլեկտրակայաններից: Սակայն դրվածքային հզորությունը չի արտացոլում արտադրող բազմաթիվ բլոկերի առկայությունը՝ պայմանավորված խոշոր հիդրոկասկադներից մեկի՝ Հրազդանի ՀԷԿ-ի տեխնիկական անսարքությամբ, մաշվածությամբ և շրջակա միջավայրին առնչվող սահմանափակումներով: Հաշվի առնելով, որ արտադրության որոշ բլոկեր չեն օգտագործվում՝ ծայրահեղ անսարքության և ջերմային արդյունավետության նկատառումներից ելնելով, էլեկտրաէներգիայի պահանջարկն ապահովելու համար գործարկվող արտադրական հզորությունն ընդամենը 2700 ՄՎտ է: Մոտ 1 000 ՄՎտ գազով աշխատող ջերմային հզորությունը չի գործարկվում՝ պայմանավորված վաղեմությամբ (50 տարուց ավելի) և ջերմային արդյունավետության խիստ ցածր մակարդակով, որի հետևանքով էլեկտրաէներգիայի ինքնարժեքը շատ բարձր է ստացվում: Ավելին, Հայաստանի ատոմային էլեկտրակայանի (ՀԱԷԿ) առաջին 407 ՄՎտ հզորությամբ բլոկը 1988 թ. ի վեր չի շահագործվել: Ինչպես կարելի է տեսնել 5-րդ աղյուսակից, գործարկվող արտադրական հզորությունների 80 տոկոսը մասնավոր է: 49 Աղյուսակ 5. Հիմնական արտադրողներն ու սեփականության կառուցվածքը Դրված- Գործարկ Սեփա- քային -վող կանու- Արտադրող Սեփականատեր Երկիր Տեսակ հզորու- հզորու- թյուն թյուն թյուն % ՀԱԷԿ Կառավարություն Հայաստան Ատոմային 815 ՄՎՏ 407 ՄՎՏ 100 Հրազդանի Գազպրոմ Ռուսաստան Ջերմային 810 ՄՎՏ 420 ՄՎՏ 100 ՋԷԿ Հրազդան-5 Գազպրոմ Ռուսատան Ջերմային 440 ՄՎՏ 440 ՄՎՏ 100 Երևանի Կառավարություն Հայաստան Ջերմային 242 ՄՎՏ 242 ՄՎՏ 100 ՀՇԳՑԷ Երևանի Ջերմաէլեկ տրակայան Կառավարություն Հայաստան Ջերմային 550 ՄՎՏ 0 ՄՎՏ 100 (Երևանի ՋԷԿ) Սևան- Հրազդանյ Ինտեր ՌԱՕ- Ռուսաստան Հիդրո 560 ՄՎՏ 560 ՄՎՏ 100 ան ԵԷՍ կասկադ Որոտան Կոնտուր Գլոբալ ԱՄՆ Հիդրո 404 ՄՎՏ 404 ՄՎՏ 100 կասկադ Փոքր ՀԷԿ- Տարբեր Կիրառ եր Տարբեր Հիդրո 267 ՄՎՏ 267 ՄՎՏ սեփականատերեր ելի չէ (<30ՄՎՏ) Աղբյուրը՝ Բանկի թիմը՝ էներգետիկայի և բնական պաշարների նախարարությունից ստացված տվյալների հիման վրա: 50 2.6. Ոլորտը 2014 թ. ավարտեց ֆինանսական դեֆիցիտով, որը կազմում էր 47.4 միլիարդ ՀՀ դրամ7 (ՀՆԱ-ի 1.0 տոկոսը) կամ պետական էներգետիկ ընկերությունների ընդհանուր հասույթի 48.6 տոկոսը: Թեև պետական էներգետիկ ընկերությունների հասույթը 2014 թ. ավելացավ (կազմելով 97 միլիարդ ՀՀ դրամ8)՝ պայմանավորված Երևանի ՋԷԿ-ի, ՀԱԷԿ-ի և ԲԷՑ-ի սակագների բարձրացմամբ, ֆինանսական ճեղքը չի ակնկալվում, որ մինչև 2019 թ. կփակվի9: Աղյուսակ 6. Էլեկտրաէներգետիկ ոլորտի պետական ընկերությունների ընդհանուր ֆինանսական ճեղքվածքը (մլն ՀՀ դրամ) 2014 2015կ. 2016կ. 2017կ. 2018կ. 2019կ. Դրամական միջոցների հոսքեր գործառնական 10,293 գործունեությունիցա 8,492 5,253 5,996 3,656 4,654 Դրամական միջոցների հոսքեր ներդրումային (7,939) գործունեությունիցբ (3,712) (19,755) (40,522) (48,081) (37,996) Դրամական միջոցների հոսքեր ֆինանսական (15,605) գործունեությունիցգ (27,900) (7,785) 20,836 27,924 16,306 Ֆինանսական ճեղքվածք (23,120) (22,287) (13,690) (16,501) (17,036) (13,252) Աղբյուրը՝ Բանկի թիմը՝ էներգետիկայի ոլորտի պետական ընկերությունների ֆինանսական հաշվետվությունների և Հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովի հրապարակային տվյալների հիման վրա: Ծանոթ. կ = կանխատեսում ա. Զուտ եկամուտ + մաշվածության համար ճշգրտումներ + ֆինանսավորման ծախսեր + շրջանառու միջոցների փոփոխություններ բ. Հիմնական միջոցների իրացում – հիմնական միջոցների ձեռքբերում գ. Ստացված վարկեր և փոխառություններ – տրամադրված վարկեր և փոխառություններ – չմարված վարկերին առնչվող մարումներ 7 Ինչպես գնահատվում է՝ ըստ գործառնական գործունեությունից դրամական միջոցների հոսքերի հանած ներդրումային գործունեությունից դրամական միջոցների հոսքերը և պարտքի սպասարկումը, գումարած գազի դիմաց Երևանի ՋԷԿ-ի չմարած կրեդիտորական պարտքերը: 8 Սակագնով կարգավորվող գործունեությունից պետական բոլոր ընկերությունների հասույթի հանրագումարը: 9 Կրեդիտորական պարտքերը ներառյալ: 51 Պետական բյուջեի հնարավոր պարտավորությունները 2.7. 2015 թ. օգոստոսի 1-ի դրությամբ էլեկտրաէներգետիկ ոլորտն ուներ 14.5 միլիարդ ՀՀ դրամի բանկային կարճաժամկետ վարկեր, որոնք կարող են պետական բյուջեի համար պարտավորություն դառնալ: Ֆինանսական ճեղքվածքի մեծանալու հիմնական պատճառներից մեկը պարտքի սպասարկման աճող պահանջներն են: Պետական էլեկտրաէներգետիկ ընկերությունները կուտակել են 15 միլիարդ ՀՀ դրամի կարճաժամկետ թանկ պարտք առևտրային վարկերի միջոցով (նրանց 2014 թ. հասույթի 15 տոկոսը) և 24.3 միլիարդ ՀՀ դրամի կրեդիտորական պարտքեր (նրանց 2014 թ. հասույթի 25 տոկոսը): Վարկերի մեծ մասի մարման ժամկետը 12 ամսից պակաս է, ընդ որում՝ 10.00-11.75 տոկոս տարեկան տոկոսադրույքով: Նշված առևտրային վարկերի տոկոսագումարի արժեքը ոլորտի համար տարեկան 1.5 միլիարդ ՀՀ դրամ է կազմում (աղյուսակ 7): Երևանի ՋԷԿ-ի՝ բնական գազի դիմաց 24.3 միլիարդ ՀՀ դրամի պարտքը Գազպրոմին չմարված միակ ամենախոշոր կրեդիտորական պարտքն է: Նշված կրեդիտորական պարտքը կուտակվել է 2012-2014 թթ. Երևանի ՋԷԿ-ում դրամական միջոցների խիստ պակասի հետևանքով, որը հիմնական գործունեությանը չառնչվող նպատակներով վարկավորման («Նաիրիտի» և Վանաձորի քիմիական գործարանի վարկավորում) և ծախսերի հետևանք է: Մնացած կրեդիտորական պարտքերը հիմնականում ՀԱէԿ-ի և ԲԷՑ-ի պարտքերն են՝ գնված սարքավորումների և այլ նյութերի համար: Աղյուսակ 7. Պետական ընկերությունների չմարված առևտրային խոշորագույն պարտքերը Ընդհանուր չմարված մայր Տարեկան Հաշվարկված տարեկան գումար (մլրդ ՀՀ դրամ) տոկոսադրույք (%) տոկոսային ծախս (մլրդ ՀՀ դրամ) ԵրՋԷԿ 6.81 9.00–11.5 0.70 ՀԱԷԿ 7.68 9.00–11.75 0.80 Ընդամենը 14.49 1.50 Աղբյուրը՝ Բանկի թիմը՝ էլեկտրաէներգետիկ ոլորտի պետական ընկերությունների ֆինանսական հաշվետվությունների և ԷԲՊՆ-ից ստացված տվյալների հիման վրա: 2.8. Անհանգստացնում է այն, որ առաջիկայում Երևանի ՋԷԿ-ը և ՀԱԷԿ-ը ի վիճակի չեն լինի սպասարկել իրենց թանկ առևտրային վարկերը10: Պարտքի սպասարկման համար մատչելի եկամուտները, որոնք որոշվում են ընկերությունների հասույթից հանած շահագործման և 10 Սույն գլխի բոլոր եզրակացությունները և առաջարկությունները կատարվել են Համաշխարհային բանկի Հայաստանի էներգետիկ թիմի կողմից Հայաստանի իշխանությունների հետ քաղաքականության շուրջ ընթացող երկխոսության հիման վրա: 52 պահպանման ծախսերը (Շ և Պ) և հարկերը, չի սպասվում, որ կվերադառնան կայուն մակարդակի: 2015 թ., ըստ հաշվարկների, Երևանի ՋԷԿ-ը սպասարկել է իր վարկերի միայն 36 տոկոսը, իսկ ՀԱԷԿ- ը՝ 35 տոկոսը, ընդ որում՝ առաջիկա տարիներին փոքր-ինչ բարելավմամբ, եթե ՀԷՑ-ը վերսկսի սահմանված ժամկետում էլեկտրաէներգիայի ձեռքբերումների դիմաց վճարումների կատարումը (2015 թ. օգոստոսի 1-ից ուժի մտած սակագնի բարձրացումից հետո), իսկ Երևանի ՋԷԿ-ը և ՀԱԷԿ-ը չդիմեն նոր թանկ կարճաժամկետ առևտրային վարկերի շրջանառու միջոցների կարիքները ֆինանսավորելու համար: Սակայն 2017 թ. սկսած՝ առկա առևտրային պարտքի ժամկետի երկարաձգման ծախսի ավելացումը կդրսևորվի պարտքի ծածկման գործակցի նվազմամբ: Աղյուսակ 8. Վարկերի սպասարկման ունակությունը (%) 2014 2015գն. 2016կ 2017կ 2018կ 2019կ Երևանի ՋԷԿ 63 36 36 32 28 24 ՀԱԷԿ 9 35 55 56 50 43 Աղբյուրը՝ Բանկի թիմը՝ էլեկտրաէներգետիկ ոլորտի պետական ընկերությունների ֆինանսական հաշվետվությունների և ԷԲՊՆ-ից ստացված տվյալների հիման վրա: Ծանոթ. կ = կանխատեսում 2.9. Պետական ընկերություններում դեբիտորական պարտքերի կուտակումը ևս նպաստել է ֆինանսական ճեղքվածքին: Պետական էլեկտրաէներգետիկ ընկերությունները նաև զգալի դեբիտորական պարտքեր են կուտակել մասնավոր ՀԷՑ -ից, որը դժվարությունների առաջ է կանգնել գնված էլեկտրաէներգիայի դիմաց սահմանված ժամկետում վճարումներ կատարելու առումով: ՀէՑ-ի ֆինանսական դժվարությունները պայմանավորված են էլեկտրաէներգիայի մատակարարման կանխատեսվող և փաստացի կառուցվածքի անհամապատասխանության պատճառով առաջացած վնասների դիմաց փոխհատուցման ոչ բավարար մեխանիզմով: Մինչև 2015 թ. օգոստոսը ՀԷՑ-ից պետական չորս ընկերությունների մոտ կուտակված դեբիտորական պարտքերի ընդհանուր գումարը կազմում էր 22.4 միլիարդ ՀՀ դրամ: Աղյուսակ 9. ՀԷՑ-ի վճարումները և պարտքը պետական էլեկտրաէներգետիկ ընկերություններին (%) 2012 թ. 2013 թ. 2014 թ. ՀԷՑ-ի պարտքերը 2015 թ. մարտին (միլիարդ ՀՀ դրամ) Երևանի ՋԷԿ 101 88 67 12.2 ՀԱԷԿ 101 100 93 7.2 ԲԷՑ 110 90 82 3.0 Աղբյուրը՝ Բանկի թիմը՝ էլեկտրաէներգետիկ ոլորտի պետական ընկերությունների ֆինանսական հաշվետվությունների և ԷԲՊՆ-ից ստացված տվյալների հիման վրա: 53 2.10. Սպառած էլեկտրաէներգիայի դիմաց սպառողներից հավաքված վճարների ցուցանիշն ազդեցություն չունի արտադրող խոշոր ընկերությունների նկատմամբ ՀԷՑ -ի պարտքերի վրա: Ընդհանուր առմամբ հավաքման բարձր ցուցանիշը պահպանվում է՝ կազմելով 99 տոկոս (2014 թ.): 100 տոկոսից նվազումը պայմանավորված է տնտեսական աշխուժության տեմպի դանդաղումով և որոշ արդյունաբերական սպառողների և ոռոգման ոլորտի կողմից սահմանված ժամկետում վճարումների չկատարմամբ: 2.11. ՀՀ կառավարության վերջին որոշումը՝ կապված վերջնական սպառողների համար էլեկտրաէներգիայի սակագների բարձրացման հետ , պետական բյուջեի համար կարող է առնվազն 17 միլիարդ ՀՀ դրամ արժենալ: Վերջերս ՀՀ կառավարությունը կայացրել է վերջնական սպառողների համար էլեկտրաէներգիայի գինը սուբսիդավորելու մասին որոշում՝ արձագանքելով 2015 թ. օգոստոսի 1-ից ուժի մեջ մտած սակագնի 15 տոկոսով բարձրացման հետ կապված հասարակական դժգոհությունը: Մասնավորապես ՀԷՑ-ը կշարունակի սպառողներին հաշիվ ներկայացնել ըստ հին սակագների, իսկ կառավարությունը հանձն առավ հասույթի պակասը փոխհատուցել (հավասար է հին և նոր սակագների միջև տարբերությանը՝ 6 ՀՀ դրամ 1 Կվ/ժ-ի համար) մինչև ՀԷՑ-ի աուդիտի ավարտը, որից հետո Ընտանեկան նպաստների ծրագիրը կճշգրտվի՝ միայն անապահով տնային տնտեսություններին փոխհատուցման հնարավորություն տալու համար: B. Պետական էլեկտրաէներգետիկ ընկերությունների ֆինանսական վիճակի վատթարացման պատճառները 2.12. Ինչպես պարզաբանվել է նախորդ բաժնում, Հայաստանի էներգետիկայի ոլորտում աճող ֆինանսական ճեղքվածքը կարելի է հիմնականում վերագրել պետական ձեռնարկությունների վրա բացասաբար անդրադարձող երեք հիմնական ուղղությունների: Ֆինանսական ճեղքվածքի նշված ընդլայնումը պայմանավորված է՝ (ա) հիմնական գործունեությանը չառնչվող ծախսերով և վարկավորմամբ/փոխառու միջոցների ներգրավմամբ, (բ) ՀԷՑ-ի կողմից չվճարումներով և (գ) ծախսածածկումից ցածր սակագներով: 2.13. Հիմնական գործունեությանը չառնչվող փոխառու միջոցների ներգրավման, վարկավորման և ծախսերի գնահատումը վկայում է վնասներ կրող քիմիական ընկերությունների հետ սերտ կապերի մասին: Կառավարությունը պետական էլեկտրաէներգետիկ ընկերությունների միջոցներն օգտագործել է «Նաիրիտ» գործարանի և Վանաձորի քիմիական գործարանի որոշ ընթացիկ ծախսերի, շահագործման և պահպանման հիմնական ծախսերի և աշխատավարձերի ֆինանսավորման համար: Կառավարությունը նաև պետական ընկերություններին հանձնարարել է փոխառու միջոցներ ներգրավել և վերավարկավորել նշված քիմիական գործարաններին: Պետական ընկերությունները նման վարկավորում իրականացրել են պահանջվող Շ և Պ և նորոգումների ուղղությամբ իրենց ծախսերը կրճատելու և առևտրային բանկերից կարճաժամկետ և բարձր տոկոսադրույքներով վարկեր վերցնելու հաշվին: 2015 թ. օգոստոսի 1-ի դրությամբ «Նաիրիտի» և 54 Վանաձորի քիմիական գործարանի ընդհանուր չմարված պարտքը «Որոտանին» և Երևանի ՋԷԿ-ին կազմում էր 28 միլիարդ ՀՀ դրամ (ՀՆԱ-ի 0.6 տոկոսը): Ավելին, Երևանի ՋԷԿ-ը 2.6 միլիոն ԱՄՆ դոլարի վարկ վերցրեց՝ «Նաիրիտ» քիմիական գործարանին վարկավորելու համար: «Նաիրիտ» քիմիական գործարանը նաև մատակարարված էներգիայի դիմաց Երևանի ՋԷԿ-ին պարտք է 6.6 միլիարդ ՀՀ դրամ (աղյուսակ 10): Աղյուսակ 10. Չմարված պարտավորությունները (միլիոն ՀՀ դրամ) «Ընդունելություն- ների տուն» ՓԲԸ «Նաիրիտ» ՓԲԸ «Երևանի ՋԷԿ» ԸՆԴԱՄԵՆԸ Վանաձորի քիմիական գործարան N Վարկատու ՓԲԸ 1 ՀԱԷԿ 1,802 1,802 2 Երևանի ՋԷԿ 6,286 26 17,576 23,888 3 ԲԷՑ 100 100 Ընդամենը 1,902 6,286 26 17,576 25,790 Աղբյուրը՝ Բանկի թիմը՝ ԷԲՊՆ-ից ստացված տվյալների հիման վրա: 2.14. Բացի այդ, էլեկտրաէներգետիկ ոլորտի ընկերությունները (հիմնականում՝ «Որոտանը») կատարել են իրենց հիմնական գործունեությանը չառնչվող որոշ խոշոր ծախսեր: Մասնավորապես՝ ա) 2010-2011 թթ. ընթացքում «Որոտանը» և Երևանի ՋԷԿ-ը 1.6 միլիարդ ՀՀ դրամ արժեքով ֆինանսավորեցին Կառավարության ընդունելությունների և արարողությունների տան կապիտալ հիմնանորոգման և պահպանման աշխատանքը, քանի որ էներգետիկայի և բնական պաշարների նախարարությանը հանձնարարվել էր ստանձնել այս գույքի կառավարումն ու պահպանումը: բ) 2012-2013 թթ. սպառված գազի համար 1.1 միլիարդ ՀՀ դրամ գումարով աղքատներին ուղղված գազի սուբսիդիաներ: Սուբսիդիան վճարվել է 2014 թ.: Ըստ մատչելի տվյալների՝ պետական էլեկտրաէներգետիկ ընկերությունները որևէ ծախս չեն կատարել դրանից հետո սուբսիդիայի ծախսը հոգալու համար: Բացի այդ, պետական էլեկտրաէներգետիկ ընկերությունները սուբսիդիան վճարելու հնարավորություն չունեն ոլորտում դրամական միջոցների զգալի պակասի պատճառով: գ) «Որոտանի» գործառնական դրամական միջոցների հոսքերից և շահույթից ավելի քան 1 միլիարդ ՀՀ դրամն օգտագործվել է որոշ այլ 55 ենթակառուցվածքներին ուղղվող ներդրումը ֆինանսավորելու համար (օրինակ՝ ճանապարհահատվածի կառուցում): 2.15. Հավանական չէ, որ պետական էլեկտրաէներգետիկ ընկերությունները հետ ստանան դեբիտորական պարտքերը և քիմիական գործարաններին տրամադրած վարկերը/փոխառությունները: Մասնավորապես, հավանական չէ, որ Երևանի ՋԷԿ-ը վերականգնի շոգու և տրամադրված վարկերի դիմաց դեբիտորական պարտքերը, եթե անգամ ՀՀ կառավարությունն ընթացք տա «Նաիրիտի» լուծարմանը: Շատ հավանական է, որ «Նաիրիտի» ակտիվների իրական արժեքը զգալիորեն ավելի ցածր լինի հաշվեկշռային արժեքից գործարանի ենթակառուցվածքի հնության և խիստ մաշվածության պատճառով: Ավելին, Երևանի ՋԷԿ-ի պահանջները նվազ առաջնահերթություն ունեն: Նույնը վերաբերում է Վանաձորի քիմիական գործարանին: Եթե պետական էլեկտրաէներգետիկ ընկերությունների դեբիտորիական պարտքերը և տրամադրած վարկերը դուրս գրվեն, դա պետական էլեկտրաէներգետիկ ընկերությունների համար կնշանակի 33 միլիարդ ՀՀ դրամի վնաս, որի հետևանքով սեփական կապիտալը կարող է բացասական մեծություն կազմել: 2.16. ՀԷՑ-ի վնասներն առաջացել են արտածին գործոնների համար փոխհատուցման ոչ բավարար մեխանիզմի պատճառով: ՀԷՑ-ն էլեկտրաէներգետիկ շուկայում միակ գնորդն է, և նրա սակագինը վերջնական սպառողների համար էլեկտրաէներգիայի սակագնի (միադրույք սակագին) և արտադրող կայանների հզորության վճարի (հաստատագրված վճար, որ արտադրողների մեծ մասը ստանում է անկախ արտադրության ծավալներից՝ իրենց հաստատուն ծախսերի հատուցման համար), արտադրող կայանների էներգիայի վճարի կշռված միջին ինքնարժեքի (ըստ կՎտ/ժ վճար), հաղորդման վճարի և էլեկտրաէներգետիկ համակարգի օպերատորի և հաշվարկների կենտրոնի ծառայության վճարների տարբերությունն է: Ուստի, եթե փաստացի սպառումը զիջում է սակագնով ծրագրված ծավալը կամ թանկ էլեկտրաէներգիա արտադրող կայանների մասնաբաժինն ավելի մեծ է, քան սակագնով ծրագրվածը, ՀէՑ-ը վնաս է կրում: Գործող կարգավորման մոտեցման համաձայն (սահմանված է ՀԷՑ-ի լիցենզիայով)՝ այդ վնասը վերականգնվում է երեք տարվա ընթացքում, հավասարաչափ մասնաբաժիններով և չի ներառում տոկոսային ծախսերի համար փոխհատուցումը, որը ՀԷՑ-ը կրում է մինչև վնասների փոխհատուցումը շրջանառու միջոցների ֆինանսավորման համար: Պայմանավորված 2012-2014 թթ. արտադրության ծրագրված և փաստացի կառուցվածքի էական շեղումներով, ըստ Բանկի թիմի հաշվարկների11, ՀէՑ-ը կրել է շուրջ 27 միլիարդ ՀՀ դրամի գումարային կորուստ, չնայած 2012-2014 թթ. վերջնական 11 ՀԾԿՀ-ի հրապարակային տվյալների հիման վրա: 56 սպառողների համար միջին սակագները բարձրացել են 40 տոկոսով: ՀէՑ-ը ստիպված էր ապավինել կարճաժամկետ առևտրային վարկերին՝ իր վնասի հետևանքով առաջացած շրջանառու միջոցների պակասը ֆինանսավորելու համար: Վնասի պատճառը բարձրարժեք էլեկտրաէներգիայի նախատեսվածից բարձր մասնաբաժինն էր, որը ՀԷՑ-ը ստիպված էր եղել գնել «Հրազդան» ՋԷԿ-ից: Դա պայմանավորված էր տեղումների սակավության պատճառով խոշոր ՀԷԿ-երի կողմից 2013-2014 թթ. արտադրության՝ ծրագրվածից պակաս ծավալներով, իսկ Երևանի ՋԷԿ-ն իր ցածր ինքնարժեքով համակցված ցիկլով գազային տուրբինի բլոկի արտադրած ծավալից նախատեսվածից ավելի փոքր մասն էր վաճառում տեղական շուկայում, քանի որ Իրանին էլեկտրաէներգիա մատակարարելու պարտավորություն ուներ՝ ըստ «գազ էլեկտրաէներգիայի դիմաց» գործարքի: Աղյուսակ 11. Շ և Պ ծախսեր, ամորտիզացիոն ծախսեր և շահութաբերություն՝ ըստ ակտիվների (միլիոն ՀՀ դրամ12) Երևանի ՋԷԿ 2008 թ. 2009 թ. 2010 թ. 2011թ. 2012թ. 2013թ. 2014թ. Մատչելի Մատչելի Մատչելի Շ և Պ և նորոգումներ չեն չեն չեն 1,028 1,028 1,028 5,247 Մատչելի Մատչելի Մատչելի Ամորտիզացիա չեն չեն չեն 0 0 0 0 Շահութաբերություն՝ Մատչելի Մատչելի Մատչելի ըստ ակտիվների չեն չեն չեն 0 0 0 0 ԲԷՑ 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Շ և Պ և նորոգումներ 570 570 570 570 570 570 570 Ամորտիզացիա 1983 1983 520 1983 0 1983 2100 Շահութաբերություն՝ ըստ ակտիվների 747 663 0 535 0 366 209 Աղբյուրը՝ Բանկի թիմը՝ ԷԲՊՆ-ից ստացված տվյալների հիման վրա: 2.17. Ներկայումս պետական էներգետիկ ընկերությունների սակագները ծախսածածկման մակարդակից ցածր են: Էլեկտրաէներգետիկ ոլորտի սակագները 2008-2014 թթ. ծախսածածկման մակարդակից ցածր էին հետևյալ պատճառներով. (ա) ոչ վառելիքային Շ և Պ ծախսերը, որ ներառված էին սակագնում, իրական արտահայտությամբ նվազում էին՝ հաշվի առնելով անվանական հաստատուն հատկացումը և գումարային 30 տոկոս գնաճը նույն ժամանակահատվածում և (բ) որոշ պետական ընկերություններ հիմնավորված ամորտիզացիոն ծախսեր և/կամ ըստ ակտիվների պահանջվող շահութաբերություն չէին ստանում (աղյուսակ 11): 12 Պատվիրվել է 2010 թ. վերջին: 57 էներգետիկայի և բնական պաշարների նախարարությունը, որպես այդ ընկերությունների սեփականատեր, հաշվի առնելով ջերմային արտադրության ավելացող արժեքը, կառավարության անունից ՀԾԿՀ-ից պահանջում էր նվազեցնել կամ հրաժարվել մաշվածությունից և ըստ ակտիվների շահութաբերությունից՝ վերջնական սպառողների համար էլեկտրաէներգիայի սակագների ճնշումը նվազեցնելու համար: C. Էներգետիկայի ոլորտի սուբսիդիաները 2.18. Էներգետիկայի ոլորտում աղքատների համար նախատեսված գազի սուբսիդիան միակ ուղղակի սուբսիդիան է: Գազի սուբսիդիան սահմանվել է 2012 թ.