МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ Эдийн засгийн тогтвортой байдал, банкны зээлийн өсөлт МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ Дэлхийн санхүүгийн хямрал Нийгэм эдийн засгийн шинэчлэл Түү хи йэ ди йн үн Эдийн засгийн тогтвортой эбайдал, банкны зээлийн өсөлт лт өсө йн ги зас и йн Эд Банкны зээлийн өсөлт 2020 оны нэгдүгээр сар 2020 оны 1 дүгээр сар Агуулга Талархал.......................................................................................................................................... 1 Товчилсон үгс................................................................................................................................. 2 .................................................................................................................................... 3 ХУРААНГУЙ. I. ЭДИЙН ЗАСГИЙН ГҮЙЦЭТГЭЛ, ХЭТИЙН ТӨЛӨВ................................................................. 5 A. Эдийн засгийн гүйцэтгэл..................................................................................................................................... 6 A1. Бодит эдийн засаг: Уул уурхайн салбараас шалтгаалж эдийн засгийн өсөлт саарч байна........................................................................................................................................... 6 A2. Зээлийн өсөлт огцом саарч, инфляци оны сүүлрүү нэлээд буурлаа..................................... 8 A3. Хөдөлмөрийн зах зээл: Эерэг үзүүлэлтүүд ажиглагдаж байгаа ч жендерийн цалингийн ялгаа, ядуурлыг бууруулах чиглэлд дорвитой ахиц гаргах шаардлагатай байна........................................................................................................................ 9 A4. Төсвийн үзүүлэлтүүд 2019 онд үргэлжлэн сайжирлаа................................................................12 A5. Төлбөрийн тэнцэл сайжирсан ч, гадаад сөрөг шокыг даван туулах дархлаа сул хэвээр байна...................................................................................................................................................19 A6. Мөнгөний бодлого: Мөнгөний бодлогын төлөв алгуур чангарч байгаа ч санхүүгийн системд эрсдэл өндөр байна..........................................................................................22 B. Эдийн засгийн төлөв, эрсдэл..............................................................................................................................27 II. МОНГОЛЫН БАНКНЫ САЛБАРЫН ЗЭЭЛИЙН НӨХЦӨЛ БАЙДАЛ................................ 34 A. Банкны салбарын ерөнхий нөхцөл байдал.............................................................................................35 B. Банкны салбарын зээлийн сүүлийн үеийн нөхцөл байдал..............................................................36 B1. Банкны салбарын зээлийн өнөөгийн байдал..................................................................................36 B2. Зээлийн өсөлтөд нөлөөлөх гол хүчин зүйлс....................................................................................40 B3. Банк бус санхүүгийн салбарын хэмжээ хурдтай тэлж байна....................................................40 C. Банкны салбарын зээлийн эдийн засгийн салбаруудаарх бүтэц..................................................41 C1. Өрхийн сектор................................................................................................................................................41 C2. Хувийн салбар................................................................................................................................................41 C3. Зээлийн төвлөрөл.........................................................................................................................................43 D. Зээл болон бизнесийн мөчлөгүүд...............................................................................................................45 E. Бодлогын зөвлөмж..............................................................................................................................................50 Хавсралт: Зээлийн өсөлтөд нөлөөлөх хүчин зүйлс.............................................................. 46 | iii | ШИГТГЭЭ Шигтгээ I.1. Тэтгэвэр болон цалингийн сантай холбоотой зардлууд төсвийн урсгал зардлыг голлон нэмэгдүүлэхээр байна......................................................................................14 Шигтгээ I.2. Нэмэгдсэн өртгийн албан татвар (НӨАТ)-ын хуулинд оруулах нэмэлт өөрчлөлтийн төслийн төсвийн орлогын нөлөөллийн талаар анхаарах асуудлууд.............................................................................................................................15 Шигтгээ I.3. Батлагдсан 2020 оны төсвийн хураангуй..................................................................................18 Шигтгээ I.4. Валютын ханш болон интервенц.................................................................................................21 Шигтгээ I.5. Актив удирдлагын компани – Банкны системийн асуудлын оновчтой шийдэл мөн үү?.....................................................................................................................................25 Шигтгээ I.6. Тэтгэврийн зээлийг нэг удаа тэглэх шийдвэрийн макро эдийн засаг, төсөвт үзүүлж болзошгүй зарим нөлөөлөл............................................................................30 Шигтгээ I.7. Дэлхийн болон бүс нутгийн эдийн засгийн төлөв, эрсдэлa 32 Шигтгээ II.1. Монгол Улс: Зээлийн хурдтай өсөлтүүд 45 ЗУРАГ Зураг I.1. 2019 оны эхэн үеийн өндөр өсөлт саарч эхэллээ........................................................................ 6 Зураг I.2. Хөрөнгө оруулалт, өрхийн хэрэглээ нь өсөлтийг тэтгэсэн хэвээр....................................... 6 Зураг I.3. Засгийн газрын хэрэглээ өндөр хувиар тэлэв............................................................................... 7 Зураг I.4. Өрхийн хэрэглээ хурдтай тэлж,............................................................................................................. 7 Зураг I.5. Зэсээс бусад голлох түүхий эдийн үйлдвэрлэл нэмэгдэв......................................................... 8 Зураг I.6. Үйлчилгээний салбар нь уул уурхайн бус салбарыг тэтгэсэн хэвээр байна.................... 8 Зураг I.7. Инфляци сүүлийн саруудад буурлаа................................................................................................. 9 Зураг I.8. …зээлийн өсөлт саарсан нь инфляцид нөлөөлөв........................................................................ 9 Зураг I.9. Ажилгүйдлийн түвшин 2016 оноос тогтмол буурлаа (%)......................................................10 Зураг I.10. Хөдөлмөр эрхлэлт ХАА-н салбараас шилжиж байна............................................................10 Зураг I.11. Хөдөлмөр эрхлэлтийн түвшинд хүйсийн ялгаа нэмэгдлээ..................................................11 Зураг I.12. Удаан хугацаанд өсөөгүй төрийн албан хаагчдын цалин нэмэгдэв...............................11 Зураг I.13. Ядуурал 2018 онд хөдөө, орон нутагт буурч, хот суурин газарт нэмэгдэв.................11 Зураг I.14. Төсвийн тэнцэл (ДНБ-ий %) сүүлийн жилүүдэд дорвитой сайжрав…...........................12 Зураг I.15. …улмаар ЗГ-ын өр (ДНБ-ий %) 2017 оноос тогтмол буурч байна..................................12 Зураг I.16. ААНОАТ, НДШ нь орлого өсөхөд голлон нөлөөлөхөөр тооцжээ...................................13 Зураг I.17. Төсвийн зардал 2018 оноос тогтмол өсч байна......................................................................13 Зураг I.18. Тэтгэвэр, нийгмийн халамж, цалингийн зардлын голлох нөлөөгөөр урсгал зардал тэлж байна..................................................................................................................14 Зураг I.19. Тэтгэврийн даатгалын сангийн хуулийн 2017 оны өөрчлөлттэй холбогдуулан тэтгэвэр, нийгмийн халамжийн зардал өсөхөөр байна......................................................14 Зураг I.20. Монгол Улсын НӨАТ-ын хувь хэмжээ нь олон улсын түвшингөөс бага байна........16 Зураг I.21. НӨАТ суутган төлөгч аж, ахуй нэгжийн тоо хурдтай нэмэгджээ.....................................17 Зураг I.22. НӨАТ-ын орлого болон буцаан олголт огцом өсчээ............................................................17 Зураг I.23. Макро зохистой бодлого импортын өсөлтийг хязгаарлахад чухал үүрэгтэй байв...............................................................................................................................19 Зураг I.24. Төлбөрийн тэнцэл 2019 онд сайжрав...........................................................................................19 | iv | Mongolia economic update Зураг I.25. Гадаад валютын албан нөөц нэмэгдэв.........................................................................................20 Зураг I.26. Ам.долларын ханш 20119 онд чангарлаа...................................................................................21 Зураг I.27. Бодит үйлчилж буй ханш 2019 оны эхний 10 сард чангарч байв...................................21 Зураг I.28. Гадаад валютын зах дахь интервенц, түүхэн хандлага.........................................................21 Зураг I.29. Гадаад валютын зээл 2018 оны 9 дүгээр сараас хойш тогтмол буурлаа.....................21 Зураг I.30. Мөнгөний бодлогын төлөв 2018 оны сүүлээс чангарав…..................................................23 Зураг I.31. Макро зохистой бодлогын нөлөөгөөр зээл, импортын өсөлт саарлаа.......................23 Зураг I.32. Бодлогын хүүг дагаад банк хоорондын захын хүү ялимгүй өсөв…................................23 Зураг I.33. Санхүүгийн эх үүсвэр нэмэгдэж, зээлийн дундаж хүү алгуур буурлаа..........................23 Зураг I.34. Мөнгөний нийлүүлэлтийн өсөлт саарсан нь зээлийн өсөлт саарсантай холбоотой байв.......................................................................................................................................24 Зураг I.35. Төгрөгийн хадгаламжийн өсөлт мөнгөний нийлүүлэлтийн өсөлтийг голлон тэтгэлээ........................................................................................................................................24 Зураг I.36. Банкны активын чанар муу хэвээр байна…...............................................................................24 Зураг I.37. Банкны системийн хөрвөх чадвар харьцангуй хэвийн байна….......................................27 Зураг I.38. Гадаад валютын өр, авлагын зөрүү нэмэгдэж байна............................................................27 Зураг I.39. Засгийн газрын өр/ДНБ-ий харьцаа буурч байгаа ч ижил төстэй орнуудтай харьцуулахад өндөр хэвээр байна.................................................................................................28 Зураг I.40. Засгийн газар 2021-24 онд гадаад бондын төлбөрт 2.9 тэрбум ам.долларыг төлөхөөр байна.......................................................................................................................................28 Зураг I.41. Бодит ДНБ-ий өсөлт (%)......................................................................................................................32 Зураг I.42. Түүхий эдийн үнийн дэлхийн зах зээлийн төсөв (Индекс, 2016=100)...........................32 Зураг I.43. Бүс нутгийн орнуудын эдийн засгийн өсөлт.............................................................................33 Зураг II.1. Монгол Улсын санхүүгийн салбарын хөгжлийг харьцангуй сайнаар үнэлж байна…...........................................................................................................................................35 Зураг II.2. Зээл/ДНБ-ий харьцаа нь бага-дунд орлоготой орнуудын түвшинтэй ойролцоо байна.......................................................................................................................................37 Зураг II.3. Бүс нутгийн инфляцийн түвшин нь ойролцоо орнуудтай харьцуулахад Зээл/ДНБ-ий харьцаа нь өндөр байна........................................................................................37 Зураг II.4. Ижил төстэй орнуудтай харьцуулахад зээлийн өсөлт өндөр байна..............................37 Зураг II.5. Өнгөрсөн 15 жилийн хугацаанд зээлийн өсөлт хэд хэдэн удаа эрчимжиж байжээ..................................................................................................................................37 Зураг II.6. 2015 оноос иргэдийн зээл хурдтай нэмэгджээ..........................................................................38 Зураг II.7. Банкуудын хувийн салбарт олгож буй зээл нь аж, ахуй нэгжүүдийн дотоодын хөрөнгө оруулалтын гол эх үүсвэр болдог дүр зураг ажиглагдаж байна....................38 Зураг II.8. Зээлийн өсөлт огцом саарснаас зээл/ДНБ-ий харьцаа урт хугацааны трендээсээ доогуур түвшинд хүрсэн байхаар байна..............................................................39 Зураг II.9. Хувийн секторын зээлийн чанар иргэдийн зээлтэй харьцуулахад харьцангуй муу байна...........................................................................................................................39 Зураг II.10. Голлох салбаруудын зээлийн эрсдэлийн санг нэмэгдүүлэх шаардлагатай байна.. 39 Зураг II.11. Иргэдийн зээлийн хувьд харин эрсдэлийн сангийн хэмжээ арай өндөр байна.....39 Зураг II.12. Банк бус санхүүгийн байгууллагын хүрээ хурдтай тэлж байна.......................................40 Зураг II.13. Иргэдийн зээлийн дийлэнхийг орон сууцны болон цалингийн зээл бүрдүүлжээ.41 Зураг II.14. Иргэдийн зээлийн өсөлтөд цалингийн зээлийн өсөлт голлон нөлөөлж байна......41 |v| Зураг II.15. Бизнесийн зээлийг голчлон уул уурхай болон түүнээс хамааралтай салбаруудад төвлөрөөд байна.......................................................................................................42 Зураг II.16. 2018 оноос бизнесийн зээлийн өсөлтийг худалдаа, уул уурхайн салбарын зээл голлон бүрдүүлж байна.....................................................................................42 Зураг II.17. Зээлийн долларжилт 2018 оны дунд үеэс эхлэн тогтмол буурч байна.......................42 Зураг II.18. ...иргэдийн болон бизнесийн зээл аль алинд бууралт ажиглагдаж байна................42 Зураг II.19. Зээл болон хадгаламжийн төвлөрөл, харилцагчдын тоо, зээлийн хэмжээгээр......44 Зураг II.20. Зээлийн өсөлт болон эдийн засгийн төлөв өсөлт.................................................................45 Зураг II.21. Зээл болон бизнесийн мөчлөгүүд.................................................................................................45 Зураг A.1. Нийт зээлийн зарим шокт үзүүлэх хариу үйлдлүүд.................................................................49 Зураг A.2. Зээлийн хэлбэлзэлд нөлөөлөх гол хүчин зүйлс (VAR загварын хэлбэлзлийн задаргаа)........................................................................................................................... 50 ХҮСНЭГТ Хүснэгт I.1. Батлагдсан 2020 оны төсвийн хураангуй...................................................................................18 Хүснэгт I.2. Макро эдийн засгийн голлох үзүүлэлтүүд.................................................................................29 Хүснэгт II.1. Монгол Улс: Зээлийн зохистой өсөлтийг бий болгоход чиглэсэн бодлогын сонголтууд.........................................................................................................................48 | vi | МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ ТАЛАРХАЛ Э нэ удаагийн тайланг Дэлхийн банкны ахлах эдийн засагч ноён Жан Паскал Гнаоу, эдийн засагчид болох Батсуурийн Даваадалай, Фанг Гуао, мөн ядуурлын асуудал хариуцсан эдийн засагч Икуко Өучи, судлаач мэргэжилтэн Батмөнхийн Ундрал нар бэлтгэлээ. Тайлангийн тусгай бүлэгт зориулан суурь судалгаа, шинжилгээг гүйцэтгэхэд хамтран ажилласан Монголбанкны Судалгаа, статистикийн газрын хамт олонд багийн зүгээс гүнээ талархаж байна. Мөн Номхон далайн бүс нутаг хариуцсан ахлах эдийн засагч ноён Аадитяа Маттоо, ахлах эдийн засагч ноён Ергис Исламаж, ахлах эдийн засагч хатагтай Екатерина Вашагмадзе, хатагтай Катя Хаслер (санхүүгийн салбар хариуцсан тэргүүлэх эдийн засагч), ахлах мэргэжилтэн ноён Лиан Ван, Чулууны Тунгалаг (Нийгмийн даатгал, халамжийн асуудал хариуцсан ахлах мэргэжилтэн), Дэлхийн банкны Зүүн Өмнөд Ази, судлаач мэргэжилтэн хатагтай Вера Кехаёова нарын санал, зөвлөмжид талархлаа илэрхийлье. Сангийн яамны Төсвийн орлогын хэлтсийн үнэтэй санал зөвлөмжинд талархаж байна. Дэлхийн банкны БНХАУ, Монгол Улс, БНСУ-ыг хариуцсан захирал ноён Мартин Рейзер, макро эдийн засаг, төсвийн асуудал хариуцсан менежер ноён Деепак Мишра болон Дэлхийн банкны Монгол Улс дахь суурин төлөөлөгч ноён Андрей Михнев нар нь уг тайлангийн бэлтгэл ажлыг ерөнхийлөн удирдаж ажиллалаа. Тайлангийн судалгаа, шинжилгээ, дүгнэлтийг 2000 оноос 2019 оны 12 дугаар сарын 31-ний өдрийг хүртэлх тоон мэдээнд үндэслэн боловсруулав. Багийн зүгээс Дэлхийн банкны Монгол Улс дахь суурин төлөөлөгчийн газрын олон нийттэй харилцах ажилтан Баатархүүгийн Индра болон уг тайланд хэлзүй, найруулгын зөвлөмж өгсөн хатагтай Дианн Стем нарт талархлаа илэрхийлье. Туслалцаа үзүүлж хамтарч ажилласан Энхтөрийн Ангар (туслах ажилтан)-т мөн талархаж байна. |1| Эдийн засгийн тогтвортой байдал, банкны зээлийн өсөлт МОНГОЛ УЛСЫН ЗАСГИЙН ГАЗРЫН САНХҮҮГИЙН ЖИЛ Нэгдүгээр сарын 1 – Арван хоёрдугаар сарын 31 ВАЛЮТЫН ХАНШ (2019 оны 12 дугаар сарын 31-ний байдлаар) Валют = Төгрөг (₮) 1.00 АМ ДОЛЛАР = 2734.3₮ ТОВЧИЛСОН ҮГС ААН Аж ахуйн нэгж АНУ Америкийн Нэгдсэн Улс АУК Актив удирдлагын компани ББСБ Банк бус санхүүгийн байгууллага БНХАУ Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс ГШХО Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт ДНБ Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн ЗГ Засгийн газар ЗЭСХ Зээлийн эрсдэлийн сангийн хүрэлцээ ИЗББ Ипотекийн зээлээр баталгаажсан бонд МИК Монголын Ипотекийн Корпораци МУХБ Монгол Улсын Хөгжлийн банк НДШ Нийгмийн даатгалын шимтгэл НӨАТ Нэмэгдсэн өртгийн албан татвар ОАТ Орлогын албан татвар OУВС Олон улсын валютын сан ОХУ Оросын Холбооны Улс ӨНЭЗС Өрхийн нийгэм эдийн засгийн судалгаа УИХ Улсын Их Хурал ҮАБЗ Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл ҮСХ Үндэсний статистикийн хороо ХАА Хөдөө аж ахуй ХҮИ Хэрэглээний үнийн индекс ФАТФ Мөнгө угаахтай тэмцэх санхүүгийн арга хэмжээ авах байгууллага |2| МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ ХУРААНГУЙ Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлт сүүлийн жилүүдийн өндөр түвшинээс саарахаар байгаа ч дунд хугацааны төлөв нь өөдрөг хэвээр байна. 