՝ նույն տարվա ընթացքում վերջնական սպառողների համար 30 տոկոսով գազի սակագների միանվագ բարձրացումից հետո: Ընտանեկան նպաստների ծրագրում ընդգրկված բոլոր անապահով ընտանիքները կենսապահովման համար գազի սուբսիդիա ստանալու իրավունք ունեն: Աղքատ ընտանիքների համար սակագինը սահմանվել է 1մ3-ի դիմաց 100 ՀՀ դրամ սպառված գազի առաջին 300մ3-ի համար՝ ի տարբերություն 1մ3-ի դիմաց 156 ՀՀ դրամ կազմող սովորական սակագնի: 2013 թ. շեմը բարձրացվեց մինչև 450 մ3: Պետական կամ տեղական բյուջեներին ապավինելու փոխարեն սուբսիդիայի ֆինանսավորումը հանձնարարվել էր պետական էլեկտրաէներգետիկ ընկերություններին: 2012-2013 թթ. էլեկտրաէներգետիկ ոլորտի համար դա արժեցել է 1.1 միլիարդ ՀՀ դրամ: Սակայն սուբսիդիայի շարունակական ֆինանսավորումը հնարավոր չէր պետական էներգետիկ ընկերությունների ֆինանսական դժվարությունների պատճառով, ուստի 2014 թ. այն դադարեցվել է: D. Էլեկտրաէներգետիկ ոլորտում նոր ներդրման հարկաբյուջետային արժեքը 2.19. Մինչև 2019 թ. էլեկտրահաղորդման ոլորտում կպահանջվեն շուրջ 200 միլիոն ԱՄՆ դոլարի նոր ներդրումներ: Այդ ներդրումները պահանջվում են (ա) մի շարք ենթակայանների և էլեկտրահաղորդման գծերի վերականգնման համար՝ էլեկտրաէներգիայի ներքին մատակարարման հուսալիությունն ապահովելու համար և (բ) հարևան երկրների հետ տարածաշրջանային փոխմիացումների ուժեղացման համար (օրինակ՝ հաղորդման նոր գիծ, ենթակայան և հաստատուն-փոփոխական հոսանքի փոխարկիչի ծրագիր Վրաստանի հետ հաղորդման հզորություններն ավելացնելու համար): Այս ներդրումը, ամենայն հավանականությամբ, կֆինանսավորվի պետության կողմից փոխառությունների ներգրավման միջոցով: Սակայն էլեկտրաէներգետիկ ոլորտի ներդրումների համար պետության ներգրաված 58 փոխառություններն ուղղակի բեռ չեն պետական բյուջեի վրա, քանի որ միջազգային ֆինանսական հաստատությունների և զարգացման այլ գործընկերների կողմից ֆինանսավորվող բոլոր ծրագրերի մասով պարտքի սպասարկման ծախսերը ներառվում են համապատասխան էլեկտրաէներգետիկ ընկերությունների սակագներում և մարման բեռը փոխանցվում է էլեկտրաէներգիայի վերջնական սպառողներին: 2.20. Էլեկտրաէներգիայի արտադրության ոլորտի համար մինչև 2019 թ. կպահանջվեն շուրջ 750 միլիոն դոլարի ներդրումներ, որոնք հիմնականում պետք է ֆինանսավորվեն մասնավոր կապիտալի հաշվին: Այդ ներդրումները պահանջվում են երկրում էլեկտրաէներգիայի կանխատեսվող պահանջարկը բավարարելու համար: Խոշորագույն ներդրումերը ներառում են 500 ՄՎՏ հզորությամբ համակցված ցիկլով աշխատող գազային տուրբինի (ՀՑԳՏ) կայանը, որի կապիտալ ծախսը կազմում է շուրջ 550 միլիոն ԱՄՆ դոլար, դրան հաջորդում են արդյունաբերական մասշտաբի արևային և հողմային ծրագրերը: Ըստ հաշվարկների՝ նախատեսված ներդրումները (ա) արտաքին պարտքը կավելացնեն 56 միլիոն ԱՄՆ դոլարով, որից՝ 26 միլիոն ԱՄՆ դոլարը արևային ՊՎ ծրագրի համար խիստ արտոնյալ պայմաններով վարկերն են Կլիմայի ներդրումային հիմնադրամի շրջանակում «Վերականգնվող էներգետիկայի ընդլայնման ծրագրից» (SREP)13, և պետության կողմից փոխառությունների ներգրավումն է այլ միջազգային ֆինանսական հաստատություններից (օրինակ՝ Համաշխարհային բանկ և ԱԶԲ), ինչպես արտացոլված է Հայաստանի ՎԷԸԾ-ի ներդրումային ծրագրում (2014 թ. հունիս), և (բ) կառավարության պայմանական պարտավորությունները կավելանան մինչև 180 միլիոն ԱՄՆ դոլար: Հատկապես ՀՑԳՏ կայանի կառուցման համար կպահանջվի միջազգային ֆինանսական հաստատության կողմից (օրինակ՝ ՎԶՄԲ) մինչև 180 միլիոն ԱՄՆ դոլարի երաշխիք՝ ծրագրի համար առևտրային վարկատուներ ներգրավելու նպատակով, պարտքի պայմանները բարելավելու և բուն ֆինանսավորման փուլին հասնելու համար (աղյուսակ 12): Աղյուսակ 12. Էլեկտրաէներգիայի արտադրության նախատեսվող հիմնական ծրագրերը մինչև 2019 թ. ներքին պահանջարկը բավարարելու համար Ծրագիրը Չափը Օվերնայթ Ֆինանսավորման Գործարկման Ազդեցությունը (ՄՎՏ) կապիտալի եղանակը ակնկալվող կառավարության արժեքը տարեթիվը հաշվեկշռի վրա (միլիոն ԱՄՆ դոլար) Նոր ՀՑԳՏ 500 550 ՊՄԳ 2019 180 միլիոն ԱՄՆ դոլարի երաշխիք 13 ՄԶԸ պայմաններին նման պայմաններ: 59 Հողմային 50 100 Լիովին 2018 - էլեկտրաէներգիա մասնավոր Արդյունաբերական 50 100 ՊՄԳ 2017 26 միլիոն ԱՄՆ մասշտաբի դոլար գումարով արևային ՊՎ արտոնյալ վարկ SREP-ից և 30 միլիոն ԱՄՆ դոլար ՄՖՀ վարկ Ընդամենը 771 1104 Աղբյուրը՝ Բանկի թիմի հաշվարկներ: 2.21. Նոր արտադրական հզորություններին ուղղված վերոնշյալ ներդրումներն անհրաժեշտ են երկարաժամկետ հեռանկարում պահանջարկը բավարարելու համար բավարար էլեկտրաէներգիայի մատակարարումն ապահովելու համար: Առանց նշված ներդրման (հատկապես՝ ՀՑԳՏ նոր կայանի) էլեկտրաէներգետիկ համակարգը ի վիճակի չի լինի լիարժեք և մշտապես բավարարել էլեկտրաէներգիայի պահանջարկը: Այն լուրջ սոցիալ-տնտեսական ծախսեր կպարտադրի երկրին: E. Սակագնի բարձրացումների ազդեցությունն աղքատության վրա 2.22. Էլեկտրաէներգիայի և գազի սակագների բարձրացումը մեծացնում է աղքատության գծից վար ապրող բնակչության մասնաբաժինը: 2013 թ. էլեկտրաէներգիայի և գազի սակագնի բարձրացումները, ըստ հաշվարկների, 3 տոկոսային կետով ավելացրին աղքատ տնային տնտեսությունների մասնաբաժինը: Աղքատ տնային տնտեսությունների թիվը, ամենայն հավանականությամբ, շարունակել է ավելանալ 2014 թ. էլեկտրաէներգիայի սակագնի 10 տոկոսով և 2015 թ. հունիսին լրացուցիչ բարձրանալուց հետո: Ըստ հաշվարկների՝ միջին տնային տնտեսության էներգետիկ ծախսերը ընդհանուր ծախսերի մեջ 2015 թ. հասնել են 10 տոկոսի, մակարդակ, որը համարվում է էներգետիկ աղքատություն: Կրկին աղքատները կկրեն ամենածանր ազդեցությունը, ընդ որում՝ ամենաաղքատ քվինտիլի համար էներգիայի մասնաբաժինը կհասնի 16 տոկոսի՝ առանց գազի սուբսիդիայի: Գազի սուբսիդավորմամբ, որը բավականին պրոգրեսիվ է, տրանսֆերտի 50 տոկոսն ուղղվում է ամենաաղքատ քվինտիլին: Սակայն սուբսիդիայի սխեման, ըստ 2013 թ. ելակետային տարվա, ամենաաղքատ քվինտիլի միայն 25 տոկոսի և աղքատների 18 տոկոսի համար է ծածկույթ ապահովում: 60 Նկար 22. Էներգետիկ ծախսերի աճը տնային տնտեսության ընդհանուր ծախսերում ավելի աղքատ տնային տնտեսությունների վրա կունենա ավելի մեծ ազդեցություն, քան ավելի հարուստ տնային տնտեսությունների Աղբյուրը՝ Բանկի թիմը՝ ԿԱՀ 2012 տվյալների հիման վրա: F. Առաջարկություններ 2.23. Էլեկտրաէներգետիկ ոլորտի ընթացիկ ֆինանսական դժվարությունները վերացնելու համար անհրաժեշտ է հրատապ իրականացնել մի շարք միջոցառումներ. 1) Արգելել պետական էներգետիկ ընկերությունների կողմից իրենց հիմնական գործունեությանը չառնչվող ծախսերը, փոխառությունների ներգրավումը և վարկավորումը: Կառավարությունը, որպես պետական ընկերությունների սեփականատեր, կարող է որոշում ընդունել՝ այդ ընկերություններին արգելելով (ա) փոխառություններ ներգրավել իրենց հիմնական գործունեությանը չառնչվող գործունեության համար, (բ) միմյանց կամ այլ ընկերություններին վարկավորել և (գ) կատարել իրենց հիմնական գործունեությանը չառնչվող ծախսեր, այդ թվում՝ աղքատների համար գազի սուբսիդիաների ֆինանսավորումը: 2) Դիտարկել «Նաիրիտ» քիմիական գործարանի լուծարման ծրագրի մշակումը և իրականացումը և սկսել Վանաձորի քիմիական գործարանի պարտքերի ստացման իրավական գործընթացը: «Նաիրիտ» քիմիական գործարանի կենսունակության տեխնիկատնտեսական վերլուծությունից հետևում է, որ այն պոլիքլորոպրենային կաուչուկի (ՊՔԿ) մրցունակ մատակարար լինել չի կարող հումքի բարձր արժեքի և էներգիայի ծախսերի պատճառով: Հետևաբար, եթե կառավարությունն այս խնդիրը չլուծի, այն կմնա որպես էլեկտրաէներգետիկ ոլորտի ընկերությունների ֆինանսական ռեսուրսների խոշոր սպառող: 61 Մասնավոր սեփականություն հանդիսացող Վանաձորի քիմիական գործարանը պետական էներգետիկ ընկերությունների նկատմամբ խոշոր պարտքեր է կուտակել, որոնք պետք է ստացվեն իրավական գործընթացի միջոցով: Կառավարությունը պետք է նաև որոշում կայացնի քիմիական գործարաններից 33 միլիարդ ՀՀ դրամ ընդհանուր գումարով դեբիտորական պարտքերի և գործարաններին տրամադրված վարկերի վերաբերյալ: Դուրս գրելու դեպքում, հաշվի առնելով դրանք վերականգնելու շատ ցածր հավանականությունը, դրանք համարժեք վնաս կառաջացնեն և կհանգեցնեն բացասական սեփական կապիտալի, եթե կառավարությունը չավելացնի ազդակիր էներգետիկ պետական ընկերությունների կապիտալը: 3) Նախատեսել ՀէՑ-ի 30 միլիոն ՀՀ դրամ վնասի վերականգնումը, որը կուտակվել է արտաքին պատճառներով: Ընկերության անվճարունակությունից խուսափելու համար ՀԾԿՀ-ն պետք է նախատեսի ՀէՑ- ի կուտակված վնասների վերականգնումը (այդ թվում՝ տոկոսային ծախսերի), որոնք առաջացել են արտադրության կանխատեսվող և փաստացի կառուցվածքի տարբերությունների պատճառով: Վնասների վերականգնումը կարող է իրականացվել հետևյալի համակցմամբ. (ա) վերջնական սպառողների համար սակագնի աստիճանական բարձրացումների և (բ) ՀէՑ-ի թանկ պարտքերն ավելի երկարաժամկետ և պակաս թանկ պարտքերով վերաֆինանսավորելու միջոցով: ՀԷՑ-ը պետք է դիտարկի կառավարության և ՀԿԾՀ-ի հետ համակարգված ձևով ֆինանսական առողջացման ծրագրի մշակումը՝ ֆինանսավորող հնարավոր կազմակերպություններից, օրինակ՝ միջազգային ֆինանսական հաստատությունների մասնավոր թևից, ավելի երկար ժամկետայնությամբ և ցածր տոկոսադրույքով ֆինանսավորում ապահովելու համար: Բանկի թիմի հաշվարկներով՝ ՀԷՑ-ի կուտակված վնասների վերականգնման համար կպահանջվի վերջնական սպառողների համար սակագինը բարձրացնել 14 տոկոսով (6 դրամ/կՎտժ): Հավանական է, որ միանգամյա ճշգրտման միջոցով նման բարձրացումը շոշափելի բացասական ազդեցություն ունենա աղքատության վրա: 4) Ճշգրտել կարգավորման/սակագնի մեթոդաբանությունը՝ ՀԷՑ-ի՝ էլեկտրաէներգիայի արտադրության կանխատեսվող և փաստացի կառուցվածքի անհամապատասխանությամբ պայմանավորված վնասի կուտակման կրկնությունից խուսափելու համար: Դրա հիմքում ընկած կարգավորման թերությունը վերացնելու երկու առաջարկվող տարբերակները ներառում են. ա. Վերջնական սպառողների համար երկդրույք սակագնի ընդունումը: ՀԿԾՀ-ն կարող է դիտարկել վերջնական սպառողների համար 62 էլեկտրաէներգիայի երկդրույք սակագնի ընդունման հարցը՝ ծառայության դիմաց հաստատուն վճարով, որը կվճարվի անկախ սպառման ծավալից՝ էլեկտրաէներգետիկ ընկերությունների հաստատուն ծախսերը փոխհատուցելու համար և էլեկտրաներգիայի փոփոխական վճարով, որը կվճարվի սպառման մեկ կՎտժ-ի դիմաց և կորոշվի էլեկտրաէներգիայի արտադրության միջին վճարի (յուրաքանչյուր ամսվա համար՝ փաստացի) ու հաղորդման և բաշխման վճարների գումարով: Նման մոտեցումը կվերացնի ՀԷՑ-ի համար էլեկտրաէներգիայի պահանջարկի և արտադրության կառուցվածքի ռիսկերը և կբացառի ապագայում վնասների կուտակումը և վնասների վերականգնման շուրջ բանակցությունները/վեճերը: բ. Վնասների + բաժնետիրոջ ծախսերի վերականգնման թույլատրումը: ՀԿԾՀ-ն պետք է հետևողականորեն կիրառի վնասների փոխհատուցման գործող մեթոդաբանությունը՝ հաշվի առնելով անհամապատասխանությունը և ապահովի, որ ՀԷՑ-ը վերականգնի կուտակված վնասը՝ գումարած բաժնետիրոջ ծախսերը: 5) Վերաֆինանսավորել պետական ընկերությունների առևտրային վարկերը և առևտրային կրեդիտորական պարտքերը մարել՝ խնդրահարույց ընկերությունների կողմից պարտավորությունների չվճարումից՝ դեֆոլտից խուսափելու համար: Դա կարելի է անել հետևյալ ձևով. ա. Առևտրային պարտքերը վերաֆինանսավորել: Կառավարությունը, որպես սեփականատեր, կարող է հետամուտ լինել ավելի արտոնյալ ռեսուրսներով Երևանի ՋԷԿ-ի և ՀԱԷԿ-ի չմարված 15 միլիարդ ՀՀ դրամ գումարով կարճաժամկետ առևտրային վարկերի վերաֆինանսավորմանը. ոլորտի համար այդ վարկերի տարեկան տոկոսային ծախսը կազմում է 1.4 միլիարդ ՀՀ դրամ: բ. Գազպրոմի հետ բանակցել Երևանի ՋԷԿ-ի կրեդիտորական պարտքի մարման ժամանակացույցի շուրջ: Երևանի ՋԷԿ-ը պետք է Գազպրոմի հետ բանակցի գազի համար 24 միլիարդ ՀՀ դրամ կրեդիտորական պարտքի վերակառուցման շուրջ և համաձայնության գա մարման քառամյա ժամանակացույցի շուրջ: Սույն կրեդիտորական պարտքի մարումը ֆինանսավորելու երկու տարբերակները ներկայացված են ստորև: 63 6) Սահմանել Շ և Պ ծախսերի ճշգրտումներ: Անհրաժեշտ է, որ ՀԿԾՀ-ն հրաժարվի սակագներում թույլատրվող Շ և Պ ծախսերն անփոփոխ թողնելու գործելակերպից: ՀԾԿՀ-ն կարող է դիտարկել պահպանման ծախսերի միանգամյա ճշգրտման հարցը՝ ակտիվների տարեթվի նկատմամբ թույլատրելի մաշվածության հենանշման և դրանից հետո գնաճով Շ և Պ ծախսերի ճշգրտումը թույլատրելու միջոցով: 7) Արտադրության նոր ծրագրերը կազմակերպել որպես ՊՄԳ-ներ՝ արտադրական անհրաժեշտ հզորությունների զարգացման գործում մասնավոր կապիտալի ներգրավման համար: Դա էապես կնվազեցնի նոր ներդրումների ֆիսկալ ազդեցությունները: Մասնավորապես, կառավարությունը պետք է վերականգնվող էներգետիկայի նոր՝ միջին չափի ծրագրերը դիտարկի որպես ՊՄԳ-ներ: Կառավարությունը կարող է դեռևս ընտրողաբար սահմանափակ արտոնյալ ռեսուրսներ տրամադրել այդ ծրագրերի համար՝ նպատակ ունենալով ծրագրերի էլեկտրաէներգիայի սակագները նվազեցնել՝ ելնելով էլեկտրաէներգիայի մատչելիության նկատառումներից: 8) Ապահովել էլեկտրաէներգիայի սակագնի բարձրացումից անապահով սպառողների համարժեք պաշտպանությունը: Բանկի թիմն առաջարկում է դիտարկել աղքատների վրա էլեկտրաէներգիայի սակագների բարձրացման ազդեցությանը դիմակայելու երեք տարբերակ: Տարբերակ 1. Հասցեական կենսապահովման սակագների միջոցով բաշխվող փոխհատուցումը կունենա ամենասահմանափակ ազդեցությունն աղքատների ծածկույթի առումով (16 տոկոս) և աղքատության կրճատման ամենացածր մակարդակը (0.5-0.7 տոկոսային կետ): Տարբերակ 2. Ընտանեկան նպաստների ծրագրի (ԸՆԾ) նպաստառուներին կանխիկ նպաստի տրամադրումը կամ Տարբերակ 3. Զրոյից բարձր միավոր ունեցող բոլոր հաշվառված տնային տնտեսություններին կանխիկ նպաստի տրամադրումը: 2-րդ և 3-րդ տարբերակները կտան աղքատների 21-ից 25 տոկոսին հասնելու հնարավորություն, այդ թվում՝ այն տնային տնտեսություններին, որոնք ուղղակիորեն գազ սպառող չեն, սակայն անուղղակիորեն բախվում են ավելի բարձր անուղղակի գներին (օրինակ՝ վառելափայտի ավելի բարձր ծախսերին): Սակայն, ի վերջո, 1-ին, 2-րդ և 3-րդ տարբերակները հավասարազոր են առկա ԸՆԾ-ի նպաստի պարզ հավելմանը. այն չի հակազդի հասցեականության և ծածկույթի առկա կողմնակալությանը, որի արժեքը 2012 թ. ՀՆԱ-ի շուրջ 0.05 տոկոսն էր կազմում: Ավելին, կառավարությունը նաև կարող է էլ ավելի բարելավել ԸՆԾ հասցեականության բանաձևը՝ բարձրացնել հասցեականության ճշգրտությունը և այն բարեփոխել՝ ներկայի համեմատ տնային տնտեսությունների ավելի մեծ հատված ընդգրկելու համար (տե՛ս Համաշխարհային բանկի վերլուծականը 64 «Անապահով տնային տնտեսություններին էներգիայի բարձրացող սակագներից պաշտպանելը. քաղաքականության տարբերակներ Հայաստանի համար» (“Protecting Vulnerable Households from Rising Energy Tariffs: Policy Options for Armenia”), որը կառավարությանն է տրամադրվել 2015 թ. սկզբին): 65 Գլուխ 3. Պետական ուղղակի սուբսիդիաների գնահատումը A. Համառոտ ակնարկ 3.1. Պետական սուբսիդիաները վերլուծելիս հիմնականում հաշվի են առնվում ծախսերի ֆիսկալ կայունությունը, դրանց հավասարությունը և արդյունավետությունը: Մասնավորապես սուբսիդիաները, եթե հասցեական չեն, առհասարակ արդյունավետ չեն աղքատներին աջակցելու տեսանկյունից: Սոցիալական պաշտպանության ավելի հասցեական գործիքների համեմատ՝ դրանք ավելի մեծ բեռ են ենթադրում և հանգեցնում են լրացուցիչ սոցիալական ծախսերի՝ խախտելով տնտեսությունում ձևավորված գնային հարաբերակցությունը, ինչն էլ իր հերթին խթանում է գերսպառումը: Սուբսիդիաները սոցիալական ապահովության համակարգի պատշաճ կազմված գործիքներով փոխարինելը կարող է ամրապնդել սոցիալական պաշտպանության միջոցները և միևնույն ժամանակ ձևավորել ֆիսկալ խնայողություններ: Սուբսիդիաները նաև մտահոգություն են առաջացնում արդյունավետության տեսանկյունից, քանի որ կարող են դուրս մղել մասնավոր հատվածը և ստեղծել մենաշնորհներ՝ ի վնաս սպառողների, որոնք ավելի մեծ ծախսեր կկրեն: 3.2. Սույն գլխում ուսումնասիրվում է Հայաստանում ուղղակի պետական սուբսիդիաների ներկայիս կարգավիճակը: Այն արձագանքում է ՀՀ կառավարության՝ բյուջետային սուբսիդիաների կայունության և հարկաբյուջետային կոնսոլիդացման ներկա խնդրով պայմանավորված՝ հետագա ռացիոնալացման հնարավորության մասին վերանայված գնահատական տալու խնդրանքին: Ուսումնասիրությամբ (ա) հստակեցվում են ուղղակի պետական սուբսիդիաների բնույթն ու դասակարգումը, (բ) վերլուծվում են դրանց սոցիալական հավասարությունը և արդյունավետությունը՝ դրանց ուղղակի կամ անուղղակի նպատակներից ելնելով, (գ) առաջարկություններ են արվում հարկաբյուջետային կայունության նախորդ երկու նպատակների վերաբերյալ: 66 Նկար 23. Սուբսիդիաների կազմը 2014 թ. Աղբյուրը՝ ՀՀ ֆինանսների նախարարություն: 3.3. Բյուջետային ուղղակի սուբսիդիաների ծավալները Հայաստանում մեծ չեն, սակայն բնույթով դրանք զգալիորեն տարբեր են, իսկ թվով՝ համեմատաբար շատ: Սուբսիդիաների կշիռը ՀՆԱ-ում կազմում է մոտ 0.5 տոկոս, այսինքն՝ ընդհանուր պետական ծախսերի շուրջ 1.7-1.8 տոկոսը և ոչ տոկոսային ընթացիկ ծախսերի 2.3 տոկոսը: Ավելին, վերջին 10 տարվա ընթացքում սուբսիդիաների տեսակարար կշիռն ընդհանուր ծախսերում հետևողականորեն կրճատվել է (2006 թ. 3.6 տոկոսից 2014 թ. կազմելով 1.7 տոկոս): Այդուհանդերձ, հաշվի առնելով Հայաստանի բյուջեի սահմանափակ հնարավորությունները, ծախսերի ռացիոնալացման յուրաքանչյուր հնարավորություն օգտակար կարող է լինել: 3.4. Գոյություն ունեցող ուղղակի սուբսիդիաների թիվը, համապատասխան ծավալի համեմատ, բարձր է: Սուբսիդիաների 32 խումբ կա՝ միջինը պետբյուջեի ընդհանուր ծախսերի 0.03 տոկոսի չափով: Բացառությամբ 2008 թ., երբ մեծածավալ սուբսիդիաներ հատկացվեցին դիզելային վառելիքի և բնական գազի ոլորտներին, ջրային/ոռոգման/տրանսպորտի և գյուղատնտեսության ոլորտները հիմնական շահառու ոլորտներն են (ընդհանուր սուբսիդիաների շուրջ 25 տոկոսը): Հավանական է, որ այդ սուբսիդիաների հետ կապված կառավարչական ծախսերը բարձր են՝ դրանց օգուտի համեմատ: Որոշ ուղղություններ, որտեղ առաջանում են կառավարչական ծախսեր, ընդգրկում են՝ (ա) անբավարար տեղեկատվության պայմաններում սուբսիդիաների օպտիմալ մեծության նախնական գնահատումը, (բ) սուբսիդիաների 67 հատկացման ճիշտ մեխանիզմի որոշումը և (գ) սուբսիդիաների արդյունավետ և նպատակային օգտագործման մոնիթորինգն ու գնահատումը: Սուբսիդիավորման տարբեր ծրագրերի կատարողական արդյունքների մանրակրկիտ ուսումնասիրությունը, որպես արդյունքների ապահովման լավագույն գործիք, չափազանց կարևոր է դրանց ծախսարդյունավետության մակարդակի գնահատման համար: 3.5. Սուբսիդիաների կազմը զգալիորեն տարբեր է, և դրանք կարելի է դասակարգել որպես «ավանդական», այսինքն՝ ԱՄՀ-ի «Կառավարության ֆինանսների վիճակագրության» (ԿՖՎ, անգլ.՝ GFS) սահմանումներին համապատասխանող կամ «յուրահատուկ» սուբսիդիաներ, որոնք համահունչ չեն բյուջետային ծախսերի դասակարգման միջազգային փորձին: Որպես սուբսիդիա դասակարգված տարբեր հոդվածների նախնական ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ դրանց միայն մեկ երրորդը պետք է դասել սուբսիդիաների շարքը: Դրանք հիմնականում ուղղվում են. ստորգետնյա տրանսպորտի սակագների սուբսիդավորմանը («խողովակաշարեր և այլ տրանսպորտ», ընդհանուր սուբսիդիաների 12 տոկոսը), ջրամատակարարման սակագների սուբսիդիավորմանը («ջրամատակարարում», 8 տոկոս), բանկային վարկերի սուբսիդավորմանը («Գյուղատնտեսություն», 3 տոկոս), ոռոգման ծառայությունների սուբսիդավորմանը («Ոռոգում», 2 տոկոս), ընթացիկ վնասների փոխհատուցման համար երկաթուղային ընկերության սուբսիդավորմանը («Երկաթուղի», 2 տոկոս): 3.6. ԿՖՎ անվանակարգերի համաձայն՝ պետական բյուջեի՝ ներկայումս որպես սուբսիդիա դասակարգված մի շարք ծախսային հոդվածներ իրականում դրամաշնորհներ կամ տրանսֆերտներ են: ԿՖՎ-ում սուբսիդիաները սահմանվում են որպես «ընթացիկ չփոխհատուցվող տրանսֆերտներ, որոնք կառավարությունը հատկացնում է ձեռնարկություններին՝ հիմք ընդունելով շահառուի տնտեսական գործունեության մակարդակը կամ արտադրված, վաճառված, արտահանված կամ ներկրված ապրանքների և ծառայությունների ծավալը կամ արժեքը»: Եթե սուբսիդիան ֆինանսավորում է գործունեության իրականացման հետ կապված ամբողջ գործառնական և կապիտալ ծախսը, ապա պետք է վերադասակարգվի որպես տրանսֆերտ կամ դրամաշնորհ: Սա կարող է վերաբերել նաև սոցիալական նպաստների սուբսիդավորման ծրագրին, որին բաժին է ընկնում ընդհանուր սուբսիդիաների մեկ երրորդը: Ընտանիքի անդամներին և երեխաներին ուղղվող սուբսիդիաները, որոնց բաժին է ընկնում ընդհանուր սուբսիդիաների 16 տոկոսը, հավանաբար պետք է համարվեն տրանսֆերտ (դրանք նախատեսում են երեխաների խնամքի ծառայություններ): Նույնը վերաբերում է «ծերության նպաստին» (ընդհանուր սուբսիդիաների 9 տոկոս), հատուկ սոցիալական նպաստներին և գործազրկության նպաստին: Նույնը կարող է վերաբերել նաև մշակույթի ոլորտի որոշ 68 սուբսիդիաներին, խումբ, որտեղ ֆինանսավորման այլընտրանքային աղբյուրները բացակայում են (ներդիր 2): Ներդիր 2. Սուբսիդիաների, դրամաշնորհների և տրանսֆերտների դասակարգումը «Կառավարության ֆինանսների վիճակագրությունում» Սուբսիդիաների, սոցիալական նպաստների, դրամաշնորհների և այլ հոդվածներում չընդգրկված ընթացիկ տրանսֆերտների տարբերակումը գործնականում կարող է բարդություններ առաջացնել, հատկապես՝ սահմանափակ տեղեկատվության պարագայում: Դասակարգման վրա կարող են ազդել դրանց հատկացման ձևի կամ իրավական հիմքերի փոքր տարբերությունները: Դասակարգման վրա կարող է ազդել նաև ստացողի տեսակը, օրինակ՝ սուբսիդիաները, սովորաբար, չեն հատկացվում տնային տնտեսություններին կամ տնային տնտեսություններին սպասարկող շահույթ չհետապնդող կազմակերպություններին: Տարբեր ծախսատեսակներից յուրաքանչյուրի սահմանումը տրված է ԱՄՀ -ի «Կառավարության ֆինանսների վիճակագրություն» ձեռնարկի (Government Finance Statistics Manual 2014 (GFSM 2014)) 6-րդ գլխում, մասնավորապես՝ սուբսիդիաների (§ 6.84- 6.91), դրամաշնորհների (§ 6.91-6.95), սոցիալական նպաստների (§ 6.96-6.98) և այլ հոդվածներում չընդգրկված ընթացիկ տրանսֆերտների (§ 6.122-6.124) վերաբերյալ պարբերություններում: Հատկացումների հետևյալ երեք օրինակները համապատասխանում են ոչ թե սուբսիդաներին, այլ դրամաշնորհներին.  Սուբսիդիաներ մշակույթի ոլորտին (թատրոնների, գրադարանների, ներկայացումների և այլնի ֆինանսավորում): Այս հատկացումների դասակարգումը կախված է թատրոնների, գրադարանների և այլ հաստատությունների դասակարգումից: Եթե այդ հաստատությունների հիմնական ֆինանսավորումը ստացվում է կառավարությունից, և դրանք պետական հատվածում են, ապա հավանաբար պետք է համարվեն պետական ոչ առևտրային կազմակերպություններ, ինչպես ստորև թվարկվող միջնակարգ դպրոցները և մանկական խնամք ապահովող կազմակերպությունները: Այդ դեպքում դրանք կառավարության միավորներ են, որոնց հատկացվող գումարները պետք է դասակարգվեն որպես դրամաշնորհներ: Եթե այդ միավորները մասնավոր հատվածում լինեին, սակայն ֆինանսավորման մեծ մասը կառավարությունից ստանային, դրանք հավանաբար կդասակարգվեին որպես տնային տնտեսություններին սպասարկող շահույթ չհետապնդող կազմակերպություններ և վերջիններիս հատկացվող գումարները կդասակարգվեին որպես այլ հոդվածներում չընդգրկված ընթացիկ տրանսֆերտներ (դրամաշնորհներ, սահմանման համաձայն, կարող են ստանալ միայն կառավարության միավորները): Եթե այդ հաստատությունները գործում են մասնավոր հատվածում և դրանց ծախսերը հիմնականում ֆինանսավորվում են հաճախորդներին կատարված վաճառքի հաշվին, իսկ պետբյուջեի ֆինանսավորումը կազմում է դրանց 69 ֆինանսավորման փոքր մասը, այդ միավորները հավանաբար պետք է դասակարգվեն որպես ոչ ֆինանսական կազմակերպություններ, իսկ դրանց հատկացվող գումարները՝ սուբսիդիաներ:  Սուբսիդիաներ երեխաների խնամքի և տարեցների խնամքի հաստատություններին: Նման հատկացումները, ամենայն հավանականությամբ, դրամաշնորհներ են, որոնք կառավարության մեկ միավորը հատկացնում է մյուսին: Սակայն, եթե երեխաների խնամքի հաստատություններն անվճար սպասարկում են միայն ցածր եկամուտ ունեցող որոշ տնային տնտեսությունների, իսկ մյուս տնային տնտեսություններին վճարովի ծառայություններ են մատուցում (ընդ որում՝ պետական հիմնարկները մրցակցում են մասնավոր ոլորտի հիմնարկների հետ), ապա հնարավոր է, որ այդ հաստատությունները դասակարգվեն որպես ընդհանուր կառավարության ոլորտից դուրս գործող պետական ոչ ֆինանսական կազմակերպություններ: Նման դեպքում հատկացումները կարող են դիտվել որպես սոցիալական նպաստների հատուկ ձև, թեև դա քիչ հավանական է:  Կառավարությունը միջնակարգ կրթության բոլոր ծառայությունները պատվիրակում է պետական (ոչ կառավարական) ոչ առևտրային կազմակերպություններին: Ինչ վերաբերում է երեխաների խնամքի հաստատություններին հատկացվող գումարներին, այդ ծախսային հոդվածները պետք է դասակարգվեն որպես դրամաշնորհներ: Հայաստանի պետական միջնակարգ կրթական հաստատություններում ուսուցումն անվճար է բոլորի համար, ինչից հետևում է, որ դպրոցներն ամբողջությամբ կամ գրեթե ամբողջությամբ ֆինանսավորվում են պետբյուջեի հաշվին: B. Սուբսիդիաների գնահատումը. հիմնական հարցեր 3.7. Սուբսիդիաները կարող են դիտվել որպես մատչելի գներով մատուցվող պետական ծառայությունների խթանման համար կառավարության կողմից կատարվող ներդրում: Նման պարագայում անհրաժեշտ է, որ կառավարությունը սահմանի ցանկացած սուբսիդավորման ծրագրի հստակ նպատակները և միաժամանակ նախատեսի մոնիթորինգի և գնահատման մեխանիզմ՝ որոշելու, թե արդյոք սուբսիդիաները նպաստում են նախապես սահմանված նպատակի փաստացի իրագործմանը: Սուբսիդիայի՝ նախապես սահմանված նպատակը չբավարարելու դեպքում կարևոր է ծրագրում շտկումների իրականացման համար կառավարման մեխանիզմի առկայությունը: Նախապես սահմանված նպատակների հիման վրա սուբսիդիայի արդյունքների գնահատումը 70 3.8. Սուբսիդիաների արդյունավետությունը և/կամ հավասարությունը պետք է գնահատել հաշվի առնելով, թե որքանով են դրանք նպաստել նախատեսված նպատակների իրագործմանը: Շատ հաճախ վերջնական ելքի և արդյունքի փոխարեն սուբսիդավորման շեշտը դրվում է իրականացման մուտքային գործոնների վրա: Միևնույն ժամանակ տարբեր սուբսիդիաների վերջնական արդյունքի լավագույն գնահատման եղանակը դրանց դիտարկումն է՝ ըստ վերջնական շահառուների խմբերի: Անհրաժեշտ է ապահովել սուբսիդավորման ծրագրի մշակման և իրականացման պատշաճ հասցեականությունը՝ հստակ հասկանալով հետևյալ հարցադրումները.  Ովքե՞ր են ծրագրի նախատեսված շահառուները և ինչպե՞ս կարելի է լավագույնս թիրախավորել այդ սուբսիդիաները ստացողներին:  Սուբսիդավորման ծրագրի հիմնական նպատակը արդյունավետության բարձրացու՞մն է, որը ենթադրում է, որ դրանք ունենան արդյունավետության առավելագույն բարձրացման ուղղվածություն, թե՞ նպատակը հավասարության ապահովումն է, որի դեպքում կառավարությունը ձգտում է բարելավել շահառուների կենսամակարդակը: Արդյունավետության վերլուծությունը ենթադրում է հատկացված սուբսիդիայի գումարի դիմաց արտադրողականության ցուցանիշի գնահատում, մինչդեռ հավասարության վերլուծությունը ենթադրում է սուբսիդիաների բաշխման գնահատում՝ ըստ սահմանված հավասարության չափանիշների (հաճախ ընդգրկման մակարդակի վերլուծության հիման վրա որոշելով, թե որքանով են սոցիալապես անապահով խմբերը շահում սուբսիդավորումից):  Ո՞ր ցուցանիշների հիման վրա պետք է գնահատվեն նպատակի ապահովման արդյունքները:  Արդյոք սահմանված նպատակին հասնելու լավագույն միջոցը սուբսիդավորո՞ւմն է: Գոյություն չունի՞ ավելի ծախսարդյունավետ այլընտրանքային տարբերակ: Թեև սուբսիդավորման իրականացման ծախսը սովորաբար ավելի փոքր է, շահառուների անմիջական կարիքների բավարարմանը միտված նպատակային միջամտությունները կամ ծրագրերը հաճախ ավելի արդյունավետ են:  Մոնիթորինգի և գնահատման ո՞ր մեխանիզմը սուբսիդավորումը կկապի ակնկալվող միջանկյալ և վերջնական արդյունքների հետ: Կիրարկման ի՞նչ մեխանիզմ կկիրառվի: 71 Մոնիթորինգի և գնահատման և (համատարած) պետական հսկողության գործառույթների ուժեղացում 3.9. Թեև սուբսիդիաների գծով ֆինանսական հաշվետվողականության պահանջները համատարած լավ են սահմանված, դրանց կատարման կանոնավոր մոնիթորինգ ու գնահատում չի իրականացվում: Ինչպես վերը նշվել է, սուբսիդիաների արդյունքների փաստացի մոնիթորինգն ու գնահատումը չափազանց կարևոր է դրանց համարժեքության գնահատման համար: Դա պետք է իրականացվի նախարարության (վերահսկողության վարչություն), կառավարության ներքին աուդիտի, նաև արտաքին աուդիտորական ծառայությունների կողմից ֆինանսական և օրենսդրական պահանջներին համապատասխանության և արդյունավետության գնահատումների միջոցով: Հայաստանի պետական ծախսերի և ֆինանսական հաշվետվողականության (ՊԾՖՀ) 2014. զեկույցում նշվում է, որ կառավարության ֆինանսական հաշվետվությունների մոնիթորինգն ու համապատասխանության աուդիտը, ինչպես նաև արդյունավետության աուդիտը դեռևս պետք է զգալիորեն բարելավվեն: Վերահսկիչ պալատին հատկապես մտահոգում է այն հանգամանքը, որ սուբսիդիաները պալատի և Ազգային ժողովի կողմից նույնքան մանրակրիտ չեն ստուգվում, որքան ապրանքների և ծառայությունների գնումները: Համապատասխանության և արդյունավետության նպատակահարմար ստուգման համար քիչ տեղեկատվություն է տրամադրվում: Այդ բացը վերացնելու համար տարեկան բյուջեի մասին նախագծերում կարելի է նախատեսել սուբսիդիաների և դրանց հատկացման ու արդյունավետության գնահատման պայմանների շուրջ քննարկում՝ բյուջեի թափանցիկության բարձրացման նպատակով: 3.10. Սուբսիդիաներ ստացողների թվում կարևոր են նաև Հայաստանի տարբեր պետական ոչ առևտրային կազմակերպությունները (ՊՈԱԿ): Սակայն այդ արտաբյուջետային կազմակերպությունները կանոնավոր աուդիտի չեն ենթարկվում և բյուջետային կազմակեպությունների համեմատ՝ ավելի թեթև են ստուգվում (դրանց թվում են, մասնավորապես, ջրօգտագործողների ընկերությունները, երեխաների խնամքի հաստատությունները, ծերանոցները, մշակութային հաստատությունները և այլն): Հայաստանի 2014 թ. ՊԾՖՀ-ում նշված են ՊՈԱԿ-ների արտաբյուջետային գործառնություններից բյուջեին սպառնացող հնարավոր ռիսկերը: ՊՈԱԿ-ները պարբերաբար պատրաստում են եկամուտների ու ծախսերի և ֆինանսական հաշվետվություններ, և դրանք ներկայացնում են կառավարության կողմից լիազորված մարմիններին և ՀՀ ֆինանսների նախարարությանը: Սակայն օրենքը չի սահմանում ՊՈԱԿ-ների հաշիվների ֆինանսական աուդիտի պահանջ: Կառավարության կողմից այդ արտաբյուջետային գործառնությունների ֆինանսական մոնիթորինգը բավարար չափով չի փոխարինում աուդիտորական անկողմնակալ կազմակերպության կողմից նրանց հաշիվների ֆինանսական աուդիտի անցկացմանը: 72 Սուբսիդիաների փուլային դադարեցումը 3.11. Գները և սակագները, վերջին հաշվով, պետք է արտացոլեն մատակարարվող ծառայության կամ ապրանքի իրական արժեքը՝ ելնելով առնվազն գործառնությունների ծախսածածկման սկզբունքից: Շուկային ապրանքների և ծառայությունների իրական սղությունը բացահայտելու հնարավորություն ընձեռելու համար, ըստ նպատակահարմարության, սուբսիդիաներն անհրաժեշտ է աստիճանաբար դադարեցնել՝ ըստ շահառուների հնարավորությունների և ապրանքներ ու ծառայություններ մատուցողների գործունեության ծախսածածկման մակարդակի: Սա անհրաժեշտ է ոչ միայն սուղ միջոցների վատնումից խուսափելու և դրանք ավելի արդյունավետ բաշխելու, այլև սուբսիդավորվող ապրանքների և ծառայությունների արհեստականորեն իջեցվող գների հետևանքով շուկայում աղավաղումներից խուսափելու համար: Այն դեպքում, երբ այնուամենայնիվ անհրաժեշտ է ֆինանսական օժանդակություն, ցանկալի է սուբսիդավորումը փոխարինել. (ա) հավասարության ապահովման նպատակ հետապնդելիս՝ շահառուներին հասցեական դրամական փոխանցումներ կատարելով, որն ավելի օբյեկտիվ լինելու համար պետք է հիմնվի նախապես սահմանված ցուցանիշների վրա, (բ) արդյունավետության ապահովման նպատակ հետապնդելիս՝ կատարողական արդյունքի վրա հիմնված ծրագրերով, որոնք կարող են ավելի արդյունավետ լինել խթանների վրա ազդեցության տեսանկյունից: Հավելված 2-ում ներկայացված են սակագների բարեփոխման և սուբսիդիաների տարբերակներն ու համապատասխան քայլերը: Ծառայությունները մատուցողների մակարդակով հավասարության ու կատարողական արդյունքների բարելավման խթանների նախատեսում 3.12. Որոշ դեպքերում քաղաքատնտեսական տեսանկյունից համապատասխան ոլորտի բարեփոխման գինը տվյալ պահին կարող է չափազանց բարձր լինել սուբսիդավորումից հրաժարվելու համար կամ այն դեպքում, երբ ակնհայտ է, որ ծառայությունների մատուցումը բնույթով հանրային բարիք է (օրինակ՝ արտածին գործոնների առկայության դեպքում): Հնարավորության դեպքում պետք է խրախուսել պետական հատվածի գործակալությունների կամ պետական հատվածի և ոչ պետական կազմակերպությունների միջև կատարողական արդյունքների հիման վրա պայմանագրերի ստորագրումը, լավ արդյունքների հասնելու խթաններ ստեղծելու համար՝ արտածին գործոնների կարգավորվող ինքնուրույն կառավարման միջոցով (օրինակ՝ չբաշխված շահույթի, մարդկային ռեսուրսների և անհրաժեշտ ծառայությունների): Կառավարման հստակ պայմանագրի շրջանակում մասնավոր հատվածի հետ գործընկերությունը՝ սուբսիդավորված ապրանքների և ծառայությունների մատակարարման նպատակով, նույնպես կարող է բարձրացնել արդյունավետությունը: 73 C. Սուբսիդիաների վերլուծությունը տնտեսության ընտրված ոլորտներում Երկաթուղային տրանսպորտ (Հայաստանի երկաթուղային կոնցեսիայի ամփոփ գնահատումը) 3.13. Խորհրդային Միության փլուզումից հետո Հայաստանի երկաթուղային տրանսպորտի բնագավառի ակտիվները և գործառնությունները համարվեցին անկայուն, և դրանց վերակառուցման կարիքն այլևս ակնհայտ էր: Տասնամյակներ շարունակ թերֆինանսավորումը ներդրումների հսկայական կարիք էր առաջացրել, այդ թվում՝ շարժակազմի զգալի մասի փոխարինման, Հայաստանից դեպի Վրաստանի սահման տանող երկաթգծի մայրուղու պահպանման համար անհրաժեշտ ներդրումների, վերգետնյա լարային էլեկտրահաղորդման համակարգի և մի քանի չափազանց հնամաշ մետաղյա կամուրջների վերականգնման անհրաժեշտություն: Ուղևորափոխադրման գործող ծառայությունների համար նույնպես պահանջվում էր պահպանել և վերականգնել մի շարք կայարաններ և այլ օբյեկտներ: 3.14. Խոշոր ներդրումնային կարիքների ֆինանսավորման նպատակով ՀՀ կառավարությունը երկաթուղային ակտիվների շահագործման իրավունքը փոխանցելու համար 2008 թ. կոնցեսիոն պայմանագիր ստորագրեց «Հարավկովկասյան երկաթուղի» ընկերության (ՀԿԵ) հետ, որը Ռուսաստանի երկաթուղային ընկերության դուստր ձեռնարկությունն է և գործում է վերջինիս երաշխիքով: Այդ ժամանակ գոյություն ուներ այն կարծիքը, որ կոնցեսիան է վերակառուցման և երկաթուղային ծառայության գործունեությունը շարունակելու լուծումը, քանի որ պետբյուջեում բացակայում էին այդ կարևորագույն կարիքների բավարարման համար անհրաժեշտ միջոցները: Երկաթուղու կոնցեսիոն պայմանագիրն ուժի մեջ մտավ համաշխարհային ճգնաժամի մեկնարկի պահին: Արտաքին սահմանների բացման անորոշ հեռանկարի պայմաններում երկաթուղու հետագա զարգացման հնարավորությունները սահմանափակ էին: Բացի այդ, ՀԿԵ-ն հանդիպում էր բեռնատար ավտոմոբիլային փոխադրումների զգալի մրցակցությանը: 3.15. Պայմանագրի ժամկետը 30 տարի է՝ կողմերի փոխադարձ համաձայնության դեպքում այն մինչև 40 տարի երկարացնելու հնարավորությամբ: Ֆորս մաժորից բացի, բոլոր այլ ռիսկերի համար պատասխանատվություն կրող կոնցեսիոները պարտավոր է ապահովել բեռների և ուղևորների փոխադրումը, պահպանել երկաթուղու ակտիվները և բարելավել դրանց վիճակը: Կոնցեսիոները պարտավորվեց նաև առաջին 5 տարիների ընթացքում ենթակառուցվածքում ներդնել 74 մոտավորապես 200 միլիոն ԱՄՆ դոլար, իսկ 30 տարվա ընթացքում` ընդհանուր 400 միլիոն ԱՄՆ դոլար: Բացի այդ, կոնցեսիոները պատասխանատվություն ստանձնեց նախկինում կուտակված պարտքի և կրեդիտորական պարտքերի համար: Ընդհանուր առմամբ միջազգային ստանդարտներին համապատասխանող նախնական պայմանագրի կազմման և ստորագրման հարցում որպես խորհրդական հանդես եկավ հեղինակավոր և փորձառու «ՍիՓիՍիԷս Տրանսկոմ» ընկերությունը: Կոնցեսիոն պայմանագրում սահմանված է հետևյալը. «Կոնցեսիոները կոնցեդենտի հետ համաձայնեցնում է տարեկան ուղևորային երթևեկության նվազագույն ծավալները և ուղղությունները: Կոնցեդենտը (ՀՀ տրանսպորտի նախարարությունը) սուբսիդավորում/մասամբ փոխհատուցում է ուղևորների համաձայնեցված փոխադրման ծավալների և ուղղությունների արդյունքում Կոնցեսիոների կրած տարեկան կորուստը Կոնցեսիոների կողմից այդ կորուստները հիմնավորող, անկախ աուդիտորի կողմից հաստատված հաշվետվություն ներկայացնելու դեպքում»: Սուբսիդավորման համաձայնեցված չափը կազմում է ուղևորափոխադրման արդյունքում հաշվարկված կորստի 25 տոկոսը մինչև 2016 թ., իսկ դրանից հետո՝ 30 տոկոսը: Կողմերը նաև պայմանավորվել են, որ սուբսիդիայի տարեկան գումարը չի կարող գերազանցել Կոնցեսիոների կողմից ՀՀ տրանսպորտի նախարարությանը վճարվող տարեկան կոնցեսիոն վճարի գումարը: 3.16. Սակայն ժամանակի ընթացքում արձանագրվել են մի շարք թերություններ14.  