2017 оноос төсвийн гүйцэтгэлд эерэг өөрчлөлтүүд гарч, макро эдийн засгийн бодлогын уялдаа сайжирч, түүхий эдийн үнэ харьцангуй өндөр түвшинд хадгалагдсаны зэрэгцээ хувийн хөрөнгө оруулалт огцом нэмэгдсэнээс шалтгаалан эдийн засаг хурдтай сэргэлээ. Улмаар бодит дотоодын нийт бүтээгдэхүүн (ДНБ) 2017 онд 5.3 хувь, 2018 онд 7.2 хувиар тус тус тэлэв. Гэвч түүхий эдийн үнэ дэлхийн зах зээлд алгуур буурсны зэрэгцээ гол экспортын бүтээгдэхүүний чанар нь муудсан шалтгаанаар эдийн засгийн өсөлт саарч 2019 оны эхний 9 сарын байдлаар 6.3 хувьд хүрлээ. Сүүлийн улиралд эдийн засгийн өсөлт үргэлжлэн саарах төлөвтэй байгаа тул жилийн дүнгээр 2019 онд Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлт 5.8 хувьд хүрэх хүлээлттэй байна. Дунд хугацаанд өсөлтийн төлөв нэлээд өөдрөг байгаа бөгөөд 2020-21 онуудад дунджаар 5.6 хувьд хүрэх боломжтой гэж үзэж байна. Хувийн хэрэглээ болон уул уурхай, боловсруулах салбаруудын хөрөнгө оруулалтын өсөлт өндөр түвшинд хадгалагдаж эдийн засгийн өсөлтийг голлон тэтгэхээр байна. Мөн Засгийн газар (ЗГ)-ын зүгээс төсвийн орлогыг нэмэгдүүлэх, зардлыг эрэмбэлж, үр ашгийг нь сайжруулах замаар дунд хугацаанд өрийг бууруулах зорилготой төсвийн нэгдмэл бодлогоо үргэлжлүүлэн хэрэгжүүлнэ гэж хүлээж байна. Гэсэн хэдий ч эдийн засгийн төлөвт сөргөөр нөлөөлж болзошгүй дотоод, гадаад томоохон эрсдэл, тодорхой бус байдлууд хуримтлагдаад байна. Тухайлбал, сонгуулийн жилтэй холбоотойгоор ЗГ-аас хэрэгжүүлж буй эдийн засгийн хөтөлбөрийг тууштай хэрэгжүүлэхгүй тохиолдолд зах зээлийн орчин, гадаад хөрөнгө оруулалтад сөргөөр нөлөөлөх эрсдэлтэй. Хэдийгээр эрх баригчид төсвийн сахилга батыг хадгалж, зээлийн бодлогыг чангаруулж байгаа боловч нийгмийн даатгалын шимтгэлийг аажмаар нэмэгдүүлэх арга хэмжээг зогсоох, тэтгэврийн зээлийг нэг удаа тэглэх тухай сүүлийн үеийн шийдвэрүүд нь нийгэм эдийн засгийн шинэчлэлийн хүрээнд хүрээд байсан ололт амжилтаас ухарч буй үйлдэл боллоо гэж үзэж байна. Өмнөх сонгуулийн жилүүдэд санаачлан хэрэгжүүлж байсан дээрхтэй төстэй арга хэмжээ нь төсөв болон санхүүгийн эмзэг байдлыг эрчимжүүлэх нөлөөтэй байсныг анхаарах шаардлагатай. Мөн Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс (БНХАУ) болон Америкийн Нэгдсэн Улс (АНУ) хоорондын сүүлд тохирсон зөвшилцөл, тэр дундаа БНХАУ-ын бусад улсуудаас импортлох эрчим хүчний талаарх тодорхой бус байдал нь Монгол Улсын эдийн засгийн суурь төсөөллийн томоохон эрсдэл болж байна.1 Нөгөө талаас, Монгол Улсын эдийн засаг БНХАУ-аас өндөр хамааралтай байгаа өнөөгийн орчинд шинэ төрлийн коронавирусийн халдварыг богино хугацаанд хязгаарлаж чадаагүй тохиолдолд Монгол Улсын өсөлтөд сөргөөр нөлөөлөх эрсдэлтэй байна. Цаг агаарын нөхцөл байдал хүндэрч, экспортын гол гарцууд дээрх хил, гаалийн хязгаарлалтууд дахин үүсэх тохиолдолд экспорт, ялангуяа нүүрсний экспортод сөргөөр нөлөөлөх эрсдэлтэй. 1 БНХАУ болон АНУ-ын хоорондын 2020 оны 1 дүгээр сард байгуулсан хэлэлцээрт БНХАУ нь АНУ-ын эрчим хүчний экспортыг худалдан авах тухай тусгажээ. Ингэснээр БНХАУ нь бусад улсаас импортлох эрчим хүчний хэмжээ өөрчлөгдөх эсэх нь тодорхой бус байна. Энэ нь Монгол Улсын эдийн засагт сөргөөр нөлөөлөх гол эрсдэл юм. Түүнчлэн том гүрнүүдийн худалдааны маргаан дахин эрчимжвэл дэлхийн эдийн засгийн өсөлт, түүхий эдийн үнэд сөргөөр нөлөөлж болзошгүй. |3| Эдийн засгийн тогтвортой байдал, банкны зээлийн өсөлт Монгол Улс нь 2016 оны эдийн засгийн уналтын үетэй харьцуулахад эдийн засгийн нөөц боломж, бодлогын орон зайг нэмэгдүүлсэн боловч сөрөг шокын үед учирч болзошгүй хохирлыг давах туулахад хангалттай хэмжээнд хараахан хүрээгүй байна. Банкны системийн эмзэг байдал өндөр байгаагийн зэрэгцээ банкуудыг дахин хөрөнгөжүүлэх асуудлыг амжилттай хэрэгжүүлж чадаагүй тохиолдолд олон улсын түншүүдийн туслалцаа дэмжлэг удаашрах эрсдэлтэйг мөн анхаарах хэрэгтэй. Мөн Монгол Улс Ази, Номхон Далайн мөнгө угаахтай тэмцэх байгууллагын “саарал жагсаалт”-аас даруй гарах тал дээр анхаарч холбогдох ажлыг эрчимжүүлэх нь чухал байна.2 Засгийн газар болон төв банкны эн тэргүүний зорилтууд нь төсвийн нэгдмэл бодлогыг тууштай үргэлжлүүлж төсвийн нөөц боломжийг улам нэмэгдүүлэх, гадаад валютын интервенцийг хязгаарлаж, валютын нөөцөө нэмэгдүүлэх асуудлууд байхаар байна. Мөн бизнесийн орчныг сайжруулах, санхүүгийн салбарын тогтвортой байдлыг бэхжүүлэх (ялангуяа зээлийн бодлого, банкуудын эрсдэл даах чадвар) нь макро эдийн засгийг тогтворжуулах замаар ажлын байрыг нэмэгдүүлж, ядуурлыг бууруулахад чухал ач холбогдолтой юм. Эцэст нь хэлэхэд өнгөрөгч 7 дугаар сард Ерөнхийлөгчийн айлчлалын үеэр АНУ-д хийгдсэн худалдааны хэлцлүүдийн хэрэгжилтийг хурдасгах нь эдийн засгийн хэтийн төлөвт эерэгээр нөлөөлнө. 2 Мөнгө угаахтай тэмцэх санхүүгийн арга хэмжээ авах байгууллага (ФАТФ) нь олон улсын санхүүгийн системийг мөнгө угаах, терроризмыг санхүүжүүлэх болон үй олноор хөнөөх зэвсгийг дэлгэрүүлэхийг санхүүжүүлэхээс сэргийлэх бодлого боловсруулж, дэлгэрүүлэх үүрэг бүхий засгийн газар хоорондын, хараат бус байгууллага юм. Монгол Улсыг энэ чиглэлээр хангалттай арга хэмжээ аваагүй гэж үзсэн тул 2019 оны 10 дугаар сарын 18-ны өдөр “саарал жагсаалт”-д бүртгэсэн юм. |4| I. ЭДИЙН ЗАСГИЙН ГҮЙЦЭТГЭЛ, ХЭТИЙН ТӨЛӨВ Эдийн засгийн тогтвортой байдал, банкны зээлийн өсөлт A.Эдийн засгийн гүйцэтгэл A1. Бодит эдийн засаг: Уул уурхайн салбараас шалтгаалж эдийн засгийн өсөлт саарч байна. Эдийн засаг 2017 оны эхнээс эрчимтэй сэргэж, өсөлт нь харьцангуй өндөр түвшинд хадгалагдаж байгаа ч 2019 оны сүүлийн хагаст саарлаа. Бодит дотоодын нийт бүтээгдэхүүн (ДНБ) 2019 оны эхийн хагаст 7.3 хувиар өссөн бол эхний 3 улиралд 6.3 хувиар өсчээ. Оны эхний 2 улиралд дундажаар 13 хувиар өсч байсан уул уурхайн салбар 2019 оны 3 дугаар улиралд өмнөх оны мөн үеэс 1.4 хувиар агшсан нь Оюу толгойн зэсийн баяжмал дахь алтны агууламж буурсантай холбоотой. Түүнчлэн, Оюу толгойн зэсийн баяжмалын үйлдвэрт 9 дүгээр сард засвар үйлчилгээ хийгдсэнээр үйлдвэрлэл нь саарах нэг шалтгаан боллоо. Нүүрсний тухайд үнэ нь алгуур буурах хандлагатай байсан ч үйлдвэрлэл, экспортын хэмжээ харьцангуй сайн гүйцэтгэлтэй байв. Уул уурхайн бус салбарын өсөлт энэ оны эхний 9 сард удааширч 6 хувьд хүрсэн бол 2018 оны мөн хугацаанд 8.1 хувиар өсч байв. Эрэлт талаас, хөрөнгө оруулалтын гүйцэтгэл сайн хэвээр байна. Энэ оны эхний 9 сарын байдлаар гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт (ГШХО)-ын орох урсгал өндөр (1.3 тэрбум ам.доллар) байсан тул нийт хөрөнгө оруулалт өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 24.5 хувиар өслөө (Зураг I.1, I.2). Цалин өсч, хөдөлмөрийн зах зээлийн төлөв сайжирсан нь хувийн хэрэглээнд эерэгээр нөлөөлж, улмаар хувийн хэрэглээ 2019 оны эхний 9 сард жилийн 7.3 хувиар өслөө. Харин өмнөх оны мөн хугацаанд 6.4 хувиар өсч байжээ. Зураг Зураг I.1.I.1. Зураг I.1. 2019 2019 оны 2019 оны оны эхэн эхэн эхэн үеийн үеийн үеийн өндөр өндөр өндөр өсөлт өсөлт өсөлт Зураг Зураг Зураг I.2. Хөрөнгө I.2. I.2. Хөрөнгө Хөрөнгө оруулалт, оруулалт, оруулалт, өрхийн өрхийн өрхийн хэрэглээ нь 2, 3 дугаар 2, 3 дугаар саарч улиралд эхэллээулиралд бага бага зэрэг зэрэг саарлаа саарлаа хэрэглээ хэрэглээ өсөлтийг нь нь тэтгэсэн өсөлтийг өсөлтийг тэтгэсэн хэвээр... тэтгэсэн хэвээр хэвээр ... ... Уул уурхай Уул уурхай Уул уурхайн бус бус Уул уурхайн Бодит Бодит ий өсөлт ДНБ-ДНБ -ий өсөлт Өрхийн Өрхийн хэрэглээ хэрэглээ Засгийн Засгийн газрын газрын хэрэглээ хэрэглээ 10% 10% Хөрөнгө Хөрөнгө оруулалт оруулалт Цэвэр экспорт Цэвэр экспорт ДНБ ДНБ 8% 8% 6% 6% 15% 15% 4% 4% 5% 5% 2% 2% 0% 0% -5% -5% -2% -2% -15% -15% -4% -4% I I-II I-IIII-IV I I-II I-IIII-IV I I-II I-IIII-IV I I-II I-IIII-IV I I-II I-IIII-IV I I-II I-IIII-IV I I-II I-IIII-IV I I-II I-IIII-IV I I-II I-IIII-IV I I-II I-IIII-IV I I-II I-III I I-II I-III I I-III I I-II I-II I-IV I I-II I-III I-IV I-II I-IV I I-III I I-II I-III I-IV I-II I-IV I I-III I I-II I-III I-IV I I-III I-II I-III 2014 2014 2015 2015 2016 2016 2017 2017 2018 2018 2019 2019 2016 2016 2017 2017 2018 2018 2019 2019 сурвалж: Эх I.3. Зураг Зураг I.3. Үндэсний Засгийн Засгийн статистикийн газрын газрын хэрэглээ хэрэглээхороо (ҮСХ); Дэлхийн өндөр өндөр банкны Зураг мэргэжилтнүүдийн I.4. Зураг I.4. Өрхийн Өрхийн тооцоолол хэрэглээ хэрэглээ хурдтай хурдтай тэлж, тэлж, хувиар хувиар Хөрөнгө тэлэв тэлэв оруулалт эдийн засгийн өсөлтийг эрэлт хувийн хэрэглээг хувийн талаас дэмжлээ хэрэглээг голлондэмжлээ тэтгэсээр байна. Нийт хөрөнгийн Хувийн Хувийнхуримтлал хэрэглээ 2019 хэрэглээ Засгийн Засгийн оны газрын газрын эхний 9 сард жилийн 24.5 хувиар хэрэглээ хэрэглээ Бодит Бодитөсөв. хэрэглээ хувийн хувийн Гэхдээ хэрэглээ (жилийн (жилийн энэ өсөлт): нь ЗТ ЗТ өсөлт): 2018 оны 14.0% мөн 14.0% үеийн 35.7 14.9%14.9%хувийн өсөлттэй харьцуулахад бага 15% 15% үзүүлэлт Өрхийн Өрхийн бодит юм. орлого бодит ГШХО орлого (жилийн (жилийн нь 2018 өсөлт): БТ БТ өсөлт): оны 40% 40% эхний 9 сард ДНБ-ий 11 хувьтай тэнцэж байсан бол 2019 оны мөн хугацаанд ДНБ-ий 10 хувь 10.5%10.5% 30% 30% буюу гүйцэтгэл нь сайн хэвээр байна. эдийн Монголын 10% 9.6% 9.6% 7.3% 7.3% 10% засаг хөрөнгө оруулалт, түүн дотроо 6.9% 6.9% 6.5% 6.5% ГШХО-оос өндөр хамааралтай 5.2% 5.2% хэвээр байна. Үүний 5% 5% зэрэгцээ ЗГ-аас сургууль, цэцэрлэг, 20% 20% 3.2% 3.2% хил, гааль (гаалийн лабориторууд, хилийн шалган нэвтрүүлэх цэгүүд, хяналт удирдлагын 10% 10% системүүд)-ийн хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлсэнтэй 0% 0% холбоотойгоор төсвийн хөрөнгө 0% 0% оруулалт -1.3% 2019-1.3%оны эхний 9 сард жилийн 57 хувиар өсөв. Мөн ЗГ-аас эцэслээгүй төслүүдийн -5% -5% хөрөнгө оруулалтыг дуусгахад түлхүү анхаарчээ. -10% -10% -6.3%-6.3% -6.4%-6.4% -10% -10% -20% -20% I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III | 2014 | 62014 2015 2015 2016 2016 2017 2017 2018 2018 2019 2019 2012 2012 2013 2013 2014 2014 2015 2015 2017 2017 2016 2016 2019 2019 2018 2018 Эх сурвалж: Эх сурвалж: ҮСХ; Дэлхийн ҮСХ; Дэлхийн банкны банкны мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. тооцоолол. Тэмдэглэл Тэмдэглэл ЗТ : ЗТ: = зүүн = зүүн тал;тал БТ; = БТ = баруун баруун тал.тал. Зураг Зураг 2019 I.1. I.1. 2019 оны эхэн оны үеийн эхэн үеийн өндөр өндөр өсөлт өсөлт Зураг Зураг I.2. I.2. Хөрөнгө Хөрөнгө оруулалт, өрхийн оруулалт, өрхийн дугаар 2, 32, 3 дугаар улиралд улиралд бага зэрэг бага зэрэг саарлаа саарлаа хэрэглээ хэрэглээ нь өсөлтийг нь өсөлтийг тэтгэсэн тэтгэсэн хэвээр хэвээр ... ... Уул уурхай Уул уурхай Уул уурхайн бус бус Уул уурхайн ДНБ-ий БодитБодит өсөлт ДНБ -ий өсөлт Өрхийн Өрхийн хэрэглээ хэрэглээ Засгийн Засгийн газрын газрын хэрэглээ хэрэглээ Хөрөнгө МОНГОЛЫН Хөрөнгө оруулалт оруулалт ЭДИЙН Цэвэр ЗАСГИЙН Цэвэр экспорт экспорт ТОЙМ 10% 10% ДНБ ДНБ 8% 8% ЗГ-ын 6% 6% хэрэглээ болон өрхийн орлого нэмэгдэж, 15%эцсийн 15% хэрэглээ 2019 оны эхний 9 сард дорвитой өслөө. Эцсийн хэрэглээ 2018 оны эхний 4% 4% 9 сард жилийн 5.8 хувиар өсч байсан бол 5% 5% 2% 2% 2019 оны мөн үед 7.7 хувиар өсчээ. Үүнд голчлон ЗГ-ын хэрэглээ, түүн дотроо төрийн албан 0% 0% -5% -5% хаагчдын цалингийн өсөлт болон хувийн хэрэглээний -2% -2% өсөлт нөлөөлжээ. Хувийн хэрэглээний бодит -4% -4% өсөлт 2018 эхний 9 сард жилийн 6.4 хувь -15% -15% бол 2019 оны мөн үед 7.3 хувьд хүрээд байсан I-III-IV I I-III I-III I I-III I-III I-III I-IV I-III-IV I-III I-IV I I-III I-III I-III I-IV I-III-IV I-II I-III 3 I I-III I-III байна (Зураг I I-II I-IIII-IV I I-II I-IIII-IV I.3). I I-II I-IIII-IV I I-II I-IIII-IV Мөн I I-II I-IIII-IV хугацаанд I I-II I-IIII-IV I I-II I-IIII-IV I I-II I-IIII-IV I I-II I-IIII-IV өрхийн I I-II I-III I I-II I-IIII-IV бодит орлого I I-II I-III жилийн 8.6 хувиар өсчээ (Зураг I.4). 2014 2014 2015 2015 2016 2016 2017 2017 2018 2018 2019 2019 2016 2016 2017 2017 2018 2018 2019 2019 Худалдааны тэнцэл сайжирч, цэвэр экспорт эдийн засгийн өсөлтийг дэмжлээ. Зураг Зураг I.3. I.3. Зураг Засгийн I.3. газрын Засгийн Засгийн газрын хэрэглээ газрын хэрэглээ хэрэглээ өндөр өндөр өндөр Зураг Зураг Зураг I.4. I.4. I.4. Өрхийн ӨрхийнӨрхийн хэрэглээ хэрэглээ хэрэглээ хурдтай хурдтайхурдтай тэлж, тэлж, тэлж, хувиар хувиар тэлэв хувиар тэлэв тэлэв хувийн хувийн хувийн хэрэглээг дэмжлээ хэрэглээг хэрэглээг дэмжлээ дэмжлээ Хувийн Хувийн хэрэглээ хэрэглээ Засгийн Засгийн газрын хэрэглээ газрын хэрэглээ БодитБодит хувийн хэрэглээ хувийн (жилийн хэрэглээ өсөлт): (жилийн ЗТ ЗТ өсөлт): Өрхийн Өрхийн орлого бодитбодит орлого (жилийн (жилийн өсөлт): өсөлт): БТ БТ 14.9%14.9% 15% 15% 40% 40% 14.0%14.0% 10.5%10.5% 30% 30% 9.6% 9.6% 10% 10% 6.9% 6.9% 7.3% 7.3% 6.5% 6.5% 5.2% 5.2% 20% 20% 3.2% 3.2% 5% 5% 10% 10% 0% 0% 0% 0% -1.3%-1.3% -5% -5% -10% -10% -6.3%-6.3% -6.4%-6.4% -10% -10% -20% -20% I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III 2014 2014 2015 2015 2016 2016 2017 2017 2018 2018 2019 2019 2013 2013 2012 2012 2014 2014 2015 2015 2016 2016 2018 2018 2017 2017 2019 2019 Эх сурвалж: ҮСХ; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. Эх сурвалж: Эх сурвалж: ҮСХ; Тэмдэглэл: ҮСХ; ЗТ Дэлхийн Дэлхийн = зүүн банкны тал; БТ мэргэжилтнүүдийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. = баруун тал. тооцоолол. Тэмдэглэл Тэмдэглэл ЗТ : ЗТ := зүүн = зүүн тал;тал БТ ;= БТ = баруун баруун тал.тал. = Уул уурхайн салбарын үйлдвэрлэл 2019 онд харьцангуй сайн байсан ч өсөлт нь Зураг Зураг I.5. I.5. удаашрав. Зэсээс Зэсээсбусад Нийт бусадголлох уул түүхий голлох түүхий уурхайн эдийн Зураг эдийн 48.2 экспортын Зураг I.6. I.6. хувийг Үйлчилгээний Үйлчилгээний дангаараа салбар салбар бүрдүүлдэг нь уул нь уул нүүрсний үйлдвэрлэл үйлдвэрлэл нэмэгдэв нэмэгдэв уурхайн уурхайн бус бус салбарыг салбарын гүйцэтгэл сайн байлаа. Нүүрс экспортлогчдын гэрээний үнэ харьцангуй өндөр салбарыг тэтгэсэн тэтгэсэн хэвээр хэвээр байсны зэрэгцээ БНХАУ-ын худалдан авагчдын байнаөндөр байсан нь нөлөөлжээ (Зураг байна эрэлт Жилийн Жилийн өсөлт, 4 өсөлт, 2019 онд 2019 онд I.5). Мөн хугацаанд үнийн өсөлтөөс хамаарч төмрийн Уул уурхайн Уул уурхайн бус бус хүдрийн салбарын салбарын үйлдвэрлэл өсөлт, өсөлт, жилийн өсөлтийн өсөлтийн 37.3 хувиар 40% 40% өслөө. Харин Оюу толгойн 38% 38% зэсийн бүрэлдэхүүн бүрэлдэхүүн баяжмал хэсгээр дахь хэсгээр алтны (%) (%)агууламж муудаж, үнэ Үйлдвэрлэсэн Үйлдвэрлэсэн хэмжээ хэмжээ нь буурснаар зэсийн үйлдвэрлэл 2019 онд (ялангуяа 2 дугаар хагаст) 3.7 хувиар агшлаа.5 Бусад Бусад Бүт. татвар Бүт. цэвэр цэвэр татвар Экспортын Экспортын хэмжээхэмжээ Үйлчилгээ Үйлчилгээ ХАА ХАА 30% 30% Дэлхийн зах зээл дээр алтны үнэ өссөн ч алтны 10 үйлдвэрлэл Уул уурхайн 10 бус ДНБ Уул уурхайн 21 хувиар мөн агшлаа. Энэ нь -ий бус ДНБ -ий (%) өсөлт өсөлт (%) өнгөрөгч 20% 20% 3 дугаар сард алтны роялти татварыг нэмэгдүүлсэнтэй 8 8 холбоотой байна.6 13% 13% 6 6 8% 8% 10% 10% 6% 6% 4 4 2% 2% 2% 2% 2 2 0% 0% 0 0 -2 -2 -2% -2% -4% -4% -10% -10% -4 -4 Зэс Зэс Боловсруулаагүй Нүүрс Нүүрс Боловсруулаагүй Төмрийн Төмрийн хүдэр хүдэр Q1-15 Q2-15 Q1-15 Q3-15 Q2-15 Q4-15 Q3-15 Q1-16 Q4-15 Q2-16 Q1-16 Q3-16 Q2-16 Q4-16 Q3-16 Q1-17 Q4-16 Q2-17 Q1-17 Q3-17 Q2-17 Q4-17 Q3-17 Q1-18 Q4-17 Q2-18 Q1-18 Q3-18 Q2-18 Q4-18 Q3-18 Q1-19 Q4-18 Q2-19 Q1-19 Q3-19 Q2-19 Q3-19 нефть нефть 3 Төрийн албан хаагчдын цалин өсч, өрхийн ХАА-н бизнесийн орлого голлон нэмэгдсэн байна. Эх сурвалж Эх сурвалж : ҮСХ ; Дэлхийн : ҮСХ ; Дэлхийн банкны банкны мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн тооцоолол тооцоолол . . 4 2018 оны, нүүрсний үйлдвэрлэл болон экспортын биет хэмжээ харгалзан 6.2 хувь, 8.6 хувиар өсч түүхэн дээд Тэмдэглэл Тэмдэглэл : : Зэс, Зэс, алтны алтны экспортын орлого экспортын нь орлого нь 20182018 оны экспортын оны экспортын хэмжээ болох үйлдвэрлэл 50 сая тонд, экспортын биет хэмжээ 36 орлогын сая тонд30 орлогын 30 гаруй гаруй хувийг хүрсэн. хувийг бүрдүүлэв. бүрдүүлэв. 5 Оюу толгойн зэсийн үйлдвэрлэл 2019 онд 8 хувиар, алтны үйлдвэрлэл нь 15.2 хувиар буурчээ. Оюу толгойн баяжмалын концентраци буурч байгаа нөлөөгөөр 2020 онд Оюу толгойн зэс, алтны үйлдвэрлэл үргэлжлэн буурах төлөвтэй. 2019 оны 9 дүгээр сард хийсэн баяжмалын үйлдвэрийн засвар нь үйлдвэрлэл буурах нэг шалтгаан болжээ. 2021 онд баяжмалын концентраци эргэн сэргэж, алтны үйлдвэрлэл нэмэгдэх хүлээлттэй байна. 6 Төв банкинд алт тушаах сонирхлыг нэмэгдүүлэх зорилгоор алтны роялтиг бууруулж байсан боловч 2019 оны 3 дугаар сарын 3-нд УИХ алтны роялти татварыг 2.5-аас 5 хувьд хүргэн нэмэгдүүлсэн. |7| 2 2 I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III I-III 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 Эх сурвалж: ҮСХ; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. Тэмдэглэл: ЗТ = зүүн тал; БТ = баруун тал. Эх сурвалж: ҮСХ; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. Эдийн : ЗТ =тогтвортой засгийн Тэмдэглэл зүүн тал; БТ = байдал, банкны баруун тал . зээлийн өсөлт Зураг I.5. Зэсээс бусад голлох түүхий эдийн Зураг I.6. Үйлчилгээний салбар нь уул үйлдвэрлэл Зураг I.5. Зэсээс бусад голлох түүхий эдийн уурхайн нэмэгдэв Зураг бус салбарыг тэтгэсэн I.6. Үйлчилгээний салбархэвээр нь уул Зураг I.5. Зэсээс бусад голлох түүхий эдийн Зураг I.6. Үйлчилгээний салбар нь уул уурхайн бус үйлдвэрлэл нэмэгдэв үйлдвэрлэл нэмэгдэв байна уурхайн салбарыг бус хэвээр тэтгэсэн салбарыг тэтгэсэн хэвээр байна Жилийн өсөлт, 2019 Жилийн онд өсөлт, 2019 онд Уул уурхайн байна Уул уурхайн бус салбарын бус салбарын өсөлт, өсөлт, өсөлтийн өсөлтийн бүрэлдэхүүн 40% Жилийн өсөлт, 2019 онд 38% бүрэлдэхүүн хэсгээр (%) хэсгээр (%) Уул уурхайн бус салбарын өсөлт, өсөлтийн Үйлдвэрлэсэн хэмжээ 40% 38% бүрэлдэхүүн Бусад хэсгээр (%) Бүт. цэвэр татвар Үйлдвэрлэсэн хэмжээ Үйлчилгээ ХАА 30% Экспортын хэмжээ Бусад Бүт. цэвэр татвар Уул уурхайн бус ДНБ-ий өсөлт (%) Үйлчилгээ ХАА 30% Экспортын хэмжээ 10 Уул уурхайн бус ДНБ-ий өсөлт (%) 20% 8 10 20% 13% 8 13% 6 8% 6 10% 6% 8% 4 10% 2% 6% 4 2% 2 2% 2% 2 0% 0 0% 0 -2 -4% -2% -2% -2 -10% -4% -4 -10% -4 Зэс Нүүрс Зэс Боловсруулаагүй Нүүрс Төмрийн хүдэр Боловсруулаагүй Төмрийн хүдэр Q1-15 Q2-15 Q3-15 Q4-15 Q1-16 Q2-16 Q3-16 Q4-16 Q1-17 Q2-17 Q3-17 Q4-17 Q1-18 Q2-18 Q3-18 Q4-18 Q1-19 Q2-19 Q3-19 Q1-15 Q2-15 Q3-15 Q4-15 Q1-16 Q2-16 Q3-16 Q4-16 Q1-17 Q2-17 Q3-17 Q4-17 Q1-18 Q2-18 Q3-18 Q4-18 Q1-19 Q2-19 Q3-19 нефть нефть Эх Эх сурвалж сурвалж : ҮСХ Эх : ҮСХ ; Дэлхийн сурвалж: ҮСХ;; Дэлхийн Дэлхийн банкны банкныбанкны мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн тооцоолол мэргэжилтнүүдийн . . тооцоолол тооцоолол. Тэмдэглэл: Зэс, алтны экспортын орлого нь 2018 оны экспортын орлогын 30 гаруй хувийг бүрдүүлэв. ТэмдэглэлТэмдэглэл : Зэс, : Зэс, алтны алтны экспортын экспортын орлогоорлого ньоны нь 2018 оны экспортын 2018экспортын орлогын 30 30 орлогын гаруй гаруй хувийг хувийг бүрдүүлэв. бүрдүүлэв. Уул уурхайн бус салбарын өсөлт бага зэрэг саарсан ч, үйлчилгээний салбарын голлох нөлөөгөөр өндөр хэвээр байна. Уул уурхайн бус салбар 2018 оны эхний 9 сард 8.1 хувиар өсч байсан бол 2019 оны мөн хугацаанд 6 хувиар өсөөд байна (Зураг I.6). Хөдөө аж ахуйн салбар 2018 оны эхний 9 сард 2.1 хувиар өсч байсан бол 2019 онд цаг агаарын нөхцөл харьцангуй таатай, мал төллөлт сайн, хорогдол бага байсантай холбогдуулан 4.1 хувиар өсөөд байна. Уул уурхайн салбарын (ялангуяа эхний хагаст) гүйцэтгэлтэй холбоотойгоор үйлчилгээний салбар (голчлон тээвэр, худалдааны салбарууд) 2019 оны эхний 9 сард 6 хувийг давсан өсөлтийг 2 үзүүллээ.7 Барилгын салбар мөн сэргэж, дээрх хугацаанд жилийн 4.7 хувиар өссөн нь 2018 2 оны мөн үеийн 0.3 хувийн өсөлттэй харьцуулахад нэлээд өндөр үзүүлэлт юм. Оюу толгойн далд уурхайн бүтээн байгуулалт үргэлжилсэн, ЗГ-ын хөрөнгө оруулалт нэмэгдсэн, өнгөрөгч 4 дүгээр сараас орон сууцны 8 хувийн зээлийн эх үүсвэр нэмэгдсэн зэрэг нь барилгын салбарт эерэгээр нөлөөллөө. Боловсруулах салбарын өсөлт харин дээрх хугацаанд 2.3 хувьд хүрч 2018 оны мөн үеийн 10.1 хувийн өсөлтөөс саарсан нь хүнс болон оёмол нэхмэл бараа, бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл буурсантай холбоотой. Эдгээр бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл нь боловсруулах салбарын 70 орчим хувийг бүрдүүлдэг байна.8 A2. Зээлийн өсөлт огцом саарч, инфляци оны сүүл рүү нэлээд буурлаа. Улсын хэмжээнд инфляци оны сүүлийн саруудад эрчтэй буурлаа. Махны үнэ буурч, зээлийн өсөлт саарсны зэрэгцээ 2018 оны сүүлийн саруудад хүнс, хатуу түлшний үнэ өндөр байсан суурь үеийн нөлөөнөөс шалтгаалан инфляци 2019 сүүлийн улиралд эрчтэй буурлаа (Зураг I.7). Өнгөрсөн 9 дүгээр сард хүнсний үнийн инфляци жилийн 19 хувьд хүрч эрчимжээд 7 2019 оны эхний хагаст тээврийн салбарын өсөлт 8 хувьтай байсан бол 3 дугаар улирлын эцэст жилийн 15.1 хувь болж нэмэгдсэн байна. Түүхэн хандлагаас харахад тээврийн салбарын идэвхжил оны 3 дугаар улиралд нэмэгддэг нь цаг агаарын нөхцөл байдал, барилга, үйлчилгээний салбарын идэвхжилтэй холбоотой. 