Ներդրումնային պարտավորությունների ընթացքը վերահսկելու և չարաշահումներից խուսափելու նպատակով վերահսկողության պակասը:  Ներդրումային և շահագործման թերի ծրագրերը, որոնցում ներկայումս միայն ներկայացվում է նախատեսված ներդրումների նկարագրությունը, բայց ոչ գործառնությունները: Հետագա բարելավման չափորոշիչները կամ անբավարար արդյունքների դեպքում պատասխանատվության միջոցները համաձայնեցված չեն:  Միջամտության իրավունքի մասին դրույթի անկատարությունը, որը կարող է գործել միայն կոնցեսիոների կողմից ծառայությունը 15 օր շարունակ չտրամադրվելու դեպքում:  Միջամտության իրավունքից օգտվելու անբավարար ֆինանսական պայմանները, որոնց համաձայն՝ կոնցեսիոները կոնցեդենտի ծախսերը փոխհատուցում է ծառայության դիմաց ստացված համախառն եկամուտը չգերազանցող չափով` երկաթուղու շահութաբեր չլինելու դեպքում կոնցեսիոների մոտ ստեղծելով պայմանագիրը խզելու խթան: 14 Պայմանագիրը լրամշակվել է երեք անգամ, սակայն գնահատման ժամանակ այդ լրամշակումները չեն տրամադրվել: 75  Էլեկտրաէներգիայի մատակարարման խափանման դեպքում կոնցեսիոների՝ փոխհատուցում պահանջելու իրավունքը: Ներդիր 3. Հայաստանի երկաթուղին. նախապատմություն Հայաստանի երկաթուղային ցանցն առանցքային դեր է կատարում մարդկանց և բեռների փոխադրման համար: «Հայկական երկաթուղի» ընկերությունը ստեղծվել է 1991 թ. որպես փակ բաժնետիրական ընկերություն: Մինչ Հայաստանի անկախությունը այն Թբիլիսիում տեղակայված «Անդրկովկասյան երկաթուղու» մասն էր կազմում, որը, Հայաստանից բացի, ընդգրկում էր նաև Վրաստանի և Ադրբեջանի երկաթուղային ցանցերը: Հայաստանի երկաթուղու մեծ մասը կառուցվել է խորհրդային ժամանակաշրջանում: Կենտրոնական պլանավորման պայմաններում երկաթգիծը որպես հիմնական փոխադրամիջոց ընտրելիս ծախսատարությանը մեծ ուշադրություն չէր դարձվում: Համակարգը նախատեսված էր մեծածավալ երթուղային սպասարկման համար, որոշ դեպքերում այն սպասարկում էր նաև հեռավոր ուղղությունները: Երկաթուղային համակարգը փոխադրում է ավելի շատ միջազգային, քան տեղական բեռներ: Երկաթուղային բեռնափոխադրումների գրեթե 65 տոկոսը միջազգային բնույթ ունի, ընդ որում շուրջ 45 տոկոսը ներմուծվող ապրանքներ են: Թեև Հայաստանի արտահանման և ներմուծման մոտ 70 տոկոսը կատարվում է երկաթուղով, 1991 թ. անկախություն ձեռք բերելուց հետո երկաթուղու գործունեությունը տասնապատիկ կրճատվեց, ինչը հիմնականում պայմանավորված էր Ադրբեջանի և Թուրքիայի հետ Հայաստանի սահմանների փակմամբ: Բեռնափոխադրումների կրճատումը պայմանավորված էր տարանցիկ երթևեկության կորստով, երկաթուղային ծառայությունների վրա հիմնված արդյունաբերական ճյուղերի արտադրության կտրուկ անկմամբ, ճանապարհային ցանցի բարելավմամբ և ավտոմոբիլային բեռնափոխադրումների ոլորտի կողմից ուժեղ մրցակցությամբ: Սեփական մասնավոր ավտոմեքենաների աճը և միկրոավտոբուսների ներդրումը նպաստեցին ուղևորափոխադրումների անկմանը: Հայաստանի երկաթուղային ցանցի երկարությունը 732 կիլոմետր է, որից մշտապես շահագործվում է միայն 370 կիլոմետրը: Ենթակառուցվածքը և շարժակազմը հնացած են, էլեկտրաքարշերի մեծ մասը շահագործվում է շուրջ 35 տարի և վերանորոգման ու փոխարինման կարիք ունի: Գնացքների արագությունը չի գերազանցում ժամում 30 կիլոմետրը, իսկ վերանորոգված հատվածներում՝ 60 կիլոմետրը: Սահմանամերձ կամ այլևս երթևեկության կարիք չունեցող մի շարք երթուղիներ գրեթե չեն շահագործվում: Մինչ 2008 թ. կոնցեսիոն պայմանագրի ստորագրումը երկաթուղին ուներ 4500 աշխատակից, այժմ՝ 3370, իսկ գործառույթների մի մասը պատվիրակում է այլ կատարողների: Կովկասյան տարածաշրջանում տրանսպորտային մրցակցության պայմաններում Հայաստանը մտադիր է իր տարածքում զարգացնել տարանցիկ ուղիներ, որոնք կապահովեն ավելի կարճ կապ և արագ ծառայություն: Գործող երկաթուղային ենթակառուցվածքի արդիականացումն այդ ռազմավարության առանցքային մասն է, և ՀՀ կառավարությունը կարևորում է Երևանում կամ Գյումրիում խոշոր և արդյունավետ երկաթուղի-ավտոտրանսպորտային երթևեկություն բազմահանգույց տերմինալի 76 կառուցման անհրաժեշտությունը: Հայաստանի հարավային շրջաններում հանքարդյունաբերության ոլորտի արագ աճը բեռնափոխադրման ծառայությունների խոշոր շուկայի առաջացման գրավականն է, քանի որ այդ ոլորտի արդյունաբերական արտադրությունն անհրաժեշտ է փոխադրել սևծովյան նավահանգիստներ: Սակայն հարևան երկրների հետ փակ սահմանների պատճառով տրանսպորտային ծախսերը բարձր են, այդ պայմաներում երկրի տարածքով բեռնափոխադրումը չափազանց դժվարանում է: Տարեկան շուրջ 30 000 բեռնարկղ երկիր է ներկրվում Վրաստանի սևծովյան Փոթի նավահանգստով, որի շուրջ 30 տոկոսն է փոխադրվում երկաթուղային տրանսպորտով: Սակայն պոտենցիալ հզորությունը շուրջ 800 000 տոննա միջազգային բեռների փոխադրումն է: Թուրքիայի հետ սահմանի բացման դեպքում նոր հնարավորություններ ստեղծվեն բեռները Թուրքիայի տարածքով դեպի եվրոպական երկրներ և այնտեղից աշխարհի այլ երկրներ փոխադրելու համար, և այդ դեպքում Հայաստանից առաքումները կարող են փոխադրվել Միջերկրական, ոչ թե Սև ծովի նավահանգիստներով: 3.17. Կոնցեսիայից հետո ներդրումները զգալիորեն աճեցին, և 2008-2014թթ. ընթացքում դրանց ընդհանուր գումարը կազմեց շուրջ 98 միլիարդ ՀՀ դրամ: Ըստ ամենայնի կոնցեսիոները նաև կատարել է իր պայմանագրային պարտավորությունները: 2014 թ. գործունեության հաշվետվության համաձայն՝ 2014 թ. սեպտեմբերի դրությամբ ընկերության ներդրումնային պարտավորությունները կատարվել են 100.4 տոկոսով15: 15 Տվյալների բացակայության պատճառով հնարավոր չէր իրականացնել ներդրումների ժամկետների և սկզբնական կոնցեսիոն պայմանագրի ներդրումային ծրագրի հետ համապատասխանության ավելի մանրամասն գնահատում: 77 Նկար 24. Հայաստանի երկաթուղու կապիտալ ներդրումները Աղբյուրը՝ «Հարավկովկասյան երկաթուղի» ընկերություն: (*) Տարեկան տվյալների բացակայության պատճառով 2011, 2012, 2013 թթ. ցուցանիշներն արտացոլում են 2014 թ. հաշվետվությունում առկա 2013-2010 թթ. գումարային ցուցանիշի միջին թվաբանական մեծությունը: 3.18. Կոնցեսիոն պայմանագիրը չի ազդել փոխադրումների ցուցանիշների վրա, դրանք պայմանավորված են եղել երկրի մակրոտնտեսական տատանումներով: Բեռնափոխադրումը, որը համարվում է տնտեսական ակտիվության անմիջական ցուցանիշներից մեկը, գրեթե լիովին արտացոլում է երկրի տնտեսության վերելքներն ու վայրէջքները: Ուղևորափոխադրումների ոլորտում երկաթուղուց օգտվող ուղևորների թիվն աճի միտում է ունեցել, սակայն 2008-2010 թթ. կտրուկ թռիչքից հետո ուղևորահոսքը համեմատաբար կայուն է եղել և համապատասխանել է մակրոտնտեսական միտումներին: Թեև 2008-2010 թթ. թռիչքը կարելի է վերագրել կոնցեսիոների սկզբնական ներդրումներին կամ կառավարության կողմից սուբսիդավորվող ուղևորատար ծառայությունների աճին, այդ ամենը հաստատելու համար բավարար տվյալներ մատչելի չեն16: 16 Երկաթուղային ընկերության կատարողական արդյունքներն անհրաժեշտ է գնահատել տարբեր չափորոշիչներով, որոնցից մեկը փոխադրումների հոսքն է: Տվյալների մատչելիության դեպքում թիմը կարող էր գործառնական արդյունավետության և ֆինանսական ցուցանիշներ ավելացնել վերլուծությանը՝ արձանագրելով նաև կոնցեսիայի պայմանագրի կնքումից հետո բեռնափոխադրումների և ուղևորափոխադրումների ոլորտներում երկաթուղային տրանսպորտին բաժին ընկնող մասը: Փոխադրումների հոսքի աճը՝ ՀՆԱ-ի աճին հավասար տեմպով, կարող է դրական արդյունք համարվել, քանի որ աշխարհում շատ երկաթուղիներ շուկայի մասնաբաժինը կորցնում են հօգուտ ավտմոբիլային փոխադրումների և ՀՆԱ -ին հավասար տեմպով չեն աճում: Այս տեսանկյունից Հայաստանում փոխադրումների հոսքի աճը կարելի է դրական արդյունք համարել, քանի որ երկաթուղին իր շուկայի մասնաբաժինը չի կորցնում: Այնուամենայնիվ բեռնարկղերի փոխադրման ոլորտում կարող են լինել բաց թողնված հնարավորություններ: 78 Նկար 25. Բեռնափոխադրումները (աջ կողմ) և ուղևորափոխադրումները (ձախ կողմ) Աղբյուրը՝ «Հարավկովկասյան երկաթուղի» ընկերություն: Աղբյուրը՝ «Հարավկովկասյան երկաթուղի» ընկերություն: Պայմանագրով նախատեսված է տարեկան կոնցեսիոն վճար 3.19. համախառն եկամտի 2 տոկոսի չափով, բացառությամբ ուղևորափոխադրումներից ստացված եկամտի: ՀՀ կառավարությունը նաև պարտավորվել է սուբսիդավորել ուղևորափոխադրումների գծով կոնցեսիոների կորուստները՝ պրոգրեսիվ սանդղակով (10 տոկոս 2009-2010 թթ. և 30 տոկոս մինչև 2016 թ.)՝ չգերազանցելով տարեկան կոնցեսիոն վճարի գումարը: Թեև ցածր հոսքի պատճառով ուղևորափոխադրման ծառայությունները վնասով են աշխատում և սուբսիդավորման մակարդակը, պայմանագրի համաձայն, աստիճանաբար բարձրացել է, կոնցեսիոն վճարը չգերազանցելու պայմանը սահմանափակել է պետբյուջի վրա բացասական ազդեցությունը: Նկար 26. Կոնցեսիոն վճար-սուբսիդիա հարաբերությունը Աղբյուրը՝ «Հարավկովկասյան երկաթուղի» ընկերություն: 79 3.20. Առանձնացնենք երկաթուղու ոլորտում հինգ հիմնական մարտահրավերները և հարկաբյուջետային կայունության վերաբերյալ առաջարկությունները: 1. Ռազմավարական տեսլականի կարիքը: Երկաթուղու զարգացման ռազմավարական փաստաթուղթ գոյություն չունի: Այդուհանդերձ երկաթուղային համակարգով փոխադրվում են մեծ քանակությամբ ռազմավարական նշանակության բեռներ (օրինակ՝ ներկրված վառելիք և հացահատիկ), այդ իսկ պատճառով այն Հայաստանի նյութատեխնիկական մատակարարման համալիր ցանցի առանցքային հանգույց է: ՀՀ կառավարությունը կարողացել է կոնցեսիոների հետ պայմանավորվածություն ձեռք բերել տարբեր ենթակառուցվածքներում անհրաժեշտ ուղղություններով հասցեական ներդրումների և նախքան ներդրումների կատարումը կառավարությանը տեղեկացնելու և վերջինիս համաձայնությունը ստանալու պարտավորության շուրջ: Ներկայումս ՀՀ կառավարությունն ունի «Հարավկովկասյան երկաթուղուն» ազգային փոխադրողի կարգավիճակ տալու (և այն «Հայկական երկաթուղի» անվանակոչելու) մտադրություն: 2. Բեռափոխադրումների և ուղևորափոխադրումների թերբեռնվածությունը: Երկաթուղու ոլորտում կոնցեսիոն պայմանագրից ակնկալվող արդյունքների զգալի բարելավումներ չեն արձանագրվել: Երկաթուղային բեռնափոխադրումները հիմնականում համապատասխանել են մակրոտնտեսական միտումներին. 2008 թ. համաշխարհային ճգնաժամով պայմանավորված տնտեսական ակտիվության անսպասելի անկումը, ապա՝ դանդաղ վերականգնումը, որին հաջորդել են վերջին տարիների աննշան տատանումները: Արդյունքների թերակատարումը հիմնականում պայմանավորված է եղել սակագնային և կազմակերպչական խնդիրներով, որոնցից մեկը բեռնափոխադրման դիմաց գանձվող 100 տոկոս կանխավճարի պահանջն է: 2009-2010 թթ. կտրուկ թռիչքից հետո ուղևորափոխադրումներն ընթացել են համեմատաբար սահուն և մակրոտնտեսական միտումներին համապատասխան, սակայն գործառնական կորուստների հետզհետե կուտակմամբ: ՀՀ կառավարությունը հանձն է առնել իրականացնել ուղևորներին մատուցվող ծառայությունների տարեկան սուբսիդավորում, սակայն կոնցեսիոն վճարը չգերազանցող շեմի առկայության պայմաններում հատկացվող տարեկան սուբսիդիան բավարար չէ անցած մի քանի տարիներին արձանագրվող փաստացի վնասների փոխհատուցման համար (օրինակ՝ 2014 թ. հատկացվել է 350 միլիոն ՀՀ դրամի սուբսիդիա, իսկ փաստացի վնասը կազմել է 726 միլիոն ՀՀ դրամ): Թվում է, թե այդ հանգամանքը պետական բյուջեի վրա բացասաբար չի անդրադառնում, սակայն վտանգում է կոնցեսիոների երկարաժամկետ ֆինանսական կայունությունը և առաջացնում կոնցեսիայի ուղևորափոխադրումներին վերաբերող մասի վերանայման 80 կարիք: Կառավարությունը կարող է սահմանել ուղևորատար գնացքների ավելի փոքր և ավելի օգտակար խմբաքանակ, որի դեպքում կավելանա ուղևորահոսքը և միևնույն ժամանակ կկրճատվեն կոնցեսիոների կորուստները: 3. Ներդրումնային պարտավորությունները և արդյունավետությունը: Կոնցեսիոն պայմանագրի համաձայն՝ կոնցեսիոներն առաջին հինգ տարիներին պարտավոր է կատարել շուրջ 200 միլիոն ԱՄՆ դոլարի ներդրում և 400 միլիոն ԱՄՆ դոլարի ներդրում 30 տարվա ընթացքում: 2014 թ. սեպտեմբերի դրությամբ կոնցեսիոները ներդրել է 205 միլիոն ԱՄՆ դոլար՝ իր պարտավորությունները կատարելով 100.4 տոկոսով17: Սակայն այդ ներդրումների արտադրողական արդյունավետությունը հստակ չէ. «Հարավկովկասյան երկաթուղի» ընկերությունը տարիներ շարունակ վնասներ է կուտակում: 4. Կոնցեսիոն պայմանագրի թերությունները: Ո՛չ ՀՀ կառավարությունը, ո՛չ էլ կոնցեսիոները գոհ չեն փաստացի կոնցեսիայից: Կոնցեսիոները մտահոգված է, որ ներդրումը երբեք հետ չի ստանա: Իշխանությունները նույնպես որոշ թերություններ են տեսնում կոնցեսիոն պայմանագրում (կոնցեսիոն պայմանագիրը երեք անգամ վերանայվել է): Ընդհանուր առմամբ կառավարությունը կարծում է, որ կոնցեսիան չի տալիս պատշաճ վերահսկողություն իրականացնելու և իր պայմանագրային իրավունքներն իրացնելու հնարավորություն: Մասնավորապես պայմանագրում հստակ չէ, թե ինչպես պետք է վերահսկվեն ներդրումային պարտավորությունները, արդյոք դրանք ուղղվո՞ւմ են պահանջվող ոլորտներ, և ինչպե՞ս ներդրումները փոխկապակցել գործունեության կատարողական արդյունքների հետ: 5. Կառավարության՝ կոնցեսիոն պայմանագիրը վերահսկելու (իրավական, ֆինանսական և այլ) կարողությունները: Կոնցեսիոն պայմանագրի և կոնցեսիոների աշխատանքի նկատմամբ վերահսկողությունն իրականացվում է ՀՀ տրանսպորտի և կապի նախարարության երկաթուղու վարչության կողմից: Ներկայումս վարչությունն ունի յոթ աշխատակից և պայմանագրային հիմունքով աշխատող երկու կարճաժամկետ խորհրդատու: Ակնհայտ է, որ վարչության՝ պայմանագրերի վերահսկողության համար իրավական, ֆինանսական և այլ անհրաժեշտ կարողություններն անբավարար են: Ստորաբաժանումը ստեղծվել է 2010 թ.՝ կոնցեսիոն պայմանագրի ստորագրումից երկու տարի անց: Կառավարության պատվիրած վերջին «անկախ» աուդիտով վեր են հանվել ընկերության ֆինանսական 17 Հարավկովկասյան երկաթուղի ՓԲԸ-ի 2014 թ. կատարողական հաշվետվություն: 81 հաշվետվություններում առկա խնդիրները: ՀԿԵ-ն և ՀՀ տրանսպորտի և կապի նախարարությունը (ՏԿՆ) պետք է սերտորեն համագործակցեն, որպեսզի կոնցեսիան հաջող ընթացք ունենա և երկաթուղու ներուժը հնարավորինս իրացվի հօգուտ Հայաստանի տնտեսության: Մետրոպոլիտեն 3.21. Աշխարհում գրեթե ամենուր մետրոպոլիտենի համակարգերն ի վիճակի չեն ուղեվարձի հաշվին հոգալ իրենց շահագործման ծախսերը, և Հայաստանը բացառություն չէ: Ըստ CoMET և Nova միջազգային համեմատական վերլուծության ծրագրերի տվյալների՝ ուղեվարձից եկամուտները միջինը ծածկում են շահագործման ծախսերի 75 տոկոսը, իսկ այլ առևտրային եկամուտը՝ շուրջ 15 տոկոսը, ընդ որում գործառնական դեֆիցիտը կազմում է 10 տոկոս18: Ֆինանսավորման նման ճեղքվածքը խոչընդոտում է ծառայության որակի պահպանումը և քաղաքային երթևեկության մեծացող կարիքների բավարարումը: Տրանսպորտային փոխադրման համակարգերի թերֆինանսավորումը կարող է քրոնիկ բնույթ կրել, քանի որ պետական բյուջեների վրա ճնշումներն աճում են, և եկամուտների ավելացման ուղղակի լուծումների մեծ մասն իրականացնելը բարդ է: Օրինակ՝ ուղեվարձի բարձրացումը ոչ միայն քաղաքական տեսանկյունից է դժվար, այլև այն անհամաչափորեն է ազդում բնակչության անապահով՝ հասարակական տրանսպորտից առավելապես օգտվող հատվածի վրա: Քաղաքական տեսանկյունից անցանկալի է նաև մասնավոր ավտոտրանսպորտի օգտագործման համար սոցիալական ծախսերն ամբողջությամբ փոխհատուցող վճարների (օրինակ՝ խցանումների դիմաց վճարի) կիրառումը: 3.22. Խորհրդային Միության փլուզումից հետո Հայաստանի քաղաքային տրանսպորտի համակարգը էապես փոխվել է: 2002 թ. ի վեր Երևանի և այլ խոշոր քաղաքների ավտոբուսային երթուղիների մեծ մասը վարձակալության է հանձնվել մասնավոր օպերատորներին՝ 3 -4 տարվա կոնցեսիոն պայմանագրերով: Հասարակական տրանսպորտը կտրուկ փոխվեց երթուղային տաքսիների ներդրմամբ և խոշոր ավտոբուսների, տրոլեյբուսների և ստորգետնյա տրանսպորտի ծառայությունների շեշտակի նվազմամբ: 18 Գոյություն ունեն մի քանի օրինակներ, երբ մետրոպոլիտենի ծառայությանը հաջողվում է սեփական եկամտի հաշվին ապահովել ծախսածածկույթը, մասնավորապես Սանտյագո դե Չիլիում և Հոնկոնգում, սակայն շատ այլ քաղաքներում, օրինակ՝ Մեխիկոյում, մետրոպոլիտենի ուղեվարձի հաշվին ծածկվում է շահագործման ծախսերի միայն կեսը: 82 Նկար 4. Քաղաքային տրանսպորտի տեսակները Երևանում գործում են քաղաքային տրանսպորտի տարբեր տեսակներ, որոնցից յուրաքանչյուրն աշխատում է ինքնուրույն ցանցում՝ առանց մյուս տեսակները հաշվի առնելու և առանց ինտեգրման : Չկա ուղեվարձ կամ տոմս, որը տալիս է փոխանցման կամ բազմամոդալ երթևեկության համար մշտական ուղևորատոմսեր. ուղևորը պետք է առանձին վճար կատարի մեկ այլ երթուղով կամ տրանսպորտով երթևեկելու համար : Փաստորեն առավել համապատասխանող բնույթի ծառայություններ մատուցելու փոխարեն տրանսպորտի յուրաքանչյուր տեսակը մրցակցում է մյուսների հետ: Երթուղային տաքսիներ: Երևանում բոլոր երթուղային տաքսի ծառայությունները կարգավորվում են քաղաքապետարանին առընթեր «Երևանտրանս» գործակալության կողմից, որը կազմակերպում և իրականացնում է ավտոբուսային և երթուղային տաքսիների երթուղիները, օպերատորների ընտրության մրցույթները, այսինքն՝ քաղաքապետարանը կարող է և որոշում է նրանց աշխատելու վայրը : «Երևանտրանսը» կնքում է 3-4 տարի ժամկետով երթուղիների շահագործման պայմանագրեր, ընդ որում սպասարկող ավտոմեքենաները չեն կարող 15 տարուց հին արտադրության լինել: Ներկայումս Երևան քաղաքի 81 երթուղիները սպասարկում են տարբեր տարեթվերի շուրջ 1600 երթուղային տաքսիներ: Գործում է երթուղային տաքսիների միասնական ուղեվարձ, որը կազմում է 100 դրամ, և ուղևորներն այդ գումարը վճարում են իջնելիս մեքենայի վարորդին: Կտրոններ կամ մշտական և սեզոնային տոմսեր չեն վաճառվում: Երթուղային տաքսիներից օգտվելը մի քանի առավելություն ունի. Նախ՝ ուղևորները կարող են տեղ հասնելու համար չփոխել տրանսպորտը, դրանց շնորհիվ հնարավոր է քաղաքի տրանսպորտային կապը սպասարկել առանց սուբսիդավորման, և դրանք քաղաքապետարանի համար եկամտի աղբյուր են հանդիսանում: Դրանց աշխատանքի հետ կապված թերություններից են դանդաղ երթևեկությունը, երթուղային տաքսի նստելու և իջնելու անհարմարությունը, երթուղային տաքսիների չափազանց մեծ քանակը, որը խցանումների պատճառ է հանդիսանում, մանավանդքաղաքի կենտրոնում՝ ավտոբուսային կանգառների մոտ դրանց կուտակումները և անվտանգության հնարավոր խնդիրները երթևեկության ցածր որակի հետ մեկտեղ: Մետրոպոլիտեն: Հայաստանի մետրոպոլիտենը բացվել է փուլ առ փուլ՝ 1981-1996 թթ. ընթացքում և ունի 10 կայարան: Մետրոպոլիտենն անցնում է քաղաքի հյուսիս-հարավ միջանցքով և նախատեսվել է որպես երեք երթուղիներից բաղկացած ցանցի առաջին երթուղին: Մետրոպոլիտենը կապում է քաղաքի հյուսիսային և հարավարևմտյան բնակելի մասերը և հարավային խոշոր արդյունաբերական մասը կենտրոնի հետ: Գնացքները պիկ ժամերին ժամանում են 3.5 րոպեն մեկ, իսկ մնացած ժամերին՝ 5.5 րոպեն մեկ: Մետրոյի ուղեվարձը 100 դրամ է: Տրոլեյբուս: «Երևանի էլեկտրական տրանսպորտ» ընկերությունը շահագործում է գործող 5 տրոլեյբուսային երթուղիները, սակայն ուղղիչ կայանների, օդային հոսանքի լարերի և սնուցող մալուխների անմխիթար վիճակը վկայում է, որ ենթակառուցվածքի կապիտալ 83 վերանորոգում չանցկացնելու դեպքում առաջիկա տարիներին ցանցը կարող է փակվել: Տարեկան ուղևորաշրջանառությունը փոքր-ինչ կրճատվել է և 2013 թ. 5.39 միլիոնի համեմատ՝ 2014 թ. կազմել է 5.35 միլիոն (0.7 տոկոսով անկում): Գանձվող ուղեվարձը 50 դրամ է: Ավտոբուս: Գործող ավտոբուսային ընկերությունը միջին չափի ավտոբուսների սեփականատեր է (21-23 նստատեղ), որոնք վարձակալության է տալիս մասնավոր օպերատորներին և որևէ ավտոբուսային երթուղի չի սպասարկում: Մի շարք այլ մասնավոր ավտոբուսային ընկերություններ ավտոբուսները գնել են անմիջապես արտադրողից՝ չվարձակալելով դրանք ավտոբուսային ընկերությունից: Ավտոբուսային երթուղիները հիմնականում երկար են՝ մինչև 30 կիլոմետր, հատում են քաղաքի տարբեր շրջանները և մետրոպոլիտենի պես տուժում են երթուղային տաքսիների հետ մրցակցության պատճառով, որոնք սպասարկում են նույն երթուղիները: Ուղևորներն ավտոբուսով երթևեկելու համար վճարում են 100 դրամ ուղեվարձ: Տաքսի: 2007 թ. սկսած՝ Երևանում տաքսիների օգտագործումը նկատելիորեն ավելացել է: 2004 թ. տաքսիների ուղևորահոսքը կազմում էր 19.8 միլիոն ուղևոր -կմ, իսկ 2007 թ. այդ ցուցանիշը հասավ 103.3 միլիոն ուղևոր-կմ-ի: Երևանում տաքսու նվազագույն ստանդարտ վճարը 600 դրամ է, որը տալիս է 4 կմ երթևեկելու հնարավորություն: Աղյուսակ B4.1. Ուղևորաշրջանառությունը Երևանում ՝ ըստ տրանսպորտային միջոցների, 2014 թ. Ցանց Ուղևորների Ուղևորների Շուկայի տարեկան օրական մասնաբաժինը թիվը (միլիոն թիվը (հազար (տոկոս) ուղևոր) ուղևոր) 74.5 204.7 36.4 Ավտոբուս Երթուղային տաքսի 108.9 299.2 53.2 Մետրո 15.8 43.5 7.7 Տրոլեյբուս 5.4 14.7 2.6 Ընդամենը 204.6 562.0 100.0 Աղբյուրը՝ Երևանի քաղաքապետարան: 84 3.23. Երևանի մետրոպոլիտենը, որ Հայաստանի երկաթուղային ցանցի մաս է կազմում, սկսել է շահագործվել 1981 թ.: Մետրոպոլիտենի համակարգի օժանդակությունը կտրուկ նվազել է ոչ միայն ներդրումների պակասի պատճառով, այլև սահմանափակ ծածկույթի հետևանքով (ընդամենը 12 կիլոմետր երկարությամբ 10 կայարան), ինչը դժվարություն է ստեղծում երթուղային տաքսիների ծառայությունների հետ մրցակցության պարագայում, որոնք ավելի ուղիղ կապ են ապահովում՝ սկզբնակետից դեպի վերջնակետ: Տրանսպորտի յուրաքանչյուր տեսակ գործում է մյուսներից անկախ, և տարբեր տրանսպորտներից օգտվելու բազմամոդալ տոմսեր չեն վաճառվում, այդ պարագայում բոլորը մրցակցում են միմյանց հետ: Բացի այդ, երթուղային տաքսիների երթուղիները ոչ միայն համընկնում են մետրոպոլիտենի երթուղիների հետ, այլև փողոցային կանգառները նախատեսված չեն մետրոյի ճանապարհն այլ տրանսպորտային միջոցով շարունակել ցանկացողների հարմարավետ սպասարկման համար: 3.24. Մետրոյի ուղեվարձը բարձրացվեց 2011 թ. հուլիսին (50-ից մինչև 100 դրամ), որը հանգեցրեց ուղևորների թվի կրճատման 20-25 տոկոսով և մետրոպոլիտենի եկամուտների աճի 40 տոկոսով: 2014 թ. մետրոյից օգտվել է շուրջ 16 միլիոն ուղևոր՝ 2010 թ. գրեթե 20 միլիոնի համեմատ: Կենտրոնական բյուջեից սուբսիդավորումը կազմում է մետրոպոլիտենի եկամուտների 58.4 տոկոսը. բյուջեի մնացած մասը կազմում են տոմսերի վաճառքից, առևտրից, գովազդի տեղադրումից և տարածքը վարձակալության հանձնելուց ստացվող գումարները19: 3.25. 