8 Хүнсний үйлдвэрлэл саарсан нь голчлон махны экспортод квот тогтоосонтой холбоотой байна. Учир нь 2018 онд махны экспорт нэлээд өссөн нь дотоодод жижиглэнгийн махны үнийн өндөр өсөлт үзүүлэхэд нөлөөлсөн бөгөөд 2019 оны хувьд ЗГ-аас махны экспортод тодорхой хязгаарлалт хийж, дотоодын махны үнийг тогтворжуулахад оролдсон. Энэ нь махны үйлдвэрлэлийн өсөлт, улмаар хүнсний аж үйлвэрлэлийн өсөлт саарахад нөлөөлсөн байна. |8| МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ байсан бол махны үнэ улирлын мөчлөгөөс хамааран оны эцэс рүү буурсантай холбогдуулан 2019 оны эцэст хүнсний инфляци 8.3 хувь болж саарлаа.9 Мөн Монголбанкнаас шат дараатай хэрэгжүүлж буй макро зохистой бодлогын нөлөөгөөр 2018 оны эцэст жилийн 26.5 хувьд хүрээд байсан зээлийн өсөлт 2019 оны эцэст 5 хувиас доош түвшинд хүрч огцом саарлаа. Үүний зэрэгцээ 2018 оны сүүлийн саруудад хатуу түлшний үнэ огцом өсч, жилийн 65 хувьд хүрсэн нь нийслэл рүү түүхий нүүрс оруулахгүй байх ЗГ-ын шийдвэрээс шалтгаалж байв.10 Сайжруулсан нүүрсийг хөнгөлөлттэй үнээр олгож эхэлсний зэрэгцээ 2019 оны эцэст дээрх суурь үеийн өндөр нөлөөнөөс шалтгаалан хатуу түлшний үнэ 8.1 хувиар буурлаа. Эцэст нь, шатахууны үнэ 2018 оны эцэст жилийн 24.6 хувиар өсч байсан бол 2019 оны эцэст 1.9 хувиар буурч, Зураг инфляцийн I.7. Инфляци Зураг эрч буурах сүүлийн I.7. Инфляци сүүлийн нэг шалтгаан болжээ. саруудад саруудад Зураг I.8. … Зураг зээлийн I.8. өсөлт …зээлийн саарсан өсөлт нь нь саарсан буурлаа ... ... буурлаа инфляцид нөлөөлөв инфляцид нөлөөлөв Зураг I.7. Инфляци сүүлийн саруудад буурлаа... Зураг I.8. …зээлийн өсөлт саарсан нь инфляцид Улаанбаатар хотын Улаанбаатар ХҮИ-ХҮИ хотын ээр илэрхийлэгдэх инфляци -ээр илэрхийлэгдэх ХҮИ-ХҮИ ээр илэрхийлэгдэх инфляци нөлөөлөв инфляци -ээр илэрхийлэгдэх , зээлийн инфляци өсөлт , зээлийн өсөлт (жилийн ( өсөлт жилийн ) өсөлт) Улаанбаатар хотын ХҮИ-ээр илэрхийлэгдэх инфляци ( жилийн ( өсөлт жилийн ) өсөлт) ХҮИ-ээр илэрхийлэгдэх инфляци, зээлийн өсөлт (жилийн өсөлт) (жилийн өсөлт) 12% 12% Мах Мах 25% 25% Зээлийн өсөлт: ЗТ Зээлийн өсөлт: ЗТ 15% 15% Махнаас бусад хүнс Махнаас бусад хүнс 10% 10% Суурь инфляци: БТ Суурь инфляци: БТ Шатахуун Шатахуун 13% 13% 20% 20% ХҮИ инфляци: БТ ХҮИ инфляци: БТ 8% 8% Бусад Бусад 11% 11% Жилийн инфляци Жилийн инфляци 15% 15% 6% 6% 9% 9% 10% 10% 7% 7% 4% 4% 5% 5% 2% 2% 5% 5% 3% 3% 0% 0% 0% 0% 1% 1% -2% -2% -5% -5% -1% -1% 2015M12 2016M03 2016M06 2016M09 2016M12 2017M03 2017M06 2017M09 2017M12 2018M03 2018M06 2018M09 2018M12 2019M03 2019M06 2019M09 2019M12 2015M12 2016M03 2016M06 2016M09 2016M12 2017M03 2017M06 2017M09 2017M12 2018M03 2018M06 2018M09 2018M12 2019M03 2019M06 2019M09 2019M12 2015M04 2015M08 2015M12 2016M04 2016M08 2016M12 2017M04 2017M08 2017M12 2018M04 2018M08 2018M12 2019M04 2019M08 2019M12 2015M04 2015M08 2015M12 2016M04 2016M08 2016M12 2017M04 2017M08 2017M12 2018M04 2018M08 2018M12 2019M04 2019M08 2019M12 Эх сурвалж: ҮСХ-ны бюллетень; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. Эх сурвалж: ҮСХ Эх сурвалж: Тэмдэглэл: -ны ХҮИ =бюллетень; ҮСХ - Дэлхийн ны бюллетень; Хэрэглээний банкны Дэлхийн үнийн индекс; мэргэжилтнүүдийн банкны ЗТ мэргэжилтнүүдийн = зүүн тооцоолол тал; БТ = баруун тооцоолол тал. . . Тэмдэглэл : ХҮИ: = Тэмдэглэл Хэрэглээний ХҮИ үнийн = Хэрэглээний индекс үнийн ; ЗТ = индекс зүүн ; ЗТ тал; БТ = зүүн = тал баруун ; БТ тал. тал. = баруун Зээлийн өсөлт огцом саарснаар суурь инфляци мөн буурлаа. Эдийн засгийн идэвхжил, хүнс, шатахууны үнийн нөлөө, төгрөгийн ханш суларсан зэргээс шалтгаалан суурь инфляци (ХҮИ-ээс мах, сүү болон хүнсний ногоог хасч тооцсон инфляци) 2018 онд нэлээд өссөн. Мөн зээл хурдтай өсч (26 хувь), хувийн хэрэглээ өндөр түвшинд хадгалагдаж байсан (6.6 хувь) нь Зураг I.9. Ажилгүйдлийн Зураг түвшин I.9. Ажилгүйдлийн 2016 түвшин 2016 Зураг I.10.I.10. Зураг Хөдөлмөр эрхлэлт Хөдөлмөр ХААХАА -н -н эрхлэлт суурь инфляци 2018 онд ийнхүү өсөх нэг шалтгаан болжээ. Суурь инфляци 2019 оны 9 дүгээр оноос тогтмол оноос буурлаа тогтмол (%) (%) буурлаа салбараас салбараасшилжиж шилжижбайнабайна сард 8.6 хувьд хүрээд байсан ч, оны эцэст 4.2 хувьд хүрч огцом саарлаа. Үүнийг зээлийн өсөлт 11.6 11.6 Эдийн засгийн Эдийн салбарууд засгийн хөдөлмөрийн дахь дахь салбарууд хөдөлмөрийн эрчтэй 9.9 буурсантай 9.9 холбон тайлбарлахаар 10 10 байна (Зураг хуваарилалт I.8). (%) (%) хуваарилалт 8.8 8.8 7.9 7.9 7.9 8.2 7.9 8.2 Үйлчилгээ Үйлчилгээ ХАА ХАА Боловсруулах Боловсруулах 7.8 A3. Хөдөлмөрийн 7.7 7.7 зах зээл: 7.5 Эерэг 7.5 үзүүлэлтүүд 7.8 65 ажиглагдаж 65 байгаа ч жендерийн 55 цалингийн ялгаа, ядуурлыг бууруулах чиглэлд дорвитой 55 ахиц гаргах шаардлагатай 45 45 байна. 35 35 25 25 Хөдөлмөрийн зах зээлд 2018 онд эерэг үзүүлэлтүүд 15 15 ажиглагдаж, ажилгүйдэл үргэлжлэн буурлаа. Ажилгүйдлийн түвшин 2016 онд 10 хувьд 5 5 хүрээд байсан бол 2017 онд 8.8 хувь 2012M09 2013M09 2014M09 2015M09 2016M09 2017M09 2018M09 2019M09 2012M09 2013M09 2014M09 2015M09 2016M09 2017M09 2018M09 2019M09 руу буурав. 2018 оны хувьд боловсруулах салбарын ажиллагсдын тоо нэлээд нэмэгдсэнээс 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 шалтгаалж ажилгүйдлийн түвшин 7.8 хувьд хүрч буурчээ (Зураг I.9). 2018 онд ажиллагсдын тоо жилийн Эх сурвалж: 20,000 ҮСХ; ҮСХ; Дэлхийн Эх сурвалж: гаруй банкны Дэлхийн хүнээр банкны нэмэгдсэн мэргэжилтнүүдийн бөгөөд тооцоолол. мэргэжилтнүүдийн үүнд голчлон уул уурхай, боловсруулах, тооцоолол. 9 Махны үнэ 2019 оны 9 сард өмнөх оны мөн үеэс 9 хувиар, 2018 оны 9 сард 40 гаруй хувиар өсч байв. Зураг Зураг 10 I.11.I.11. Дээрх Хөдөлмөр Хөдөлмөр шийдвэр эрхлэлтийн нь 2019 оны түвшинд эрхлэлтийн 5 дугаар түвшинд сараас хэрэгжижЗураг I.12.I.12. Зураг эхэлсэн. Удаан хугацаанд Удаан өсөөгүй хугацаанд өсөөгүй хүйсийн ялгаа хүйсийн нэмэгдлээ ялгаа нэмэгдлээ төрийн албан төрийн хаагчдын албан цалин хаагчдын нэмэгдэв цалин нэмэгдэв Ажиллах хүчний Ажиллах оролцооны хүчний түвшин, оролцооны улирлаар түвшин, (%) (%) улирлаар оноос 2010 2010 бодит оноос цалингийн бодит хуримтлагдсан цалингийн өсөлт хуримтлагдсан |9| өсөлт 75. 75. Улсын дундаж Улсын дундаж Нийт Нийт ЭрэгтэйЭрэгтэй Эмэгтэй Эмэгтэй 90% 90% салбар салбар ХувийнХувийн 80% 80% 70. 70. Улсын байгууллага Улсын байгууллага 70% 70% 60% 60% Эдийн засгийн тогтвортой байдал, банкны зээлийн өсөлт ЗурагI.7. Зураг Инфляцисүүлийн Инфляци I.7.салбаруудын сүүлийн саруудад саруудад Зураг I.8.… ЗурагI.8. … зээлийнөсөлт зээлийн өсөлт саарсан саарсан нь нь барилгын ажил эрхлэлт эерэгээр нөлөөлөв. Үйлчилгээний салбар л гэхэд 17,000 буурлаа буурлаа ... ... инфляцид инфляцид нөлөөлөв ажлын байрыг шинээр бий болгожээ. Боловсруулах салбарыннөлөөлөв ажиллагсдын тоо өсч байгаа Улаанбаатар хотын ХҮИ-ээр илэрхийлэгдэх инфляци ХҮИ-ээр илэрхийлэгдэх инфляци, зээлийн өсөлт Улаанбаатар ажиллагсдын ч(жилийн хотын ХҮИ дийлэнх- ээр ньилэрхийлэгдэх хөдөө аж инфляци ахуй болон ХҮИ -ээр илэрхийлэгдэх үйлчилгээний салбарт инфляци, зээлийн харьяалагдсан өсөлт хэвээр өсөлт) (жилийн өсөлт) ( жилийн байна. өсөлт) ( жилийн өсөлт ) Эдийн 12% 12% Мах бүтцийн өөрчлөлт үргэлжилж, хөдөлмөр эрхлэлт хөдөө аж ахуй (ХАА) засгийн Зээлийн өсөлт: ЗТ Мах 25% 15% болон 10% 10% үйлчилгээний салбаруудаас Махнаас бусад хүнс Махнаас бусад хүнс Шатахуун аж үйлдвэрийн 25% салбарууд Суурь руу Зээлийн өсөлт: ЗТ Суурь инфляци: инфляци: БТ шилжих хандлага БТ 15% 13% 20% ХҮИ инфляци: БТ 13% ажиглагдаж 8% 8% байна. Нийт ажиллагсдын дунд ХАА-н 20% Шатахуун Бусад Бусад салбарт ажиллагсдын ХҮИ инфляци: БТ хувь хэмжээ 2016 11% 11% Жилийн инфляци 15% онд6% 34 хувь байсан 6% бол 2019 оны 3 дугаар улиралд Жилийн инфляци 26 хувьд хүрч тогтмол буурлаа (Зураг 15% 9% 9% 10% 7% 4% Дээрх хугацаанд боловсруулах, уул уурхай, барилга зэрэг салбаруудад ажиллагсдын I.10). 4% 10% 7% 5% 2% 5% 5% харьцаа 2% 11 хувиас тогтмол нэмэгдэж 23 орчим хувьд хүрлээ. Бөөний болон жижиглэнгийн 5% 3% 3% 0% 0% 1% худалдаа, 0% үйлчилгээний салбаруудад ажиллагсдын харьцаа 0% -5% 2012-2016 онд 48 хувиас 58 хувь 1% -1% -2% болж нэмэгдсэн бөгөөд эдгээр ажиллагсад нь ХАА-н салбараас шилжсэн байна. Харин 2018- -2% -5% -1% 2015M12 2016M03 2016M06 2016M09 2016M12 2017M03 2017M06 2017M09 2017M12 2018M03 2018M06 2018M09 2018M12 2019M03 2019M06 2019M09 2019M12 2015M04 2015M08 2015M12 2016M04 2016M08 2016M12 2017M04 2017M08 2017M12 2018M04 2018M08 2018M12 2019M04 2019M08 2019M12 2015M12 2016M03 2016M06 2016M09 2016M12 2017M03 2017M06 2017M09 2017M12 2018M03 2018M06 2018M09 2018M12 2019M03 2019M06 2019M09 2019M12 2015M04 2015M08 2015M12 2016M04 2016M08 2016M12 2017M04 2017M08 2017M12 2018M04 2018M08 2018M12 2019M04 2019M08 2019M12 19 онуудад уул уурхайн салбар сэргэж, ажиллагсад үйлчилгээний салбараас уул уурхай, хүнд үйлдвэрлэлийн салбарууд руу шилжиж эхэлснээр үйлчилгээний салбарт ажиллагсдын Эх сурвалж: хувь эргээд ҮСХ -ны бюллетень; буурчээ. Дэлхийн Уул уурхайн банкны салбар мэргэжилтнүүдийн сүүлийн 2 жилд ийнхүү тооцоолол . эрчимжсэнээр тус салбарт Эх сурвалж: ҮСХ -ны бюллетень; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол . Тэмдэглэл ажиллагсдын : ХҮИ = Хэрэглээний үнийн индекс ; ЗТ = зүүн тал; БТ = баруун тал . Тэмдэглэл: ХҮИхувь 2016 онд = Хэрэглээний хувь ;байснаас 3.7 индекс үнийн 2019 ЗТ = зүүн тал ; БТ =онд 5 орчим баруун тал. хувьд хүрч нэмэгдэв. Тодруулбал, уул уурхайн салбарт ажиллагсдын тоо дээрх хугацаанд 36 хувь (15,000)- аар нэмэгджээ. Энэ нь уул уурхай, тэр дундаа нүүрсний салбар эрчимжсэнтэй холбон тайлбарлахаар байна. Зураг I.9. Зураг Зураг I.9.Ажилгүйдлийн I.9. Ажилгүйдлийн Ажилгүйдлийн түвшин түвшин түвшин 20162016 2016 оноос Зураг Зураг Зураг I.10. I.10. I.10. Хөдөлмөр Хөдөлмөр Хөдөлмөр эрхлэлт эрхлэлт эрхлэлт ХАА ХАА-нХАА -- н н салбараас оноос тогтмолтогтмол буурлаабуурлаа (%) оноос тогтмол буурлаа (%) (%) салбараас шилжиж шилжиж байна салбараас шилжиж байна байна 11.6 засгийн Эдийн засгийн Эдийн салбарууд салбарууд дахь хөдөлмөрийн дахь хөдөлмөрийн 11.6 9.9 10 Эдийн засгийн салбарууд дахь хөдөлмөрийн 9.9 10 хуваарилалт(%) хуваарилалт (%) 8.2 8.8 8.8 хуваарилалт (%) 7.7 8.2 7.9 7.9 7.8 Үйлчилгээ ХАА Боловсруулах 7.9 7.9 7.5 7.8 65 Үйлчилгээ ХАА Боловсруулах 7.7 7.5 65 55 55 45 45 35 35 25 25 15 15 5 5 2012M09 2013M09 2014M09 2015M09 2016M09 2017M09 2018M09 2019M09 2012M09 2013M09 2014M09 2015M09 2016M09 2017M09 2018M09 2019M09 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 Эх Эх сурвалж:ҮСХ; сурвалж: Дэлхийн банкны ҮСХ;Дэлхийн мэргэжилтнүүдийнтооцоолол. банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. Эх сурвалж: ҮСХ; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. Хөдөлмөрийн зах зээлийн үзүүлэлтүүд сайжирч байгаа ч жендерийн цалингийн зөрүү тэлж, эмэгтэйчүүдийн хөдөлмөр эрхлэлтийн түвшин түүхэн доод түвшинд хүрлээ. Зураг Зурагонд 2018 I.11. Хөдөлмөр I.11.эмэгтэй Хөдөлмөр эрхлэлтийн ажиллагсдын эрхлэлтийн түвшинд сарын түвшинд Зураг I.12.Удаан ЗурагI.12. дундаж цалин 903,000 Удаан хугацаанд төгрөг байсан хугацаанд өсөөгүй бол эрэгтэй өсөөгүй хүйсийнялгаа хүйсийн ажиллагсдын ялгаа нэмэгдлээ дундаж цалин нь 1,100,000 төгрөг буюу нэмэгдлээ төрийн төрийн албан албанхаагчдын цалингийн зөрүү нь хаагчдын цалин цалин нэмэгдэв 22 хувьд хүрээд нэмэгдэв Ажиллах байна. хүчний оролцооны Цалингийн зөрүү түвшин, үүсч улирлаар буй нэг (%) шалтгаан 2010 нь оноос бодит цалингийн эмэгтэйчүүд ихэвчлэн хуримтлагдсан бага өсөлт цалинтай Ажиллах хүчний оролцооны түвшин, улирлаар (%) 2010 оноос бодит цалингийн хуримтлагдсан өсөлт үйлчилгээний 75. Эрэгтэй хөдөлмөр салбаруудад Нийт Эмэгтэй эрхэлж байгаа 90% бол эрэгтэйчүүд Улсын дундажөндөр цалинтай уул Улсын дундаж 75. Нийт Эрэгтэй Эмэгтэй уурхай, боловсруулах, барилга гэх мэт салбаруудад 90% 80%ажиллаж байгаа явдал Хувийн салбар Хувийн салбар юм. Түүнчлэн, 70. 80% Улсын байгууллага эрэгтэйчүүдийн 70. ажиллах хүчний оролцооны түвшин 70% 2018 онд 69.5 хувь буюу түүхэн дээд 70% Улсын байгууллага түвшиндээ 65. хүрээд байгаа бол эмэгтэйчүүдийнх 2006 оноос 60% 60% тогтмол буурч түүхэн доод түвшин 65. 50% буюу 53.4 хувьд хүрэв (Зураг I.11). 2018 оны судалгаанаас 50% харахад хөдөлмөр эрхлэлтийн 40% тал 60. 60. дээрх жендерийн тэгш бус байдлыг бууруулахад 40% 30% бодлогын хэд хэдэн шинэчлэлийг 30% хийх 55. боломжтой байна. Тухайлбал, ажилтан шалгаруулж 20% авахдаа хүйсээр ялгаварлахгүй 55. 20% 10% 10% 50. 0% 50. 0% | 10 | 2019M09 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019M09 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 Эх сурвалж: ҮСХ; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. Эх сурвалж: ҮСХ; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. 8.2 8.2 7.9 7.9 Үйлчилгээ ХАА Боловсруулах ХАА Боловсруулах 7.7 7.7 7.9 7.9 7.5 7.8 7.8 Үйлчилгээ 7.5 65 65 55 55 45 45 35 35 25 25 15 15 МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ 5 5 2012M09 2013M09 2014M09 2015M09 2016M09 2017M09 2018M09 2019M09 2012M09 2013M09 2014M09 2015M09 2016M09 2017M09 2018M09 2019M09 байх шаардлагыг хууль эрхзүйн хүрээнд заавал тусгах, жижиг эсвэл бичил бизнес эрхэлж 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 буй эмэгтэйчүүдийг мэргэжлийн сургалтад хамруулах, тэдний санхүүгийн хүртээмжийг Эх сурвалж: Эх сурвалж: ҮСХ; Дэлхийн ҮСХ; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. сайжруулах, мөн банкны мэргэжилтнүүдийн бага насны тооцоолол. хүүхэд асрах үйлчилгээний хүртээмж, чанарыг сайжруулах чиглэлээр бодлогын арга хэмжээ үр дүнтэй байдаг байна (Schmillen and Weimann-Sandig 2018). Зураг ЗурагЗураг I.11. Хөдөлмөр I.11. I.11. Хөдөлмөр эрхлэлтийн түвшинд ЗурагЗураг эрхлэлтийн I.12. Удаан хугацаанд өсөөгүй Хөдөлмөр эрхлэлтийн түвшинд түвшинд ЗурагI.12. Удаан I.12. Удаан хугацаанд хугацаанд өсөөгүй өсөөгүй төрийн албан хүйсийн хүйсийн ялгаа хүйсийн ялгаа нэмэгдлээ нэмэгдлээ ялгаа нэмэгдлээ төрийн төрийн хаагчдыналбан цалиналбан хаагчдын хаагчдын нэмэгдэв цалин цалин нэмэгдэв нэмэгдэв Ажиллах Ажиллах хүчний Ажиллах хүчний оролцооны хүчний оролцооны оролцооны түвшин, түвшин, улирлаар улирлаар түвшин, (%) (%) улирлаар (%) 2010 2010 оноос 2010 оноос оноос бодит бодит цалингийн цалингийн бодит цалингийн хуримтлагдсан хуримтлагдсан хуримтлагдсан өсөлт өсөлт өсөлт 75. Улсын дундаж Улсын дундаж 75. Нийт Нийт Эрэгтэй Эрэгтэй Эмэгтэй Эмэгтэй 90% 90% Хувийн салбар Хувийн салбар 80% 80% 70. Улсын байгууллага Улсын байгууллага 70. 70% 70% 60% 60% 65. 65. 50% 50% 40% 40% 60. 60. 30% 30% 55. 20% 20% 55. 10% 10% 50. 0% 0% 50. 2019M09 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019M09 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 Эх сурвалж: ҮСХ; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. Эх сурвалж: Эх сурвалж: ҮСХ; Дэлхийн ҮСХ; Дэлхийн банкныбанкны мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. тооцоолол. Олон жилийн турш өсөөгүй төрийн албан хаагчдын цалин нэмэгдлээ. 2012 оноос хойш өсөөгүй төсөвт байгууллагад ажиллагсдын цалинг Засгийн газар 2018 оны сүүлээс эхлэн (2018 оны 4 дүгээр улирал, 2019 оны 1 дүгээр 3 3сард тус бүр 8 хувиар) шат дараатайгаар нэмэгдүүллээ. 2010-2012 онд улсын болон хувийн салбарын бодит дундаж цалин 33 хувиар нэмэгдэж байв (Зураг I.12). 2013-2018 онд хувийн салбарын бодит цалин дахин 32 хувиар нэмэгдсэн бол төсөвт байгууллагад ажиллагсдын цалин бодитоор 5 хувиар буурсан байна. Харин Засгийн газар цалинг 2 удаа шат дараатай нэмэгдүүлснээр 2019 оны 9 дүгээр сарын байдлаар төсөвт байгууллагын бодит дундаж цалин өмнөх оноос 10 хувиар нэмэгдээд байна. Ядуурал хөдөө, орон нутагт буурсан боловч хот суурин газарт өөрчлөгдөөгүй тул улсын дунджаар ядуурал дорвитой буурсангүй. 2018 оны Өрхийн нийгэм эдийн засгийн судалгаа (ӨНЭЗС)-аас харахад улсын хэмжээнд Зураг I.13. Ядуурал 2018 онд хөдөө, ядуурлын түвшинд 2018 онд 28.4 хувьд хүрч Зураг I.13. Ядуурал орон нутагт буурч, хот 2018 сууринонд хөдөө, орон газарт 2016 оны түвшинээс 1.2 нэгж хувиар буурсан нутагт буурч, хот суурин газарт нэмэгдэв өөрчлөгдсөнгүй байна. Дээрх хугацаанд, хөдөө, орон нутаг 50 49.0 Улсын дундаж Хот Орон нутаг дахь ядуурлын түвшин 4.1 нэгж хувиар буурсан 45 38.8 боловч хот, суурин газар дахь ядуурал ялимгүй 40 33.2 35.4 34.9 35 29.6 30.8 өссөнтэй холбоотой (статистикийн хувьд ач Нийт хүн амд эзлэх хувь 27.4 27.1 28.4 27.2 30 26.4 23.3 холбогдолтой өөрчлөлт ажиглагдаагүй) байна 25 21.6 18.8 (Зураг I.13). Хэдийгээр хөдөө, орон нутагт 20 15 ядуурлын тохиолдол өндөр байгаа боловч 10 Монгол Улсын нийт иргэдийн гуравны хоёр нь 5 0 хот, суурин газарт оршин суудаг тул ядуу иргэд 2010 2012 2014 2016 2018 хот, суурин газруудад төвлөрч байгааг илтгэж сурвалж:ҮСХ; Эхсурвалж: Дэлхийн банкны ҮСХ;Дэлхийн банкны байна. Тухайлбал, хот, суурин газар оршин Эх мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. суугчдын дунд ядуурлын түвшин 2012 онд 56.3 Зураг хувь I.14. байсан Төсвийн бол 2018 тэнцэл (ДНБ онд 63.5 -ий хувь %) нэмэгджээ. болж Зураг Үүний I.15.40… улмаар гаруй хувьЗГ-нь ынУлаанбаатар өр (ДНБ-ий %) сүүлийн жилүүдэд хотод оршин сууж байна. дорвитой сайжрав … 2017 оноос тогтмол буурч байна Төсвийн нийт тэнцэл: БТ Орлого. ЗТ Зардал: ЗТ 88 40 20 85 | 11 | 15 73 68 10 30 58 60 2.6 5 1.4 49 43 0 Эдийн засгийн тогтвортой байдал, банкны зээлийн өсөлт A4. Төсвийн үзүүлэлтүүд 2019 онд үргэлжлэн сайжирлаа Төсвийн анхдагч тэнцэл сүүлийн гурван жилийн турш ашигтай гарч, улмаар Засгийн газрын өр 2016 оноос тогтмол буурлаа. Төсвийн нийт тэнцэл 2016 онд ДНБ-ий 15.3 Зураг I.13. Ядуурал 2018 онд хөдөө, орон хувьтай тэнцэхүйц алдагдалтай байсан бол 2018 онд ДНБ-ий 2.6 хувь, 2019 онд 1.4 хувьтай нутагт буурч, хот суурин газарт нэмэгдэв тэнцэх хэмжээний ашигтай гарч, төсвийн нөөц боломж сайжирлаа 49.0 (Зураг I.14).11 Төсвийн 50 Улсын дундаж Хот Орон нутаг орлого төлөвлөгөөнөөс давж (уул уурхайн салбар хүлээлтээс 45 сайжирч, татварын удирдлага, 38.8 менежментэд зарим эерэг ахиц гарсан), төсвийн зардлыг 40 тодорхой 33.2 35.4 хэмжээнд 34.9 хязгаарласан (дотоод үнэт цаасны хүүний зардлыг бууруулсан, төсвийн 35 байгууллагын орон тооны 29.6 өсөлтийг 30.8 Нийт хүн амд эзлэх хувь 27.4 27.1 28.4 27.2 30 26.4 хязгаарласан, төсвийн хөрөнгө оруулалтыг эрэмбэлсэн) 25 нь төсвийн 23.3 нөөц 21.6 18.8 боломж ийнхүү сайжрах гол үндэслэл боллоо. 12,13,14 2017 оноос өмнөх жилүүдэд тогтмол давтагддаг байсан 20 15 төсвийн тодотголыг Засгийн газар 2018, 2019 онд 10 огт хийгээгүй бөгөөд төсвийн зардлаа хязгаарлалаа (дэлгэрэнгүйг Шигтгээ I.1-ээс үзнэ үү). Төсвийн 5 анхдагч тэнцэл тогтмол сайжирч, 0 дотоод үнэт цаасаа буцаан худалдан авч эхэлсэн тул Засгийн 2010 газрын 2012 20142016-2019 өр 2016 онуудад 2018 дорвитой буурлаа. Үнэт цаасны хүүний төлбөр ийнхүү буурч, нөхцөл нь сайжирснаар төсвийн Эх сурвалж: ҮСХ; Дэлхийн банкны орон зай, нөөц боломж нэмэгдэж байна (Зураг I.15).15 мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. Зураг Зураг I.14. I.14. Төсвийн Төсвийн тэнцэл тэнцэл (ДНБ (ДНБ-ий -ий %) %) сүүлийн Зураг I.15.…улмаар Зураг I.15. …улмаар ЗГ-ын ЗГ-ын өр өр (ДНБ-%) ий %) (ДНБ-ий жилүүдэд сүүлийн дорвитой жилүүдэд дорвитой сайжрав… сайжрав… 2017 тогтмол оноостогтмол 2017 оноос буурч буурч байна байна Төсвийн нийт тэнцэл: БТ Орлого. ЗТ Зардал: ЗТ 20 88 85 40 15 73 68 10 30 58 60 2.6 5 1.4 49 43 20 0 -5 -4.1 -3.8 -5.5 10 -10 -9.1 -9.2 -10.4 -15 -15.3 0 -20 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019e 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019e Эх Эх : Сангийн сурвалжСангийн сурвалж: яамДэлхийн яам; ; Дэлхийн банкны банкны мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. тооцоолол. Тэмдэглэл: Тэмдэглэл:ЗТ ЗТ==Зүүн Зүүн талБТ тал; ; БТ==баруун баруунтал. тал. Төсвийн орлого төлөвлөснөөс давж биелснээр 2019 онд төсвийн тэнцэл хоёр дахь жилдээ ашигтай гарлаа. 2019 онд төсвийн орлого давж биелсний зэрэгцээ төсвийн зардал (хөрөнгийн зардал) дутуу гүйцэтгэлтэй гарснаас нэгдсэн төсвийн нийт тэнцэл ашигтай гарлаа. 11 Монгол Улсын Хөгжлийн банк (МУХБ)-ны зардлыг тусад нь тооцдог тул 2016-19 оны төсвийн тэнцэлд тусгаагүй. 12 НӨАТ-ын бүртгэлийг цахимжуулж, нийгмийн даатгалын шимтгэл, архи, тамхины онцгой татварыг нэмэгдүүлсэн нь ашигт малтмалын бус татварын орлогыг голлон нэмэгдүүллээ. УИХ 2019 оны 3 дугаар сард ЖДҮ эрхлэгчдийн татварын системийг хялбарчлах тухай өөрчлөлтийг татварын холбогдох хуулинд тусгаснаар татварын суурь тэллээ. 13 Дэлхийн банкны техникийн туслалцаанд үндэслэн төсвөөс санхүүжих төслийг үнэлэх, эрэмбэлэх, сонгох аргачлалыг боловсруулж, Сангийн сайдын 2018 оны 295 дугаар тушаалаар баталсан. Төсвөөс санхүүжих төсөл хөтөлбөрүүдийг үнэлэхдээ 2020 оноос эхлэн уг аргачлалыг мөрдөж, төсвийн хөрөнгө оруулалтын үр өгөөжийг нэмэгдүүлэх юм. 14 Төсөвт байгууллагын цалин 5 жилийн турш нэмэгдээгүйгээс үйлдвэрчний эвлэл шаардлага тавьж, улмаар 2018 оны сүүлээс цалинг үе шаттайгаар нэмэгдүүллээ. 4 15 ЗГ-ын үнэт цаас, ЗГ-аас баталгаажсан үнэт цаас ихээр гаргасны үр дүнд хүүний төлбөр 2012 онд ДНБ-ий 1 хувь байснаас 2017 онд 4 дахин нэмэгдэж ДНБ-ий 4 хувьд хүрсэн. 2017 оны дунд үеэс хэрэгжүүлсэн ЗГ-ын өрийг бууруулах стратегийн хүрээнд дотоод үнэт цаас, богино хугацаат гадаад өр төлбөрийг донорын санхүүжилтээр барагдуулсан тул хүүний төлбөр алгуур буурч, нэгдсэн төсвийн тэнцэл болон анхдагч тэнцэл хоорондын зөрүү багасч байна. | 12 | МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ Тухайлбал 2018 онд ДНБ-ий 2.6 хувьд хүрээд байсан нэгдсэн төсвийн тэнцэл 2019 онд мөн л ДНБ-ий 1.4 хувийн ашигтай гарлаа. Түүнчлэн, төсвийн анхдагч тэнцэл 2018 онд ДНБ-ий 5.8 хувьтай тэнцэх хэмжээний ашигтай байсан бол 2019 онд ДНБ-ий 3.7 хувийн ашигтай гарлаа. Уул уурхайн салбар, тэр дундаа нүүрсний салбарт гарсан эерэг үзүүлэлтүүдээс шалтгаалан төсвийн орлого төлөвлөгөөнөөс 721 тэрбум төгрөг (төлөвлөгөөний 6.4 хувь)-өөр давж биеллээ. Нөгөө талаас, орлого бүрдүүлэлт сайжирч (аж ахуйн нэгж, хувь хүний орлогын албан татвар, нэмэгдсэн өртгийн албан татвар), зардлын өсөлтийг санхүүжүүлсэн нь мөн нөлөөллөө. Батлагдсан төсвөөс харахад 2020 онд төсвийн төлөв сулрахаар байгаа ч ЗГ-ын өрийг бууруулах зорилгоо тууштай хэрэгжүүлэхээр байна. УИХ-аас баталсан төсөвт 2020 оны төсвийн орлого нь өмнөх оноос 16.6 хувиар өсөх (ДНБ-ий 31.7 хувь) төлөвтэй байна. Ингэхдээ аж ахуйн нэгж (ААН)-үүдийн орлогын албан татвараас бүрдүүлэх орлого нэлээд нэмэгдэхийн зэрэгцээ гааль, хилийн боомт дахь системийн шинэчлэлийн үр дүнд нэмэгдсэн өртгийн албан татвар (НӨАТ)-ын орлого бүрдүүлэлт сайжирна гэж үзжээ (Зураг I.16).16 Сүүлийн үеийн нөхцөл байдлыг харгалзан үзвэл төсвийн орлогыг өөдрөгөөр төсөөлсөн байх хэд хэдэн шалтгааныг доорх хэсэгт дэлгэрэнгүй тайлбарлалаа. Зардлын хувьд, 2019 оны гүйцэтгэлээс 19.7 хувиар нэмэгдэж ДНБ-ий 34.1 хувьд хүрэхээр байна (Зураг I.17). Төсвийн зардал ийнхүү өсч байгаа нь нийгмийн халамж болон тэтгэврийн сантай холбоотой зардал (тэтгэврийн тухай хуулийн 2017 оны өөрчлөлтийг 2020 онд хэрэгжүүлж эхлэхтэй холбоотой зардал, мөн тэтгэврийг инфляцитай уялдуулан нэмэх зардлууд зэрэг багтсан болно), хөрөнгийн зардал (дуусаагүй хөрөнгө оруулалттай төслүүдэд голлон чиглэсэн), цалингийн нэмэгдэл, бусад бараа үйлчилгээний зардлууд (сонгууль болон агаарын бохирдлын зардал) зэргээс голлон шалтгаалжээ ЗГ-ын өр цаашид үргэлжлэн буурах хандлагатай байна (2020 оны төсвийн талаар дэлгэрэнгүйг Шигтгээ I.2, I.3-аас үзнэ үү). Зураг Зураг I.16. I.16. ААНОАТ ААНОАТ, , НДШ НДШ нь орлого нь орлого өсөхөд ЗурагI.17. Зураг I.17. Төсвийн зардал Төсвийн зардал 2018 оноос сүүлийн жилүүдэд өсөхөд голлон нөлөөлөхөөр тооцжээ голлон нөлөөлөхөөр тооцжээ тогтмол өсч байна тогтмол өсч байна Төсвийн нийт Төсвийн орлого ((ДНБ нийт орлого ДНБ- ий % -ий %)) Төсвийн Төсвийн нийт зардал ((ДНБ нийт зардал ДНБ- ий % -ий %)) 39.8 39.8 2017 2017 2018 2018 2019 бат. 2019 бат. 2020 2020 бат. бат. 6.8 6.8 6.6 6.66.5 40 40 7 7 6.5 2016 2016 2018 2018 5.9 5.9 6.0 6.0 32.8 34.1 32.8 34.1 35 35 6 6 29.0 29.0 2019. бат 2019. бат 2020 бат 2020 бат 5.1 5.1 5.1 5.1 27.7 27.7 4.5 4.5 4.9 4.9 4.8 4.8 30 30 5 5 23.3 24.6 24.6 22.923.3 22.9 3.8 3.8 4.0 4.0 25 25 4 4 3.6 3.6 3.5 3.5 3.5 3.5 3.2 3.2 20 20 3 3 2.42.5 2.4 2.5 2.22.2 2.2 2.2 15 15 9.9 9.9 9.4 9.2 9.4 9.2 2 2 10 10 5.2 5.2 1 1 5 5 2.2 2.2 0.9 0.9 0.4 0.4 0.1 0.1 0 0 0 0 Уул Уул ХХОАТ ХХОАТ ААН ААН- ын ОАТ -ын ОАТ НДШ НДШ НӨАТ НӨАТ Нийт зардал Нийт зардал Урсгал Урсгал зардал зардал Хөрөнгийн зардал Хөрөнгийн зардал Цэвэр зээл Цэвэр зээл уурхайгаас уурхайгаас олох орлого олох орлого Эхсурвалж: Эх сурвалж: Сангийн яам; Дэлхийн Сангийн яам; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол . Тэмдэглэл:Өмнөх Тэмдэглэл: Өмнөхонтой харьцуулахад төсвийн онтойхарьцуулахад зардал2019 төсвийнзардал онд ДНБ-ий 2019 онд 3.8нэгж нэгжхувиар, ДНБ-ий3.8 2020онд хувиар,2020 1.3нэгж онд1.3 нэгж хувиар хувиар өсч байна. өсч байна. Шигтгээ I.1. Тэтгэвэр болон цалингийн сантай холбоотой зардлууд төсвийн урсгал зардлыг голлон нэмэгдүүлэхээр байна. 16 УИХ-аас 2019 оны 3 дугаар сард шинэчлэн баталсан татварын багц хууль 2020 оны эхнээс хэрэгжиж эхлээд УИХ-аас байна. баталсан Хуулийн 2020 оны шинэчлэлийн төсвийннь гол зорилго зардлыг харахад татварын ЖДҮ эрхлэгчдийн хөрөнгийн зардлаас системийг илүүтэйзамаар хялбарчлах урсгал зардал татварын суурийг тэлэх явдал юм. ихээр нэмэгдэж байна. Урсгал зардлын өсөлтийн 32 орчим хувийг тэтгэвэр, нийгмийн халамжийн сангуудтай холбоотой зардлын өсөлт бүрдүүлж байгаа бол түүн дотор 2017 оны тэтгэврийн | 13 | даатгалын сангийн тухай хуулийн өөрчлөлтийг хэрэгжүүлэх зардал нь нэлээд хувийг бүрдүүлэхээр байна. Тухайлбал, уг хуулийн өөрчлөлт хэрэгжиж эхэлснээр тэтгэвэр болон нийгмийн халамжийн 1 1 сангийн зардал ДНБ-ий 0.3 хувьтай тэнцэх хэмжээгээр өснө (Зураг I.19). Цалингийн сангийн зардлын өсөлт нь нийт урсгал зардлын өсөлтийн 23 орчим хувийг бүрдүүлж байна. Агаарын бохирдлыг Шигтгээ I.1. Тэтгэвэр болон цалингийн сантай холбоотой зардлууд төсвийн урсгал зардлыг голлон нэмэгдүүлэхээр байна. Шигтгээ I.1. Тэтгэвэр болон цалингийн сантай холбоотой зардлууд төсвийн урсгал зардлыг Эдийн УИХ засгийн -аас баталсантогтвортой 2020 оны байдал, төсвийн банкны зардлыгзээлийн харахад өсөлтхөрөнгийн зардлаас илүүтэй урсгал зардал голлон нэмэгдүүлэхээр байна. ихээр нэмэгдэж байна. Урсгал зардлын өсөлтийн 32 орчим хувийг тэтгэвэр, нийгмийн халамжийн сангуудтай УИХ холбоотой -аас баталсан зардлын 2020 оны төсвийнөсөлт бүрдүүлж зардлыг харахад байгаа бол түүн хөрөнгийн дотор зардлаас 2017 урсгал илүүтэй оны тэтгэврийн зардал Шигтгээ I.1. Тэтгэвэр болон цалингийн сантай холбоотой зардлууд төсвийн урсгал зардлыг даатгалын сангийн тухай хуулийн ихээр нэмэгдэж байна. Урсгал зардлын өөрчлөлтийг голлон өсөлтийн хэрэгжүүлэх 32 орчим хувийг нэмэгдүүлэхээр зардал нь нэлээд хувийг бүрдүүлэхээр байна. тэтгэвэр, нийгмийн халамжийн байна. Тухайлбал, сангуудтай уг хуулийн холбоотой зардлын өөрчлөлт хэрэгжиж өсөлт, төрийн эхэлснээр албан тэтгэвэр хаагчдын болон нийгмийн өсөлт 23 халамжийн цалингийн хувийг, УИХ-аас баталсан сангийн зардал 2020 оны ий 0.3 хувьтай ДНБ-бууруулах, төсвийн зардлыг тэнцэх харахад хэмжээгээр хөрөнгийн Зураг I.19). Цалингийн өснө (сонгуулийнзардлаас 1 илүүтэй урсгал сангийн зардал зардлын Агаарын бохирдлыг байгаль орчныг хамгаалах, бэлтгэл болон олимпийн ихээр нэмэгдэж байна. Урсгал зардлын өсөлтийн 32 орчим хувийг тэтгэвэр, нийгмийн халамжийн өсөлт наадамд ньтамирчдаа сангуудтай нийт урсгал холбоотой зардлын оролцуулахтай өсөлтийн зардлын өсөлт, 23 орчим холбоотой төрийн зардлууд албан хувийг бүрдүүлж нь нийтдээ хаагчдын өсөлт Агаарын 13 байна. цалингийн хувийг бүрдүүлж 23 хувийг, бохирдлыг байна Агаарын (бууруулах, Зураг I.18).байгаль бохирдлыг Ялангуяаорчныг бууруулах, 2017 хамгаалах, оны байгаль тэтгэврийн орчныг сонгуулийн бэлтгэл даатгалын хамгаалах, болон сангийн сонгуулийн олимпийн тухай бэлтгэл наадамд хуулийн болон тамирчдаа өөрчлөлтийг олимпийн наадамд оролцуулахтай хэрэгжүүлэх зардал нь тэтгэвэр болон нийгмийн халамжийн сангийн зардлыг ДНБ-ий 0.3 хувьтай тамирчдаа холбоотой оролцуулахтай зардлууд холбоотой нь нийтдээ зардлууд урсгал нь зардалын нийтдээ 13 өсөлтийн хувийг 13 бүрдүүлж хувийг байна бүрдүүлэхээр (Зураг I.18). Ялангуяа байна ( тэнцэх 2017 Зураг I.18). нэмэгдүүлэхээр байна (Зураг I.19). хэмжээгээр оны тэтгэврийн даатгалын сангийн тухай 17 хуулийн өөрчлөлтийг хэрэгжүүлэх зардал нь тэтгэвэр болон нийгмийн халамжийн сангийн зардлыг ДНБ-ий 0.3 хувьтай тэнцэх хэмжээгээр нэмэгдүүлэхээр Зураг I.18. Зураг байнанийгмийн I.18. Тэтгэвэр, Тэтгэвэр, (Зураг I.19). нийгмийн халамж, халамж, 17 Зураг I.19. Зураг I.19. Тэтгэврийн Тэтгэврийн даатгалын сангийн даатгалын сангийн цалингийн цалингийн зардлын зардлын голлох голлох нөлөөгөөр нөлөөгөөр Зураг I.18. Тэтгэвэр, нийгмийн халамж, хуулийн хуулийн 2017 2017 оны оны өөрчлөлттэй өөрчлөлттэй холбогдуулан холбогдуулан Зураг I.19. Тэтгэврийн даатгалын сангийн хуулийн 2017 урсгал урсгал цалингийн зардал зардал тэлж тэлж зардлын байна байна голлох нөлөөгөөр тэтгэвэр, тэтгэвэр, оны нийгмийн нийгмийн өөрчлөлттэй халамжийн халамжийн холбогдуулан зардал нийгмийн зардал тэтгэвэр, өсөхөөр урсгал зардал тэлж байна байна байна өсөхөөр халамжийн зардал өсөхөөр байна Урсгалзардлын Урсгал өсөлтөд зардлынөсөлтөд Хүү, Хүү,эрчим эрчимхүч, хүч,улаан буудайнтатаас улаанбуудайн татаас Цалин, тэтгэвэр, халамжтай холбоотой нэмэгдэж буй Цалин, тэтгэвэр, халамжтай голлох холбоотой зардлууд (ДНБ-ийнэмэгдэж хувь) буй хүчинзүйлс нөлөөлөххүчин нөлөөлөх зүйлс Хүүнийзардал Хүүний зардал голлох зардлууд (ДНБ-ий хувь) 0.4 0.4 0.4 0.4 0.4 0.3 8% 8% 4% 4% Шатахуун,цахилгаан, Шатахуун, цахилгаан,усны тогтмол уснытогтмол 0.3 5% 5% зардал зардал 0.3 6% 6% 0.3 Оюутныстипенд, Оюутны хүнс стипенд,хүнс 0.2 0.2 8% 8% 0.2 0.1 0.2 орчин,агаарын Байгальорчин, Байгаль бохирдол, агаарынбохирдол, олимпынзардал сонгууль,олимпын сонгууль, зардал 0.0 32% 32% 0.1 Цалин Цалин Төрийн албан Тэтгэвэр нэмэх Тэтгэврийн хуулийн Нийгмийн 13% 13% хаагчдад олгох 1 (инфляцитай өөрчлөлт халамжийн Тэтгэвэр,тэтгэмжийн тэтгэмжийнзардал зардал 0.0 удаагийн тэтгэмж уялдуулах) сангийн зардлын Тэтгэвэр, Тэтгэвэр (Төрийн нэмэх албаны Тэтгэврийн хуулийн Нийгмийн халамжийн нэмэгдэл (инфляцитай уялдуулах) тухай хууль 2017) өөрчлөлт сангийн зардлын албанхаагчдад Төрийналбан Төрийн олгох11 хаагчдадолгох нэмэгдэл тэтгэмж(Төрийн удаагийнтэтгэмж удаагийн албанытухай (Төрийналбаны тухай 23% 23% 2017) хууль2017) хууль Эхсурвалж Эх сурвалж:: Сангийн яам((2020 Сангийняам 2020 оны төсвийнбаримт онытөсвийн баримтбичиг ); Дэлхийн бичиг); банкнымэргэжилтнүүдийн Дэлхийнбанкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. Тэмдэглэл:. 2017 оны хуулийн өөрчлөлтийг 2019 оноос хэрэгжүүлэх байсан ч хойшлуулсан. тооцоолол 1 оны тэтгэврийн 2017Тэмдэглэл даатгалын : 2017 оны хуулийн сангийн хуулийн өөрчлөлтийг өөрчлөлтөөр 2019 , малчид,байсан оноос хэрэгжүүлэх хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчид нийгмийн ч хойшлуулсан. даатгалын шимтгэлээ нөхөн төлөх боломжтой болсон бөгөөд энэ өөрчлөлтийн Төсвийн орлогын 2020 оны төсөөлөл өөдрөг байхаар байна. Экспортын хэрэгжилт оны тэтгэврийн нь 2020голлох түүхий даатгалын сангийн зардлын өсөлтийн 90 орчим хувийг бүрдүүлэхээр байна. Төсвийн орлогын эдийн үнийн 2020 төсөөлөл ньоны Олонтөсөөлөл өөдрөг сан улсын валютын байхаар байна. (ОУВС), Экспортын Дэлхийн голлох банк зэрэг олон түүхий улсын байгууллагуудын төсөөлөлтэй нийцтэй байгаа ч экспортын биет хэмжээний эдийн үнийн төсөөлөл нь Олон улсын валютын сан (ОУВС), Дэлхийн банк зэрэг олон улсынтөсөөлөл нь өөдрөг байна. Тухайлбал, байгууллагуудын онд 42 сая 2020нийцтэй төсөөлөлтэй тонн байгаа5 чнүүрс экспортолж экспортын өмнөх оны төсөөлөл биет хэмжээний 36.5 сая тонн нь нүүрснээс 14.7 хувиар нэмэгдүүлэхээр өөдрөг байна. Тухайлбал, 2020 онд 42 сая тонн нүүрс экспортолж өмнөх оны 36.5үргэлжлэн төлөвлөжээ. БНХАУ-ын эдийн засгийн өсөлт сая тонн буурахаар байгаа, нүүрснээс нүүрсний 14.7 хувиар зах зээлийн төлөв нэмэгдүүлэхээр байдал сул төлөвлөжээ. байгаа БНХАУ -ын зэргийг эдийн харгалзан үзвэл засгийн өсөлт нүүрсний экспортын биет хэмжээний төсөөлөл нь өөдрөг байхаар байна.17 үргэлжлэн буурахаар байгаа, нүүрсний зах зээлийн төлөв байдал сул байгаа зэргийг харгалзан Шинэчлэн үзвэл нүүрсний баталсан экспортын татварын биет багц хэмжээний хуулийн үр төсөөлөл дүнг мөн ньлөөдрөг байхаар өөдрөгөөр байна. төсөөлсөн байдал ажиглагдаж байна. Батлагдсан төсвийн дагуу ААН-ын орлогын албан татвар (ОАТ)- Шинэчлэн баталсан аас 1.8 их наяд татварын төгрөгийг хуулийн багц төсвийн (2019 оны үр дүнг орлогоос 50мөн л өөдрөгөөр хувиар төсөөлсөн өндөр) төвлөрүүлэхээр байдал ажиглагдаж төлөвлөжээ. байна Түүхий эдийн . Батлагдсан үнэ төсвийн 2020 онд буурах дагуу ААН хүлээлттэй -ын орлогын байгаа албан ч татварын татвар системийг ОАТ)-аас 1.8 бусад (цахимжуулж, их наяд төгрөгийг (2019 шинэчлэлүүдийг оны орлогоо хийснээр орлогоос төсвийн ийнхүү 50 хувиар нэмэгдүүлэх өндөр) боломжтой 17 17 2017 оны тэтгэврийн даатгалын сангийн хуулийн өөрчлөлтөөр i) малчдын тэтгэврийн насыг 5 жилээр 2017 оны тэтгэврийн даатгалын сангийн хуулийн өөрчлөлтөөр i) малчдын тэтгэврийн насыг 5 жилээр бууруулах, бууруулах , ii) ii) малчдын малчдын хөдөлмөр хөдөлмөр эрхэлсэн эрхэлсэн жил бүрийг 1.5жил дахинбүрийг 1.5 дахин нэмэгдүүлж нэмэгдүүлж тооцох, iii) малчид,тооцох, iii)хөдөлмөр хувиараа малчид, эрхлэгчид хувиараа нийгмийн эрхлэгчид хөдөлмөр шимтгэлээ даатгалын даатгалын нийгмийн нөхөн төлөх шимтгэлээ боломжийг нөхөн төлөх дахин боломжийг олгох дахин (өмнө нь 2012 олгох онд нөхөн (өмнө нь төлөх 2012 онд боломжийг нөхөн төлөхбайсан), мөн олгож боломжийг гарчбайсан мөн олгож iv) тэтгэвэрт ), iv) тэтгэвэрт ажилласан буй эмэгтэйчүүдийн гарч буй эмэгтэйчүүдийн жилд хүүхэд бүрийнажилласан тоогооржилд хүүхэд 1.5 жилийг бүрийн тоогоор нэмж тооцох, 1.5 жилийг v) гурав хүртэлхнэмж наснытооцох , v)асарч хүүхдээ гуравбуй хүртэлх насны хүүхдээ эмэгтэйчүүдийн асарч төрөөс НДШ-ийг буй эмэгтэйчүүдийн төлөхөөр болсон.НДШ -ийг НДШ- ийг нөхөн төрөөс төлөх арга төлөхөөр хэмжээний болсон. НДШ-ийгзардал нь 2020 нөхөн төлөх оны тэтгэврийн арга хэмжээний зардал сангийн даатгалын нь 2020 зардлын өсөлтийн оны тэтгэврийн 90 хувийг даатгалын бүрдүүлэхээр сангийн зардлын байна. өсөлтийн 90 хувийг бүрдүүлэхээр байна. | 14 | 19 МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ гэж үзсэн байна. Гэтэл, 2019 оны эхний 11 сарын байдлаар нийт ААН-ын ОАТ-ын 50 гаруй хувийг уул уурхайн компаниудаас бүрдүүлсэн юм. Түүнчлэн, 2019 онд нийгмийн даатгалын шимтгэл (НДШ)-ээс 1.7 их наяд төгрөгийг төвлөрүүлж байсан бол 2020 оны төсвийн орлогын 2.4 их наяд төгрөгийг НДШ-ээр бүрдүүлэхээр тусгасан байна. Энэ нь ОУВС-гийн Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөрийн хүрээнд НДШ-ийг 1 нэгж хувиар нэмэгдүүлснээр хүрэх үр дүн байсан боловч Ерөнхийлөгч хориг тавьж, УИХ 2019 оны 12 дугаар сард хоригийг баталгаажуулсан юм. Уг хоригийн төсвийн орлогод үзүүлэх шууд нөлөө нь ДНБ-ий 0.4 орчим хувьтай тэнцэхээр байна. Одоогоор эрх баригчид НДШ-ийн өөрчлөлтийг 2021 онд нэвтрүүлнэ гэдгээ илэрхийлээд байна. Нөгөө талаас, НӨАТ-ын хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг УИХ-д өргөн бариад байгаа бөгөөд батлагдвал төсвийн орлого бүрдэлтэд мөн л сорилт болж, сүүлийн 3 жилд хуримтлуулсан төсвийн нөөц, боломжийг нь сулруулах эрсдэлтэй юм (Шигтгээ I.2-ыг үзнэ үү). Шигтгээ I.2. Нэмэгдсэн өртгийн албан татвар (НӨАТ)-ын хуулинд оруулах нэмэлт өөрчлөлтийн төслийн төсвийн орлогын нөлөөллийн талаар анхаарах асуудлууд УИХ-д өргөн барьсан НӨАТ-ын хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн 2 төсөл нь татварын хувь хэмжээг бууруулах, буцаан олголтыг нэмэгдүүлэхэд чиглэжээ. Тухайлбал, эхний төсөл нь НӨАТ-ын одоогийн 10 хувийг 5 хувь болгон бууруулах, хоёр дахь төсөл нь татвар төлөгчийн тухайн татварын жилд албан татвар суутгагчтай хийсэн худалдан авалтад төлсөн албан татварын 20 хүртэлх хувийг буцаан олгохоор заасныг 70 хүртэлх хувь болгон нэмэгдүүлэх өөрчлөлтийг тусгажээ. Мөн энэ хуулийн төсөлд буцааж олгох албан татвар болон урамшуулал нь тухайн сар, улирал, жилд улсын төсөвт төвлөрүүлэх тухайн төрлийн татварын 30 хувиас хэтрэхгүй байхаар заасныг 40 хувиас хэтрэхгүй болгож нэмэгдүүлэхээр тусгажээ. Дээрх хуулийн өөрчлөлтүүдийн үр дүнд татвар төлөгчдийн татварын ачаалал буурах, татварын бааз суурь нэмэгдэх, далд эдийн засгийн хэмжээ үргэлжлэн буурах ач холбогдолтой гэж хууль санаачлагдчид тайлбарлажээ. Мөн 2015 оны НӨАТ-ын хуулийн өөрчлөлтийн нөлөөгөөр НӨАТ-ын орлого жилээс жилд нэмэгдэж байгаа ч НӨАТ суутган төлөгчдийн тоо төдийлөн хурдтай өсөөгүй, ирээдүйд НӨАТ суутган төлөгчдийн тоо зогсонги байдалд хүрэх эрсдэлтэй байгааг онцолсон байна. Олон улсын туршлага болон Монгол Улсын НӨАТ-ын системийн одоогийн нөхцөл байдлыг харгалзан үзэхийн зэрэгцээ НӨАТ-ын хуулинд өөрчлөлт оруулахдаа дараах асуудлуудад анхаарахыг Дэлхийн банк зөвлөж байна. | 15 | лон улсын туршлага болон Монгол Улсын НӨАТ-ын системийн одоогийн нөхцөл байдлыг ргалзан үзэхийн зэрэгцээ НӨАТ-ын хуулинд өөрчлөлт оруулахдаа дараах асуудлуудад анхаарахыг элхийн банк зөвлөж байна. ӨАТ-ын хувь Эдийнхэмжээг нь төсвийн бууруулах байдал, засгийн тогтвортой орлогыг банкны зээлийн их хэмжээгээр бууруулах эрсдэлтэй өсөлт нхаарах хэрэгтэй. НӨАТ-ын хуулийг анх 1998 онд баталсан бөгөөд хамгийн сүүлд 2007 онд тварын хувь хэмжээг 15 хувиас 10 хэмжээг Зураг НӨАТ-ын хувь I.20. Зураг I.20. Монгол Монгол Улсын Улсын НӨАТ-ын НӨАТ -ын хувь хувь хэмжээ хэмжээ нь олон улсын бууруулсан. вь болгон бууруулах үед Тухайн орлогыг нь төсвийн нь олон улсын түвшинээс бага байна түвшинээс бага байна юу 2007 ондих НӨАТ ДНБ-д -ын орлого (бууруулах хэмжээгээр эрсдэлтэй анхаарах хэрэгтэй. НӨАТ-ын хувь, 2019 лэх хувиар) 2006 онтой харьцуулахад НӨАТ-ын хуулийг анх 1998 30 НБ-ий 0.7 онд нэгж хувьтай баталсан бөгөөд тэнцэх хамгийн 25 мжээгээр буурч сүүлд 2007 байсан онд татварынбайна. хувь 20 доогийн хуулиар хэмжээг аж ахуй нэгжүүдийн 15 хувиас 10 хувь болгон бууруулсан. Тухайн үед 15 г жилийн борлуулалтын орлого нь 50 буюу 2007 онд НӨАТ-ын орлого 10 я төгрөгт хүрвэл (ДНБ-д заавал, 10 сая эсхүл 2006 эзлэх хувиар) онтой 5 грөгөөс дээш бол өөрийн харьцуулахад хүсэлтээр ДНБ-ий 0.7 нэгж Монгол ӨАТ суутган хувьтай төлөгч тэнцэх болох хэмжээгээр юм. 0 буурч байсан байна. Одоогийн 0 10,000 20,000 30,000 40,000 50,000 60,000 70,000 80,000 90,000 100,000 доогийн НӨАТ -ын хувь хэмжээ НӨАТ-ын хувь хэмжээ 10 хувьд 10 нэг хүнд ноогдох ҮНБ нь ижил вьд байгаа байгаа нь ижилтөстэй болон төстэй болон Эх Эх сурвалж: Сангийн сурвалж: Сангийн яам, яам, ОУВС ОУВС; ; Дэлхийн Дэлхийн банкны банкны өгөгдлийн өгөгдлийн сан; рш орнуудтай хөрш орнуудтай харьцуулахад харьцуулахад сан; Дэлхийн Дэлхийн банкны банкны мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. тооцоолол. харьцангуй бага түвшин юм рьцангуй бага түвшин юм (Зураг I.20). Тухайлбал, БНХАУ НӨАТ-ын хувь хэмжээг бүтээгдэхүүн, (Зураг I.20). Тухайлбал, БНХАУ НӨАТ-ын хувь хэмжээг бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний онцлогоос онцлогоос лчилгээний хамаарч хамаарч 5 төрлөөр байдаг тогтоосон 5 төрлөөр тогтоосон (3 хувь, 5 хувь,байдаг 6 хувь, (310хувь, хувь, 5 16хувь хувь),, 6 хувь, 10 Казахстан хувь - 12 , 16 хувь, вь), Казахстан - 12 хувь, Оросын Холбооны Улс (ОХУ) – бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний онцлогоос Оросын Холбооны Улс (ОХУ) – 10-20 хувиар (хүнсний бараа, эм, хүүхдийн бараанд 10 хувь, бусад маараад 10-бараанд 20 хувиар 20 хувь) тогтоосон байна. Мөн түүнчлэн Дэлхийн банкны ээлжит “Бизнес эрхлэхүй 2020” тогтоосон байна. Мөн түүнчлэн Дэлхийн банкны ээлжит “Бизнес эрхлэхүй тайлангаас харахад Монгол Улсын хувийн салбарын аж, ахуй нэгжүүд ашгийнхаа 25.7 хувийг татвар 20” тайлангаас болонхарахад шимтгэлд Монгол Улсын төлж байна. хувийн Энэ үзүүлэлт салбарын нь Зүүн Өмнөд аж, Ази, ахуй нэгжүүд номхон ашгийнхаа далайн орнуудын25.7 хувьд хувийг 33.6 шимтгэлд твар болон хувь, төлж байна. Эдийн засгийн хамтын Энэ үзүүлэлт ажиллагаа, нь Зүүн хөгжлийн Өмнөд (OECD)-ын байгууллага Ази, номхон гишүүн далайн орнуудын орнуудын хувьд вьд 33.6 хувь, Эдийн байгаа 39.9 хувьтай засгийн юм. хамтын ажиллагаа, Энэ нь зарим хөгжлийн талаар Монгол хувийн салбар(OECD)- Улсынбайгууллага ын болон дахь татвар гишүүн шимтгэлийн дарамт дээрх орнуудын дунджаас бага байгааг илтгэж байна. рнуудын хувьд 39.9 хувьтай байгаа юм. Энэ нь зарим талаар Монгол Улсын хувийн салбар дахь твар болон шимтгэлийн НӨАТ-ын буцаан дарамт орнуудын дээрх хэт олголтыг дунджаас нэмэгдүүлэх бага байгааг нь НӨАТ-ын орлогыг илтгэж байна. боломжийг нэмэгдүүлэх сулруулж болзошгүй юм. Сүүлийн хэдэн жил НӨАТ-ын тогтолцоог илүү цахимжуулж тухайлбал, цахим төлбөрийн баримтын тогтолцоог нэвтрүүлсний нөлөөгөөр НӨАТ суутган төлөгчийн тоо ӨАТ-ын буцаан олголтыг дорвитой хэт нэмэгдүүлэх өсч, татварын нь НӨАТ бааз суурь нэмэгджээ. -ын орлогыг Тухайлбал, дотоодын нэмэгдүүлэх боломжийг бараа, үйлчилгээний НӨАТ- ын орлого юм лруулж болзошгүй 2019 . оны Сүүлийн хэдэн байдлаар 1 их жил НӨАТ-ын наяд төгрөгийг тогтолцоог давж илүү 2015 он буюу цахимжуулж хуулийн тухайлбал, өөрчлөлтөөс өмнөх үетэй харьцуулахад даруй 2 дахин нэмэгдсэн байна. (Зураг I.21). Дээрх хугацаанд НӨАТ суутган төлөгч аж ахуйн нэгжүүдэд олгосон буцаан олголт буурсан бол иргэдэд олгох 20 хувийн буцаалт эрс нэмэгдэж, улмаар нийт буцаан олголт6 нэмэгдээд байна (Зураг I.22).