2009 թ. կազմված Երևան քաղաքի տրանսպորտի մինչև 2020 թ. ճանապարհային քարտեզն ամփոփում է կառավարության՝ քաղաքային տրանսպորտի տեսլականը: Այն նախատեսում է մետրոպոլիտենի, տրոլեյբուսի, ավտոբուսի, երթուղային տաքսու և երթևեկության կառավարման հիերարխիկ և բազմամոդալ ցանցային համակարգ: Ճանապարհային քարտեզը նաև նախատեսում է քաղաքային տրանսպորտի կազմակերպման և ֆինանսավորման ինստիտուցիոնալ բարեփոխումներ: Առաջարկվում է վերահսկողության և պլանավորման գծով կարողությունների ուժեղացում, մասնավորապես՝ համապարփակ տվյալների շտեմարանի ստեղծում (պահանջարկի կանխատեսման հետ մեկտեղ), որը հիմնված կլինի երթևեկության վիճակագրության, տնային տնտեսությունների հարցումների և տեղաշարժման՝ մեկնարկ-վերջնակետ ուսումնասիրության արդյունքների վրա: Դա հիմքեր կստեղծի բոլոր նոր ծրագրերի նախագծման, կանխատեսման և փորձարկման, դրանց օգուտների և ազդեցությունների գնահատման համար: 19 ՎԶԵԲ-ի ֆինանսավորմամբ «Մետրոպոլիտենի բարելավում» ծրագիրը մեկնարկել է 2010 թ., որի շրջանակում ծրագրի իրականացման առաջին փուլի համար հատկացվել է 15 միլիոն եվրո: Ներդրման նպատակն է ապահովել «մետրոյի անվտանգությունը, կայուն զարգացումը և էներգաարդյունավետությունը»: Ծրագրի երկրորդ փուլը, որի գումարը նույնպես 15 միլիոն եվրո է, մեկնարկել է 2012 թ. օգոստոսին: Շինարարության ավարտի օրվանից հետո մետրոն կապիտալ վերանորոգում չի անցել: 85 3.26. Առանձնացնենք քաղաքային տրանսպորտի ոլորտում յոթ հիմնական մարտահրավերները և հարկաբյուջետային կայունության համար առաջարկությունները: 1. Քաղաքային երթևեկության ծրագրի կարիքը: Թեև իրականացումն ապահովելու նպատակով արվել են տարբեր գնահատումներ20, քաղաքային տրանսպորտի համալիր համակարգի տեսլականի իրականացման համար քաղաքապետարանը, հասարակական տրանսպորտի ռազմավարական ճանապարհային քարտեզից բացի, պետք է նաև մշակի իրականացման համապարփակ ծրագիր, որը կներառի նաև հեծանվային երթևեկությունը և ավտոկայանատեղիները: Նախատեսվում է, որ ոլորտի օրենսդրական կարգավորման դաշտը կապահովի ինչպես քաղաքային տրանսպորտի ծառայության կազմակերպման, այնպես էլ մատուցման նոր որակը: Այն ներառում է ավտոբուսային երթուղիների օպերատորների մրցույթի անցկացման հստակ ռազմավարության մշակումը և Երևան քաղաքում ողջ քաղաքային ավտոբուսային երթևեկության ճյուղի ծառայության որակի բարելավմանը միտված օժանդակությունը: Աղյուսակ 13. Երևան քաղաքի մետրոպոլիտենի հիմնական ցուցանիշները 2000 2005 2010 2014 Եկամուտ, միլիոն ՀՀ 1328.0 1357.0 2943.1 3725.1 դրամ Տոմսեր 476.3 570.8 756.7 1174.6 Սուբսիդիա 782.7 697.0 1840.0 2175.8 Այլ 69.0 89.1 346.4 374.7 Ուղևորների թիվը, 1000 15476.7 15845.1 19873.5 15818.0 մարդ Տոմսի գինը, ՀՀ դրամ 40 50 50 100 Աղբյուրը՝ «Երևանի մետրոպոլիտեն» ՓԲԸ: 2. Տոմսերի և ուղեվարձերի միասնական համակարգի և քաղաքային տրանսպորտի տարբեր տեսակների համակարգման կարիքը: Քանի որ մեկ տրանսպորտից մյուսը նույն տոմսով անցնելու տարբերակը բացակայում է, 20 Մասնավորապես Ասիական զարգացման բանկի և Համաշխարհային բանկի կողմից: 86 մեկ այլ տեսակի տրանսպորտի կամ երթուղու անցնել ցանկացող ուղևորը պետք է երկրորդ ուղեվարձը վճարի: Դա խոչընդոտում է երթուղիների նախագծումը և պայմանագրերի պլանավորումը: Սակայն անհրաժեշտ է հստակեցնել, թե ծախսը որքան կկազմի և ինչպես կֆինանսավորվի (արտաքին պարտքի, սուբսիդիաների, ուղեվարձի կամ բոլոր երեքի համադրման միջոցով): Ի վերջո, հասարակական տրանսպորտի ավելի բարձր ինքնարժեքը ներդրում է պահանջում, և այն պետք է ֆինանսավորվի: 3. Ուղևորահոսքի մասին տվյալների հիման վրա տրանսպորտային ծառայությունների պահանջարկի և դրանց մատչելիության մասին տեղեկատվության կարիքը: Ուղևորատոմսերի ինտեգրված համակարգի բացակայությունը խոչընդոտում է տրանսպորտի համակարգի մոդելավորման միջոցով քաղաքի ապագա տրանսպորտային կարիքների մասին պատկերացման կազմումը երթևեկության մասին ճշգրիտ վիճակագրական տվյալների, տնային տնտեսությունների հարցումների և սկզբնակետ- վերջնակետ հարցումների բացակայության պատճառով: Եկամուտ ստանալու հնարավորությունների մասին տեղեկությունները մատչելի չեն: 4. Վերանայել մետրոյի սակագները՝ հաշվի առնելով երթուղային տաքսիների հետ մրցակցությունը: Ներկայումս, ինչպես երթուղային տաքսիների, այնպես էլ մետրոպոլիտենի համակարգերում գործող նույն 100 դրամ սակագինը չի խթանում մետրոպոլիտենից օգտվելը, քանի որ երթուղային տաքսիները (1) չեն սպասարկում մետրոյի կանգառները, (2) դրանց և մետրոյի երթուղիները համընկնում են և (3) ավելի երկար երթուղի են առաջարկում: Այդուհանդերձ երթուղային տաքսիները զգալիորեն նպաստում են ճանապարհային խցանումներին և օդի աղտոտմանը: Խցանումներ և օդի աղտոտում չառաջացնող մետրոպոլիտենի սուբսիդավորման համար երթուղային տաքսիներից կարելի է հարկ գանձել: 5. Ուսումնասիրել առևտրային եկամուտների լրացուցիչ աղբյուրների միջոցով թերֆինանսավորման չեզոքացման հնարավորությունը մասնավոր ընկերությունների հետ պայմանագրերի միջոցով: Թեև օրինակների մեծ մասը վերաբերում է զարգացած երկրներին, Լատինական Ամերիկայի և այլ զարգացող երկրների ստորգետնյա տրանսպորտի որոշ համակարգեր դիտարկում են ոչ սակագնային եկամուտների ավելացման ուղիները: Փորձը ցույց է տալիս, որ զարգացող երկրների տրանսպորտային գործակալությունները զգալի օգուտներ կարող են ստանալ ձեռնարկատիրական գործունեության դեպքում: Թեև մետրոպոլիտենի համակարգի առևտրային եկամուտ ստեղծելու ներուժը կախված է բազմաթիվ գործոններից, որոնց փոփոխությունը զգալի ժամանակ է պահանջում 87 (սպառողների եկամուտ, տարածքի առկայություն, քաղաքների բնակչության խտություն և համակարգի նկատմամբ պահանջարկ), տրանսպորտային գործակալությունները կարող են քայլեր ձեռնարկել այդ ներուժի զգալի մասից օգտվելու ուղղությամբ՝ սկսած գործարար ծրագրերի մշակումից և մասնավոր հատվածի հետ փոխշահավետ գործընկերության ծավալումից: Առևտրային գործունեությունը կարող է ֆինանսավորման հուսալի աղբյուր դառնալ միայն սկզբից ևեթ համակարգային պլանավորման և այն ըստ գործակալության առաքելության ու նպատակների արդյունավետ ինտեգրելու պարագայում: 6. Կիրառել հանրային հատվածի սպասարկման պայմանագրեր: Մասնավոր օպերատորներին հանրային հատվածի սպասարկման պայմանագրերի շնորհումը կնպաստի Երևան քաղաքի միասնական տրանսպորտային համակարգի մոնիթորինգի և ուղեվարձերի հավաքման համակարգի ստեղծմանը և շահագործմանը: Հանրային հատվածի սպասարկման պայմանագրի առկայությունը տրանսպորտային ծառայություններից օգտվելու միասնական տոմսերի համակարգի շնորհիվ կդառնա ընդհանուր տրանսպորտային բարեփոխման հաջողության գրավականը՝ օրինական հիմքերի վրա դնելով ուղեվարձերից ստացվող ընդհանուր եկամտի գերակշիռ մասը և շահագրգռելով օպերատորներին բարելավել իրենց աշխատանքը: 7. Ցուցադրման ազդեցություն: Մասնավոր հատվածի օպերատորների համար նոր մրցակցային երթուղիների սպասարկման մրցույթների ընթացակարգի մշակումը հանրային հատվածի սպասարկման պայմանագրերի համակարգի ներդրման հետ մեկտեղ լավ օրինակ կդառնա երկրի մնացած հատվածների համար՝ արդյունավետ իրավական և պայմանագրային դաշտի միջոցով մասնավոր օպերատորների կողմից մատուցվող ծառայությունների որակը բարելավելու նպատակով: Ներդիր 5.Առևտրային եկամուտների լրացուցիչ աղբյուրների օգտագործման նոր ուղիների օրինակներ Գովազդում: 2014 թ. Մեխիկո քաղաքի կառավարությունը հայտարարեց մի մասնավոր ընկերության հետ մինչ այդ կնքած գովազդների կառավարման պայմանագրի պայմանները վերաբանակցելու իր մտադրության մասին՝ նախատեսելով ավելացնել եկամուտը գովազդման նպատակով տրամադրված ավելի քան 70 000 կետերից: Նոր տեխնոլոգիաները նույնպես կարող են նպաստել գովազդներից լրացուցիչ եկամտի ստացմանը: Մադրիդում շուտով կշահագործվի մի համակարգ, որը կտա 8 -րդ երթուղու ստորգետնյա թունելներում գովազդային տեսահոլովակներ ցուցադրելու և արդյունքում տարեկան լրացուցիչ 500 000 դոլար եկամուտ ստանալու հնարավորություն: Նույնպիսի համակարգեր ներկայումս հաջողությամբ շահագործվում են Պեկինում և Սանտյագոյում: 88 Առևտրային տարածքների վարձակալության հանձնումը: Ֆրանչայզինգի գծով խորհրդատուներն իրենց զեկույցում նշել են, որ Ռիո դե Ժանեյրոյի և Սան Պաուլոյի մետրոպոլիտենի առևտրային տարածքների վարձակալության գները 30-60 տոկոսով ավելի ցածր են, քան առևտրային կենտրոններում: Բրազիլիայի հասարակական տրանսպորտի ազգային ընկերակցությունն իր զեկույցում նշել է, որ Բելո Օրիզոնտեի մետրոպոլիտենի 1-ին երթուղու կայարանների ներքին տարածքում առևտրային տարածքների վարձակալության գինը զգալիորեն զիջում է շուկայականին: Հաշվի առնելով այդ տվյալները՝ Բրազիլիայի պետական պաշտոնյաներն ուսումնասիրում են առևտրային տարածքներից ստացվող եկամտի ավելացման հնարավորությունները: Օրինակ՝ Սան Պաուլո նահանգի նահանգապետը 6-րդ երթուղու վերջերս շնորհված կոնցեսիայի բիզնես ծրագրում հրահանգել է ավելացնել ոչ ուղեվարձային եկամուտները: Անվանակոչման իրավունքներ: Անվանակոչման կամ բրենդինգի իրավունքի վաճառքը նույնպես տարբեր մետրոների համակարգերում կիրառվում է լրացուցիչ դրամական եկամուտ ստանալու նպատակով: 2010 թ. սկսած՝ Դուբայի ճանապարհների և տրանսպորտի պետական հանձնաժողովն ավելի քան 540 միլիոն ԱՄՆ դոլարի եկամուտ է ստացել մետրոպոլիտենի 13 կայարանների անվանակոչման իրավունքի շնորհումից և դրանց տարածքում մանրածախ վաճառքի կետերը վարձակալության տրամադրելուց: Որոշ դեպքերում անվանակոչման իրավունքի վաճառքը նաև լրացուցիչ օգուտներ է բերում ուղևորների համար: Այդպես 2011 թ. Լիսաբոնի մետրոյի Բայշա-Կիադո կայարանը վերամոդելավորվեց և համալրվեց «Պորտուգալ Տելեկոմ» ընկերության անվճար WiFi համակարգով այն «ՊՏ կապույտ կայարան» անվանակոչելու պայմանագրով: Հնդկաստանում, ընդօրինակելով Գուրգաոնի Արագ մետրոյի օրինակը, Մումբայ քաղաքի մետրոն վերջերս վաճառքի դրեց 12 կայարանների անվանակոչման իրավունքը տարեկան 250000-1 000 000 ԱՄՆ դոլարով, 5 տարով: Մերչանդայզինգ (պարագաների առևտուր): Մետրոպոլիտենի մերչայդայզինգի ներուժի լավագույն օրինակը հավանաբար Լոնդոնի մետրոն է, որի խորհրդանշական պատկերանշանը և «Առջևում փոս է» կարգախոսը ճանաչված են ամբողջ աշխարհում: Լոնդոնի տրանսպորտի թանգարանը տարեկան շուրջ 4 միլիոն դոլար եկամուտ է ստանում այդ պաշտոնական պարագաների վաճառքից: Զարգացող քաղաքների մետրոպոլիտենները հետևում են այդ օրինակներին. Սան Պաուլոյի մետրոյի ընկերության կողմից իր անվամբ ապրանքների օգտագործման մասին ուղեցույցների հրապարակումից 6 ամիս հետո մետրոյի մերչանդայզինգի առաջին խանութը բացվեց քաղաքային մետրոպոլիտենի 2-րդ երթուղու Կոնսոլյասաո կայարանում: Խորհրդատվական ծառայությունների և տեխնոլոգիաների վաճառք: Զարգացող երկրների քաղաքային տրանսպորտի օպերատորներն արդեն երկար տարիներ խորհրդատվական ծառայություններ են առաջարկում միջազգային շուկայում: Դրանց թվում են՝ RATP-ն (Փարիզ), MTR-ն (Հոնկոնգ), TMB-ն (Բարսելոնա) և Metro de Madrid–ը (Մադրիդ): Վերջինս միայն 2012 թ. շուրջ 25 միլիոն դոլարի եկամուտ է ստացել խորհրդատվական ծառայությունների վաճառքից: Զարգացող երկրների մետրոպոլիտենների 89 ընկերությունները սկսում են մուտք գործել այդ ոլորտ, և նրանց մի մասը նույնիսկ եկամուտ է ստանում՝ շուկայահանման հարցերի շուրջ այլ ընկերություններին խորհուրդ տալով: Հողի արժեքի օգտագործում: Տարանցիկ ներդրումների շնորհիվ հողի արժեքի բարձրացումից առևտրային օգուտ կորզելը զգալի ներուժ է պարունակում: Դա կարելի է իրականացնել մասնավոր հատվածում տարբեր գործարքների միջոցով՝ վարձակալության տրված հողի վաճառքից, ավելի բարձրահարկ շենքեր կառուցելու և քաղաքային շինարարական ծրագրերում մասնակցության իրավունքի համար շինարարական ընկերություններից վճարի գանձումից (Տոկիոյում՝ Tokyu Corporation և Հոնկոնգում՝ MTR Corporation), որտեղ գույքի վաճառքից և առևտրից զուտ գործառնական հասույթը նույնիսկ գերազանցել է տրանսպորտային գործունեությունից ստացվող հասույթը: Լատինական Ամերիկայում՝ Սան Պաուլոյում, մասնավոր շինարարական ընկերություններին վաճառվել են լրացուցիչ շինարարական իրավունքներ (ծրագիրը հայտնի է CEPAC անվանմամբ)՝ քաղաքային մետրոյի 4-րդ երթուղու համար բերելով շուրջ 100 միլիոն ԱՄՆ դոլարի եկամուտ: Աղբյուրը՝ Դանիել Պուլիդո և Իրենե Պորտաբալես Գոնսալես, Համաշխարհային բանկ Գյուղատնտեսություն (վառելիք, պարարտանյութ, ոռոգման ջուր, վարկեր) 3.27. Վերջին տասնամյակի արագ տնտեսական աճը նոր հնարավորություններ է ստեղծել գյուղատնտեսության ոլորտում: Եկամուտների աճի շնորհիվ բարձրացել են սննդի սպառման մակարդակն ու վարքագիծը, ընդ որում՝ նկատելի աճել են Հայաստանի տնային տնտեսությունների կողմից սննդի վրա ծախսվող գումարները: Հայաստանի գյուղմթերքի ճյուղը ևս այս ժամանակի ընթացքում ենթարկվել է փոխակերպման՝ գյուղատնտեսության ոլորտի զարգացման կրկնակի արագությամբ: Ներկայումս այնտեղ գերակշռում են փոքր, խառը եկամտով տնտեսությունները, որոնք միջինը կազմում են 1.4-1.7 հեկտար և մեծ մասամբ արտադրում են սեփական սպառման և մասամբ էլ վաճառքի համար: Սակայն հողի սեփականության իրավունքի գրանցման օգուտները և հողի վարձակալության շուկայի աճը խթանել է միջին չափի, ավելի շուկայական կողմնորոշմամբ գյուղացիական տնտեսությունների հատվածի առաջացումը, ընդ որում տնտեսությունների չափը 7-20 հեկտարի միջակայքում է կամ որոշ շրջաններում նույնիսկ մի քիչ ավելի մեծ: 3.28. Սուբսիդիաները Հայաստանի գյուղատնտեսության զարգացման ռազմավարության կարևոր մասն են: 2014 թ. Հայաստանում 2 միլիարդ ՀՀ դրամ հատկացվեց (ընդհանուր սուբսիդավորման 7 տոկոսը) գյուղատնտեսական վարկերի և ոռոգման ջրի սուբսիդավորման համար, ինչպես նաև հումքի՝ սերմերի, 90 պարարտանյութի և վառելիքի ձեռքբերման լրացուցիչ սուբսիդիաները, որոնք բյուջեում առանձին հոդվածներով ներկայացված չեն: Ռազմավարության հիմնական նպատակներն են գյուղատնտեսական ՀՆԱ-ի ավելացումը և պարենային ապահովության բարձրացումը. գյուղատնտեսության արտադրողականության ավելացումն առանցքային է համարվում նշված երկու նպատակների համար և, հետևաբար, սուբսիդիայի ծրագրի գլխավոր նպատակն է: 3.29. Գյուղատնտեսության առավել կարևոր սուբսիդավորված ռեսուրսներից է ոռոգման ջուրը: Ջրօգտագործողների ընկերակցություններին (ՋՕԸ) և ջրամատակարարող ընկերություններին 2014 թ. հատկացվել է 5.8 միլիարդ ՀՀ դրամի սուբսիդավորում (ընդհանուր սուբսիդավորման 4 տոկոսը), որն ավելի քան կրկնակի գերազանցում է նախորդ տարիներին այդ մատակարարներին տրամադրված 0.5 միլիարդ ՀՀ դրամի սուբսիդավորումը: Քանի որ գյուղատնտեսությանը բաժին է ընկնում Հայաստանի ՀՆԱ-ի 18 տոկոսը և ընդհանուր զբաղվածության 36 տոկոսը21, ոռոգումը ՀՀ կառավարության ռազմավարական գերակայություններից է: Ոռոգելի գյուղատնտեսության մասնաբաժինը գյուղատնտեսության ՀՆԱ-ում կազմում է շուրջ 80 տոկոս կամ մոտ 715 միլիարդ ՀՀ դրամ, որի նկատմամբ ոռոգման սուբուսիդիաները կազմում են շուրջ 0.8 տոկոս: Գյուղատնտեսական ջրի կառավարումը անցումային շրջանից հետո զգալի փոփոխությունների է ենթարկվել, և ներկայումս ամբողջ ոռոգվող տարածքի միջտնտեսային և ներտնտեսային ջրանցքները շահագործվում են ՋՕԸ-ների կողմից: Թեև հետագա առաջընթացի անհրաժեշտություն կա, ՋՕԸ-ների կառավարման համակարգը, տեխնիկական հզորությունները և ֆինանսական կենսունակությունն աստիճանաբար բարելավվել են: 3.30. Ներկայումս ՋՕԸ-ներին և մատակարարող ընկերություններին հատկացվող սուբսիդիաները ֆերմերներին տալիս են համեմատաբար ցածր սակագներով ջուր մատակարարելու հնարավորություն: Ջրօգտագործողների ընկերակցություններն օգտվում են ինչպես ուղղակի սուբսիդիաներից, այնպես էլ ջուր մատակարարող սուբսիդավորված ընկերություններին ջրի դիմաց իջեցված գին վճարելուց, սակայն անգամ այդ սուբսիդիաներն ամբողջությամբ չեն փակում եկամուտների և ծախսերի ճեղքվածքը: Թեև ֆերմերների մեծ մասը ՋՕԸ-ներին վճարում է ջրի համար վճարման ենթակա գումարը, 1 խմ ջրի դիմաց 11 ՀՀ դրամ սակագինը 2009 թ. ի վեր չի փոփոխվել և այժմ բավարար չէ ՋՕԸ-ների շահագործման ծախսերը հոգալու համար, մասնավորապես՝ պայմանավորված էլեկտրաէներգիայի սակագների բարձրացումով: Դրա հետևանքով ՋՕԸ-ները ժամանակի ընթացքում վնասներ են կրել 21 Ոլորտային զբաղվածության տեսակարար կշիռը հաշվարկված է 2013 թ. Տնային տնտեսությունների կենսամակարդակի ամբողջացված հետազոտության հիման վրա (ՏՏԿԱՀ): 91 և պարտքեր են կուտակել, որոնք 2014 թ. հասել է մինչև 3.5 միլիարդ ՀՀ դրամի (9 ամսվա սուբսիդիան): 3.31. Ներկայումս քննարկվող ռազմավարությամբ դիտարկվում է ջրի սակագների աստիճանական բարձրացումը՝ ծախսածածկումը բարելավելու և պետական սուբսիդիաներից կախվածությունը նվազեցնելու համար: Ոռոգման սակագների բարձրացումը ողջամիտ առաջարկություն է մի քանի պատճառով: Նախ՝ էժան ջուրը խրախուսում է ռեսուրսի անարդյունավետ օգտագործումը՝ տալով ցածրարժեք մշակաբույսերը ոռոգելու հնարավորություն, այն դեպքում, երբ ոռոգման օգուտներն իրական արժեքից ցածր են, և ֆերմերների մոտ նվազում է ջրախնայող տեխնոլոգիաների ուղղությամբ ներդրումներ կատարելու շահագրգռությունը: Երկրորդ՝ էլեկտրաէներգիայի գների աճին զուգահեռ ՋՕԸ-ների պարտքերի ավելացումը (2010 թ. ՋՕԸ-ների ընդհանուր ծախսերի 24 տոկոսից 2013 թ. հասել է 34 տոկոսի) վնաս է հասցնում դրանց ֆինանսական առողջությանը: ՋՕԸ-ներն առանց այն էլ թերի ներդրումներ են կատարում վերանորոգումների և պահպանման ուղղությամբ, որոնց այժմ բաժին է ընկնում ընդհանուր ծախսերի միայն մոտ 15 տոկոսը: Այս իրավիճակը չհանգուցալուծելու դեպքում աճող պարտքը և ենթակառուցվածքի վատթարացումը միասին կարող են սպառնալ դրանց երկարաժամկետ կայունությանը: Բաշխվածության իմաստով ոռոգման ջրի սուբսիդիաների մեծ մասը բաժին է ընկնում ավելի խոշոր ֆերմերներին, ինչը հնարավոր է, որ համահունչ լինի գյուղատնտեսական արտադրությունն ավելացնելու նպատակին, սակայն ցույց է տալիս, որ համեմատաբար թույլ է նման սուբսիդավորումը շարունակելու սոցիալական հիմնավորումը, քանի որ ջրի սուբսիդիաներից օգտվում է օգտագործողների 68 տոկոսը, որը միջինը կազմում է տարեկան 7600 ՀՀ դրամ (16 դոլար) 22: Ինչ վերաբերում է նշված փոքր և հաճախ աղքատ արտադրողների եկամտային կարիքների բավարարմանը, ապա տրանսֆերտների և սոցիալական ապահովության