а | 16 | орлого2019 орлого оныбайдлаар 2019оны байдлаар11их ихнаяд наядтөгрөгийг төгрөгийгдавж давж2015 2015он буюухуулийн онбуюу өөрчлөлтөөсөмнөх хуулийнөөрчлөлтөөс өмнөх үетэй харьцуулахад үетэй даруй 22 дахин харьцуулахад даруй нэмэгдсэн байна. дахин нэмэгдсэн байна. (Зураг (Зураг I.21). I.21). Энэ нь ии Энэ нь -баримтын системийн -баримтын системийн хэрэглээ нэмэгдэж, хэрэглээ далд эдийн нэмэгдэж, далд эдийн засаг засаг буурснаар буурснаар 20 хувийн буцаан 20 хувийн олголтын дүн буцаан олголтын нэмэгдсэнтэй дүн нэмэгдсэнтэй холбоотой.Харин холбоотой. НӨАТсуутган ХаринНӨАТ төлөгчаж суутгантөлөгч ажахуйн ахуйннэгжүүдэд нэгжүүдэдолгосон буцаанолголт олгосонбуцаан олголтдээрх хугацаанд дээрххугацаанд буурсан нь буурсан Засгийн газраас нь Засгийн газраас сүүлийн сүүлийн жилүүдэд жилүүдэд хэрэгжүүлж хэрэгжүүлж байгаа төсвийн нэгдмэл байгаа төсвийн бодлогын нэгдмэл бодлогын хүрээнд хүрээнд ажаж ахуй ахуй нэгжид олгох буцаан нэгжид олгох буцаан олголтыг тэдгээрийн ач, олголтыг тэдгээрийн МОНГОЛЫН ач, холбогдол холбогдол ЭДИЙН болон болон ЗАСГИЙН үр үр ашигт ашигтТОЙМ нь нь аа үндэслэншат үндэслэн шат дараатай дараатай бууруулж бууруулж байгаатай байгаатайхолбон холбонтайлбарлахаар тайлбарлахаар байна байна (Зураг (Зураг I.22). I.22). Зураг Зураг I.21. Зураг I.21. НӨАТсуутган НӨАТ НӨАТ I.21. суутган суутган төлөгч төлөгч төлөгч аж, аж, аж, ахуй ахуй ахуй Зураг Зураг Зураг I.22. I.22. I.22. НӨАТ НӨАТ НӨАТ-ын -ын -ын орлого орлого орлого болон болон болон буцаан буцаан буцаан олголт нэгжийн нэгжийн нэгжийн тоо тоо тоо хурдтай хурдтай хурдтай нэмэгджээ нэмэгджээ нэмэгджээ огцом олголт олголт өсчээ огцом огцом өсчээ өсчээ 87,119 87,119 Дотоодын Дотоодын НӨАТ НӨАТ ба ба буцаалт буцаалт (тэрбум (тэрбум төгрөг төгрөг )) 78,963 78,963 20%- 20%- ийн ийн буцаалт, буцаалт, НӨАТ НӨАТ -ын -ын сугалааны сугалааны зардал: зардал: БТ БТ 71,171 71,171 1,200 1,200 ААН: ААН:БТБТ 1,088 400 1,088 400 Дотоодын Дотоодын НӨАТ НӨАТ -ын -ын орлого: орлого: ЗТЗТ 1,000 1,000 Буцаалт: Буцаалт: БТ БТ 898 898 45,015 45,015 300 300 40,206 40,206 800 800 734 734 218 218 30,902 30,902 202 202 26,809 26,809 551 551 553 553 189 189 21,255 21,255 24,869 24,869 600 600 483 483 200 200 17,622 17,622 14,231 14,231 129 129 10,981 10,981 400 400 83 83 164 164 6,494 6,494 108 108 138 138 95 95 00 3939 38 38 00 100 100 200 200 95 95 108 108 91 91 106 106 64 64 2015.12.31 2015.12.31 2016.01.01 2016.01.01 2016.01.17 2016.01.17 2016.01.24 2016.01.24 2016.01.31 2016.01.31 2016.02.07 2016.02.07 2016.02.14 2016.02.14 2016.07.16 2016.07.16 2016.12.31 2016.12.31 2017.12.31 2017.12.31 2018.06.15 2018.06.15 2018.12.31 2018.12.31 2019.06.30 2019.06.30 2019.12.31 2019.12.31 54 54 00 00 2014 2014 2015 2015 2016 2016 2017 2017 2018 2018 2019 2019 Эх үүсвэр Эх үүсвэр Сангийн яам, : : Сангийн яам, Татварын Татварын ерөнхий ерөнхий газрын газрын тоо мэдээлэл тоо мэдээлэл Дэлхийн банкны ; ; Дэлхийн мэргэжилтнүүдийн банкны мэргэжилтнүүдийн Эх үүсвэр: Сангийн яам, Татварын ерөнхий газрын тоо мэдээлэл; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол тооцоолол . тооцоолол. . НӨАТ-ын НӨАТ НӨАТ -ын одоогийн -ынодоогийн одоогийн тогтолцоог тогтолцоог тогтолцоог сайжруулах дараах сайжруулахад сайжруулахад шаардлагатай дараахасуудлуудыг ч өргөн асуудлуудыг бариад шаардлагатай анхаарах анхаарах буй төслүүдэд шаардлагатай .. тусгасан Нэгдүгээрт, өөрчлөлтүүд НӨАТ Нэгдүгээрт, НӨАТ -ын -ын хувь нь тохиромжгүй хувь хэмжээ хэмжээ олон улсын түвшинээс олон улсынбайна. Нэгдүгээрт, түвшинээс бага НӨАТ-ын бага байгааг хувь байгааг эргэн хэмжээ эргэн харах олон харах нь улсын зүйтэй нь зүйтэй .. түвшинээс бага Хоѐрдугаарт, Хоѐрдугаарт, татвар татварбайгааг төлөлт төлөлт эргэн болон болонхарах нь зүйтэй. хялбаршуулах, тайлагналыг тайлагналыг Хоёрдугаарт, хялбаршуулах, далд төлөлт татвар далд эдийн болон эдийн засгийг засгийг тайлагналыг бууруулах бууруулах хялбаршуулах бодлогын хүрээнд цахим төлбөрийн баримтын системийг өргөжүүлж гаалийн бодлогын хүрээнд бодлогын цахим төлбөрийн хүрээнд цахим төлбөрийн баримтын баримтын системийг системийг өргөжүүлж гаалийн бүрдүүлэлт, өргөжүүлж гаалийн бүрдүүлэлт, бусад бусад бүрдүүлэлт, бусад төрлийн татваруудын мэдээллийн сангуудтай уялдуулах тал дээр анхаарах төрлийн татваруудын төрлийн мэдээллийн сангуудтай татваруудын мэдээллийн сангуудтай уялдуулах уялдуулах тал дээр анхаарах тал дээр шаардлагатай анхаарах шаардлагатай .. шаардлагатай. Гуравдугаарт, ISO стандартуудыг нэвтрүүлэх замаар одоогийн цахим төлбөрийн Гуравдугаарт, Гуравдугаарт, ISO ISO стандартуудыг стандартуудыг нэвтрүүлэх нэвтрүүлэх замаар замаар одоогийн одоогийн цахим цахим баримтын системийн аюулгүй, тогтвортой байдлыг сайжруулах боломжийг судлах нь чухал байна. төлбөрийн төлбөрийн баримтын баримтын системийн системийн аюулгүй, Дөрөвдүгээрт,аюулгүй, эцсийн тогтвортой тогтвортой хэрэглэгчид байдлыг байдлыг баримтаа сайжруулах сайжруулах бүртгүүлэхэд боломжийг боломжийг судлах судлах нь хялбар, ойлгомжтой чухал чухал үүднээс нь болгох байна байна .. Дөрөвдүгээрт, Дөрөвдүгээрт, эцсийн цахим төлбөрийн эцсийн хэрэглэгчид хэрэглэгчид баримтын баримтаа баримтаа системийг бүртгүүлэхэд бүртгүүлэхэд сайжруулан хялбар, хялбар, хөгжүүлэх ойлгомжтой ойлгомжтойболгох шаардлагатай. үүднээс болгохүүднээс Тавдугаарт, цахим цахим одоогоор төлбөрийн төлбөрийн баримтын баримтын цахим төлбөрийн системийг системийг баримтын сайжруулан сайжруулан системд хөгжүүлэх хөгжүүлэх хамрагдаагүй, шаардлагатай. шаардлагатай. хамрагдсан боловчТавдугаарт Тавдугаарт төлбөрийн одоогоор , ,одоогоор цахим цахим баримт хэвлэж өгдөггүй баримтын төлбөрийн төлбөрийн аж ахуй нэгжүүдэд баримтын системд анхаарлаа системдхамрагдаагүй, хамрагдаагүй, хандуулж, хамрагдсан хамрагдсан бүртгэлжүүлэх, боловч боловчтөлбөрийн и-баримтын төлбөрийн баримт баримт системд хэвлэж хэвлэж хамруулах, өгдөггүй өгдөггүй аж төлбөрийн ахуйнэгжүүдэд ажахуй баримт олгож анхаарлаахандуулж, нэгжүүдэданхаарлаа хэвшүүлэхэд анхаарах хандуулж,бүртгэлжүүлэх, бүртгэлжүүлэх,ии нь зүйтэй. -баримтынсистемд -баримтынМөн буцаан олголтын системдхамруулах, тогтолцоог төлбөрийн хамруулах,төлбөрийн эргэнолгож баримт баримт харж, зардал, олгожхэвшүүлэх, үр ашгийн хэвшүүлэх, татварын татварын тооцоонд тэгш үндэслэн тэгшшудрага шудрага байх байх тодорхой зарчмыг зарчмыг шинэчлэл хангахад хийвэл анхаарах хангахаданхаарах зохимжтой нь ньзүйтэй зүйтэй .байна. Мөн .Мөн Ялангуяа НӨАТ төлөгч иргэдэд үзүүлж буй 20 хувийн татварын урамшууллын буцаан олголт нь буцаанолголтын буцаан тогтолцоогэргэн олголтынтогтолцоог эргэнхарж, харж,зардал, зардал,үр ашгийнтооцоонд үрашгийн үндэслэнтодорхой тооцоондүндэслэн шинэчлэл тодорхойшинэчлэл орлогын хуваарилалтын шинжтэй байна. Татварын урамшууллыг тогтоохдоо татварын орлого ба хийвэл зохимжтой хийвэл зохимжтой байна байна Ялангуяа НӨАТ . . Ялангуяа НӨАТ төлөгчтөлөгч иргэдэд иргэдэд үзүүлж үзүүлж буй буй 20 хувийн татварын 20 хувийн татварын татварын хууль тогтоомж хэрэгжүүлэх зардлын тэнцвэртэй, зохистой байдлыг анхаарч үр ашигтай урамшууллын урамшууллын буцаан буцаан олголт олголт нь нь орлогын орлогын хуваарилалтын хуваарилалтын шинжтэй шинжтэй байх зарчмыг баримтлахыг зөвлөж байна. Цаашид НӨАТ-ын системийг цахимжуулж, урамшууллыг байгаа байгаа тул тул далд далд эдийн эдийн засаг засаг буурахын буурахын хэрээр хэрээр цаашид цаашид бууруулах нь зүйтэй. буцаан буцаан олголтыг олголтыг үе үе шаттай шаттай бууруулах, бууруулах, татварын татварын орлого орлого ба ба татварын татварын хууль хууль тогтоомжхэрэгжүүлэх тогтоомж зардлынтэнцвэртэй, хэрэгжүүлэхзардлын тэнцвэртэй,зохистой зохистойбайдлыг байдлыганхаарч анхаарчүр ашигтайбайх үр ашигтай зарчмыг байхзарчмыг баримтлахыг баримтлахыг зөвлөж зөвлөж Эх үүсвэр: Дэлхийн байна. байна. банкны 2018 оны “Төсвийн зардлын цогц шинжилгээ” тайлангаас тоймлов. Тэмдэглэл: a. Одоогийн хуулиар 3 төрлийн НӨАТ-ын буцаан олголт хийгдэж байна: (a) НӨАТ суутган төлөгчдийн худалдан авсан бараа бүтээгдэхүүнд төлсөн НӨАТ-ыг буцаан олгох; (b) татвар төлөгчийн тухайн татварын жилд Эх Эх үүсвэр үүсвэр : Дэлхийн : Дэлхийн банкны банкны 2018 2018 оны оны “Төсвийн “Төсвийн зардлын зардлын цогц цогц шинжилгээ” шинжилгээ” тайлангаас тайлангаас тоймлов тоймлов .. албан татвар суутгагчтай хийсэн худалдан авалтад төлсөн албан татварын 20 хүртэлх хувийг буцаан олгох; (c) Тэмдэглэл Тэмдэглэл : : a. Одоогийн a. Одоогийн хуулиар хуулиар 3 3 төрлийн төрлийн НӨАТ НӨАТ -ын - цахим төлбөрийн баримтын сугалааны тохирлын урамшуулал.ынбуцаан буцаан олголт олголт хийгдэж хийгдэж байна: байна: (a) (a) НӨАТ НӨАТ суутган суутган төлөгчдийн төлөгчдийн худалдан худалдан авсан авсан бараа бараа бүтээгдэхүүнд бүтээгдэхүүнд төлсөн төлсөн НӨАТ НӨАТ -ыг -ыг буцаан буцаан олгох; олгох; (b) (b) татвар татвар төлөгчийн төлөгчийн тухайн тухайн татварын татварын жилд жилд албантатвар албан суутгагчтайхийсэн татварсуутгагчтай худалданавалтад хийсэнхудалдан авалтадтөлсөн төлсөналбан албантатварын татварын20 хүртэлххувийг 20хүртэлх буцаанолгох; хувийгбуцаан (c) олгох;(c) цахим цахим төлбөрийн төлбөрийн баримтын баримтын сугалааны сугалааны тохирлын тохирлын урамшуулал. урамшуулал. 77 | 17 | Эдийн засгийн тогтвортой байдал, банкны зээлийн өсөлт Шигтгээ I.3. Батлагдсан 2020 оны төсвийн хураангуй УИХ-аас баталсан 2020 оны төсвийн баримт бичигт a) эдийн засгийн өсөлт 2019 онд 8 хувь, 2020 онд 6 хувь байх, b) зэсийн үйлдвэрлэл 2020 онд бага зэрэг буурах ч нүүрсний эрэлт өндөр байх, c) татварын шинэчлэлүүд нь 2020 онд бүрэн хэрэгжихээр тооцжээ. Мөн Мөнгөний бодлогын үндсэн чиглэлийн дагуу инфляцийн түвшин 2020 онд 8 хувьд байх төсөөлөлтэй байна. Макро эдийн засгийн гол үзүүлэлтүүдийн төсөөлөлд үндэслэн 2020 оны төсвийн орлого, зарлагыг дараах байдлаар тооцжээ (Хүснэгт I.1). Хүснэгт I.1. Батлагдсан 2020 оны төсвийн хураангуй   2019 оны батлагдсан төсөв 2020 оны батлагдсан төсөв   Тэрбум төгрөг ДНБ-ий % Тэрбум төгрөг ДНБ-ий % A. Нийт орлого, тусламж 11,067 31.3 12,900 31.7 B. Тэнцвэржүүлсэн орлого, тусламж 9,676 27.4 11,798 29.0 Татварын орлого 8,586 24.3 10,656 26.2 Татварын бус орлого 1,091 3.1 1,142 2.8 C. Нийт зардал, цэвэр зээл 11,589 32.8 13,873 34.1 Урсгал зардал 8,217 23.3 10,019 24.6 Цалингийн сан 2,215 6.3 2,628 6.5 Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ 1,732 4.9 2,158 5.3 Хүүгийн зардал 865.6 2.4 960 2.4 Татаас 252 0.7 375 0.9 Шилжүүлэг 3,152 8.9 3,899 9.6 Capital expenditure 3,244 9.2 3,806 9.4 Төсвөөс санхүүжих хөрөнгө 2,300 6.5 2,890 7.1 оруулалт Гадаад эх үүсвэрээс санхүүжих 944 2.7 916 2.3 хөрөнгө оруулалт D. Тэнцвэржүүлсэн тэнцэл: B–C (1,913) -5.4 (2,075) -5.1 E. Нийт Тэнцэл: A–C (522) -1.5 (973) -2.4 F. Төсвийн тогтворжуулалтын сан 1,391 3.9 1,102 2.7 болон Ирээдүйн өв сан: E–D УИХ-аас баталсан 2020 оны төсвийн зарим анхаарах асуудлууд: •• Батлагдсан төсвийн дагуу төсвийн зардал 2020 онд тэлэхээр байна. Төсвийн анхдагч тэнцэл (нийт тэнцлээс хүүгийн зардлыг хассан дүн) 2020 онд ДНБ-ий 1.4 хувьтэй тэнцэхүйц хэмжээгээр өсөх хүлээлттэй байна. 2019 онд энэ үзүүлэлт нь ДНБ-ий 5 хувьтай тэнцэхүйц дүнгээр өсч байв. •• Түүхий эдийн үнэ буурч, эдийн засгийн өсөлт саарч байгааг харгалзан үзвэл төсвийн орлогыг тэр дундаа ААНОАТ-ын орлогыг хэт өөдрөгөөр төсөөлсөн байна. Өнгөрсөн жил батлагдсан татварын багц хуулийн шинэчлэл (гол төлөв татварын удирдлага, төлөлтийг хялбаршуулсан, илүү цахим системд суурилсан)-ийн эерэг нөлөөгөөр төсвийн орлого нэмэгдэнэ гэж ЗГ үзжээ. •• Төрийн албан хаагчдын цалин, тэтгэврийн инфляцитай уялдуулан 8 хувиар нэмэгдүүлсэн нь төсвийн урсгал зардлыг ихээр нэмэгдүүлэхээр байна. Энэ нь ирэх онуудад нийгмийн даатгал, нийгмийн халамжийн зардлаар дамжин төсөв дарамт үүсгэж болзошгүй. | 18 | МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ •• Хөрөнгийн зардал 2020 онд ДНБ-ий 9.4 хувьтай тэнцэхээр хэмжээнд хүрч өсөхөөр байна. Энэ нь 2019 оны батлагдсан дүнгээс бага зэрэг өндөр өсөлт бөгөөд одоогоор хэрэгжиж байгаа төсөл, хөтөлбөрүүдээ эцэслэхэд түлхүү зарцуулах төлөвтэй байна. •• Батлагдсан 2020 оны төсөвт Тогтворжуулалтын санд 125 тэрбум төгрөг (46 орчим сая ам.доллар), Ирээдүйн өв санд 977 тэрбум төгрөг (361 сая ам.доллар)-ийг тус тус хуримтлуулахаар тусгажээ. Эх үүсвэр: Сангийн яам; 2020 оны төсвийн баримт бичиг; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо. A5. Төлбөрийн тэнцэл сайжирсан ч, гадаад сөрөг шокыг даван туулах дархлаа сул хэвээр байна. ГШХО-ын орох урсгал нэмэгдэж, импорт саарснаар төлбөрийн тэнцэл 2019 онд сайжирлаа. Урсгал тэнцлийн алдагдал 2018 онд 2.2 тэрбум ам.доллартай тэнцэж байсан бол 2019 онд 1.7 тэрбум ам.долларт хүрч буурлаа. Энэ нь экспорт хурдтай өсч (2019 онд 8.7 хувиар), импорт огцом саарсан (2018 оны 5 сард 45.5 хувиар өсч байсан бол 2019 онд 4.3 хувь болсон)-тай холбоотой. Түүхий эд (голчлон нүүрс, төмрийн хүдэр)-ийн үнэ дэлхийн зах зээлд харьцангуй өндөр түвшинд хадгалагдаж, гадаад эрэлт харьцангуй сайн байсан нь экспортын өсөлтийг ийнхүү тэтгэлээ. Нөгөө талаас, импорт, хэрэглээний зээлийн өсөлтийг сааруулах зорилгоор 2019 оноос хэрэгжүүлж эхэлсэн макро зохистой бодлого үр дүнгээ өгч, боловсруулах салбарын өсөлт удааширсан зэргээс шалтгаалан импортын өсөлт ийнхүү нэлээд буурчээ (Зураг I.23). ГШХО нь 2019 онд 2.11 тэрбум ам.доллар (2018 онд 2.14 тэрбум ам.доллар)-т хүрч урсгал дансны алдагдлыг голлон санхүүжүүлсэн байна. Түүнчлэн, Монголын ипотекийн корпораци (МИК) 2019 оны 1 дүгээр сард гадаад бонд гаргасан нь багцын хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлж 368 сая ам.долларт хүргэв.18 Ингэснээр төлбөрийн Зураг Зураг тэнцэл I.23. I.23. 2018 Макро Макро онд зохистой 141 зохистой бодлого сая ам.долларын Зураг бодлого алдагдалтай ЗурагI.24. Төлбөрийн I.24. байсан Төлбөрийн бол тэнцэл 2019 онд тэнцэл2019 2019 453 сая онд онд ам.долларын импортын импортын ашигтай өсөлтийг гарлааөсөлтийгхязгаарлахад хязгаарлахад чухал (Зураг I.24). чухал сайжрав сайжрав үүрэгтэй үүрэгтэйбайв байв Зураг I.23. Импорт, Импорт, Макро зээлийн зээлийнзохистой жилийн өсөлт жилийн бодлого импортын өсөлт Зураг I.24. Төлбөрийн Төлбөрийн Төлбөрийн тэнцлийн тэнцэл 2019 үзүүлэлтүүд тэнцлийн (ДНБ үзүүлэлтүүд онд -ий (ДНБ сайжрав %% -ий ) ) өсөлтийг хязгаарлахад чухал үүрэгтэй байв Импорт, зээлийн жилийн өсөлт Төлбөрийн тэнцлийн үзүүлэлтүүд (ДНБ-ий %) Төлбөрийн Төлбөрийн тэнцэл тэнцэл Нийт импорт: Нийт ЗТ ЗТ импорт: Цэвэр ГШХО Цэвэр ГШХО Үйлдвэрлэлийн Үйлдвэрлэлийнорцын импорт: орцын ЗТ ЗТ импорт: 30% 30% Урсгал Урсгалтэнцэл тэнцэл 55% 55% Зээлийн өсөлт: Зээлийн БТ БТ өсөлт: Хөрөнгө, Хөрөнгө,санхүүгийн санхүүгийнтэнцэл тэнцэл 60 60 40% 40% 50 50 20% 20% 40 40 25% 25% 30 30 20 20 10% 10% 10% 10% 10 10 0 0 -5% -5% -10-10 0%0% -20-20 -20% -20% -30-30 -40-40 -35% -35% -10% -10% -50-50 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019урьд 2015M09 2015M12 2016M03 2016M06 2016M09 2016M12 2017M03 2017M06 2017M09 2017M12 2018M03 2018M06 2018M09 2018M12 2019M03 2019M06 2019M09 2019M12 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019урьд 2015M09 2015M12 2016M03 2016M06 2016M09 2016M12 2017M03 2017M06 2017M09 2017M12 2018M03 2018M06 2018M09 2018M12 2019M03 2019M06 2019M09 2019M12 Эх сурвалж: Монголбанк; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. Эх сурвалж Тэмдэглэл: Эх : Монголбанк ЗТ сурвалж := Зүүн тал; ;БТ Монголбанк Дэлхийн банкны = баруун ; Дэлхийн тал. мэргэжилтнүүдийн банкны тооцоолол мэргэжилтнүүдийн . . тооцоолол Тэмдэглэл: ЗТ Тэмдэглэл: == ЗТ Зүүн тал Зүүн ; БТ тал == ; БТ баруун баруунтал. тал. Төлбөрийн Төлбөрийн тэнцлийн тэнцлийн дарамт дарамт буурч, буурч, гадаад гадаад валютын валютын албан албан нөөц нөөц нэмэгдэв нэмэгдэв (Зураг (Зураг I.25). I.25). Төлбөрийн тэнцлийн дарамт 2018 18 Төлбөрийн тэнцлийн дарамт 2018 онд өндөронд өндөр МИК нь 2019 оны 1 дүгээр сард ЗГ-ын баталгаагүй 300 сая ам.долларын бондыг 9.75 хувийн хүү, 3 жилийн байсан байсанболовч боловч хугацаатайгаар МУХБ МУХБ арилжаалав.2018 2018 оны оны1010дугаар дугаар сард сард ЗурагЗураг I.25. I.25.Гадаад Гадаад валютын валютын албан албан нөөц нөөц 500 500 орчим орчим сая сая ам.долларын ам.долларын гадаад гадаад бонд нэмэгдэв бонд нэмэгдэв гаргасан нь багцын хөрөнгө оруулалтыг ГВАН (тэрбум ам.доллар): ЗТ ЗТ гаргасан нь багцын хөрөнгө оруулалтыг ГВАН (тэрбум ам.доллар): | 19 | Ам.доллартай Ам.доллартайхарьцах төгрөгийн харьцах нэрлэсэн төгрөгийн ханш: нэрлэсэн БТ БТ ханш: нэмэгдүүлж, улмаар нэмэгдүүлж, гадаад валютын улмаар гадаад валютын албаналбан 4.54.5 нөөц оны нөөц эцэст 3.5 оны эцэст 3.5 тэрбум тэрбум ам.доллар ам.доллар 2700 2700 (импортын 5 сарын хэрэгцээ )- т хүрсэн. донор 3.53.5 (импортын 5 сарын хэрэгцээ)-т хүрсэн. донор 2500 2500 2.52.5 55% Зээлийн өсөлт: БТ Хөрөнгө, санхүүгийн тэнцэл 60 40% 50 20% 40 25% 30 20 10% 10% 10 0 -5% -10 Эдийн засгийн тогтвортой байдал, банкны 0% зээлийн -20 өсөлт -20% -30 -40 -35% -10% -50 Төлбөрийн тэнцлийн дарамт буурч, гадаад валютын албан нөөц нэмэгдэв (Зураг I.25). 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019урьд 2015M09 2015M12 2016M03 2016M06 2016M09 2016M12 2017M03 2017M06 2017M09 2017M12 2018M03 2018M06 2018M09 2018M12 2019M03 2019M06 2019M09 2019M12 Төлбөрийн тэнцлийн дарамт 2018 онд өндөр байсан боловч МУХБ 2018 оны 10 дугаар сард 500 орчим сая ам.долларын гадаад бонд гаргасны зэрэгцээ Монголбанкны иргэд, ААН-үүдээс шууд худалдан авсан алтны хэмжээ түүхэн дээд хэмжээ (800 орчим сая ам.доллар)-д хүрч, Эх сурвалж : Монголбанк гадаад валютын ; Дэлхийн нөөцөд банкны мэргэжилтнүүдийн томоохон эерэг нөлөө тооцоолол үзүүлэв.. Түүнчлэн, Монголбанк 2019 онд Тэмдэглэл: ЗТ = Зүүн тал; БТ = баруун тал. гадаад валютын нөөцийг үргэлжлүүлэн нэмэгдүүлж 4.3 тэрбум ам.доллар (7 орчим сарын импортын хэрэгцээ)-т хүргээд байна. Үүнд МИК-ийн гадаад бонд, донор байгууллагуудын Төлбөрийн дэмжлэг,тэнцлийн худалдааны дарамт тэнцэлбуурч, гадаад сайжирсан валютын зэрэг нь чухалалбан нөлөөнөөц нэмэгдэв (Зураг I.25). үзүүллээ. Төлбөрийн тэнцлийн дарамт 2018 онд өндөр Төв банкны гадаад валютын захад хийх байсан боловч МУХБ 2018 оны 10 дугаар сард Зураг I.25. Гадаад валютын албан нөөц интервенц нэмэгдэж, улмаар төгрөгийн 500 орчим нэмэгдэв ханш сая 2019 ам.долларын бонд Зураг гадаадболон I.25. Гадаад валютын албан нөөц нэмэгдэв онд ам.доллар гаргасан нь багцын оруулалтыг хөрөнгө чангарлаа. ГВАН (тэрбум ам.доллар): ЗТ юанийн эсрэг бодитоор Ам.доллартай харьцах төгрөгийн нэрлэсэн ханш: БТ нэмэгдүүлж, улмаар гадаад валютын 2018 онд төгрөгийн ханш ам.долларын албан 4.5 оны 9 эцэст нөөц эсрэг 3.5 тэрбум хувь, юанийн эсрэг 3.4ам.доллар хувиар 2700 суларч байсан бол 2019 (импортын 5 сарын хэрэгцээ)-т хүрсэн. онд харгалзан Хамтарсан донор 3.5 2500 3.4 хувь, 2.1 хувиар суларчээ. Монголбанк Түүнчлэн, Монголбанкны иргэд, ААН-үүдээс 2.5 2300 2018 онд валютын интервенцид 1.5 хөтөлбөр худалдан шууд тэрбум авсан алтны ам.долларыг хэмжээ зарцуулсан болтүүхэн 2019 1.5 2100 дээд хэмжээ (800 орчим онд нэмэгдүүлж сая ам.