ցանցերի այլ ձևերը և՛ ավելի գործուն, և՛ ավելի արդյունավետ կլինեին: 22Ընդհանուր սուբսիդիա՝ 4,750 + 1,094 = 5,844 մ, բազմապատկած 16% -ով = 935 մ մինչև 0.5հա հողակտորների համար: Բաշխվում է 180,000 -ի միջև x 68% = 122,400 օգտագործող: Յուրաքանչյուր օգտագործողի հաշվով ստացվում է 7600 ՀՀ դրամ, որը հավասար է 16 դոլարի: 92 Նկար 27. Ոռոգման ջրի սուբսիդիաների բաշխումը՝ ըստ գյուղացիական տնտեսությունների չափի Աղբյուրը՝ Ռռոգման ԾԻԳ-ի տվյալների շտեմարանի հիման վրա հաշվարկներ: 3.32. Ֆերմերները նաև օգտվում են սուբսիդավորված վառելիքից և պարարտանյութերից, սակայն տարեկան սուբսիդավորման գումարը հայտնի չէ: Պետական օժանդակության ծրագրերը գործում են գարնանային գարու, եգիպտացորենի, առվույտի և լոտոսի մեղրի արտադրության, ինչպես նաև մատչելի գներով դիզելային վառելիքի և պարարտանյութերի ձեռքբերման համար: Շահառու ֆերմերները 2013-ից մեկ լիտր դիզելային վառելիքի դիմաց վճարում են 350 դրամ (շուկայական գնի մոտ 75 տոկոսը), մեկ պարկ ազոտական պարարտանյութի դիմաց՝ 6 000 դրամ (շուկայական գնից 3 տոկոսով ցածր) և մեկ պարկ ֆոսֆորական և կալիումական պարարտանյութի դիմաց՝ 7 000 դրամ (շուկայական գնի կեսը): 3.33. Ի վերջո, 2011 թ. ՀՀ կառավարության որոշմամբ ֆերմերները կարող են ստանալ արտոնյալ գյուղատնտեսական վարկեր տարեկան 14 տոկոս տոկոսադրույքով (տարեկան սուբսիդավորումը 872 միլիոն ՀՀ դրամ է): Ներկայումս 6 տոկոսը կվճարվի կառավարության կողմից, իսկ ֆերմերները կկարողանան վարկը ստանալ 8 տոկոսով: Վարկերը տրամադրվում են հայկական դրամով, և դրանց միջին չափը կազմում է 625 000 ՀՀ դրամ: Վարկերն ունեն 6-ամսյա արտոնյալ ժամկետ, որի ընթացքում վճարվում է միայն տոկոսադրույքը, իսկ հետո վարկի մարման համար տրվում է 6 ամիս: Լրացուցիչ ֆինանսավորումը տրամադրվում է կենտրոնական բանկի միջոցով, որը վերավարկավորում է համապատասխան առևտրային բանկերին: 2014 թ. Հայաստանի մոտ 330 000 գյուղացիական տնտեսություններից շուրջ 80 000-ը ստացան 66 միլիարդ դրամի վարկեր՝ ցածր տոկոսադրույքով: Ըստ ՀՀ կենտրոնական բանկի՝ 2015 թ. փետրվարի վերջի դրությամբ գյուղատնտեսության վարկավորումը կազմել է 135.8 միլիարդ դրամ, որը 6 տոկոսով գերազանցել է նախորդ տարվա ցուցանիշը: 93 3.34. Առանձնացնենք գյուղատնտեսության ոլորտում յոթ հիմնական մարտահրավերները և հարկաբյուջետային կայունության, արդյունավետության և կայունության վերաբերյալ առաջարկությունները: 1. Սուբսիդավորման տարբեր ծրագրերի արդյունքներն անհրաժեշտ է միասին գնահատել՝ ըստ գյուղատնտեսական ՀՆԱ-ի ավելացման և պարենային ապահովության բարձրացման հայտարարված նպատակների: ՀՆԱ-ի աճի համար սուբսիդիայի շնորհիվ գյուղատնտեսության համախառն ավելացված արժեքի ավելացումը պարտադիր պետք է գերազանցի սուբսիդիայի ընդհանուր արժեքը, այդ թվում՝ գործարքի ծախսերը, հետևաբար այս հարաբերակցությունն անհրաժեշտ է կանոնավոր կերպով մոնիթորինգի ենթարկել: Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ մեկ մշակաբույսին կարող են բազմաթիվ սուբսիդիաներ բաժին ընկնել (օրինակ՝ սերմի, պարարտանյութի, վառելիքի և ոռոգման ջրի համար), սուբսիդավորման բոլոր ծրագրերն անհրաժեշտ է միասին քննության առնել՝ դրանց ընդհանուր ազդեցությունն ու գինը գնահատելու համար: Ինչ վերաբերում է պարենային ապահովության բարձրացման նպատակին, գյուղատնտեսական սուբսիդիաները պարտադիր չէ, որ զուտ տնտեսական օգուտ ապահովեն (քանի որ սա «ծախսելու» քաղաքականություն է, ոչ թե «եկամուտ ստանալու»), սակայն անհրաժեշտ է, որ որոշում կայացնողները տեղյակ լինեն պարենային ապահովության քաղաքականության ծախսերին և բաց լինեն այլընտրանքային և ավելի ծախսարդյունավետ միջոցներով նույն նպատակին հասնելու համար: Աղյուսակ 14. Ոռոգվող ֆերմերային հատվածի հիմնական ցուցանիշները Տարեթիվ 2000 2005 2010 2014 Ֆերմերների թիվը 240,000 220,000 200,000 180,000 (ջրամատակարարման պայմանագրեր) Օգտագործված հողատարածքը 110,000 հա 125,600 հա 129,200 130,500 հա հա Արդյունավետության ցուցանիշներ - պայմանագիր կնքած մեկ 0.45 հա 0.57 հա 0.65 հա 0.73 հա ջրօգտագործողի հաշվով միջին մակերեսը 50 % 71 % 80 % 88 % - բարձրարժեք մշակաբույսերի մշակումը (բաժինն ընդհանուր հողակտորի նկատմամբ) 94 Ոռոգման սուբսիդիաներ, ՀՀ դրամ - ՋՕԸ-ներին - 5,002 մ 4,756 մ 4,750 մ - Մատակարարող - - 0մ 1,094 մ գործակալություններին Ոռոգման միջին սուբսիդիան ոռոգված - 40,000 37,000 45,000 մեկ հեկտարի հաշվով, ՀՀ դրամ Սուբսիդիաներ (բանկային վարկեր - - 0.0 873 մ ֆերմերներին) Աղբյուրը՝ Ոռոգման ԾԻԳ, ֆինանսների նախարարություն: 2. Ոռոգման ջրի սուբսիդիաները, որոնց բաժին է ընկնում ներքին ֆինանսավորման ամենախոշոր մասը, խոչընդոտում են ջրի ավելի արդյունավետ օգտագործումը: Ոռոգման ծառայության վճարը կարգավորվում է ավելացող ծախսերին համապատասխան բարձրանալու փոխարեն, ստացված վճարների ու փաստացի ծախսերի տարբերությունը փոխհատուցվում է պետբյուջեից հատկացվող սուբսիդիաների միջոցով, և օրերից մի օր ՋՕԸ-ների պարտքը դուրս գրելու անհրաժեշտություն կարող է առաջանալ: Երբ ջուրը ֆերմերներին է մատակարարվում սահմանային ծախսից ցածր գնով, խրախուսվում է գերօգտագործումը, այդ թվում՝ այնպիսի մշակաբույսերի մշակումը, որոնք ցածր տնտեսական հատույց են ապահովում ոռոգման դիմաց, և չի խրախուսվում ջրօգտագործման ավելի արդյունավետ գործելակերպերի և տեխնոլոգիաների ներդրումը: Ըստ ոռոգման ծավալի սակագինն առնվազն պետք է ներառի ջրի ամբողջ սահմանային ծախսը, այդ թվում՝ պոմպով ջուրը մղելու համար էլեկտրաէներգիայի ծախսը և ջուրը ոռոգմանն ուղղելու այլընտրանքային գինը՝ հիդրոէլեկտրաէներգիայի արտադրության փոխարեն: Եթե ոռոգման ոլորտին պետական օժանդակությունը շարունակելու համար տնտեսական, քաղաքական կամ սոցիալական համոզիչ հիմնավորում կա, այն պետք է բացառապես ուղղված լինի ջրամատակարարման հաստատուն ծախսերին (օրինակ՝ ջրանցքի ցանցի պահպանմանը), որտեղ աղավաղող ազդեցությունը և ըստ այդմ՝ զուտ տնտեսական կորուստը շատ ավելի փոքր է: 3. Ոռոգման ենթակառուցվածքի ներկայիս ցածր որակը և ոլորտի առջև ծառացած խնդիրները կարող են դժվարություն ստեղծել սակագների բարձրացման համար: Տնային տնտեսությունների հարցման տվյալների համաձայն՝ 2013 թ. բավարար քանակությամբ և ժամանակին ոռոգման ջուր է ստացել ՋՕԸ-ների անդամների միայն 64 տոկոսը (թեև այս ցուցանիշը բարելավվել է 2010 թ. 53 տոկոսի համեմատ): Ֆերմերները նշել են մի քանի պատճառներ, այդ թվում՝ տեխնիկապես թերի ջրագծերի (գյուղացիական 95 տնտեսությունների 28 տոկոս), տեղական ցանցի հետ խնդիրների (22 տոկոս) և պոմպերի շարքից դուրս գալու (14 տոկոս) մասին: Առաքման փուլում ջրակորուստը գնահատվում է շուրջ 45 տոկոս: Թեև այս ցուցանիշը բավականին բնորոշ է այնպիսի ոռոգման համակարգերին, ինչպիսին Հայաստանինն է, կորուստների պատճառով ոչ միայն ջրի վատնում է տեղի ունենում, այլև էլեկտրաէներգայի, որը ծախսվում է մինչև այդ կետը ջուրը պոմպով մղելու համար: Վերջերս անցկացված վերլուծական ուսումնասիրության շրջանակներում ֆերմերները մտահոգություն են հայտնել, որ վճարում են իրենց չառաքված ջրի համար: Չափազանց կարևոր է ֆերմերներին ժամանակին իրազեկելը համակարգում ջրի առկայության վերաբերյալ. հաշվիչների ցուցմունքներով անհրաժեշտ է ապահովել, որ ֆերմերները վճարեն միայն իրենց փաստացի ստացած ջրի դիմաց: Բացի այդ, կառավարությունը կարող է նաև դիտարկել ոռոգման ենթակառուցվածքի ուղղությամբ մի շարք ներդրումների հնարավորությունը, որոնք կօգնեն կրճատելու ՋՕԸ-ների շահագործման ծախսերը, օրինակ՝ ջրի տեղափոխման կորուստների նվազեցումը, պոմպով մղելու անհրաժեշտության նվազեցումը, էլեկտրաէներգիայի գիշերային ցածր սակագների առավել օգտագործումը և վերջնական սպառողներին օգնելը, որ անցնեն ավելի արդյունավետ օգտագործման համակարգերի, մասնավորապես՝ համակարգի այն հատվածներում, որտեղ ջուրն առավել ծախսատար է և ֆերմերներն աճեցնում են բարձրարժեք մշակաբույսեր, ինչը կարող է արդարացնել ներդրումը: Բոլոր նման ներդրումների համար պահանջվում է իրականացնել ծախսերի- օգուտների գնահատում՝ հաշվի առնելով, որ առաջնային նպատակը փող խնայելը կամ ստեղծելն է, ոչ թե ջրի խնայողությունը: 4. Վիճարկելի է ոռոգման կառավարման տրանսֆերտի ինքնին հաջողված լինելու փաստը: ՋՕԸ-ները ստեղծվել են ավելի արագ, քան ջրամատակարարման ընկերություններն ի վիճակի են կառավարել՝ ըստ անհրաժեշտության արդիականացման և իրենց ՋՕԸ-ների հաճախորդների համար հուսալի ջրամատակարարում ապահովելու համար: Հնարավոր է, որ հիմնավորված լինի ներդրումների և ինստիտուցիոնալ բարեփոխման շարունակական ծրագիրը, որի շրջանակում ջրօգտագործողներին «նոր գործարք» կառաջարկվի՝ հուսալի, իրենց արտադրությունն ու շուկայահանումը վստահությամբ ծրագրելու հնարավորություն տվող ջրամատակարարում արդար հաշվիչների միջոցով, որպեսզի նրանք վճարեն միայն իրենց սպառած ջրի դիմաց, բայց որը համապատասխանեցված է ավելի բարձր սակագներին, որոնք փոխհատուցում են շահագործման ամբողջ ծախսերը և տալիս են պահպանման կանոնավոր ծրագիր իրականացնելու հնարավորություն՝ ապագա մատակարարումն ապահովելու համար: Նման մոտեցման ինստիտուցիոնալ մարտահրավերները չպետք է թերագնահատվեն, 96 և հնարավոր է, որ դրա ներդրման լավագույն տարբերակը ջրանցք առ ջրանցք ներդրումն է՝ սկսելով այն տարածքներից, որտեղ ոռոգելի գյուղատնտեսությունն առավել շահութաբեր է և առավել հավանական է, որ ֆերմերներն ընդունեն սպասարկման ավելի բարձր մակարդակով պայմանավորված ավելի բարձր ծախսերը: 97 5. Առհասարակ հումքի ձեռքբերման՝ ոռոգման, պարարտանյութերի կամ վառելիքի սուբսիդավորումը խրախուսում է այդ ռեսուրսների գերօգտագործումը և բարձր հումքային ռեսուրսներ պահանջող համակարգերի հարաբերական աճը, որը կարող է ոչ միշտ համապատասխանել զարգացման առաջնահերթություններին: Անգամ եթե սուբսիդիաներով հաջողվում է արտադրողականության բարելավումը կամ պարենային ապահովությունը, դա կարող է բարձր գին ունենալ, մինչդեռ մյուս գործիքը կարող է ավելի ծախսարդյունավետ լինել: Ավելի կարևոր է այն, որ հումքի ձեռքբերման սուբսիդիաները կարող են քողարկել որոշ ֆերմերային համակարգերի շահութաբեր չլինելու հանգամանքը՝ այդպիսով խոչընդոտելով անհրաժեշտ փոփոխությունը՝ գյուղատնտեսության ոլորտում բարելավումներ իրականացնելու համար կառավարության (սահմանափակ) միջոցներով ընձեռված հնարավորությունից օգտվելու փոխարեն: 6. Սուբսիդիայի հավասարաչափ բաշխման ներկա մոտեցումը խոչընդոտում է կառավարության՝ մի կողմից փոքրամասշտաբ, խառը եկամտով տնտեսությունների, մյուս կողմից՝ ձևավորվող միջին չափի, ավելի շուկայամետ տնտեսությունների կարիքներին համապատասխանող հասցեական քաղաքականություն իրականացնելու ունակությունը: Թեև փոքր տնտեսությունները կշահեն տեխնոլոգիաների բարելավման, ֆերմերային կատարելագործված գործելակերպի և դեպի շուկաներ մուտքի բարելավման արդյունքում, դրանցից շատերն այնքան փոքր են, որ միայն գյուղատնտեսությամբ երբևէ բավարար եկամուտ չեն ապահովի տնային տնտեսության համար: Նման դեպքերի մեծ մասի համար դեպի ավելի բարձր կենսապայմաններ տանող ուղին գյուղատնտեսությունից աշխատուժի ելքն է դեպի տնտեսության ավելի արտադրողական ճյուղեր, անցում, որին օգնում է գյուղերի բնակչության համեմատաբար երիտասարդ տարիքային կառուցվածքը: Դրա խրախուսման քաղաքականությամբ կարելի է աստիճանաբար հրաժարվել սուբսիդիաներից, որոնք մարդկանց դրդում են աշխատանքը շարունակել բավական ցածր արտադրողականությամբ գյուղատնտեսության ոլորտում: Նշված ռեսուրսների վերաբաշխումը ոչ գյուղատնտեսական զբաղվածության զարգացմանն օժանդակելու միջոցառումներին և դրա հասանելիությունը ֆերմերային գործով զբաղվող և գյուղական բնակչության համար կարող է բխել նոր քաղաքականություններից: 7. Գյուղատնտեսությունից դուրս գալը, բարձր և միջին եկամտով երկրների երկարաժամկետ միտումներին համահունչ, հողատարածքներ կազատի միջին չափի ձևավորվող ոլորտի ընդլայնման համար, որն օգտագործում է առավել կապիտալատար, աշխատուժի առումով արդյունավետ տեխնոլոգիաներ: Նշված ոլորտն ունի ներդրումների հսկայական կարիքներ՝ արտադրության, 98 ֆերմերային պահեստների և շուկայահանման ոլորտում, որոնց արձագանքմանը կառավարությունը կարող է օգնել ինչպես վարկավորման շուկայի զարգացման, այնպես է ներդրումային հասցեական միջոցառումներով: Երկու առումով էլ քաղաքականությամբ պետք է փորձ արվի խթանել արդյունավետ և մրցակցային շուկաների զարգացումը և նվազագույնի հասցնել աղավաղումներն ու գործարքի բարձր ծախքերը, որոնք հաճախ առնչվում են դրամաշնորհային ծրագրերին: Մասնավորապես այս սեգմենտի համար կարևոր են արտադրաշղթայի սկզբնական մասում գտնվող վերամշակողներն ու տնտեսվարողները, որոնք սկսում են ակտիվ դեր կատարել շուկայի ավելի լավ ինտեգրման հարցում և պայմաններ ստեղծել, որոնց դեպքում բուն ֆերմերային գործունեությունը կարող է բարգավաճել: Անհրաժեշտ է, որ քաղաքականություն մշակողները գիտակցեն սա և ապահովեն ամբողջական արժեշղթայի առողջ զարգացման պայմանները: Խմելու ջուր 23 3.35. Վերջին տասնամյակում զգալի բարելավումներ են արձանագրվել ջրամատակարարման և ջրահեռացման ծառայությունների (ՋՄՋՀԾ) բնագավառում: ՀՀ կառավարությունն իրականացրեց այդ ոլորտի վերակառուցումը, բարեփոխումը և ներդրումներ կատարեց, որոնք ջրամատակարարման և ջրահեռացման ծառայությունների հասանելիությունը, շարունակականությունը և որակը բարելավելու հնարավորություն տվեցին: Այնուամենայնիվ ոլորտում դեռևս առկա են հիմնախնդիրներ: Աղյուսակ 15-ում և 16-ում ամփոփվում են երկրի ջրամատակարարող երկու խոշորագույն ընկերություններում՝ «Հայջրմուղկոյուղի» և «Երևան Ջուր» ընկերություններում տեղի ունեցած բարելավումները: 23Սույն բաժինը վերցված է Համաշխարհային բանկի 2015 թ. ջրամատակարարման ոլորտի սակագների ուսումնասիրությունից: 99 Աղյուսակ 15. ՋՄՋՀ ոլորտի բարելավումները 2000 թ. հետո . «Երևան ՋՈՒՐ » ընկերություն Վարձակա Մասնավոր Ընկերության -լության հատվածի հետ պայմանա- Չափման ներգրավումից կառավարման գրից 4 Չափորոշիչներ միավոր մեկ տարի առաջ պայմանագրի տարի անց 2014 (2000 թ.) ավարտին (Վեոլիա (2005 թ.) ջուր) (2009) Ջրամատակարարման ժամ 4-6 18.4 20.4 23 տևողությունը Համապատասխանությունը % 94.5 97.2 97.8 ջրի որակի պահանջներին 99 Էլեկտրաէներգիայի Միլիոն Կվժ 240.3 124.2 109.6 28 սպառումը Վճարների հավաքման % 21 86 97.6 99.4 արդյունավետությունը Հաճախորդ Տեղադրված ջրաչափերը 0.8 87 96 98 - ների % Աղբյուրը՝ ՀՀ կառավարության ջրային տնտեսության պետական կոմիտե: Աղյուսակ 16. ՋՄՋՀ ոլորտի բարելավումները 2000 թ. հետո. «Հայջրմուղկոյուղի» ընկերություն 2004 թ. Չափման Ցուցանիշներ ելակետային 2009 թ. միավոր 2014 թ. տարի Ջրամատակարարման Ժամ 4-6 12.8 16.8 տևողությունը Համապատասխանությունը % 93.8 98.4 99 ջրի որակի պահանջներին Վճարների հավաքման % 48 84.1 93 արդյունավետությունը Հաճախորդների Տեղադրված ջրաչափերը 40 72.3 95.2 % Աղբյուրը՝ ՀՀ կառավարության ջրային տնտեսության պետական կոմիտե : 3.36. Ներկայումս 5 ջրամատակարարման ընկերություններ սպասարկում են Հայաստանի բնաչության 75 տոկոսը պետական-մասնավոր գործընկերության (ՊՄԳ) 100 երեք պայմանագրերով24: 560 գյուղ դուրս է ՊՄԳ պայմանագրերի սպասարկման շրջանակից: Այդ գյուղերում ջրամատակարարման անկախ լուծումներ կան. նկար 28- ում ներկայացվում են ինստիտուցիոնալ մեխանիզմները և սպասարկման տարածքների ծածկույթը: Նկար 28. Ջրամատակարարման և ջրահեռացման ծառայություն (ՋՄՋՀԾ ) մատուցողներ Աղբյուրը՝ Համաշխարհային բանկի 2015 թ. ջրամատակարարման ոլորտի սակագների ուսումնասիրություն 3.37. Առանձնացնենք ջրամատակարարման ոլորտի սուբսիդավորման ինը հիմնական մարտահրավերները և ֆիսկալ կայունության, արդյունավետության և հավասարության առաջարկությունները: 1. Ոլորտի եկամուտները զգալիորեն զիջում են ծախսերին՝ պահանջելով ուղղակի բյուջետային սուբսիդիաներ, ինչպես նաև ենթակառուցվածքի վատթարացմամբ պայմանավորված «քվազիֆիսկալ» սուբսիդիաներ: Վատթարացման պատճառը պահպանման և հիմնանորոգման գծով ներդրումների պակասն է: 2012 թ. Հայաստանում սակագներից ստացված եկամուտը տվեց ոլորտի ընդհանուր ծախսերի միայն 67.3 տոկոսը հատուցելու հնարավորություն: Նույնիսկ պետբյուջեից սուբսիդավորում ստանալուց հետո ջրային ոլորտի դեֆիցիտը կազմում էր 3.38 միլիարդ ՀՀ դրամ: Նման պայմաններում ստացվող եկամուտը շահագործման և պահպանման ծախսերը 24Ներկայումս գործում են հետևյալ ՊՄԳ պայմանագրերը. (1) «Երևան Ջուր» ընկերությունը, որը սպասարկում է Հայաստանի մայրաքաղաք Երևանի 1.07 միլիոն բնակչությանը, շահագործվում է ֆրանսիական «Վեոլիա» ընկերության հետ վարձակալության պայմանագրով, (2) «Հայջրմուղկոյուղի» (ՀՋՄԿ) ընկերությունը, որը սպասարկում է 640 000 մարդու, շահագործվում է ֆրանսիական «ՍԱՈՒՐ» ընկերության հետ կառավարման պայմանագրով և (3) երեք մարզերի ջրամատակարարման ընկերությունները («Նոր Ակունք», «Լոռի» և «Շիրակ»), որոնք սպասարկում են 421 000 մարդու, շահագործվում են գերմանական «ԷմՎիՎի» ընկերության հետ կառավարման պայմանագրով: 101 ծածկելու հնարավորություն չէր տալիս: Եկամուտները նաև բավարար չէին ցանցի վերականգնման և ծածկույթի ընդլայնման համար անհրաժեշտ ներդրումնային ծախսերի կատարման համար: 2. Միաժամանակ բարձր է ծախսերի հետագա աճի հավանականությունը: Ծառայությունների բարելավման նպատակով վերցված մի շարք խոշոր վարկերի արտոնյալ ժամկետն ավարտվեց 2015 թ.: Ծառայություն մատուցողների համար դա կհանգեցնի պարտքի սպասարկման ավելի մեծ ծախսերի: Բացի այդ, դեռևս գգալի են նոր վարկեր պահանջող ներդրումնային կարիքները: Ավելի քան 800 000 մարդ 560 գյուղերում զրկված է կենտրոնացված ջրամատակարարումից և ջրահեռացումից: Կենտրոնացված սպասարկման տարածքում առկա են անխափան ջրամատակարարման, ջրի ճնշման և սանիտարահիգիենիկ նորմերին չհամապատասխանող կեղտաջրերի հեռացման հետ կապված խնդիրներ: 3. Ծառայությունների գծով ծախսերի աճն անհրաժեշտ է հաշվի առնել սպառողների ջրօգտագործման սակագներում կամ սուբսիդավորել ՀՀ կառավարություն կողմից: Այդ առումով կառավարությունը կանգնած է երկու կարևոր խնդիրի առջև. (ա) ինչպե՞ս պաշտպանել բնակչության անապահով խավերը սակագների բարձրացումից, որի պատճառով ջրամատակարարումն ու ջրահեռացումը (կամ այլ առաջնային կարիքները) նրանց համար այլևս մատչելի չեն, և (բ) ինչպե՞ս խուսափել գնային ցնցումից, որը կարող է առաջանալ սակագների զգալի և անսպասելի բարձրացման հետևանքով և դժվարացնել բարեփոխման իրականացումը: 4. Ինստիտուցիոնալ փոփոխությունները նույնպես անմասն չեն խնդիրներից: Երեք ՊՄԳ պայմանագրերը կավարտվեն 2016 թ. և դրանց գծով նոր մրցույթներ կհայտարարվեն: Մինչ հայտեր ներկայացնելը հնարավոր ներդրողները կցանկանան հստակ պատկերացում կազմել իրենց առաջիկա ծախսերի մասին և թե ինչ սուբսիդավորում կարելի է ակնկալել կառավարությունից՝ ծառայությունների ծախսերի և սպառողների սակագների ճեղքվածքը փակելու համար: Կառավարությունն իր հերթին ցանկանում է պարզել, թե սակագների որ մակարդակը հանդուրժելի և մատչելի կլինի սպառողների համար: Սուբսիդիաներ տրամադրելու պարագայում կառավարությունը կցանկանա պարզել ակնկալվող ֆիսկալ բեռի ծանրությունը: 5. Գործող համակարգը հավասարություն չի ապահովում: Խմելու ջրի սակագները ամբողջ երկրի տարածքում միադրույք են: Դա նշանակում է, որ սուբսիդավորված սակագներից հիմնական օգուտը բաժին է ընկնում խոշոր սպառողներին, թեև հավանական է, որ նրանց ֆինանսական վիճակն ավելի բարվոք լինի: Հավասարության նկատառումներից ելնելով՝ պետական սուբսիդավորումից պետք է ավելի շատ շահեն ավելի վատ ֆինանսական 102 վիճակում գտնվող ֆերմերները, իսկ մյուսները, որոնց հնարավորությունները ներում են, վճարեն շուկայական գինը: 6. Ջրիսակագներն անհրաժեշտ է բարձրացնել մինչև ծախսածածկման մակարդակը: Հայաստանում ջրային ծառայությունների հասանելիության, որակի և հուսալիության բարձրացման համար անհրաժեշտ է սակագների բարեփոխում: Սակայն ազդեցության մեղմացման միջոցառումներ չիրականացնելու դեպքում, ինչպիսիք առաջարկվում են ստորև (7–9-րդ կետերում), դրանք կարող են անհամաչափ ազդեցություն թողնել անապահով բնակչության վրա և հանգեցնել հասարակական ընդվզման: 7. Սոցիալապես խոցելի տնային տնտեսություններին անհրաժեշտ է տրամադրել խիստ հասցեական սուբսիդիաներ: Սուբսիդավորման համակարգի նախագծման ժամանակ անհրաժեշտ է որոշումներ կայացնել՝ (ա) աղքատների բացահայտման, (բ) սուբսիդիաների տրամադրման եղանակի, (գ) սուբսիդիաների տրամադրման ժամանակի և (դ) սուբիսդիաների ֆինանսավորման ձևերի մասին (տե՛ս հավելված 3): 8. Գործող սակագների բարձրացումները մինչև ծախսածածկման մակարդակն անհրաժեշտ է աստիճանական իրականացնել: Բարձրացումների ժամանակ հարկավոր է հաշվի առնել հետևյալ երեք կարևոր հանգամանքները. (ա) ինչպես պահպանել ջրի մատչելիությունը բնակչության հնարավորինս մեծ զանգվածի համար, (բ) ինչպես խուսափել «գնային ցնցումից» կամ սպառողների դժգոհությունից՝ կապված սակագների անսպասելի, զգալի բարձրացումների հետ, (գ) որքան կկազմի ոլորտի սուբսիդավորման արժեքը սակագների յուրաքանչյուր անցումային ծրագրի դեպքում: 9. Անհրաժեշտ է, որ կառավարությունը թափանցիկ և շարունակական կապ պահպանի հանրության հետ: Անկախ ընտրված անցումային տարբերակից՝ սակագնային բարեփոխման առանցքային տարրը հանրության հետ պատշաճ ձևով համակարգված հաղորդակցության ծրագիրն է: Կարևոր է, որ սպառողները հասկանան. (ա) ինչն է փոխվում և ինչու, (բ) ինչպիսին է երկարաժամկետ ծրագիրը, (գ) որոնք են այդ ծրագրից ակնկալվող օգուտները և (դ) որքանով կբարձրանան սակագները գալիք 5 տարվա ընթացքում: Սակագնային բարեփոխման համար հանրային աջակցության ձեռքբերման համար ժամանակ է պահանջվում: Անցումնային ողջ շրջանում անհրաժեշտ է ապահովել կապը հանրության հետ, իսկ սակագների և ծառայությունների նկատելի բարելավման տրամաբանական կապի ներկայացումը հաջողության գրավականն է: 103 Նկար 29. Ջրամատակարարման ընկերությունների գործառնական և կապիտալ ծախսերը՝ սակագներից ստացվող հասույթի համեմատ (2012 թ.) Աղբյուրը՝ Համաշխարհային բանկի 2015 թ. ջրամատակարարման ոլորտի սակագների ուսումնասիրություն: Սոցիալական ոլորտ (երեխաների խնամք) 3.38. ՀՀ կառավարությունը ձեռնամուխ է եղել երեխաների սոցիալական վիճակի բարելավման բարեփոխման իրականացմանը: Այն հետապնդում է ընտանիքի և երեխայի աջակցության և ծնողազուրկ երեխաների՝ ընտանեկան հիմքերով խնամքի համակարգի զարգացման նպատակ, որն աստիճանաբար կփոխարինի երեխաների պաշտպանության ներկայիս հիմնական՝ երեխաների խնամքի կենտրոնների համակարգին: Նման բարեփոխումը համահունչ է կառավարության քաղաքականությանը, սակայն այն դանդաղ է ընթանում՝ հաջողության և արագության անհավասար դրսևորմամբ: Երեխաների սոցիալական վիճակի բարելավման շրջանակում 2006 թ. ընդունվել է ծրագիր, որը միտված է երեխաների իրավունքների պաշտպանությանը մանկատների փակման կամ դրանք ընտանիքի և երեխայի պաշտպանության կենտրոնների վերապրոֆիլավորման միջոցով: Այդ առումով երեխայի պաշտպանության ծառայության կարևոր նվաճումը երեխաների խնամքի համակարգի ապաինստիտուցիոնալացումն է, որի արդյունքում 2007 թ. վերակառուցվեցին 17 գիշերօթիկ դպրոցներ և գիշերօթիկ դպրոցների շուրջ 4000 աշակերտներ վերամիավորվեցին իրենց կենսաբանական ընտանիքների հետ: Ավելի ուշ սոցիալական աջակցության և կրթության մասին օրենքներում ամրագրվեցին 104 ներառական կրթության սկզբունքները, այն է՝ հատուկ կարիքներ ունեցող երեխաների մասնագիտացված հաստատության փոխարեն այսուհետ ընդհանուր կրթական համակարգից օգտվելու իրավունքը: Աղյուսակ 17. Սոցիալական ոլորտի հիմնական ցուցանիշները Տարեթիվ 2010 թ. 2014 թ. Հաստատությունների թիվը (կրթության և 28 27 գիտության նախարարություն/ԿԳՆ) 1 Երեխաների թիվը 1/ 2825 2247 Հաստատությունների թիվը (աշխատանքի 18 17 և սոցիալական հարցերի նախարարություն/ԱՍՀՆ) Երեխաների թիվը 1960 1855 Ընդհանուր սուբսիդիաները, միլիոն ՀՀ 1576.1 2077.8 դրամ 2 Սուբիսդիաներ (մեկ երեխայի հաշվով, 67011 93340 ամսական), ՀՀ դրամ Աղբյուրը՝ Կրթական տեխնոլոգիաների ազգային կենտրոն, ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարություն, ՀՀ ֆինանսերի նախարարություն: 1 Համապատասխանաբար 2010-2011 և 2013-2014 ուսումնական տարիների տվյալներ : 2 Երեխաների շուրջօրյա խնամքի հաստատությունների համար: 3.39. Այդուհանդերձ Հայաստանում շուրջ 5 000 երեխա դեռևս ամբողջ կամ գրեթե ամբողջ օրն անցկացնում է երեխաների խնամքի հաստատություններում՝ մանկատներում և գիշերօթիկ դպրոցներում: Շուրջ 800 երեխա գտնվում է ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարության համակարգի մանկատներում, իսկ 4200 երեխա՝ ՀՀ կրթության և գիտության նախարարության հատուկ հաստատություններում: Մանկատներում երեխաների ավելի քան 80 տոկոսը միակողմանի ծնողազուրկ է: Այդ հաստատություններն ունեն պետական ոչ առևտրային կազմակերպության կարգավիճակ և սուբսիդավորվում են մեկ երեխայի հաշվով նորմավորված ծախսերով: Պետբյուջեից տրամադրվող սուբսիդիաները, որոնք կազմում են պետբյուջեից ընդհանուր սուբսիդավորման 12 տոկոսը, ամբողջությամբ ֆինանսավորում են դրանց շահագործման ծախսերը: 105 Ներդիր 6. Երեխաների խնամքի ծառայություններ. խնամքի հաստատություններո՞ւմ, թե՞ ընտանիքում. միջազգային փորձը Հետազոտություններում ընտանեկան սկզբունքով երեխաների սոցիալական պաշտպանության որակյալ համակարգերի զարգացման օգուտների հետ մեկտեղ ընդգծվում է երեխաներին հնարավորինս արագ հաստատություններից ընտանիքներ տեղափոխելու կարևորությունը: Ուստի երեխայի սոցիալական պաշտպանության համակարգերի կարևորագույն մարտահրավերներից է այնպիսի քաղաքականության մշակումը, որը, պահպանելով կենսաբանական ծնողի՝ երեխային պետության խնամքին հանձնելու իրավունքը և ելնելով նաև երեխայի լավագույն շահերից, ընտանեկան խնամք ակնկալող երեխայի հաստատությունում անցկացված ժամանակը նվազագույնի հասցնելու հնարավորություն կտա: Ինչպես հստակ երևում է հետազոտությունից, երեխայի համար առավել ցանկալի արդյունք է ապահովում այն միջավայրում մեծանալը, որն ապահով է, բավարարում է նրա առաջնային կարիքները՝ ապահովելով պատշաճ սնուցում ու բժշկական խնամք և ստեղծում է նրանց համար ընտանեկան մթնոլորտ, որտեղ նրանք կանոնավոր կերպով շփվում են իրենց խնամատարների հետ, որոնք ջերմություն են ցուցաբերում երեխաների նկատմամբ և լավ են արձագանքում նրանց կարիքներին: Հետազոտությունն ապացուցում է, որ ընտանեկան խնամքը (որդեգրումը կամ խնամատարի կողմից), մանկատանը կամ այլ հատուկ հաստատությունում գտնվելու համեմատ, ավելի լավ արդյունք է ապահովում երեխայի համար: Ընդհանուր առմամբ կարևորվում է խնամքի որակը: Էական բարելավումներ են արձանագրվում այն դեպքերում, երբ մանուկ կամ փոքր հասակի երեխաները դուրս են գրվում խնամքի հաստատությունից և տեղավորվում որդեգրողների ընտանիքում կամ բարձր որակի խնամատար տներում: Նման բարելավումների մասին հետազոտություններում ուսումնասիրվում են այն երեխաները, որոնք տեղափոխվել են մանկական խնամքի հաստատությունների համեմատ իրենց համար շատ ավելի լավ պայմաններ ստեղծող ընտանիքներ: Նման երեխաների մոտ նկատվում է արագ և զգալի ֆիզիկական աճ, վարքի բարելավում և կապվածություն նոր ծնողների հետ: Սակայն երկրների մեծ մասում, որդեգրված կամ խնամքի տներ տեղափոխված երեխաների համեմատ, շատ ավելի մեծ թվով երեխաներ շարունակում են մնալ երեխաների շուրջօրյա խնամքի հաստատություններում: Այդ երեխաների համար հետազոտություններն առաջարկում են միջամտություններ, որոնք կբարելավեն նրանց հարաբերությունները խնամատարների հետ և վճռորոշ դեր կարող են ունենալ երեխաների հետագա զարգացման արդյունքների համար: Ինստիտուցիոնալ խնամքի տակ գտնվող երեխաների արդյունքների բարելավմանը միտված միջամտություններին նվիրված հետազոտությունները տարբեր են: Սակայն ընդհանուր առմամբ դրանք հանգում են այն եզրակացության, որ գործնականում խնամքի որակը կարող է ավելի կարևոր լինել, քան դրա տեսակը: Հետազոտությունները նաև ապացուցում են երեխաների կյանքի հնարավորինս վաղ փուլերում միջավայրի բարելավման կարևորությունը: Ինստիտուցիոնալ խնամքի տակ գտնվող երեխաների երկարաժամկետ զարգացումն ու հարմարվողականությունը կախված է նրանից, թե որքան երկար են նրանք գտնվում այնպիսի պայմաններում, որոնք զրկում են 106 նրանց ջերմությունից, շփումից և առողջ զագացման համար կարևոր այլ գործոններից: Ընդհանուր առմամբ վաղ տարիքում խնամքի հաստատությունից հեռացած երեխաները շատ կարիքներ չեն դրսևորում: Սակայն տարիքը, երբ երկարաժամկետ պակասուրդները զգալի ռիսկ են ներկայացնում, կախված է խնամքի հաստատությունում գտնվելու ժամանակաշրջանում նրանց նկատմամբ դրսևորված վերաբերմունքից: Նման անցանկալի ազդեցություն կարող է արձանագրվել նույնիսկ 6 ամսական այն երեխաների մոտ, որոնք գտնվել են խիստ զրկանքի պայմաններում, ինչը, օրինակ, մի քանի տասնամյակ առաջ բնորոշ էր Ռումինիայի մանկատներին: Մի շարք միջազգային և ազգային կազմակերպություններ, այդ թվում՝ ՄԱԿ -ի Մանկական հիմնադրամը (ՅՈՒՆԻՍԵՖ), ծրագրեր են իրականացնում, որոնք օգնում են տարբեր երկրներում զարգացնելու երեխաների սոցիալական խնամքի համապարփակ և պրոֆեսիոնալ համակարգ՝ շեշտը դնելով ինստիտուցիոնալից ընտանեկան խնամքի անցման վրա: Աղբյուրը՝ Understanding Institutionalized Children: Developmental Issues, Intervention and Policy Implications, Երեխաների զարգացման գրասենյակի 2012 թ. նոյեմբերյան տեղեկագրի հատուկ թողարկում: 3.40. Առանձնացնենք սոցիալական (երեխաների խնամքի) ոլորտում երկու հիմնական մարտահրավերները և ֆիսկալ կայունության վերաբերյալ առաջարկությունները: 1. Բարեփոխումների նպատակին հասնելու առումով կարևոր խոչընդոտներից է բյուջետային միջոցները երեխաների խնամքի հաստատություններից համայնքահենք և ընտանեկան ուղղվածությամբ ծառայությունների նոր փաթեթին վերահասցեագրելը: Այլ երկրներում անցկացված տարբեր հետազոտությունները ցույց են տվել, որ նման բարեփոխման արդյունքները դրական ազդեցություն կունենան երեխաների բարօրության և զարգացման վրա՝ միևնույն ժամանակ ապահովելով ավելի ծախսարդյունավետ ծառայությունների շրջանակ: Այդ վերջին դիտարկումը հատկապես կարևոր է՝ հաշվի առնելով Հայաստանի առջև ծառացած տնտեսական մարտահրավերները և սահմանափակ հարկաբյուջետային հնարավորությունները: 2010 թ. ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ի զեկույցում ընդգծվում է, որ ընտանիքահենք խնամատարությունը երկարաժամկետ առումով ավելի արդյունավետ է՝ ապահովելով ծառայությունների ավելի բարձր որակ և միջոցների զգալի տնտեսում (նկար 30): 2. Վերջապես նշենք բավական կարևոր մի հանգամանք, որ դեռևս պետք է մշակվի երեխաների ընտանիքահենք խնամքի ամբողջական մոդելի ճանապարհային քարտեզը, ընդ որում՝ նախատեսելով, թե ինչպես և ինչ 107 հերթականությամբ պետք է փակվեն, վերակառուցվեն կամ կրճատվեն երեխաների խնամքի մնացած հաստատությունները: Սա հատկապես կարևոր է, քանի որ համապարփակ ընտանիքահենք խնամքի մոդելին անցումը ժամանակ և միջոցներ է պահանջում, որոնք պետք է նախապես պլանավորվեն: Օրինակ՝ անհրաժեշտ է ստեղծել ազգային մակարդակով և բավարար թվով մի շարք նոր համայնքահենք սոցիալական ծառայություններ, ինչպիսիք են ընտանիքի և երեխայի աջակցության կենտրոնները և երեխաների ընտանիքահենք խնամքի այլընտրանքային ծառայությունները, որոնք Հայաստանում ռիսկային երեխաներին մանկական խնամքի հաստատություններում պահելու տարածված միտումը վերացնելու հնարավորություն կտան: Բարեփոխման այդ գործառնական փուլի ընթացքում երկիրը կհայտնվի նույն մարտահրավերների առջև, որոնք արդեն ծառացել են շատ այլ երկրներ առջև: Դրանցից մեկը կապված է հարկաբյուջետային սահմանափակ հնարավորությունների հետ: Երկիրն ի վիճակի չի լինի ամբողջությամբ իր վրա վերցնել երեխաների խնամքի հաստատությունների ֆինանսավորումը և միաժամանակ իրականացնել նոր ծառայությունների մեծածավալ տարածումը: Հետևաբար կարևոր է բարեփոխման հետագա ընթացքի պլանավորման ճշգրիտ ներկայացումը: Նկար 30. Երեխաների ընտանիքահենք խնամքի անցման արդյունքում միջոցների հնարավոր տնտեսումը Երեխաների խնամքը խնամքի Երեխաների խնամքի տարեկան արժեքը, կենտրոններում և ընտանիքահենք միլիոն ԱՄՆ դոլար, Հայաստան, 2008 թ. համակարգում, Հայաստան, 2008 թ. Ընտանիք երեխաների տեղափոխման և երեխաների խնամքի գծով գործառնական ծախսերը վերաբաշխումից հետո: 108 Եզրահանգում: Երեխաներին խնամքի կենտրոններից ընտանեկան խնամքի միջավայր տեղափոխելու արդյունքում տարեկան խնայողությունը կարող է կազմել $1,900,000 ($16.6-$14.7): Տնտեսվող միջոցներն առաջանում են մեկ երեխային խնամքի կենտրոնում մեկ տարի պահելու ծախսի (3800 դոլար) և նույնքան ժամանակ խնամատար ընտանիքում պահելու ծախսի (2800 դոլար) միավոր արժեքների տարբերությունից: Աղբյուրը՝ ՅՈՒՆԻՍԵՖ-Հայաստան:Towards alternative child care services in Armenia: costing residential care institutions and community based services, 2010 թ.: D. Տարբերակների և առաջարկությունների ամփոփում 3.41. Ստորև՝ աղյուսակ 18-ում ամփոփվում են նախորդ բաժիններում ներկայացված փոխհատուցման մեխանիզմների առավելությունները և թերությունները: Աղյուսակ 18. Փոխհատուցման մեխանիզմների առավելություններն ու թերությունները Փոխհատուցման Առավելություն Թերություն մեխանիզմ Անուղղակի  Հեշտ է կառավարել  Աղքատ տնային տնտեսությունների հատկացում ցածր հասցեականություն  Արդյունավետության և հավասարության նկատառումներից ելնելով ՝պետք է ուղեկցվի կատարողական հենանիշի սահմանմամբ Կենսապահովման  Կարող է կառավարվել  Անկատար հասցեականություն. կարող սակագին կոմունալ ծառայության են շահել ունևոր սպառողները ընկերության կողմից, չի (օրինակ՝ նրանք, ովքեր քիչ են սպառում պահանջում սուբսիդիայի իրենց երկրորդ սեփականությունը տրամադրման առանձին հանդիսացող օբյեկտում) մեխանիզմ  Կարող են տուժել կոմունալ  Կարող է ֆինանսավորվել ծառայությունները հարևանների հետ 109 կառավարության կողմից կամ համատեղ օգտագործող և/կամ խոշոր խաչաձև սուբսիդավորմամբ ընտանիք ունեցող անապահով ընտանիքները Նպատակային  Չի աղավաղում ծառայության  Կարող է դժվարությամբ կառավարվել դրամական գները (պահանջում է կտրոնների տպագրում և սուբսիդիա բաշխում) (կտրոն)  Վերահսկողությունը ծախսատար է (կեղծ կտրոնների պատրաստումից կամ կիրառումից խուսափելու համար պահանջում է համապատասխան միջոցառումների իրականացում) 3.42. Անուղղակի հատկացումների համեմատ՝ դրամական փոխանցումների և կտրոնային ծրագրերի հասցեականության արդյունավետությունը զգալիորեն ավելի բարձր է: Նկար 31-ում ներկայացվում է պետբյուջեի ծախսերի և օգուտների համեմատությունը՝ բնակչության ստորին քվինտիլին դրամական փոխանցումներ հատկացնելու և ծառայություններ մատուցողներին սուբսիդավորելու դեպքում: Այն հիմնված է 2012 թ. սպառողական տվյալների վրա: Նկար 31. Օգտավետության պատկեր Աղբյուրը՝ ԿԱՀ, ԱՎԾ: 3.43. Ինչպես երևում է նկար 31-ից, ԸՆԾ-ի միջոցով սպառողներին դրամական փոխանցման տեսքով հատկացվող սուբսիդիաների օգտավետությունը և հասցեականության արդյունավետությունը զգալիորեն գերազանցում է ծառայություններ մատուցող ընկերություններին անուղղակի տրանսֆերտների ցուցանիշները: Այն դեպքում, երբ սուբսիդիաները հատկացվում են անմիջապես ծառայություններ մատուցողներին, սպառողները սուբսիդավորվում են ըստ սպառման մակարդակի, որի արդյունքում այն բաժանորդները, որոնց սպառումն 110 ավելի մեծ է, ստանում են սուբսիդիաների առավելագույն մասը: 2012 թ. սպառման տվյալների համաձայն՝ սուբսիդիաներն անմիջապես ծառայություններ մատուցողներին հատկացնելու դեպքում 5-րդ քվինտիլի սպառողները ստանում են 1- ին քվինտիլին հասցեագրված սուբսիդավորման 330 տոկոսը: 3.44. Սուբսիդավորման առաջարկվող տարբերակի գծով վարչական ծախսը և բեռը շատ փոքր են, քանի որ ԸՆԾ-ի շրջանակում արդեն իսկ կազմվել է անապահավ սպառողների թիրախավորման արդյունավետ ծրագիր և ստեղծվել է դրամական փոխանցումների հատկացման մեխանիզմ: Ծրագրում ընդգրկվել ցանկացող իրավունակ սպառողներին նպաստներ տրամադրելու գործընթացի մեկնարկը 2 ամսից քիչ ժամանակ է պահանջում: Հաշվի առնելով հասցեականության և վարչական ծախսերի գծով համեմատական առավելությունները՝ առաջարկվում է անապահով սպառողների սուբսիդավորման համար կիրառել դրամական փոխանցումների համակարգը: 111 Հավելված 1 Պարտքի կայունության վերլուծություն 1. Միջնաժամկետ ելակետային կանխատեսումների հիման վրա պարտքի կայունության վերլուծությունից (ՊԿՎ) հետևում է, որ Հայաստանի պետական պարտքը մնում է կայուն, թեև ռիսկերը բարձրացել են: Մասնավորապես արտաքին պարտքը խոցելիության էական աղբյուր է, իսկ 2020 և 2025 թթ. 2013 և 2015 թթ. Եվրապարտատոմսերի մարումը կտրուկ ավելացնում է կառավարության ֆինանսավորման կարիքները: Այլընտրանքային սցենարներն ու սրթեսթեստերը ցույց են տալիս, որ աճի անբարենպաստ ցնցումն ամենամեծ ազդեցությունը կունենա պարտքի դինամիկայի և կառավարության ֆինանսավորման կարիքների վրա: 2. Ընդհանուր (պետական և մասնավոր) արտաքին պարտքը նշանակալիորեն աճեց՝ 2014 թ. ՀՆԱ-ի 71.1 տոկոսից 2015 թ. հասնելով ՀՆԱ-ի 84.3 տոկոսի, ինչը հիմնականում պայմանավորված էր փոխարժեքի արժեզրկմամբ: Սակայն հավանական է, որ արտաքին պարտքը մինչև 2021 թ. նվազի մինչև 78 տոկոս՝ հիմնականում պայմանավորված ընթացիկ հաշվի պակասուրդի նվազմամբ: Արտաքին պարտքը զգայուն է մնում աճի, ոչ տոկոսային ընթացիկ հաշվի և իրական փոխարժեքի արժեզրկման ցնցումների նկատմամբ: Սակայն երկրի արտաքին պարտքի մեծության ցուցանիշում արտոնյալ պարտքի խոշոր մասնաբաժինը տոկոսադրույքի ցնցումներից պաշտպանող բարձիկ է ապահովում: 3. Ըստ կանխատեսումների՝ պետական պարտքը նախքան նվազել սկսելը 2017 թ. կավելանա մինչև ՀՆԱ-ի 54 տոկոսը: Սակայն հավանական է, որ միջնաժամկետ հեռանկարում այն պահպանվի ՀՆԱ-ի 50 տոկոսից բարձր մակարդակում: Այլընտրանքային սցենարները և սթրեսթեստերը ցույց են տալիս, որ աճի անբարենպաստ ցնցումն ամենամեծ ազդեցությունը կունենա պարտքի դինամիկայի և կառավարության ֆինանսավորման կարիքների վրա: 2020 և 2025 թթ. եվրապարտատոմսերի մարումը կտրուկ կավելացնի կառավարության ֆինանսավորման կարիքները: Պետական պարտքի գրեթե 85 տոկոսն արտարժույթով է, ուստի բարձրացնում է արտարժութային ռիսկերը (աղյուսակ A1.1): 4. Հիմնական խոցելիությունները կապված են արտաքին պետական պարտքի հետ: Արտարժութային պարտքի և ոչ ռեզիդենտների կողմից պահվող պարտքի մեծ 112 մասնաբաժինը հարկաբյուջետային կայունության տեսանկյունից ռիսկի կարևոր