доллар 2.86 тэрбум )-д ам.долларыг 0.5 1900 хүрч, гадаад валютын зарцуулжээ нөөцөд (Шигтгээ эерэг томоохон ханш I.4).19 Төгрөгийн -0.5 1700 2014M06 2014M12 2015M06 2015M12 2016M06 2016M12 2017M06 2017M12 2018M06 2018M12 2019M06 2019M12 үзүүлэв. нөлөөсулрах Монголбанк дарамт оны эхэнд 2019 онд гадаад хязгаарлагдмал байсан боловч сүүлийн хагаст валютын нөөцийг үргэлжлүүлэн нэмэгдүүлж эрчимлээ. Эх сурвалж: Монголбанкны төлбөрийн тэнцэл, Үүнд нэг талаас 4.3 тэрбум ам.долларын ам.доллар (7 орчимханш дэлхийн сарын гадаад Эх сурвалж: статтистик; төлбөрийн Монголбанкны секторын Дэлхийн тэнцэл, банкны зах зээлд чангарах хандлагатай байсан нь статтистик; Дэлхийн банкны гадаад секторын тооцоолол. мэргэжилтнүүдийн импортын хэрэгцээ)-т хүргээд байна. Үүнд нөлөөлсөн (Зураг I.26) бол нөгөө талаас ЗТ = Зүүнтооцоолол. мэргэжилтнүүдийн Тэмдэглэл: тал; БТ = баруун тал. МИК-ийнМонгол Улс гадаад донор Тэмдэглэл: ЗТ = Зүүн тал; БТ = баруун тал. бонд, жагсаалт”- ФАТФ-ын “саарал байгууллагуудын дэмжлэг нд орж, зах зээлд чухал үймээн үүссэнтэй нөлөө холбоотой. Худалдааны гол түнш орнууд (ОХУ, БНХАУ)- үзүүллээ. тай харьцуулахад Монгол Улсын инфляци өндөр байсан тул төгрөгийн бодит үйлчилж буй ханш 2018 онд 5 хувиар, 2019 оны эхний 10 сард 3.7 хувиар чангарлаа. Энэ нь уул уурхайн Төв банкны гадаад валютын бус худалдаалагддаг захад салбарын хийх өрсөлдөх интервенц чадварт нэмэгдэж, сөргөөр улмаар нөлөөлсөн байх төгрөгийн боломжтой (Зураг 2019 онд ам.доллар болон юанийн эсрэг харьцангуй багаар суларлаа. 2018 онд ханш I.27).20 төгрөгийн ханш ам.долларын эсрэг 9 хувь, юанийн эсрэг 3.4 хувиар суларч байсан бол 2019 онд харгалзан 3.4 хувь, 2.1 хувиар суларчээ. Монголбанк 2018 онд валютын интервенцид 1.5 тэрбум ам.долларыг зарцуулсан бол 2019 онд нэмэгдүүлж 2.86 тэрбум 8 19 Дээрх хугацаанд (7-8 дугаар сард), Чилийн мөнгөн тэмдэгт ам.долларын эсрэг 5 хувиар, ОХУ-ын рубль 4.1 хувиар, Хятадын юань 3 хувиар тус тус суларчээ. 20 Ган-Очир болон Мөнхбаяр (2019) нарын судалгаанд 2000-03, 2007-08 онуудад төгрөгийн бодит ханш дутуу үнэлэгдэж байсан бол 2018 оны сүүлээс эхлэн мөн ижил нөхцөл байдал үүсч байна гэж дүгнэжээ. | 20 | ам.долларыгзарцуулжээ. ам.долларыг зарцуулжээ.Интервенцийн хэмжээийнхүү Интервенцийнхэмжээ нэмэгдсэннь ийнхүүнэмэгдсэн төгрөгийнханш ньтөгрөгийн ханш багаар багаар сулрах сулрах гол гол нөхцөл нөхцөл болов болов (Шигтгээ (Шигтгээ I.4). I.4).2 2 МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ Зураг Зураг I.26. Зураг I.26. I.26. Ам.долларын Ам.долларын Ам.долларын ханш ханш ханш 20119 20119 2019 онд онд онд Зураг Зураг Зураг I.27. I.27. I.27. Бодит Бодит Бодит үйлчилж үйлчилж үйлчилж буй буй буй ханш ханш ханш 2019 2019 2019 оны оныоны эхний чангарлаа чангарлаа ...... чангарлаа... эхний эхний 10 сард1010 сард сард чангарч чангарч чангарч байв байв байв Зарим Зарим Зарим улсуудын улсуудын улсуудын үндэсний үндэсний үндэсний мөнгөн мөнгөн тэмдэгтийн тэмдэгтийн мөнгөн тэмдэгтийн Төгрөгийн Төгрөгийн Төгрөгийн нэрлэсэн нэрлэсэн нэрлэсэн ханш, ханш, ханш, нэрлэсэн нэрлэсэн нэрлэсэн болон болон бодит бодит үйлчилж үйлчилж ам.доллартай ам.доллартай ам.доллартай харьцах харьцах харьцах ханшийн ханшийн ханшийн өөрчлөлт өөрчлөлт өөрчлөлт буй буй буй ханшийн ханшийн ханшийн индекс индекс индекс (2017 (2017.10 (2017 .10 .10 сар сар сар =100) =100) =100) Бодит Бодит үйлчилж үйлчилж буйбуй ханш ханш Чили Чили 12% 12% 115 115 Нэрлэсэн Нэрлэсэн үйлчилж үйлчилж буйбуй ханш ханш ам.доллартай ам.доллартай харьцах харьцах төгрөгийн төгрөгийн ханш ханш Казакстан Казакстан 3%3% 110 110 Монгол Монгол 3%3% сулрах сулрах Евро Евро 2%2% 105 105 БНХАУ БНХАУ 2%2% 100 100 Өмнөд Өмнөд Африк Африк 1%1% Ботсвана Ботсвана 1%1% 95 95 Малайз Малайз -1% -1% Япон Япон -3% -3% 90 90 2017M12 2018M01 2018M02 2018M03 2018M04 2018M05 2018M06 2018M07 2018M08 2018M09 2018M10 2018M11 2018M12 2019M01 2019M02 2019M03 2019M04 2019M05 2019M06 2019M07 2019M08 2019M09 2019M10 2019M11 2019M12 2017M12 2018M01 2018M02 2018M03 2018M04 2018M05 2018M06 2018M07 2018M08 2018M09 2018M10 2018M11 2018M12 2019M01 2019M02 2019M03 2019M04 2019M05 2019M06 2019M07 2019M08 2019M09 2019M10 2019M11 2019M12 Индонези Индонези -3% -3% ОХУ ОХУ -7% -7% Эх сурвалж: Төлбөрийн тэнцэл, гадаад секторын Эх сурвалж: Монголбанк; Дэлхийн банкны ЭхЭх сурвалж сурвалж : Төлбөрийн : Төлбөрийн тэнцэл, тэнцэл, гадаад гадаад секторын секторын ЭхЭх сурвалж сурвалж : Монголбанк : Монголбанк ; Дэлхийн ; Дэлхийн банкны банкны статистик (Монголбанк); Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. (Монголбанк статистик (Монголбанк статистик Дэлхийн банкны ); ); Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн тооцоолол тооцоолол . . мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн тооцоолол тооцоолол . . Шигтгээ I.4. Валютын ханш болон интервенц Монгол Улс ФАТФ-ын Шигтгээ Шигтгээ “саарал I.3. I.3. Валютын Валютын жагсаалт”-нд ханш ханш орсноор болон болон зах интервенц интервенц зээлд сөрөг хүлээлт бий болсон тул төгрөгийн ханшийг тогтворжуулах зорилгоор Монголбанк нь гадаад валютын захад Монгол Монгол оролцож Улс Улс ФАТФ ФАТФ байна. - -ын ын 2018 “саарал “саарал оны 4 дүгээр жагсаалт” сараас-хойшхи жагсаалт” -нд нд орсноор орсноор хугацаанд зах зах зээлд зээлд зээлийн сөрөг сөрөг хүлээлт хүлээлт харьцангуй бий зөөлөнбий болсонтой болсонтой бодлогын уялдан уялдан нөлөөгөөр төгрөгийн төгрөгийн төгрөгийн ханшийг ханшийг тогтворжуулах ханш тогтворжуулах сулрах дарамт эргээд зорилгоор зорилгоор нэмэгдэв. Монголбанк Монголбанк 2018 оны 3 нь нь гадаад гадаад дугаар валютын сараас валютын 2019 оны захад захад3 оролцож оролцож дугаар сар байна. байна. хүртэлх 2018 2018 оны оны хугацаанд 44 дүгээр дүгээр сараас сараас төгрөгийн хойшхи хойшхи ханш хугацаанд хугацаанд ам.долларын зээлийн зээлийн эсрэг 10.5 харьцангуй харьцангуй хувиар суларч зөөлөн зөөлөн бодлогын бодлогын 2,644 ₮/$-т хүрлээ. 2019 нөлөөгөөр нөлөөгөөр оны 4-9ханш төгрөгийн төгрөгийн дүгээр ханш саруудын сулрах сулрах дарамтхооронд дарамт эргээд эргээд экспортын нэмэгдэв. нэмэгдэв. орлого, 2018 2018 ГШХО-ын оны оны 33 дугаар эрчимтэй дугаар сараас сараас өсч, импорт 2019 2019 оны оны 33 удааширсан дугаар сар дугаар сар хүртэлх хугацаанд төгрөгийн ханш ам.долларын эсрэг 10.5 хувиар суларч 2,644 ₮/$-т т тул хүртэлх дэлхийн хугацаанд зах зээлд ам.долларын төгрөгийн ханш ханш ам.долларынчангарах хандлагатай эсрэг 10.5 хувиар байсан суларч ч төгрөгийн 2 ,644 ₮/$- ханш2019 хүрлээ. хүрлээ. ам.долларын 2019 оны оны 4- 49-9 эсрэгдүгээр дүгээр харьцангуй саруудын саруудын тогтвортой хооронд хооронд байв. Гэхдээ экспортын экспортын 10 дугаар орлого, орлого, ГШХО ГШХО сард -ын-ын Монгол эрчимтэй эрчимтэй Улс нь өсч өсч ФАТФ- , импорт , импорт ын “саарал жагсаалт”-д орсонтой холбогдуулан төгрөгийн ханш огцом суларлаа. Ам.долларын удааширсан удааширсан тултул дэлхийн дэлхийн зах зах зээлд зээлд ам.долларын ам.долларын ханш ханш чангарах чангарах хандлагатай хандлагатай байсан байсан чч төгрөгийн төгрөгийн ханш ханш ханш 2700 төгрөг рүү дөхсөн тул Монголбанк гадаад валютын зах зээл дэх оролцоогоо нэмэгдүүлж, ам.долларынэсрэг ам.долларын харьцангуй эсрэгхарьцангуй тогтвортой тогтвортой байв.Гэхдээ байв. Гэхдээ 10 дугаарсард 10дугаар сард МонголУлс Монгол Улс ньньФАТФ ФАТФ -ын -ын улмаар 2019 оны 4 дүгээр улиралд 1 тэрбум ам.долларыг зарцуулсан нь түүхэн дэх хамгийн өндөр “саарал “саарал хэмжээ жагсаалт” жагсаалт” байв (Зураг -д -д орсонтой орсонтой I.28). холбогдуулан холбогдуулан төгрөгийн төгрөгийн огцом ханшогцом ханш суларлаа. суларлаа. Ам.долларынханш Ам.долларын ханш 2700төгрөг 2700 төгрөгрүү рүүдөхсөндөхсөнтул Монголбанкгадаад тулМонголбанк гадаадвалютын валютынзах захзээл зээлдэх оролцоогоонэмэгдүүлж, дэхоролцоогоо нэмэгдүүлж, улмаар улмаар Зураг 2019 2019 I.28. оныоны Гадаад 44 дүгээр дүгээр валютын улиралд улиралд зах дахь 11 тэрбум тэрбум интервенц, ам.долларыг ам.долларыг зарцуулсан Зураг I.29. зарцуулсан ньнь Гадаад валютын түүхэн түүхэн дэх зээл дэх хамгийн 2018хамгийн оны 9 өндөр өндөр хэмжээ хэмжээ түүхэн байв байв (ЗурагI.28). (Зураг хандлага I.28).Гадаад Гадаадвалютынвалютыннөөц нөөцдүгээр хязгаарлагдмал хязгаарлагдмал сараас хойш тултул Монголбанк тогтмолМонголбанк буурлаа нь цаашид нь цаашид интервенцээ интервенцээ 1,100 бууруулж, бууруулж, Монголбанкнаасцэврээр Монголбанкнаас гадаадвалют: гадаад ЗТ валют:ЗТ зөвхөн зөвхөн зах нийлүүлсэн цэврээрнийлүүлсэн зах зээлийн зээлийн хэт хэт савалгааг 3,000 савалгааг сулруулах 35% сулруулах 35% зорилгоор зорилгоор Нийтхадгаламж Нийт л хадгаламж л дахь дахьоролцох, оролцох, валютын валютын төгрөгийн төгрөгийн 1,100 3,000 хадгаламж хадгаламж ханшийг ханшийг900 харьцангуй 900 харьцангуй уян эцэс Хугацааныэцэс Хугацааны уян дэх хатан хатан төгрөгийн дэхтөгрөгийн байлгах байлгах ньнь зүйтэй зүйтэй . . 30% 30% ам.доллартайхарьцах ам.доллартай харьцахханш: ханш:БТ БТ 2,500 2,500 700 700 2,000 2,000 25% 25% ам.доллар сая ам.доллар Зураг Зураг 500 500 I.28. I.28. Гадаад Гадаад валютын валютын зах зах дахь дахь Зураг Зураг I.29. I.29. Гадаад Гадаад валютын валютын зээл зээл 2018 2018 оны оны 99 интервенц, интервенц, 300 300 түүхэн түүхэн хандлага хандлага 1,500 1,500 дүгээр дүгээр 20% 20% сараас сараас хойш хойш тогтмол тогтмол буурлаа буурлаа 100 100 сая 1,000 1,000 15% 15% -100 -100 500 500 -300 -300 10% 10% 2018M01 2018M02 2018M03 2018M04 2018M05 2018M06 2018M07 2018M08 2018M09 2018M10 2018M11 2018M12 2019M01 2019M02 2019M03 2019M04 2019M05 2019M06 2019M07 2019M08 2019M09 2019M10 2019M11 2019M12 -500 0 2018M01 2018M02 2018M03 2018M04 2018M05 2018M06 2018M07 2018M08 2018M09 2018M10 2018M11 2018M12 2019M01 2019M02 2019M03 2019M04 2019M05 2019M06 2019M07 2019M08 2019M09 2019M10 2019M11 2019M12 -500 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 Эх сурвалж: Монголбанкны төлбөрийн тэнцэл, Эх сурвалж: Банкуудын балансын статистик, Эх сурвалж Эх сурвалж Монголбанкны төлбөрийн :: Монголбанкны тэнцэл, гадаад төлбөрийн тэнцэл, гадаад сурвалж Эх сурвалж Эх :: Банкуудын балансын статистик, Банкуудын балансын статистик, гадаад секторын статистик; Дэлхийн банкны Монголбанк; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн секторын статистик ; Дэлхийн секторын статистик; Дэлхийн банкны банкны Монголбанк ; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн Монголбанк; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн 2 2 мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. тооцоолол. Дээрх хугацаанд мэргэжилтнүүдийн Дээрх хугацаанд ЗТ = (7- мэргэжилтнүүдийн Тэмдэглэл: (7- тооцоолол 8 зүүн 8 дугаар дугаар тооцоолол тал; ..сард БТ сард = ), ), баруун Чилийн Чилийн мөнгөн тал. мөнгөн тэмдэгт тооцоолол тэмдэгт ам.долларын тооцоолол .. ам.долларын эсрэг эсрэг 55 хувиар, хувиар, ОХУ ОХУ -ын -ын рубль рубль 4.1 4.1 Тэмдэглэл: хувиар, хувиар, ЗТ = Хятадын Хятадын Тэмдэглэл: ЗТ =юань зүүн юань зүүн тал; 3 3тал; = БТ = хувиар хувиар БТ баруун тустус баруунтус тус тал. суларчээ суларчээ тал. . . Төгрөгийн ханш Төгрөгийн ханш сулрах дарамтыг сааруулах сулрах дарамтыг сааруулах зорилгоор Монголбанк гадаад гадаад валютын зорилгоор Монголбанк валютын эх эх үүсвэрт тооцох үүсвэрт заавал байлгах тооцох заавал нөөцийн хувийг байлгах нөөцийн 9 9 нэмэгдүүлэв. хувийг Инфляци буурч, нэмэгдүүлэв. Инфляци эдийн засгийн буурч, эдийн засгийн өсөлт саарах өсөлт хандлагатай болсон саарах хандлагатай тул Монголбанкны болсон тул Монголбанкны Мөнгөний Мөнгөний бодлогын бодлогын хороо 2019 оны хороо 2019 12 дугаар оны 12 | 21 | дугаар сарын 20 сарын 20--ны өдрийн ны өдрийн хурлаар хурлаар бодлогын хүүг 11 бодлогын хүүг хувьд хэвээр 11 хувьд хэвээр хадгалах шийдвэр гаргав. хадгалах шийдвэр Төгрөгийн гаргав. Төгрөгийн ханш сулрах ханш сулрах хүлээлт зах зээлд хүлээлт зах үүсч, иргэд зээлд үүсч, хадгаламжаа гадаад иргэд хадгаламжаа валют руу руу хөрвүүлж гадаад валют эхэлсэн нь хөрвүүлж эхэлсэн эргээд нь эргээд төгрөгийн ханш төгрөгийн ханш сулрах дарамтыг нэмэгдүүлж сулрах дарамтыг байна гэж нэмэгдүүлж байна гэж үзсэн тул гадаад гадаад валютын үзсэн тул пассивт тооцох валютын пассивт тооцох заавал байлгах заавал байлгах нөөцийн хувийг 12 нөөцийн хувийг хувиас 15 12 хувиас 15 хувьд хүргэн нэмэгдүүллээ. нэмэгдүүллээ. Нөгөө хувьд хүргэн талаас, гадаад Нөгөө талаас, гадаад Эдийн засгийн тогтвортой байдал, банкны зээлийн өсөлт Төгрөгийн ханш сулрах дарамтыг сааруулах зорилгоор Монголбанк гадаад валютын эх үүсвэрт тооцох заавал байлгах нөөцийн хувийг нэмэгдүүлэв. Инфляци буурч, эдийн засгийн өсөлт саарах хандлагатай болсон тул Монголбанкны Мөнгөний бодлогын хороо 2019 оны 12 дугаар сарын 20-ны өдрийн хурлаар бодлогын хүүг 11 хувьд хэвээр хадгалах шийдвэр гаргав. Хадгаламжийн долларжилт нэмэгдэхийн хэрээр мөнгөний бодлогын хүүний суваг сулрах эрсдэлтэй гэж үзээд Монголбанк гадаад валютын пассивт тооцох заавал байлгах нөөцийн хувийг 12 хувиас 15 хувьд хүргэн нэмэгдүүллээ. Нөгөө талаас, гадаад валютын зээлийн эрсдэлийн жинг нэмэгдүүлсэн нь үр дүнд хүрч зээлийн долларжилт 2018 оны 9 дүгээр сараас эхлэн буурч байна (Зураг I.29). Гадаад валютын нөөц хязгаарлагдмал тул Монголбанк нь цаашид их хэмжээний интервенцийг үргэлжлүүлэх нь тохиромжгүй. Гадаад валютын интервенц нэмэгдэхийн хэрээр иргэд ханш сулрах дарамт өндөр байна гэж таамаглавал гадаад валютын эрэлтийг улам нэмэгдүүлж, төгрөгийн ханш сулрах дарамтыг эрчимжүүлж болзошгүй. Иймд санхүүгийн долларжилтыг бууруулах дээрх бодлогын арга хэмжээний нөлөөг нэмэгдүүлэхэд төгрөгийн ханшийг харьцангуй уян хатан байлгаж, төгрөгийн ханш сулрах, чангарах эрсдэл аль аль нь байж болохыг зээлдэгч болон хадгаламж эзэмшигч нарт мэдээлж байх нь чухал юм. A6. Мөнгөний бодлого: Мөнгөний бодлогын төлөв алгуур чангарч байгаа ч санхүүгийн системд эрсдэл өндөр байна. Мөнгөний бодлогын төлөв 2018 оны сүүл үеэс чангарч эхэлснээр төлбөрийн тэнцлийн эрсдэл буурлаа. Монголбанк 2018 оны эцэст мөнгөний бодлогын төлөвийг чангаруулж, уян хатан ханшийн бодлого баримталж байгаагаа бататгасан юм. Дотоодын зээлийн өсөлт 2018 онд эрчимжиж 26.5 хувьд хүрснээр импортыг хөөрөгдөж, гадаад тэнцвэр алдагдах эрсдэлийг нэмэгдүүлэв. Зээлийн өсөлт ийнхүү эрчимжсэн нь бодлогын хүүг өмнө нь бууруулсан хожуу үеийн нөлөө, зах зээлийн итгэл сайжирсан, Активын чанарын үнэлгээний үр дүнд банкуудын өөрийн хөрөнгийн дутагдал хүлээлтээс бага гарч зах зээлд эерэг дохио үзүүлсэн зэрэгтэй холбоотой. Монголбанк импорт болон зээлийн эрчимтэй өсөлтийг сааруулах зорилгоор макро зохистой бодлогын хэд хэдэн арга хэмжээг шат дараатайгаар хэрэгжүүллээ. Тодруулбал, иргэдийн ипотекийн бус зээлийн өр, орлогын харьцааг 100 хүртэлх хувиас бууруулж 60 хувьд тогтоох, зээлийн хугацааг бууруулах, ханшийн эрсдэлээ удирдах чадамжгүй зээлдэгчдийн гадаад валютын зээлийн эрсдэлийн жинг нэмэгдүүлэх зэрэг арга хэмжээг авлаа. Түүнчлэн, Монголбанк нь 2018 оны 11 дүгээр сарын хурлаар бодлогын хүүг 1 нэгж хувиар нэмэгдүүлсэн юм.21 Эдгээр арга хэмжээний үр дүнд зээлийн өсөлт 2019 оны эцэст 5 хувьд хүрч саарлаа (Зураг I.30, I.31). 21 Макро зохистой бодлогын шийдвэрийг 2018 оны сүүлд гаргасан боловч 2019 оны эхнээс хэрэгжүүлж эхэлсэн. Бодлогын хязгаарлалт хэрэгжихээс урьтаж 2018 оны сүүлийн улиралд банкууд их хэмжээний хэрэглээний зээл олгосон юм. Өр, орлогын харьцаанд тогтоосон 60 хувийн хязгаарлалт нь олон улсын жишигтэй харьцуулахад өндөр түвшинд тооцогдож байна. | 22 | хадгаламж нэмэгдэхэд хадгаламж нөлөөлсөн байж нэмэгдэхэд нөлөөлсөн байж болзошгүй. болзошгүй. Иймд Иймд хадгаламжийн долларжилтыг бууруулах хадгаламжийн долларжилтыг бууруулах дээрх бодлогын дээрх арга хэмжээний бодлогын арга хэмжээний нөлөөг нөлөөг нэмэгдүүлэхэд нэмэгдүүлэхэд төгрөгийн төгрөгийн ханшийг харьцангуй уян ханшийг харьцангуй хатан уян хатан байлгаж, Монголбанк байлгаж, интервенцээ хязгаарлах Монголбанк интервенцээ хязгаарлах нь нь тохиромжтой. тохиромжтой. Нөгөө талаас, хадгаламжийн Нөгөө талаас, хадгаламжийн долларжилт нэмэгдэх долларжилт тусам мөнгөний нэмэгдэх тусам мөнгөний бодлогын бодлогын хүүний хүүний суваг, суваг, бодлогын үр нөлөөнд бодлогын үр сөргөөр нөлөөнд сөргөөр нөлөөлж болно. нөлөөлж болно. МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ Зураг Зураг I.30. Зураг I.30.Мөнгөний I.30. Мөнгөний Мөнгөний бодлогын бодлогын бодлогын төлөв төлөв төлөв 2018 оны ЗурагI.31. Зураг Зураг I.31. I.31. Макро Макро Макро зохистой зохистой зохистой бодлогын бодлогын бодлогын нөлөөгөөр сүүлээс 2018 2018 оны чангарав… оны сүүлээс сүүлээс чангарав чангарав…… зээл, импортын нөлөөгөөр зээл, нөлөөгөөр өсөлт саарлаа импортын өсөлт зээл, импортын саарлаа өсөлт саарлаа Жилийнинфляци: Жилийн ЗТ инфляци: ЗТ 35% 35% 28% 28% Зээлийнөсөлт: Зээлийн ЗТ өсөлт:ЗТ 17% 17% 25% 25% Бодлогынхүү: Бодлогын БТ хүү: БТ 15% 15% 22% 22% 20% 20% 13% 13% 19% 19% 16% 16% 11% 11% 5% 5% 13% 13% Зах Зах зээлийн зээлийн хүүгийн хүүгийн түвшин түвшин буурах буурах хандлагатай хандлагатай байна. байна. Банк Банк хоорондын хоорондын захын захын хүү хүү 9% 9% 10% 10% 7% 7% -10% -10% 2014- 2014- 164%16 онуудад онуудад өндөр өндөр түвшинд түвшинд хадгалагдаж хадгалагдаж байсан байсан бол бол 2016 2016 оныоны 10 10 дугаар дугаар сараас сараас 2018 2018 7% 7% Хэрэглээнийзээлийн Хэрэглээний өсөлт зээлийнөсөлт 4% 5% 5% Хэрэглээнийимпортын Хэрэглээний өсөлт импортынөсөлт оны оны 2 2 дугаар дугаар сарсар хүртэлх хүртэлх хугацаанд хугацаанд бодлогын бодлогын хүүг хүүг 44 удааудаа бууруулсны бууруулсны нөлөөгөөр нөлөөгөөр банк банк 1% 1% 3% 3% -25% -25% -2% -2% 2015M12 2015M12 2016M03 2016M03 2016M06 2016M06 2016M09 2016M09 2016M12 2016M12 2017M03 2017M03 2017M06 2017M06 2017M09 2017M09 2017M12 2017M12 2018M03 2018M03 2018M06 2018M06 2018M09 2018M09 2018M12 2018M12 2019M03 2019M03 2019M06 2019M06 2019M09 2019M09 2019M12 2019M12 2015M12 2015M12 2016M03 2016M03 2016M06 2016M06 2016M09 2016M09 2016M12 2016M12 2017M03 2017M03 2017M06 2017M06 2017M09 2017M09 2017M12 2017M12 2018M03 2018M03 2018M06 2018M06 2018M09 2018M09 2018M12 2018M12 2019M03 2019M03 2019M06 2019M06 2019M09 2019M09 2019M12 2019M12 хоорондын хоорондын захын захын хүү хүү буурах буурах хандлагатай хандлагатай боллоо боллоо (Зураг (Зураг I.32). I.32). Түүнчлэн, Түүнчлэн, Засгийн Засгийн газар газар 2017 2017 1% 1% -5% -5% -8% -8% -1% -1% оны оны сүүлээс Эх Эх сүүлээс дотооддоо дотооддоо бонд бонд шинээр шинээр гаргахаа гаргахаа зогсоосон зогсоосон ньнь захзахзээлийн зээлийн хүү хүү буурахад буурахад мөн мөн сурвалж Эхсурвалж сурвалж::: Монголбанк Монголбанк Монголбанк; ;; Дэлхийн Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийнтооцоолол мэргэжилтнүүдийн банкнымэргэжилтнүүдийн Дэлхийнбанкны тооцоолол тооцоолол. .. нөлөөлжээ. нөлөөлжээ. Тэмдэглэл: Тэмдэглэл: Тэмдэглэл: Төгрөгийн ЗТ ЗТ Төгрөгийн ЗТ==зүүн = зүүн тал; зүүнтал; зээлийн тал; БТ БТзээлийн БТ== жигнэсэн баруун =баруун баруун жигнэсэн тал. тал. тал. дундаж дундаж хүүхүү 2017 2017 онд онд 19 19хувь хувь байсан байсан бол бол 2017 2017 онд онд 1717 хувьд хувьд хүрэв. хүрэв. Хэдийгээр Хэдийгээр банкуудын банкуудын нөөц нөөц нэмэгдэж, нэмэгдэж, илүүдэл илүүдэл нөөц нөөц ихтэй ихтэй байсан байсан боловч боловч Зах зээлийн хадгаламжийн хадгаламжийн хүү хүүгийн хүү харьцангуй харьцангуй түвшин хөшүүн буурах хөшүүн байлаа. хандлагатай байлаа. Тодруулбал, Тодруулбал, байна. Бодлогын жигнэсэн хадгаламжийн хадгаламжийн хүүг дагаад жигнэсэн банк дундаж дундаж хоорондын захын хүү нь 2016 оны дунд үеэс 2018 он хүртэлх хугацаанд буурч байсан бол хүү хүү 2017 2017 онд онд 1313хувь, хувь, 2018 2018 онд онд 12 12 хувь хувь байсан байсан бол бол 2019 2019 онд онд 10.510.5 хувь хувь хүрлээ. хүрлээ. Хадгаламжийн Хадгаламжийн түүнээс хойш ялимгүй нэмэгдээд байна (Зураг 10 I.32). Төгрөгийн зээлийн жигнэсэн дундаж хүү 10 хүүний хүүний харьцангуй харьцангуй хөшүүн хөшүүн байдал байдал ньнь цөөн цөөн тооны тооны томтом хадгаламж хадгаламж эзэмшигчдийг эзэмшигчдийг татах татах 2017 онд 19 хувь байсан бол 2017 онд 17 хувьд хүрэв. Хадгаламжийн жигнэсэн дундаж хүү зорилготой зорилготой 2017 онд банкуудын банкуудын 13 хувь, 2018 хүчтэй хүчтэй өрсөлдөөнтэй онд 12 өрсөлдөөнтэй хувь байсан бол холбоотой холбоотой 2019 онд (Зураг (Зураг 10.5 I.33). хувьI.33). хүрлээ (Зураг I.33).22 Зураг Зураг I.32. I.32. Зураг Бодлогын I.32. хүүг Бодлогын Бодлогынхүүг хүүг дагаад дагаад дагаад банк банк банк Зураг Зураг Зураг I.33. I.33. I.33. Санхүүгийн Санхүүгийн Санхүүгийн эхэх эх үүсвэрүүсвэр үүсвэр нэмэгдэж, нэмэгдэж, нэмэгдэж, зээлийн хоорондын хоорондын хоорондын захын захын захын хүү хүү хүү ялимгүй ялимгүй ялимгүй өсөв өсөв өсөв… …… зээлийн зээлийн дундаж хүү дундаж дундаж алгуур хүү хүүалгуур буурлаа алгуур буурлаа буурлаа Банк Банк хоорондын хоорондын Банк хоорондынзахын захын хүү, хүү, захын Монголбанкны Монголбанкны хүү, Монголбанкны Төгрөгийн Төгрөгийн Төгрөгийн хадгаламж хадгаламж хадгаламж болон болонболонзээлийн зээлийн зээлийн жигнэсэн жигнэсэн жигнэсэн дундаж бодлогын бодлогын бодлогын хүү хүү хүү (%) (%)(%) хүү (%) дундаж дундажхүү (%) хүү (%) Засгийн газрын Засгийн газрын бонд 12 долоо бонд хоног 12 долоо хоног Хүүний Хүүний зөрүү: зөрүү: БТ БТ Банк хоорондын Банк хоорондын хадгаламжийн хадгаламжийн хүү хүү Зээлийн Зээлийн дундаж дундаж хүү хүү Овернайт Овернайт зээлийн зээлийн хүү хүү Хадгаламжийн Хадгаламжийн дундаж дундажхүү хүү Монголбанкны Монголбанкны бодлогын бодлогын хүү хүү Монголбанкны Монголбанкны бодлогын бодлогынхүү хүү 18 18 21 21 800800 16 16 19 19 17 17 14 14 15 15 12 12 13 13 300300 10 10 11 11 9 9 8 8 7 7 6 6 5 5 -200 -200 2015M08 2015M08 2015M12 2015M12 2016M04 2016M04 2016M08 2016M08 2016M12 2016M12 2017M04 2017M04 2017M08 2017M08 2017M12 2017M12 2018M04 2018M04 2018M08 2018M08 2018M12 2018M12 2019M04 2019M04 2019M08 2019M08 2019M12 2019M12 2016M04 2016M04 2016M08 2016M08 2016M12 2016M12 2017M04 2017M04 2017M08 2017M08 2017M12 2017M12 2018M04 2018M04 2018M08 2018M08 2018M12 2018M12 2019M04 2019M04 2019M08 2019M08 2019M12 2019M12 Эх сурвалж: Монголбанк. сурвалж ЭхЭх : Монголбанк. сурвалж : Монголбанк. Зээлийн өсөлт саарсан нь мөнгөний нийлүүлэлт (М2)-ийн өсөлт удаашрах гол шалтгаан болов. Мөнгөний нийлүүлэлт 2018 онд 23 хувиар тэлж байсан бол 2019 онд өсөлт нь 7 хувь болж буурлаа. Улсын байгууллага олгосон зээл буурч, хувийн салбарт олгосон зээлийн Зураг Зураг I.34. I.34. өсөлт Мөнгөнийсаарсан Мөнгөний бол гадаад цэвэр актив нийлүүлэлтийн нийлүүлэлтийн нэмэгдэж, Зураг Зураг I.35. I.35. мөнгөний Төгрөгийн Төгрөгийн нийлүүлэлтийн хадгаламжийн хадгаламжийн өсөлтийг өсөлт өсөлт өсөлт өсөлт саарсан голлонсаарсан ньнь зээлийн зээлийн бүрдүүллээ өсөлт (Зурагөсөлт I.34). Пассив мөнгөний талаас мөнгөний нь нийлүүлэлтийн нийлүүлэлтийн харвал, төгрөгийн өсөлтийг өсөлтийг хадгаламж мөнгөний саарсантай саарсантай холбоотой нийлүүлэлтийнхолбоотой байв байв өсөлтийг голлон голлон голлон бүрдүүлжээ. Төгрөгийн тэтгэлээ тэтгэлээ хадгаламж 2018 онд 25 орчим хувиар М2 тэлж М2 байсан мөнгөний мөнгөний болөсөлтийн жилийн жилийн2019 онд 13 хувиар өссөн байна бүрэлдэхүүн, бүрэлдэхүүн, өсөлтийн М2 мөнгөний М2 (Зураг мөнгөнийI.35). жилийн жилийн өсөлтийн өсөлтийн бүрэлдэхүүн, бүрэлдэхүүн, актив актив талаас талаас пассив пассив талаас талаас Банкнаас Банкнаас бусад хувийн бусад сектор хувийн сектор Засгийн газар, Засгийн газар, улсынулсын байгууллага байгууллага Гадаад Гадаад валютын валютын хадгаламж хадгаламж 65%65% Гадаад Гадаад цэвэр цэвэр актив актив Төгрөгийн Төгрөгийн хадгаламж хадгаламж 40%40% 55% 22 Хадгаламжийн хүүний харьцангуй хөшүүн байдал нь цөөн тооны том хадгаламж эзэмшигчдийг татах зорилготой 55% М2 мөнгөний М2 мөнгөний Дотоод цэвэр Дотоод цэвэр нийлүүлэлтийн нийлүүлэлтийн зээлзээл өсөлт өсөлт Банкнаас Банкнаас гадуурх гадуурх мөнгө мөнгө 35%35% М2 мөнгөний М2 мөнгөний нийлүүлэлтийн нийлүүлэлтийн өсөлт өсөлт 45% банкуудын 45% хүчтэй өрсөлдөөнтэй холбоотой. 30%30% 35%35% 25%25% 25%25% | 23 | 20%20% 15%15% 15%15% 5% 5% -5%-5% 10%10% -15% -15% 5% 5% -25% -25% 0% 0% Эх сурвалж Эх сурвалж : Монголбанк. : Монголбанк. Эдийн засгийн тогтвортой байдал, банкны зээлийн өсөлт Зураг I.34. Мөнгөний Зураг нийлүүлэлтийн I.34. Мөнгөний нийлүүлэлтийн Зураг Зураг I.35. Төгрөгийн хадгаламжийн I.35. Төгрөгийн өсөлт хадгаламжийн өсөлт өсөлт саарсан өсөлт Зураг саарсан I.34. нь зээлийн нь нийлүүлэлтийн Мөнгөний өсөлт зээлийн өсөлт өсөлт Зурагмөнгөний мөнгөний нийлүүлэлтийн нийлүүлэлтийн I.35. Төгрөгийн өсөлтийг хадгаламжийн өсөлтийг өсөлт саарсан нь зээлийн өсөлт саарсантай холбоотой мөнгөний нийлүүлэлтийн өсөлтийг голлон саарсантай саарсантай байв холбоотой холбоотой байвбайв голлонголлон тэтгэлээ тэтгэлээ тэтгэлээ М2 мөнгөний М2 жилийн М2мөнгөний мөнгөний өсөлтийн жилийн жилийн бүрэлдэхүүн, өсөлтийн өсөлтийн бүрэлдэхүүн, бүрэлдэхүүн, М2 М2 мөнгөний М2 мөнгөний мөнгөний жилийн жилийнжилийн өсөлтийн өсөлтийн өсөлтийн бүрэлдэхүүн, бүрэлдэхүүн, бүрэлдэхүүн, актив талаас актив актив талаас талаас пассив пассив пассив талаас талаасталаас Банкнаас Банкнаас бусад бусад хувийн хувийн сектор сектор Засгийн газар, улсын Засгийн газар, улсын байгууллага байгууллага Гадаадхадгаламж Гадаад валютын валютын хадгаламж 65% 65% Гадаад Гадаад цэвэр активцэвэр актив хадгаламж ТөгрөгийнТөгрөгийн хадгаламж М2 мөнгөний М2 мөнгөний нийлүүлэлтийн өсөлт нийлүүлэлтийн өсөлт 40% 40% Банкнаас Банкнаас гадуурх гадуурх мөнгө мөнгө 55% 55% Дотоод Дотоод цэвэр зээлцэвэр зээл 35% 35% М2 мөнгөний М2 мөнгөний нийлүүлэлтийн нийлүүлэлтийн өсөлт өсөлт 45% 45% 30% 30% 35% 35% 25% 25% 25% 25% 20% 20% 15% 15% 15% 15% 5% 5% -5% -5% 10% 10% -15% -15% 5% 5% -25% -25% 0% 0% 2016M04 2016M08 2016M04 2016M12 2016M08 2017M04 2016M12 2017M08 2017M04 2017M12 2017M08 2018M04 2017M12 2018M08 2018M04 2018M12 2018M08 2019M04 2018M12 2019M08 2019M04 2019M12 2019M08 2019M12 2016M12 2017M02 2017M04 2016M12 2017M06 2017M02 2017M08 2017M04 2017M10 2017M06 2017M12 2017M08 2018M02 2017M10 2018M04 2017M12 2018M06 2018M02 2018M08 2018M04 2018M10 2018M06 2018M12 2018M08 2019M02 2018M10 2019M04 2018M12 2019M06 2019M02 2019M08 2019M04 2019M10 2019M06 2019M12 2019M08 2019M10 2019M12 -5% -5% -10% -10% Эх сурвалж: Монголбанк; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. Эх сурвалж: Эх сурвалж: Монголбанк; Монголбанк; Дэлхийн Дэлхийн банкны банкны мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. тооцоолол. Банкны активын чанар сул хэвээр байна. Зураг I.36. Банкны Зураг I.36. Банкны активын активын чанар чанар муу муу Зураг I.37. … Зураг I.37. бизнесийн …бизнесийн зээлийн чанар зээлийн чанар Чанаргүй зээлийн хэмжээ өндөр, банкны активын чанар сул хэвээр байна. Чанаргүй хэвээр хэвээр байна … … байна иргэдийн иргэдийн зээлтэй харьцуулахад зээлтэй харьцуулахад муу байна муу байна зээлийн хэмжээ 2014-2018 онд хоёр дахин нэмэгдсэн бол албан ёсны статистикаар 2019 оны эцэст 10.1 хувьтай байна (Зураг I.36).23 Сүүлийн хоёр жилийн хугацаанд эдийн засаг сэргэсэн ч чанаргүй зээлийн дийлэнхийг хувийн 11 11 Зураг I.36. Банкны активын чанар муу хэвээр салбарт олгосон бизнесийн зээл бүрдүүлж байна… байна. Чанаргүй зээлийн хэмжээ ийнхүү Нийт зээлд эзлэх чанаргүй Чанаргүй, х 13 зээлийн хувь буурахгүй байгаа нь Активын чанарын Нийт зээлд эзлэх хугацаа хэтэрсэн хувиар үнэлгээгээр тодорхойлсон хөрөнгийн зээлийн хувь 18 дутагдал хэвээр, банкыг дахин хөрөнгөжүүлэх 9 16 14 арга хэмжээг түргэвчлэх шаардлагатай 12 10 харуулж байна. Банкны дахин 5 8 хөрөнгөжүүлэлтийн асуудлыг амжилттай 6 4 шийдвэрлэвэл санхүүгийн системд итгэх 2 1 0 итгэлийг нэмэгдүүлэх боломжтой. Нөгөө 2014M06 2014M12 2015M06 2015M12 2016M06 2016M12 2017M06 2017M12 2018M06 2018M12 2019M06 2019M12 2013M04 2013M08 2013M12 талаас, сүүлийн үед чанаргүй активыг бууруулах зорилгоор актив удирдлагын компани (АУК) байгуулах талаар яригдаж Эх Эх сурвалж: Монголбанк; Дэлхийн банкны сурвалж: Монголбанк; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо байгаа боловч банкны системийн бүтцийн мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. асуудлыг харгалзан үзвэл энэ нь тийм ч Зураг I.38. Банкны системийн хөрвөх Зураг I.39. Га оновчтой шийдэл байхааргүй байна (Шигтгээ чадварI.5). харьцангуй хэвийн байна… зөрүү нэмэг Банкны нөөц/Хадгаламж 40% Хөрвөх чадвартай актив/Нийт актив 35% 40% 35% 30% 30% 25% 25% 20% 23 Чанаргүй зээлийн хэмжээ нь албан статистикийн хувьд 10.1 хувь байгаа боловч албан бус мэдээллээр түүнээс 20% 15% үзнэ үү. өндөр байх магадлалтай байна. Дэлгэрэнгүйг Шигтгээ I.5-аас 15% 10% 10% 2013M12 2014M06 | 24 | 2014M12 2015M04 2015M08 2015M12 2016M04 2016M08 2016M12 2017M04 2017M08 2017M12 2018M04 2018M08 2018M12 2019M04 2019M08 2019M12 Эх сурвалж: Монголбанк; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоол МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ Шигтгээ I.5. Актив удирдлагын компани – Банкны системийн асуудлын оновчтой шийдэл мөн үү? Банкны системийн бүтцийн асуудлыг шийдвэрлэх, чанаргүй зээлийг бууруулах зорилгоор Актив удирдлагын компани (АУК)-ийг байгуулах талаар Монгол Улс судалж байна. Монгол Улсын хувьд чанаргүй зээлийн хэмжээг бодитоор тооцоход хүндрэлтэй бөгөөд албан ёсны мэдээгээр 2019 оны эцсийн байдлаар чанаргүй зээлийн хувь 10.1 хувь байгаа ч албан бус мэдээллээр түүнээс 2-3 дахин өндөр байх боломжтой байна. АУК-ийг байгуулах тухай хуулийн төслийг боловсруулж УИХ-д өргөн бариад байна. Гэхдээ АУК-ийг байгуулж, үйл ажиллагааг нь явуулахад өндөр зардалтай учир түүнийг байгуулахаас өмнө ач холбогдол, амжилттай нэвтрүүлэхэд шаардлагатай урьдач нөхцөлүүдийн талаар олон улсын туршлагаас сайтар судлах нь зүйтэй. Төрийн өмчит АУК-ийг амжилттай байгуулж, үр дүнд хүргэх тухай олон улсын туршлагад үндэслэсэн судалгаанаасa харахад дараах хэд хэдэн нөхцөлүүд урьдчилан бүрдсэн тохиолдолд АУК-ийг байгуулах нь зохимжтой гэж үздэг байна. Тухайлбал, (a) банкны секторыг шинэчлэх талаар тууштай шийдсэн байх; (b) банкны системд эрсдэл хуримтлагдаж улмаар ЗГ-ын хөрөнгө, мөнгө алдагдах эрсдэл үүссэн байх;b (c) банкны активыг сайтар шинжилж, нилээдгүй хувь нь чанаргүйдсэн гэдгийг үнэн зөв тодорхойлсон байх; (d) институцийн хувьд төрийн компаниуд нь ихэвчлэн хараат бус, олон нийтэд нээлттэй ил тод, хариуцлагатай байх; (e) банк татан буулгах, өр төлбөрийг барагдуулах, зээлдүүлэгчийн эрхийг хамгаалах чиглэлээр хууль эрхзүйн орчин нь тодорхой бөгөөд бүрэн хэрэгждэг байх. Монгол Улсын хувьд дээрх нөхцөлүүд бүрдээгүй байна гэж үзэж байна. Төрийн оролцоотой байгууллагуудын удирдлага, засаглалын сүүлийн үеийн жишээ (МИК, МУХБ гэх мэт)-ээс харахад улс төрийн оролцоо өндөр; институцийн хувьд олон нийтэд нээлттэй, ил тод, хариуцлагатай биш байна. Нөгөө талаас банкны үйл ажиллагаа, бизнесийн загвар, тэдний тогтвортой байдал, активын чанар зэргийг нь хянах үүрэгтэй зохицуулагч байгууллагын институцийн хараат бус байдал, хяналт шалгалтын чадавхи, нөөц бололцоог сайжруулах шаардлагатай байна. Түүнчлэн, төрийн өмчөөр АУК байгуулсан тохиолдолд улс төрийн хувьд холбоо сүлбээтэй, эрх мэдэлтэй хэсэг нь чанаргүйдээгүй активыг буруу тодорхойлж, улмаар төрийн хөрөнгийг завших эрсдэл өндөр байна гэж үзэж байна. Төрийн өмчит АУК-ийг ашиглан чанаргүй активыг амжилттай бууруулж чадах эсэх нь банкийг татан буулгах, өөрчлөн байгуулах, өр төлбөрийг барагдуулах, зээлдүүлэгчийн эрхийг хамгаалах чиглэлээрх хууль эрхзүйн орчны чадамжаас шууд хамаарна. Монгол Улсын хувьд ОУВС-гийн Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөрийн хүрээнд банкны хууль, журмыг шинэчлэх, олон улсын жишигт хүргэх, банкны хянан шалгагч нарын чадавхийг дээшлүүлэх чиглэлээр томоохон ахиц гаргасан. Гэвч, банкны зохистой хяналт шалгалтыг хэрэгжүүлэх чадавхи сул, хууль эрхзүйн орчныг цаашид улам сайжруулах шаардлага хэвээр байна. Мөн, АУК-ийг байгуулж банкны систем дэх чанаргүй зээлийг шийдвэрлэж болох ч цаашид зээлийн чанар нэмж муудахгүй байх орчинг үүсгэх нь чухал асуудал юм. Дан ганц АУК-иар дээрх асуудлыг бүрэн шийдвэрлэх боломжгүй. Энэ тал дээр Монголын зохицуулагч байгууллагын чадавхи хязгаарлагдмал хэвээр байна. Одоо хуримтлагдаад буй чанаргүй зээлээс илүүтэй чанаргүй зээл хуримтлагдахад хүргэсэн банкны системийн бүтцийн асуудалд анхаарал хандуулах нь чухал юм. | 25 | Эдийн засгийн тогтвортой байдал, банкны зээлийн өсөлт Тухайлбал, банкны секторын төвлөрөл (хэт өндөр төвлөрөлтэй үед асуудалд орсон том банкны талаар арга хэмжээ авахад бэрхшээлтэй болдог-“too big to fail”), зээлийн төвлөрөл (банкны ашигт ажиллагаа, тогтвортой байдал, активын чанар зэрэг нь цөөн тооны зээлээс шууд хамаарна), хуримтлагдаж болзошгүй эрсдэлийг урьдчилан тооцох банкны дотоод нөөц бололцоо хязгаарлагдмал, зээл олгох журам, чанаргүй зээлийн үнэлгээ, барьцаа хөрөнгийн үнэлгээг сайжруулах зэрэг асуудлуудыг дурдаж болно. Эх сурвалж: Дэлхийн банкны (2016) “Төрийн өмчит АУК-ийг байгуулах зөвлөмж”-өөс тоймлон боловсруулав. Тэмдэглэл: a. Дэлхийн банк 2016. b. Санхүүгийн зах зээл хүндрэлд орж, улмаар түүний төсөвт үзүүлэх гарз хохирол нь их хэмжээнд хүрээгүй тохиолдолд төрийн өмчит АУК-ийг байгуулахыг Дэлхий банк дэмжихгүй. Төрийн өмчит АУК-ийн гол үүрэг нь санхүүгийн системд хуримтлагдаад буй эмзэг байдлыг бууруулж, хэсэг хугацаанд чанараа алдсан активыг дахин үнэлж, сэргээх замаар эцсийн дүндээ төсвийн хөрөнгийг хамгаалах явдал юм. (Дэлхийн банк 2016). Банкны системийн хөрвөх чадварыг илтгэх зарим үзүүлэлтүүдээс харахад хөрвөх чадвар харьцангуй хэвийн байна (Зураг I.37). Банкны системийн хэмжээнд өөрийн хөрөнгийн хүрэлцээ нь Монголбанкнаас тогтоосон доод шаардлага буюу 12 хувиас өндөр түвшинд байна. Гэвч форензик аудитын үр дүнгээс харахад зарим томоохон банкууд өөрийн хөрөнгийн нилээдгүй дутагдалтай байж болзошгүй байна. 2019 оны эцсийн байдлаар банкны Нийт Нийт зээлд эзлэх эзлэх зээлд чанаргүй чанаргүй Чанаргүй, Чанаргүй, хугацаа хугацаа хэтэрсэн зээлийн хэтэрсэн зээлийн бүрэлдэхүүн бүрэлдэхүүн , нэгж , нэгж нөөц нь нийт 13 13 хадгаламжийн зээлийн зээлийн хувь хувь 27 орчим хувь байгаа нь 10.5 хувийн доод шаардлагаас мөн хувиар хувиар өндөр байна. Нийт Түүнчлэн, зээлд зээлд Нийт зээлийн хувь зээлийн эзлэх эзлэх хугацаа хувь банкны хугацаа хэтэрсэн хэтэрсэн систем дэх хөрвөх чадвартай актив буюу банкны нөөц, төв 18 18 Бизнесийн Бизнесийн зээлзээл банкны 9 9 үнэт цаас, засгийн газрын бондын нийлбэр нь нийт 16 16 пассивын 37.2 хувьтай тэнцэж Иргэдийн Иргэдийн зээл зээл байгаа нь доод шалгуур үзүүлэлт болох 25 хувиас өндөр 14 14 байгаа юм. 12 12 10 10 Гадаад 5 5 валютын өр, авлагын зөрүү нэмэгдэж байна (Зураг I.38). Банкны систем дэх гадаад 8 8 6 6 пассивын хэмжээ нь гадаад активаас хоёр дахин их байгаа нь өндөр эрсдэл дагуулж байна. 4 4 Нөгөө талаас, нийт зээлийн 12.6 хувийг гадаад валютын зээл бүрдүүлж байгаа нь зээлийн 2 2 1 1 0 0 долларжилт буурч, улмаар ханшийн хэлбэлзлээс шалтгаалан зээлийн чанар муудах эрсдэл 2014M06 2014M06 2014M12 2014M12 2015M06 2015M06 2015M12 2015M12 2016M06 2016M06 2016M12 2016M12 2017M06 2017M06 2017M12 2017M12 2018M06 2018M06 2018M12 2018M12 2019M06 2019M06 2019M12 2019M12 2013M04 2013M08 2013M04 2013M12 2013M08 2014M04 2013M12 2014M08 2014M04 2014M12 2014M08 2015M04 2014M12 2015M08 2015M04 2015M12 2015M08 2016M04 2015M12 2016M08 2016M04 2016M12 2016M08 2017M04 2016M12 2017M08 2017M04 2017M12 2017M08 2018M04 2017M12 2018M08 2018M04 2018M12 2018M08 2019M04 2018M12 2019M08 2019M04 2019M12 2019M08 2019M12 ихээр буураад байгаа эерэг нөхцөл байдлыг илтгэж байна. Гэхдээ гадаад валютын зээлтэй зээлдэгчдийн ханшийн эрсдэлээ удирдах чадамж, гадаад валютаар орлого олдог эсэх нь өөр асуудал юм. Монголбанк 2018 оны 9 дүгээр сард гадаад валютын зээлийн эрсдэлийн жинг сурвалж: ЭхЭх Монголбанк; сурвалж: Монголбанк; Дэлхийн Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн банкны тооцоолол. мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. нэмэгдүүлсэн нь зээлийн долларжилт ийнхүү эрчтэй буурахад голлон нөлөөллөө. Зураг Зураг I.38. Зураг I.38. I.37. Банкны Банкны Банкны системийн системийн системийн хөрвөх хөрвөх хөрвөх чадвар Зураг Зураг Зураг I.39. Гадаад I.39. I.38. Гадаад Гадаад валютын валютын валютын өр, өр, авлагын авлагын өр, авлагын зөрүү чадвар чадвар харьцангуй харьцангуйхарьцангуй хэвийн хэвийн хэвийн байна… байна байна …… зөрүү зөрүү нэмэгдэж нэмэгдэж нэмэгдэж байна. байна. байна. Банкны Банкны нөөц/Хадгаламж нөөц/Хадгаламж 40%40% Нийт Нийт хадгаламж хадгаламж дахь дахь валютын хадгаламж валютын хадгаламж Хөрвөх Хөрвөх чадвартай чадвартай актив/Нийт актив/Нийт актив актив Нийт Нийт зээл зээл дэх дэх валютын зээл валютын зээл 35%35% 40%40% 35%35% 30%30% 30%30% 25%25% 25%25% 20%20% 20%20% 15%15% 15%15% 10%10% 10%10% 2013M12 2013M12 2014M06 2014M06 2014M12 2014M12 2015M06 2015M06 2015M12 2015M12 2016M06 2016M06 2016M12 2016M12 2017M06 2017M06 2017M12 2017M12 2018M06 2018M06 2018M12 2018M12 2019M06 2019M06 2019M12 2019M12 2014M12 2015M04 2014M12 2015M08 2015M04 2015M12 2015M08 2016M04 2015M12 2016M08 2016M04 2016M12 2016M08 2017M04 2016M12 2017M08 2017M04 2017M12 2017M08 2018M04 2017M12 2018M08 2018M04 2018M12 2018M08 2019M04 2018M12 2019M08 2019M04 2019M12 2019M08 2019M12 Эх сурвалж: Монголбанк; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол сурвалж: ЭхЭх Монголбанк; сурвалж: Монголбанк; Дэлхийн Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол тооцоолол Зураг Зураг I.40. I.40. Засгийн Засгийн газрын газрынөрөр (ДНБ (ДНБ -д-эзлэх д эзлэх Зураг Зураг I.41. Засгийн I.41. газар Засгийн газар 2021 2021 -24 онд -24 гадаад онд гадаад хувь хувь ) буурч ) буурч байгаа байгаа ч ижил ч ижил төстэй төстэй орнуудтай орнуудтай бондын бондын төлбөрт төлбөрт 2.9 2.9 тэрбум ам.долларыг тэрбум ам.долларыг | 26 | харьцуулахад харьцуулахад өндөр өндөр хэвээр хэвээр байна байна төлөхөөр төлөхөөр байна байна 90 % 90 % Чили Чили 80 80 2,900.0 2,900.0 600.0 600.0 Казакстан Казакстан 70 70 60 60 ОХУОХУ 800.0 800.0 МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ B. Эдийн засгийн төлөв, эрсдэл Дэлхийн эдийн засгийн өсөлт саарч, түүхий эдийн үнэ буурах хандлагатай байгаа тул Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлт цаашид удаашрах, гэхдээ бүс нутгийн бусад орнуудын орчимд өндөр өсөлттэй байх төлөвтэй (Шигтгээ I.7). Макро эдийн засгийн тогтвортой байдал, дотоод эрэлтийн идэвхжил, их хэмжээний гадаад хөрөнгө оруулалт, харьцангуй өндөр түвшинд хадгалагдсан түүхий эдийн үнэ зэргээс шалтгаалан 2019 онд эдийн засгийн өсөлт 5.8 хувийн орчимд гарах төлөвтэй (өмнөх төсөөлөл 6.9 хувь байсан). Зэсийн үнэ буурч, Оюу толгойн зэсийн баяжмал дахь алтны агууламж багассан, нүүрсний үйлдвэрлэл 2019 оны 11-12 дугаар саруудад буурсан зэргээс шалтгаалан ийнхүү 2019 оны эдийн засгийн өсөлтийн төсөөллийг бууруулж байна. Эдийн засгийн өсөлт цаашид буурч 2020-22 онд дунджаар 5.6 хувьд хүрэх тооцоололтой байна. Таван толгой төслийн бүтээн байгуулалт, Оюу толгойн ил уурхайн баяжмалын агууламж зэрэг нь эдийн засгийн өсөлтийг дэмжих бол Оюу толгой төслийн далд уурхайн бүтээн байгуулалт саатаж байгаа нь сөргөөр нөлөөлнө гэж үзэж байна. Уул уурхайн салбарын өсөлтийг дагаад үйлчилгээний салбарүүд мөн тэлэх төлөвтэй (Хүснэгт I.2). Инфляци болон гадаад орчны дарамт нэмэгдэх хандлагатай байгаа тул мөнгөний бодлогын төлөв чангарах хүлээлттэй байна. Төгрөгийн ханш суларч, шатахуун болон хүнсний (голчлон мах) үнэ нэмэгдэх төлөвтэй ч, нөгөө талаас дотоод эрэлт саарч байгаа тул инфляци төв банкны зорилтот түвшинд хадгалагдах төлөвтэй байна. Улсын байгууллагын цалин нэмэгдэж, өмнөх 2 жилтэй харьцуулахад 2019-20 онд төсвийн зардал тэлж байгаа зэрэг нь инфляцийн дарамтыг нэмэгдүүлж болзошгүй. Ийм нөхцөлд, төв банк инфляцийг бууруулах зорилтод чиглэсэн мөнгөний бодлогыг хэрэгжүүлж, олон нийтийн итгэлийг хүлээх замаар инфляцийн хүлээлтийг амжилттай удирдвал инфляци зорилтот түвшиний орчимд тогтворжих боломжтой. Монголбанк ханшийн уян хатан бодлого баримталж, шаардлагатай тохиолдолд валютын захын хэлбэлзлийг бууруулах зорилгоор интервенцийг хийж, гадаад валютын нөөцөө нэмэгдүүлэх бодлого баримтлах хүлээлттэй байна. Төсвийн дунд хүрээний мэдэгдэл, 2020 оны батлагдсан төсөв нь төсвийн тогтвортой байдлыг хадгалж, өрийг бууруулах зорилттой ерөнхийдөө нийцтэй байна. 