գործոն է: Փոխարժեքի ևս մեկ զգալի արժեզրկումը, ինչպես ցույց է տալիս սթրեսթեստը, կվատթարացնի պարտքի հեռանկարը: Սակայն այս ռիսկը մեղմող հանգամանք է այն, որ պարտքի 90 տոկոսից ավելին երկարաժամկետ է, հիմնականում տրամադրվել է պաշտոնական վարկատուների կողմից և հաստատուն տոկոսադրույքով է: 5. Հաստատուն առաջնային հաշվեկշռի վրա հիմնված սցենարի դեպքում պարտքի դինամիկան վատթարանում է: Պետական պարտքի և համախառն ֆինանսավորման կարիքների հետագծերը հաստատուն առաջնային հաշվեկշռի սցենարի դեպքում զգալիորեն շեղվում են ելակետից. պարտքի հարաբերակցությունը մոտենում է 65 տոկոսին, իսկ ֆինանսավորման կարիքները 2020 թ. բարձրանում են մինչև ՀՆԱ-ի 18 տոկոսը՝ ընդգծելով հարկաբյուջետային ճշգրտման կարևորությունը: Այն սցենարի դեպքում, երբ առանցքային փոփոխականներն իրենց պատմական միջին մեծությունն են կազմում, պարտքի դինամիկան շատ մոտ է ելակետին, սակայն ֆինանսավորման կարիքներն ավելի նկատելի են ավելանում: 6. Սթրես թեստերից հետևում է, որ իրական ՀՆԱ-ի աճի նկատմամբ ցնցումներն ամենամեծ ազդեցությունն են ունենում պարտքի ցուցանիշների վրա: Աճի անբարենպաստ ցնցման դեպքում 2016 և 2017 թթ. իրական ՀՆԱ-ի, համապատասխանաբար, 6.1 տոկոսով և 5.5 տոկոսով անկման հետևանքով պետական պարտքն աճում է՝ գերազանցելով ՀՆԱ-ի 70 տոկոսը, իսկ պետական համախառն ֆինանսավորման կարիքները մինչև 2017 թ. հասնում են ՀՆԱ-ի 13 տոկոսի: Սակայն այս սցենարը հիմնված է ՀՆԱ-ի աճի պատմական ցուցանիշի վրա, որը բնութագրվել է բավական բարձր տատանողականությամբ, և համեմատաբար քիչ հավանական է, որ նման մեծության ցնցումները նյութականանան: 7. Վերլուծությամբ բացահայտվում է, որ պարտքը մնում է կայուն, սակայն ռիսկերն ավելացել են: Պետական պարտքի մակարդակի կայունացման և, ի վերջո, նվազման համար հարկաբյուջետային կոնսոլիդացումը պետք է սկսվի արդեն իսկ 2016 թվականից և շեշտադրի եկամուտների ավելացումը՝ անդրադառնալով հարկային քաղաքականության և եկամուտների վարչարարության թերություններին՝ ծախսերի կրճատման փոխարեն աճը խթանող սոցիալական և կապիտալ ծախսերը պաշտպանելու համար: Հաշվի առնելով կանխատեսումների զգալի անորոշությունը և 113 կանխատեսման ժամանակահատվածի ավարտին խոշոր արտաքին պարտքի վճարումները՝ կառավարության ֆինանսավորման կարիքները նվազագույն ծախսով ապահովելու համար անհրաժեշտ է պարտքի շրջահայաց կառավարման քաղաքականություն: Աղյուսակ A1.1. Պարտքի կայունության վերլուծություն 2011 2012 2013 2014 2015 2016p 2017կ 2018կ Փաստացի Կանխատեսումներ (տոկոս ՀՆԱ-ի նկատմամբ) Պետական հատվածի 42.0 41.2 40.8 43.5 48.7 52.4 54.0 53.9 ընդհանուր պարտք Պետական հատվածի 36.5 35.3 34.8 37.5 42.3 45.6 46.5 46.4 արտաքին պարտք Պետական հատվածի 5.5 5.9 6.0 6.0 6.4 6.8 7.5 7.5 ներքին պարտք Համախառն արտաքին 71.5 70.2 78.1 71.1 84.3 86.5 86.5 84.3 պարտք Աղբյուրը՝ ԱՄՀ-ի պարտքի կայունության վերլուծություն: 114 Հավելված 2 Էլեկտրաէներգետիկ ոլորտի պետական ընկերությունների ֆինանսական մոդելների և կանխատեսումների հիմքում ընկած ենթադրությունները A. Վերջնական սպառողների համար էլեկտրաէներգիայի սակագները 2014-2015 թթ. էլեկտրաէներգիայի սակագինը վերջնական սպառողների համար հիմնված է ՀԾԿՀ-ի ներկայացրած հաստատված սակագնի հաշվարկների վրա: 2016- 2017 թթ. կանխատեսման ժամանակահատվածում սակագները սահմանվում են ծախսածածկում ապահովելու համար՝ հաշվի առնելով սակագնի սպասվող փոփոխություններում ընդգրկված ծախսերը՝ շահութաբերության նորմայի (ինքնարժեք+) մեթոդաբանության համաձայն: Ենթադրվել է, որ նյութերի, պահպանման և աշխատավարձի ծախսերը ավելացել են ըստ գնաճի հաշվարկվող դրույքաչափի՝ ԱՄՀ-ի 2015 թ. ապրիլի «Համաշխարհային տնտեսական հեռանկարը» զեկույցի համաձայն: Պարտքի սպասարկման ծախսերը կանխատեսվել են՝ օգտագործելով ՄՖՀ-ների և առևտրային չմարված վարկերի և էներգետիկայի ոլորտում ուժի մեջ գտնվող և նախատեսվող ծրագրերի շրջանակում դոնորների հանձն առած ֆինանսավորման պայմանները: Կանխատեսվող ամորտիզացիոն ծախսերը որոշվել են՝ կիրառելով ամորտիզացիոն պատմական միջին դրույքաչափերը և ծրագրված կապիտալ ծախսերը: Բոլոր մյուս շահագործման ծախսերի դեպքում, բացառությամբ Երևանի ՋԷԿ-ի և ՀԱԷԿ-ի վառելիքի ծախսերի, ենթադրվել է, որ պահպանվել է 2014 թ. մակարդակը: Աղյուսակ A1.2. Վերջնական սպառողների համար էլեկտրաէներգիայի սակագները միավոր 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 Երևանի ՀՀ դրամ ՋԷԿ /ԿՎտժ 11.66 5.33 20.07 29.13 27.83 28.54 29.05 29.39 29.68 ԲէՑ ՀՀ դրամ /ԿՎտժ 0.83 0.33 1.07 1.36 0.86 0.71 0.72 0.80 0.85 ՀԱէԿ ՀՀ դրամ /ԿՎտժ 8.43 9.66 10.83 11.41 10.38 10.48 10.76 11.04 11.35 115 Աղյուսակ A2.1. Գնաճի ցուցանիշի կանխատեսումը՝ ըստ ԱՄՀ-ի 2015 թ. ապրիլի «Համաշխարհային տնտեսական հեռանկարի» 2015 2016 2017 2018 2019 Գնաճի ցուցանիշ (%) 6.40 4.00 4.00 4.00 4.00 Վառելիքի արժեքը և՛ Երևանի ՋԷԿ-ի, և՛ ՀԱԷԿ-ի համար էական ծախսային հոդված է: Երևանի դեպքում ենթադրվում է, որ ազդեցություն կունենա ռուսական գազի գնի կանխատեսվող տարեկան աճը և դրա մասնաբաժինը կայանի ընդհանուր վառելիքի ծախսում (տե՛ս A2.4 աղյուսակը): Ենթադրվում է, որ ՀԱԷԿ-ի վառելիքի ծախսերը կավելանան գնաճի հաշվարկվող դրույքաչափերով՝ ԱՄՀ-ի 2015 թ. ապրիլի «Համաշխարհային տնտեսական հեռանկարի» համաձայն հաշվարկված գնաճի չափով: 116 Աղյուսակ A2.2. ԲԷՑ-ի փոխառու միջոցների ներգրավման ժամանակացույցը 2014 2015 2016 2017 2018 2019 ՀԲ 39 միլիոն դոլար Էլեկտրաէներգիայի մատակարարման հուսալիության ծրագիր (ԷՄՀԾ) (ուժի մեջ է 2011 թ. նոյեմբերից) Մասհանում, վարկի գումարի % 10% 30% 35% Մասհանում, միլիոն դոլար 3.9 11.7 13.65 ՀԲ 40 միլիոն դոլար ԷՄՀԾ Լրացուցիչ ֆինանսավորում (ուժի մեջ է 2014 թ. դեկտեմբերից) Մասհանում, վարկի գումարի % 0% 20% 35% 40% 5% Մասհանում, միլիոն դոլար - 8 14 16 2 ՀԲ 28 միլիոն դոլար էՀՑԲԾ (ուժի մեջ է մտել 2014 թ. մայիսին) Մասհանում, վարկի գումարի % 0% 5% 20% 30% 35% 10% Մասհանում, միլիոն դոլար - 1.4 5.6 8.4 9.8 2.8 ԱԶԲ 37 միլիոն դոլար (ուժի մեջ է մտել 2014 թ. դեկտեմբերին) Մասհանում, վարկի գումարի % 0% 15% 25% 35% 25% Մասհանում, միլիոն դոլար - 5.55 9.25 12.95 9.25 KfW, 105 միլիոն եվրո վարկ (ուժի մեջ է մտել 2015 թ. դեկտեմբերին) Մասհանում, վարկի գումարի % 0% 0% 20% 35% 40% 5% Մասհանում, միլիոն Եվրո - - 21 36.75 42 5.25 117 Աղյուսակ A2.3. Երևանի ՋԷԿ-ի վառելիքի արժեքի ենթադրությունները 2014 2015 2016 2017 2018 2019 Երևանի ՋԷԿ-ի համար ռուսական գազի գնի տարեկան աճը (%) 2.9 3.8 6.6 6.2 6.2 6.2 Վառելիքի ընդհանուր արժեքում ռուսական գազի գնի մասնաբաժինը (%) 40 40 40 40 25 25 B. Շրջանառու միջոցներ Ապրանքանյութական պաշարների, դեբիտորական և կրեդիտորական պարտքերի մակարդակի կանխատեսումը կատարվել է՝ օգտագործելով շրջանառության համապատասխան ցուցանիշները, որոնց 2014 թ. մակարդակը, ըստ ենթադրությունների, կպահպանվի: 118 Հավելված 3. Սակագնի բարեփոխում և սուբսիդիաներ25 A. Սակագնի բարեփոխման համառոտ ակնարկ Կոմունալ ծառայությունների սակագնի բարեփոխումը հաճախ անհրաժեշտ է ծառայությունների հասանելիության, որակի և հուսալիության ապահովման տեսանկյունից, սակայն կարող է անապահով բնակչության վրա անհամաչափ ազդեցություն ունենալ և ազդեցության մեղմման միջոցառումների բացակայության դեպքում հանգեցնել սոցիալական ընդվզման: Բարեփոխման հաջողված ջանքերը, որպես կանոն, հետևյալն են՝  բարձր հասցեականություն ունեցող սուբսիդիաների տրամադրում սոցիալապես խոցելի տնային տնտեսություններին,  աստիճանաբար անցում ծախսածածկող սակագների,  թափանցիկ և շարունակական կապ հանրության հետ: B. Սուբսիդիաների հատկացումը Սակագների բարձրացումը սովորաբար անհամաչափ մեծ ազդեցություն է թողնում անապահով տնային տնտեսությունների բյուջեի վրա: Սուբսիդավորման համակարգի նախագծման ժամանակ անհրաժեշտ է կայացնել որոշումներ (1) աղքատների բացահայտման, (2) սուբսիդիաների տրամադրման եղանակի, (2) սուբսիդիաների տրամադրման ժամկետների և (4) սուբսիդիաների ֆինանսավորման ձևերի մասին: Դրանցից յուրաքանչյուրի հնարավոր տարբերակները ներկայացվում և գնահատվում են ստորև: Սույն բաժնում ներկայացվում են յուրաքանչյուր քայլին վերաբերող տարբեր մոտեցումները: Ինչպես բացահայտել աղքատներին Աղքատ սպառողներին սովորաբար բացահայտում են՝ ելնելով.  Նրանց սպառման մակարդակից: Այսպես կոչված «կենսապահովման սակագները» որոշ սպառողների համար սահմանված ավելի ցածր սակագներն են՝ ելնելով տնային տնտեսության սպառման մակարդակից: 25 Համաշխարհային բանկի 2015 թ. ջրամատակարարման ոլորտի սակագների ուսումնասիրությունից: 119 Այդ սակագները սովորաբար կիրառվում են սպառման առաջին մակարդակի նկատմամբ, որը կոչվում է առաջնային կամ կենսական կարիքների համար սպառում: Բազմադրույք սակագնային կառուցվածքի դեպքում նման իջեցված սակագները կարող են գործել բոլոր սպառողների առաջնային սպառման համար կամ միայն նրանց համար, ովքեր կենսական կարիքների համար առաջին մակարդակի համար սահմանված շեմից քիչ են սպառում: Կենսապահովման սակագների տարբերակներից մեկը սպառողների թիրախային խմբին ամբողջությամբ կամ մասամբ ամսական բաժանորդային հաստատուն վճարից ազատումն է կամ էլ նրանց աջակցության կամ մասնակի աջակցության տրամադրումը:  Ենթադրություններ եկամտի մակարդակի մասին: Որոշ երկրներում սպառողները փոխհատուցում են ստանում կոմունալ ծառայությունների այն մասի դիմաց, որը գերազանցում է տնային տնտեսության ամսական եկամտի համապատասխան տոկոսը կազմող «բեռի սահմանաչափը»: Ուկրաինայում, օրինակ, կառավարությունը զեղչեր է տրամադրում այն սպառողներին, որոնց եկամտի ավելի քան 20 տոկոսն ուղղվում է կոմունալ ծառայությունների վճարներին: Եկամտի մակարդակները սովորաբար որոշվում են ըստ՝ - տնային տնտեսությունների բյուջեի մասին հարցումների տվյալների կամ կառավարության հավաքած այլ տեղեկատվության (օրինակ՝ գործող սոցիալական աջակցության ծրագրերի), - այլ նորմատիվային տվյալների հիման վրա կատարվող ենթադրությունների (օրինակ՝ կացարանի տեսակը), - եկամուտը հաստատող փաստաթղթերի:  Սուբսիդիաների պահանջարկը: Որոշ երկրներում սուբսիդիայի համար սպառողները պետք է ներկայացնեն դիմում և եկամուտը հաստատող փաստաթղթեր: Աղքատությունը Հայաստանում գնահատվում է 1996 թ. սկսած՝ սպառման ագրեգատի հիման վրա, որն ընդգրկում է սեզոնային գների տարբերությամբ ճշգրտված պարենային և ոչ պարենային ապրանքների զամբյուղի դրամական արժեքը: Հայաստանում գործում է աղքատության երեք մակարդակ՝ աղքատներ, շատ աղքատներ և ծայրահեղ աղքատներ: Այդ մակարդակները միմյանցից տարբերվում են աղքատության սահմանազատված գծերի միջոցով: Աղքատության գծերի ելակետային տվյալները թարմացվում են մի քանի տարին մեկ: Վերջին նման թարմացումը կատարվել է 2009 թ.: 2012 թ. Հայաստանի տնային տնտեսությունների 32.4 տոկոսը 120 գտնվում էր աղքատության գծից վար26: Սակայն Ընտանիքների նպաստի ծրագիրը, որը Հայաստանի խոշորագույն սոցիալական տրանսֆերտների ծրագիրն է, աղքատ ընտանիքների բացահայտման և նրանց սոցիալական նպաստների հատկացման նպատակով եկամուտը որոշում է հատուկ բանաձևով հաշվարկված անապահովության միավորի հիման վրա: Այդ բանաձևը կառավարությանը դիմողների դասակարգման հնարավորություն է տալիս՝ առաջնահերթությունը վերապահելով միայնակ մայրերին, ծնողազուրկ երեխաներին, բազմազավակ ընտանիքներին և հաշմանդամներին27: Ինչպես հատկացնել սուբսիդիան Սուբսիդիաները կարող են հատկացվել անմիջապես սպառողներին դրամական փոխանցումների կամ կտրոնների (վաուչերների) միջոցով: Դրանք նաև կարող են տրամադրվել անուղղակի եղանակով՝ սպառողների էլեկտրաէներգիայի գծով ծախսի մասնակի փոխհատուցման միջոցով: Սակայն հաճախ փոխզիջում է պահանջվում հասցեականության արդյունավետության և վարչական ծախսերի միջև: Սուբսիդավորման հասցեականությունը բարձրացնելու տարբերակները հաճախ ավելի մեծ վարչական կամ վերահսկման ծախսեր են ենթադրում: Ստորև նկարագրվում են սուբսիդիաները աղքատներին ուղղելու մի քանի տարբերակները.  Դրամական փոխանցումները կառավարությանը տալիս են սպառողների գնողունակությունն ավելացնելու հնարավորություն՝ տնային տնտեսությունների եկամուտը համալրելով հատկացվող գումարով: Այդ գումարները կարող են հատկացվել հատուկ նպատակի համար, սակայն սպառողներից չի պահանջվում դրանք օգտագոծել որևէ կոնկրետ եղանակով: Աղքատ բնակչությանը դրամական փոխանցումների ծրագրերում ընդգրկելու արդյունավետությունը կախված է նպատակային շահառուներին բացահայտելու ինստիտուցիոնալ կարողություններից:  Կտրոնային ծրագրերը կամ դրամական փոխանցումների նմանվող տրանսֆերտները նույնպես միտված են սպառողների գնողունակության բարձրացմանը: Ի տարբերություն կանխիկ դրամի փոխանցմանը, որը կարող է օգտագործվել ցանկացած ճանապարհով, կտրոնները նախատեսված են հատուկ նպատակի, օրինակ՝ համապատասխան կոմունալ ծառայության դիմաց վճարելու համար: Կտրոնային ծրագրերի գծով ծախսը, ունիվերսալ սուբսիդավորման 26 2012 թ. աղքատ էին համարվում ամսական 37 044 ՀՀ դրամից քիչ ծախսող տնային տնտեսությունները: 27 Ersado and Levin. 2011. 121 ծրագրերի համեմատ, ավելի փոքր է: Սակայն կտրոնային ծրագրերի վարչական ծախսերը, դրամական փոխանցումների ծրագրերի համեմատ, ավելի բարձր են: Կտրոնների կազմումը և բաշխումը ինքնին ավելի բարդ է, քան դրամի բաշխումը:  Սուբսիդավորման անուղղակի հատկացումը նշանակում է կոմունալ ծառայություններ մատուցող ընկերությունների սուբսիդավորում, որպեսզի նրանք կիրառեն զեղչային սակագներ: Նման սուբսիդավորումը կարող է ցածր հասցեականություն ունենալ, օրինակ՝ «կենսապահովման սակագների» դեպքում, կամ ընդհանրապես հասցեականություն չունենալ, երբ բոլոր վերջնական սպառողների համար սակագները սահմանված են ծախսածածկումից ցածր մակարդակով:  Կենսապահովման սակագները կարող են կիրառվել ապահովելու համար բոլոր սպառողների՝ կոմունալ ծառայությունների նվազագույն սպառման մակարդակը: Կենսապահովման սակագների կիրառումը նախատեսում է զեղչ՝ կենսական կարիքների մակարդակով հաշվարկված սպառման առաջնային մասնաբաժնի համար, իսկ այնուհետև ամբողջ սպառումը հաշվարկվում է ավելի բարձր սակագնով: Մեկ այլ տարբերակ է համապատասխան վճարման ժամանակահատվածի համար բաժանորդի ամբողջ սպառման նկատմամբ նրա կողմից առավելագույն սպառման սակագնի կիրառումը: Դա կնշանակի, որ սպառողները կկարողանան օգտվել կենսապահովման սակագնից միայն այն դեպքում, եթե նրանց սպառումը չգերազանցի առաջնային սպառման ծավալը: Դրամական փոխանցումների ծրագրերը սովորաբար դիտվում են որպես լավագույն տարբերակ հասցեականության և հատկացման բավարար ինստիտուցիոնալ կարողությունների առկայության դեպքում: Հայաստանում բարեբախտաբար բարձր ինստիտուցիոնալ կարողություններ կան, որպեսզի դրամական փոխանցումները հատկացվեն ընտանեկան նպաստների ծրագրի շրջանակներում, ինչն ապացուցել է հասցեականության տեսանկյունից իր բարձր արդյունավետությունը: Երբ հատկացնել սուբսիդիան Ընկերություններին հատկացվող անուղղակի սուբսիդիաները կարող են տրվել որպես բյուջետային ցիկլի հետ փոխկապակցված միանվագ գումարներ: ԸՆԾ-ի միջոցով սպառողների սուբսիդիաները կարող են հատկացվել ամսական կտրվածքով կամ երկու ամսվա պարբերականությամբ՝ ուղղակի սպառողներին դրամական փոխանցումների տեսքով, ԸՆԾ-ի գործող ծրագրի միջոցով: 122 Ինչպես ֆինանսավորել սուբսիդիան Սուբսիդիաները կարող են ֆինանսավորվել (1) կառավարության կողմից ուղղակի տրանսֆերտի միջոցով, (2) սպառողների այլ դասերին տրվող խաչաձև սուբսիդիաների միջոցով (միջդասային սուբսիդիաներ) կամ (3) սպառողների դասի ներքո (ներդասային սուբսիդիաներ): Խաչաձև սուբսիդիաների առավելությունն այն է, որ դրանց համար չի պահանջվում պետբյուջեի գումարների օգտագործում: Թերությունն այն է, որ դրանք աղավաղում են գները, ինչն ազդում է սպառման վրա՝ ըստ սպառողների խմբերի, որոնք ֆինանսավորում և ստանում են խաչաձև սուբսիդավորումը: Հայաստանը գործող սոցիալական ծրագրերի հասցեականության տեսանկյունից ԵԿԱ տարածաշրջանում լավագույնների շարքում է28: Ընտանեկան նպաստի ծրագիրը (ԸՆԾ) տալիս է աջակցության տեսքով սուբսիդիաները հաջողությամբ տրամադրելու հնարավորություն, որոնց գումարը հավասար է անապահով տնային տնտեսությունների կողմից կոմունալ ծառայությունների միջին ամսական սպառման և նոր սակագնի ու նրանց համար մատչելի սակագնի տարբերության արտադրյալին: 28 Ersado and Levin. 2011. 123 Օգտագործված գրականություն Abiad, Abdul, Davide Furceri, and Petia Topalova. 2015, “The Macroeconomic Effects of Public Investment: Evidence from Advanced Economies,” IMF working paper, WP/15/95, International Monetary Fund, Washington, DC. Aschauer, David Alan. 1989. “Is public expenditure productive?” Journal of Monetary Economics, Elsevier, vol. 23(2): 177–200, March. Barro, Robert J. 1990. “Government Spending in a Simple Model of Endogenous Growth,” Journal of Political Economy, University of Chicago Press, vol. 98(5): S103–26 (October). Bom, Pedro R.D., & Jenny E. Ligthart. 2014. “What Have We Learned From Three Decades Of Research On the Productivity of Public Capital?” Journal of Economic Surveys, Wiley Blackwell, vol. 28(5): 889–916 (December). Eden, Maya, & Aart Kraay. 2014. “‘Crowding in’ and the returns to government investment in low-income countries,” Policy Research Working Paper Series 6781, The World Bank, Washington, DC. Ersado, Lire, and Victoria Levin. 2011. “Armenia - Social assistance programs and work disincentives.” World Bank, Washington, DC. Freinkman, Lev, Gohar Gyulumyan, and Artak Kyurumyan. 2003. “Quasi-Fiscal Activities, Hidden Government Subsidies, and Fiscal Adjustment in Armenia.” Working Paper No. 16, World Bank, Washington, DC. Gupta, Sanjeev, Benedict Clements, Emanuele Baldacci, & Carlos Mulas-Granados. 2005. “Fiscal policy, expenditure composition, and growth in low-income countries,” Journal of International Money and Finance, Elsevier, vol. 24(3): 441–463 (April).IMF, 2014. “WORLD ECONOMIC OUTLOOK (WEO) Legacies, Clouds, Uncertainties,” International Monetary Fund, Washington, DC, 2014 (October). IMF, 2015. “Republic of Armenia: Selected Issues,” IMF Country Report No. 15/66, International Monetary Fund, Washington, DC, 2015 (March). Kneller, Richard, Michael F. Bleaney, & Norman Gemmell. 1999. “Fiscal policy and growth: evidence from OECD countries,” Journal of Public Economics, Elsevier, vol. 74(2): 171–190 (November). 124 World Bank. 2012. Fiscal Consolidation and Recovery in Armenia: Impact of the Global Crisis on a Small Open Economy. World Bank, Washington, DC. World Bank. 2013 “Country Partnership Strategy for the Republic of Armenia, FY2014– FY2017.” Report Number 81647-AM, October 9, 2013, World Bank, Washington, DC. World Bank. 2014. Republic of Armenia Public Expenditure Review: Expanding the Fiscal Envelope. Poverty Reduction and Economic Management Unit, Europe and Central Asia Region, World Bank, Washington, DC. 125