2020-22 оны төсвийн дунд хүрээний мэдэгдэлд дурдсанаар 2020 онд төсөв нь ДНБ-ий 1 хувьтай тэнцэхүйц ашигтай гарах хүлээлттэй байна.24 Дэлхийн банк, ОУВС-гийн томъёоллоор төсвийн алдагдал 2020-22 онд дунджаар ДНБ-ий 0.3 хувьд хүрэх тооцоолол боловсрууллаа. Төсвийн нэгдсэн бодлогоо үргэлжлүүлэхэд донор санхүүжилтүүд чухал нөлөө үзүүлэх юм. Цаашид донор түншүүдийн дэмжлэгтэйгээр Засгийн газрын дотоод өрийг бууруулбал дотоод бондын хүүний төлбөр нь 2020-23 онд 1.5 хувьд хүрч буурах боломжтой. Хүүний төлбөр 2017 онд ДНБ-ий 4.1 хувь, 2018 онд 3.2 хувь, 2019 онд 2.3 хувьд хүрч байв.25 Бодит эдийн засгийн өсөлт, анхдагч тэнцлийн ашгийн нөлөөгөөр Засгийн газрын өр цаашид үргэлжлэн буурах төлөвтэй (Зураг I.39). Төсвийн нэгдсэн бодлогын (орлого 24 Төсвийн тогтвортой байдлын хуульд зааснаар төсвийн тэнцвэржүүлсэн тэнцэл нь төсвийн тэнцвэржүүлсэн орлого (төсвийн нийт орлогоос Тогтворжуулалтын сан, Ирээдүйн өв санд шилжүүлэх дүнг хассан дүн) болон төсвийн нийт зардал (МУХБ-ны зардлыг оруулахгүй) хоорондын зөрүү юм. Дэлхийн банк, ОУВС нь төсвийн нийт орлого, зардлын зөрүүгээр төсвийн тэнцлийг тодорхойлдог. 25 Өрийн удирдлагын нэг гол ач холбогдол нь өндөр хүүтэй дотоодын бонд, өр төлбөрийг донорын хөнгөлттэй санхүүжилтээр орлуулах замаар засгийн газрын хүүний төлбөрийг 2017-18 онд ихээр бууруулсан явдал юм. | 27 | 4 4 2 2 1 1 0 0 2014M06 2014M06 2014M12 2014M12 2015M06 2015M06 2015M12 2015M12 2016M06 2016M06 2016M12 2016M12 2017M06 2017M06 2017M12 2017M12 2018M06 2018M06 2018M12 2018M12 2019M06 2019M06 2019M12 2019M12 2013M04 2013M08 2013M04 2013M12 2013M08 2014M04 2013M12 2014M08 2014M04 2014M12 2014M08 2015M04 2014M12 2015M08 2015M04 2015M12 2015M08 2016M04 2015M12 2016M08 2016M04 2016M12 2016M08 2017M04 2016M12 2017M08 2017M04 2017M12 2017M08 2018M04 2017M12 2018M08 2018M04 2018M12 2018M08 2019M04 2018M12 2019M08 2019M04 2019M12 2019M08 2019M12 Эдийн засгийн тогтвортой байдал, банкны зээлийн өсөлт сурвалж: ЭхЭх Монголбанк; сурвалж: Монголбанк; Дэлхийн Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн банкны тооцоолол. мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. дутсан тохиолдолд зардлыг тэр хэмжээгээр танах) нөлөөгөөр дунд хугацаанд Засгийн Зураг Зураг I.38. газрын I.38. Банкны Банкны өр буурч, системийн системийн ДНБ-ий 60 хөрвөх хөрвөх Зураг Зураг I.39. орчим хувьд хүрэх I.39. Гадаад боломжтой Гадаадвалютын гэж валютын өр, үзэж байна. өр, авлагын авлагын Энэ нь Эдийн чадвар чадвар засгийгхарьцангуй харьцангуй хэвийн хэвийн сэргээх хөтөлбөрийн байна байна …… хүрээнд зөрүү зөрүү нэмэгдэж тогтоосон нэмэгдэж хязгаараас байна. байна.хувь юм. Гэсэн хэдий ч доогуур ижил 40%40% төстэй Банкны Банкны Хөрвөх Хөрвөх нөөц/Хадгаламж улс орнуудтай нөөц/Хадгаламж чадвартай чадвартай актив/Нийт актив актив/Нийт актив харьцуулахад ЗГ-ын өр нь өндөр хэвээр Нийт байна. Нийт хадгаламж хадгаламж дахь валютын дахь хадгаламж валютын хадгаламж Нийт Нийт зээл зээл дэхдэх валютын зээл валютын зээл Засгийн газрын өрийг бууруулж байгаа 40% 35% 35% ч40% дунд хугацаанд төлбөрийн тэнцлийн 35% 35% дарамт өндөр хэвээр байна. Төлбөрийн тэнцлийн 30%30% 30% 30% урсгал дансны алдагдал 2020-22 онд буурах 25%25% хүлээлттэй байгаа боловч түүхий эдийн 25% 25% үнэ буурах, үйлчилгээ болон орлогын дансны алдагдал өндөр хэвээр байх тул урсгал 20%20% 20% 20% данс нь ирэх жилүүдэд алдагдалтай хэвээр 15%15% байх юм. Гадаад хөрөнгө оруулалт, санхүүжилтийг 15% 15% нэмэгдүүлж хөрөнгийн дансыг сайжруулахгүй тохиолдолд урсгал тэнцлийн алдагдал нь төлбөрийн тэнцлийн алдагдлыг 10%10% 10% 10% 2013M12 2013M12 2014M06 2014M06 2014M12 2014M12 2015M06 2015M06 2015M12 2015M12 2016M06 2016M06 2016M12 2016M12 2017M06 2017M06 2017M12 2017M12 2018M06 2018M06 2018M12 2018M12 2019M06 2019M06 2019M12 2019M12 2014M12 2015M04 2014M12 2015M08 2015M04 2015M12 2015M08 2016M04 2015M12 2016M08 2016M04 2016M12 2016M08 2017M04 2016M12 2017M08 2017M04 2017M12 2017M08 2018M04 2017M12 2018M08 2018M04 2018M12 2018M08 2019M04 2018M12 2019M08 2019M04 2019M12 2019M08 2019M12 бий болгох төлөвтэй. Хятадын ардын банктай байгуулсан Монголбанкны своп хөтөлбөрийг эс тооцвол 2021 оноос өмнө төлөх гадаад өр төлбөр байхгүй.26 Гэхдээ, 2021-24 онд нийт 2.9 тэрбум ам.долларын гадаад өрийг төлнө (Зураг I.40). Түүнчлэн сүүлийн жилүүдэд хийж сурвалж: ЭхЭх Монголбанк; сурвалж: Монголбанк; Дэлхийн Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол тооцоолол буй шинэчлэлүүд удааширч байгаа нь Монгол Улсын зээлжих зэрэглэлд сөргөөр нөлөөлж, Монгол Улс гадаад бондоо дахин санхүүжүүлэхэд хүндрэлтэй болж болзошгүй. Зураг Зураг I.40. I.40. Зураг Засгийн I.39. Засгийн Засгийн газрын газрын газрын өрөр(ДНБ (ДНБ өр/ДНБ-ий -д-д эзлэх Зураг эзлэх Зураг харьцаа Зураг I.41. I.41. I.40. Засгийн Засгийн Засгийн газар газар газар 2021 2021 2021-24 -24 -24 онд онд онд гадаад гадаад гадаад хувь хувь ) буурч буурч) буурч байгаа байгаа байгаа ч ижил ижил ч ч төстэй ижил төстэй төстэй орнуудтай орнуудтай бондын орнуудтай бондын бондын төлбөрт төлбөрт төлбөрт 2.9 2.92.9 тэрбум тэрбум тэрбум ам.долларыг ам.долларыг ам.долларыг харьцуулахад өндөр хэвээр байна төлөхөөр байна харьцуулахад харьцуулахад өндөр өндөр хэвээр хэвээр байна байна төлөхөөр төлөхөөр байна байна 90 (%) 90 % % (сая ам.доллар) Чили Чили 80 80 2,900.0 2,900.0 600.0 600.0 Казакстан Казакстан 70 70 60 60 800.0 800.0 ОХУОХУ 50 50 Малайз Малайз 40 40 1,000.0 1,000.0 30 30 Перу Перу 20 20 Филиппин Филиппин 500.0 500.0 10 10 0 0 Монгол Монгол 2021 2021 2022 2022 2023 2023 2024 2024 2019төс 2020төс 2019төс 2021төс 2020төс 2022төс 2021төс 2022төс Нийт Нийт 2010 2011 2010 2012 2011 2013 2012 2014 2013 2015 2014 2016 2015 2017 2016 2018 2017 2018 Хятад Хятад Эх сурвалж: ЭхЭх сурвалж: сурвалж: ОУВС ОУВС ОУВС ((Төсвийн (Төсвийн Төсвийн шинжилгээ, шинжилгээ, шинжилгээ, 2019.10 2019.10 сар) сар сар ) ) сурвалж: ЭхЭх Эх сурвалж: Сангийн Сангийн сурвалж: яам; яам Сангийн ; Монголбанк; яам Монголбанк ;Дэлхийн ; Монголбанк ; Дэлхийн Дэлхийн банкны банкны банкны мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. тооцоолол. тооцоолол. a a Шигтээ Шигтээ I.4. I.4. Дэлхийн Дэлхийн болон болон бүс бүс нутгийн нутгийн эдийн эдийн засгийн засгийн төлөв төлөв , эрсдэл , эрсдэл Дэлхийн Дэлхийн банкны банкны 2020 2020 оны оны 11 дүгээр дүгээр сарын сарын “Дэлхийн “Дэлхийн эдийн эдийн засгийн засгийн тойм тойм”” тайланд тайланд дэлхийн дэлхийн худалдаа, худалдаа, хөрөнгө хөрөнгө оруулалтын оруулалтын идэвхжлээс идэвхжлээс шалтгаалан шалтгаалан эдийн эдийн засгийн засгийн өсөлт өсөлт 2019 2019 онд онд өмнөх өмнөх төсөөллөөс төсөөллөөс 0.2 0.2 нэгж нэгж хувиар хувиар буурч буурч 2.4 2.4 хувьд хувьд хүрэхээр хүрэхээр тусгажээ. тусгажээ. 2020 2020 онд онд харин харин худалдаа, худалдаа, 1212 26 Монгол Улс 2020-24 онд БНХАУ-ын Ардын банктай байгуулсан своп хэлцлийн хүрээнд 1.7 тэрбум ам.доллар (2020 оны 6 сар), Мазайлай бондын 500 сая ам.доллар (2021 онд), Гэрэг бондын 800 сая ам.доллар (2022 оны 11 сар), Чингис бондын 1 тэрбум ам.доллар (2022 оны 12 сар), Самурай бондын 268 сая ам.доллар (2023 оны 5 сар), Хуралдай бондын 600 сая ам.долларын (2024 оны 3 сар) төлбөрүүдийг төлнө. | 28 | МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ Хүснэгт I.2. Макро эдийн засгийн голлох үзүүлэлтүүд 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022   төс төс төс төс   Өөрөөр тусгаагүй бол жилийн өөрчлөлт Бодит ДНБ-ий өсөлт, эрэлт талаас 1.4 5.4 6.8 5.8 5.3 5.6 5.8 Хувийн хэрэглээ -2.2 5.3 6.2 6.3 6.2 6.3 6.4 ЗГ-ын хэрэглээ 10.6 -1.8 0.5 14.0 13.2 4.5 2.8 Хөрөнгө оруулалт 0.5 35.6 22.4 16.0 11.0 8.7 9.3 Барааны үйлчилгээний экспорт 13.8 14.8 13.4 4.6 0.6 4.4 6.5 Барааны үйлчилгээний импорт 12.7 24.8 20.8 7.1 4.0 5.9 7.7 Бодит ДНБ-ий өсөлт, үйлдвэрлэлийн талаас 1.2 5.3 7.2 5.8 5.3 5.6 5.8 ХАА 6.2 1.8 4.5 4.5 4.4 4.4 5.0 Аж үйлдвэр (уул уурхайг оруулснаар) -0.4 0.7 7.4 3.4 3.1 5.6 5.5 Үйлчилгээ 1.1 7.7 5.0 6.8 6.2 6.0 6.7 Инфляци (ХҮИ, оны эцэст) 0.9 6.4 8.1 5.2 6.2 7.0 7.3 Урсгал тэнцэл (ДНБ-ий хувь) -6.3 -10.2 -16.9 -12.5 -11.9 -10.9 -9.8 Хөрөнгө, санхүүгийн тэнцэл (ДНБ-ий хувь) 7.6 23.4 16.7 17.4 12.1 11.0 7.4 ГШХО цэвэр (ДНБ-ий хувь)* 1.1 12.7 16.4 15.4 13.1 12.1 8.8 Нэгдсэн төсвийн тэнцэл (ДНБ-ий хувь)** -15.3 -3.8 2.6 1.4 -1.9 -0.1 1.2 Анхдагч тэнцэл (ДНБ-ий хувь) -10.1 -1.3 5.8 3.7 0.3 1.9 2.7 Өр (ДНБ-ий хувь)*** 87.6 84.7 73.3 68.2 65.2 60.0 57.9 * Оюу толгойн далд уурхайд 2016 оны 5-6 дугаар саруудад хийгдсэн хөрөнгө оруулалтыг цэвэр ГШХО-аас хасав. **МУХБ-ын зардал нь нэгдсэн төсвийн тэнцэлд ордоггүй бөгөөд тусад нь хянадаг. ***ЗГ-ын өрийн мэдээнд Монголбанкны БНХАУ-ын Ардын банктай байгуулсан своп хэлцлийн дүн, ТӨХК-yудын өрийн дүн ороогүй болно. Эрсдэл болон тодорхой бус байдал Эдийн засгийн төлөв байдал хэдийгээр эерэг байгаа боловч улс төр, макро эдийн засгийн эрсдэл өндөр байна. Дотоод, гадаад тодорхой бус байдал, эрсдэлүүдээс дурдвал: (a) 2020 оны сонгуультай холбоотой улс төрийн тодорхой бус байдал, (b) БНХАУ болон АНУ хоорондын сүүлд байгуулсан худалдааны гэрээний тодорхой бус байдал, түүний түүхий эдийн үнэд үзүүлэх нөлөө (голчлон нүүрс, зэс), (c) уур амьсгалын өөрчлөлттэй холбоотой эрсдэлүүд (ган, үер, зуд гэх мэт), (d) БНХАУ нь хил дээр экспортын хязгаарлалт хийх, (e) банкны салбарыг хангалттай дахин хөрөнгөжүүлж чадахгүй байх, (f) Монгол Улс ФАТФ-ын “саарал жагсаалт”-д орсонтой холбогдуулан эдийн засагт гарах үр нөлөө g) коронавирусын нөлөө зэрэг болно. Сонгуулийг угтаж төсвийн зардал нэмэгдэх (2019 оны сүүлийн улиралд төсвийн хөрөнгө оруулалтын зардлын гүйцэтгэл эрчимжсэн, 2020 оны төсөв нь 2019 оноос тэлэхээр байгаа), Монгол Улс “саарал жагсаалт”-д орж зах зээлийн итгэл, хүлээлт муудсан, банкны системийн дахин хөрөнгөжүүлэлттэй холбоотой тодорхой бус байдал зэргээс шалтгаалан богино хугацаанд ам.долларын эрэлт нэмэгдэж, гадаад валютын нөөцөд дарамт учруулж болзошгүй. Үүний зэрэгцээ, иргэдийн тэтгэврийн зээлийг тэглэх тухай шийдвэр нь сүүлийн жилд хуримтлуулсан төсвийн нөөц бололцоог эрсдэлд оруулахаар байна (Шигтгээ I.6). Дунд хугацаанд улс төрийн тодорхой бус байдлын макро эдийн засгийн төлөв, бодлогод үзүүлэх нөлөө, 2020-24 онуудад төлөгдөх гадаад өрийн асуудал (эмзэг байдлын талаарх доорх хэсгээс дэлгэрэнгүй үзнэ үү), гадаад худалдаанд нөлөөлөхүйц хүчин зүйлс зэрэг нь эдийн засгийн өндөр эрсдэлд тооцогдож байна. Түүнээс гадна, БНХАУ-ын эрэлт, хөрөнгө оруулалт, худалдаа | 29 | Эдийн засгийн тогтвортой байдал, банкны зээлийн өсөлт зэргээс Монгол Улсын эдийн засаг ихээхэн хамаардаг тул шинээр гараад буй коронавирусын БНХАУ-д сөрөг нөлөө нь Монголын эдийн засагт мөн нөлөөлөх төлөвтэй. Тодруулбал, өвчлөл удаан үргэлжилж, гол хилийн боомтуудыг хаах тохиолдолд хөрөнгө оруулагчдын итгэл муудаж дэлхийн зах зээлд түүхий эдийн үнэ буурах, аялал жуулчлал саарах, махны экспортын эрэлт буурах эрсдэлтэй. Түүнчлэн вирусын халдвар тархах эрсдэлтэй холбоотойгоор гол хилийн боомтуудыг хаах тохиолдолд нийгэмд сандрал бий болж, сүүлийн цөөн хоногуудын адил хүнсний эрэлт хэрэгцээ, нэмэгдэж, үнэ нэмэгдэх эрсдэлтэй. Нөгөө талаас өнгөрөгч 7 дугаар сард Ерөнхийлөгчийн айлчлалын үеэр АНУ-д хийгдсэн худалдааны хэлцлүүдийн хэрэгжилтийг хурдасгах нь эдийн засгийн хэтийн төлөвт эерэгээр нөлөөлнө. Шигтээ I.6. Тэтгэврийн зээлийг нэг удаа тэглэх шийдвэрийн макро эдийн засаг, төсөвт үзүүлж болзошгүй зарим нөлөөлөл Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл (ҮАБЗ) ахмадуудын тэтгэврийн зээлийг нэг удаа тэглэх тухай мэдээллээ. Тус зөвлөл гаргасан зөвлөмжийнхөө үндэслэлийг өнгөрсөн 12 дугаар сард батлагдсан үндсэн хуулийн гол өөрчлөлтүүдийн нэг нь байгалийн баялгийн үр өгөөжийн дийлэнх нь ард түмэнд ногдож байх нь зүйтэй гэсэн заалт бөгөөд энэ зарчмын хэрэгжилтийн эхлэл нь энэхүү шийдвэр юм гэдгийг онцолсон. Харин өнгөрөгч 1 дүгээр сард УИХ-аас тэтгэврийг зээлийг тэглэх, түүний хэрэгжилтийг тодорхойлсон холбогдох хуулиудыг баталсан. Батлагдсан хуулиудад дурьдсанаар 6 сая төгрөг (2200 орчим ам.доллар) хүртэлх тэтгэврийн зээлүүдийг нэг удаа тэглэх бөгөөд тэтгэврийн зээлгүй ахмадуудад тус бүр 1 сая (365 орчим ам.доллар) төгрөгийн үнэт цаас эзэмшүүлж, 2021 оны 5 дугаар сараас мөнгөжүүлэхээр шийдвэрлэжээ. Санхүүжилтийн хувьд Эрдэнэс Монгол төрийн өмчит Эрдэнэс Монгол ХХК 900 тэрбум төгрөг (330 орчим сая ам.доллар)-ийн бонд гаргах бөгөөд уг бонд нь тус компанийн эзэмшлийн Салхитын мөнгө, алтны ордын хүлээгдэж буй орлогоос төрд ногдох өгөөжөөр баталгаажихаар хуульчилжээ.a Уг бондоор банкуудтай гэрээ хийх замаар тэтгэврийн зээлийг тэглэх санхүүгийн хэлцлийг боловсруулжээ. Банкууд харин уг бондыг Төв банкны хуулинд заасан тодорхой хэрэгслүүдээр дамжуулан санхүүгийн хэлцэл хийж, Төв банкинд худалдах боломжтой байхаар мөн хуульчилжээ.b Мөн тус хуулинд Монголбанк тус бондыг эзэмшсэнээс шалтгаалан алдагдал хүлээж, улмаар өөрийн хөрөнгө нь буурсан тохиолдолд Засгийн газар үнэт цаас гаргаж уг алдагдлыг нөхөхөөр зохицуулжээ. Орлогын тэгш хуваарилалтыг нэмэгдүүлэх зорилго нь сайшаалтай ч энэхүү арга хэмжээ нь макро эдийн засаг, төсвийн тогтвортой байдалд дараах сөрөг нөлөөг үзүүлж болзошгүй. Дээрх шийдвэрийн санхүүжилтийн схемд Төв банк оролцож байгаа нь Төв банкны хуулиар заасан төсвийн шинжтэй үйл ажиллагааг санхүүжүүлэхгүй байх зарчимд харшлах эрсдэлтэй юм. Тэтгэврийн зээлийн тэглэх тухай шинэ хуулиудад орсон заалтаас харахад (“Иргэний тэтгэвэр барьцаалсан зээлийн төлбөрийг төрөөс нэг удаа төлөх тухай хууль”-ийн 5.4 болон 5.7 дахь заалтууд), Төв банк банкинд зээл олгох хэрэгсэл болон нээлттэй захын үйл ажиллагаагаар дамжуулан Эрдэнэс Монгол ХХК-ы бондыг худалдаж авч болохоор зохицуулжээ. Энэ нь Төв банкны тухай хуулинд заасан төсвийн шинжтэй арга хэмжээг санхүүжүүлэхгүй байх тухай заалт болон олон улсын санхүүгийн байгууллагуудын дэмжлэгтэйгээр Эдийн засгийг сэргээх хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхдээ тавьсан Төв банкийг төсвийн шинжтэй үйл ажиллагаанаас хязгаарлах тухай зарчимтай зөрчилдөж байна. Хэрэв Төв банк уг төрийн өмчит компаний бондыг худалдаж авсан тохиолдолд ойролцоогоор ДНБ-ий 2.5 хувь хүртэлх санхүүгийн эх үүсвэр банкны салбарт нийлүүлэгдэнэ гэсэн үг юм. | 30 | МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ Тэтгэврийн зээлийг тэглэх энэхүү арга хэмжээ нь эцэстээ төсөвт дарамт үзүүлж болзошгүй бөгөөд энэ нь сүүлийн 2 жилд ажиглагдаж буй төсвийн ололт, амжилт болон нөөц, боломжийн үр нөлөөг сулруулж болзошгүй юм. Хуулинд хэрэв Төв банк уг бондыг худалдан авч, улмаар алдагдал хүлээх тохиолдолд эцэстээ ЗГ-аас алдагдлыг нөхөхөөр зохицуулагдсан тул энэ нь ЗГ-ын болзошгүй өр төлбөр (Contingent liability)-ийн хэмжээг нэмэгдүүлэх эрсдэлтэй. Мөн уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ хэлбэлзэл өндөр байдаг тул уул уурхайн ирээдүйн орлогоо барьцаалж өр үүсгэх нь тийм ч түгээмэл туршлага биш юм. Хэрэв Төв банк уг бондыг худалдан авч, Эрдэнэс Монгол ХХК-ийн Салхитын мөнгөний ордоос олох орлого нь төлөвлөснөөс буурах, улмаар гаргасан үнэт цаасаа мөнгөжүүлж чадахгүй, бондын үнэлгээ нь 2020 онд буурах тохиолдолд энэ нь ирэх 2021 оны төсөвт нэмэлт ачаалал үүсгэж, өнгөрсөн 2018-19 онуудын төсвийн ололт, амжилт болон нөөц боломжийг сулруулах эрсдэлтэйг анхаарах нь зүйтэй. Тэмдэглэл: a. Төрийн өмчит “Эрдэнэс Монгол” ХХК Иргэний тэтгэвэр барьцаалсан зээлийн төлбөрийг төрөөс нэг удаа төлөх зорилгоор жилийн 6 хувийн хүүтэй, 5 жилийн хугацаатай нийт 900 тэрбум төгрөгийн хямдруулсан дүнтэй үнэт цаас гаргах бөгөөд Монгол Улсын хөгжлийн банк уг бондод баталгаа гаргахаар хуульчлагдсан. Тэтгэврийн зээлийн дундаж хүү өнгөрсөн 12 дугаар сарын байдлаар 17 хувь байгаа бөгөөд Төв банкны бодлогын хүү 11 хувьтай байна. Мөн түүнчлэн уг шийдвэртэй холбогдох хуулинд ЗГ-аас “Эрдэнэс Монгол” компаниас гарган бондын хүүгийн зардлыг бууруулах зорилгоор үнэт цаасыг банк эзэмших хугацаанд нийгмийн даатгалын сангийн чөлөөт мөнгөн хөрөнгөөс хөнгөлөлттэй хүүтэй хадгаламж байршуулж болно гэж заасан. Энэ нь дээрх хүүний зөрүүг нөхөх зорилготой. b. Төв банкны репо хэлцэл нь банкууд түр зуурын хөрөнгийн дутагдлаа нөхөх зорилгоор санхүүгийн хөрөнгөө барьцаалан төв банкнаас зээл авч, хугацааны эцэст эргүүлэн төлөх боломжтой зээлийн хэрэгсэл юм. Уг хэрэгслийн дээд хугацаа нь 90 хоног байдаг. Гадаад өрийн их хэмжээний төлбөр хүлээгдэж байгаа орчинд бодлогын орон, зай нөөц боломжоо сайжруулах шаардлага байсаар байна. Эдийн засгийн өсөлт, төсөв, мөнгөний бодлогын төлөв, төгрөгийн ханшинд нөлөөлөхүйц эмзэг байдал, тодорхой бус байдал өндөр хэвээр байна. Эдийн засгийн өсөлт хүлээлтээс хурдтай саарах, эсвэл бодит ханш эрчимтэй сулрах тохиолдолд өр/ДНБ харьцаа нь дунд хугацаанд 80 хувиас давах эрсдэлтэй. Мөн Монгол Улсын гадаад хөрөнгө оруулалтын цэвэр позиц сул байна. Энэ нь Монголбанкны гадаад валютын нөөц хангалттай өндөр түвшинд хүрээгүй (гадаад валютын албан нөөц нь ДНБ-ий 25 хувьд л хүрсэн), гадаад өрийн хэмжээ маш өндөр түвшинд байгаа (сүүлийн 10 жилийн хугацаанд ДНБ-ий 40 хувиас 240 хувь болж огцом нэмэгдсэн)-тай холбоотой. Үүний зэрэгцээ, 2020-24 онд Монгол Улс 14.3 тэрбум ам.долларын гадаад өрийг төлөхөөр байгаагийн 34 хувийг улсын сектор (БНХАУ-ын Ардын банктай байгуулсан своп хэлцлийн хүрээнд 2020 онд 1.8 тэрбум ам.долларыг төлнө)-ын гадаад өр бүрдүүлж байна. Эдгээр өр, төлбөрийг дахин санхүүжүүлж чадах эсэх нь төлбөрийн тэнцэл, урт хугацааны тогтвортой байдалд чухал ач холбогдолтой. | 31 | Эдийн засгийн тогтвортой байдал, банкны зээлийн өсөлт Шигтгээ I.7. Дэлхийн болон бүс нутгийн эдийн засгийн төлөв, эрсдэлa Дэлхийн банкны 2020 оны 1 дүгээр сарын “Дэлхийн эдийн засгийн тойм” тайланд дэлхийн худалдаа, хөрөнгө оруулалтын идэвхжлээс шалтгаалан эдийн засгийн өсөлт 2019 онд өмнөх төсөөллөөс 0.2 нэгж хувиар буурч 2.4 хувьд хүрэхээр тусгажээ. 2020 онд харин худалдаа, хөрөнгө оруулалтын хөрөнгө идэвхжил эргээд оруулалтын идэвхжил эргээд сэргэж, сэргэж, эдийн эдийн засгийн засгийн өсөлт 2.5 хувьд өсөлт 2.5 хүрэх төлөвтэй хувьд хүрэх төлөвтэй.. хөрөнгө оруулалтын идэвхжил эргээд сэргэж, эдийн засгийн өсөлт 2.5 хувьд хүрэх төлөвтэй. Эдгээр төсөөллийг Дунд, Дунд, урт коронавирусын урт хугацаанд хугацаанд халдвараас дэлхийн дэлхийн эдийнөмнө эдийн боловсруулсан засгийн засгийн идэхжил идэхжил сайжрах тул түүний сайжрах нөлөөг тусгаагүй хүлээлттэй хүлээлттэй байна. байна.болно. Дэлхийн Дэлхийн эдийн Дунд, засгийн эдийн засгийн өсөлт 2021 өсөлт урт хугацаанд 2021 -22 - эдийн 2.6 22 онуудад дэлхийн онуудад 2.6 хувь 2.7 хувь болж 2.7 хувь хувь,, идэвхжил засгийн болж тус тус тус тус сайжрах өсөхөөр өсөхөөр байна хүлээлттэй байна байна... Хөгжингүй Хөгжингүй Дэлхийн орнуудын орнуудын эдийн эдийн эдийн засгийн засгийн засгийн өсөлт өсөлтонуудад өсөлт 2021-22 2020 онд 2020 онд 2.61.4 1.4 хувь хувь хувь, болж болж 2.7 саарах хувь болж ч саарах ч 2021- тус22 2021- тус 22 онуудад онуудад өсөхөөр сэргэж сэргэж байна. дунджаар дунджаар Хөгжингүй орнуудын 1.5 хувьд 1.5 эдийн хувьд хүрэх засгийн хүрэх төлөвтэй өсөлт төлөвтэй.. Эдийн 2020 Эдийн засгийн онд 1.4 хувь засгийн уналттай болж байгаа зарим уналттай байгаа саарах ч 2021-22 зарим хөгжиж хөгжиж буй онуудад сэргэж орнуудын төлөв буй орнуудын дунджаар байдал төлөв байдал 1.5 хувьд хүрэх төлөвтэй. Хөгжиж буй орнуудын төлөв байдал дараагийн 2 жилд сэргэхээр байна. дараагийн 2 дараагийн жилд сэргэхээр 2 жилд байгаа тул сэргэхээр байгаа хөгжиж буй тул хөгжиж буй орнуудын орнуудын өсөлт ирэх 2 өсөлт ирэх жилд сайжрахаар 2 жилд сайжрахаар байнабайна.. Гэхдээ эдгээр орнуудын эдийн засгийн эмзэг байдал бүрэн арилаагүй байгааг анхаарах хэрэгтэй. Гэхдээ эдгээр Гэхдээ орнуудын эдийн эдгээр орнуудын эдийн засгийн засгийн эмзэг эмзэг байдал байдал бүрэн арилаагүй байгааг бүрэн арилаагүй анхаарах хэрэгтэй. байгааг анхаарах хэрэгтэй. Зураг I.41. Бодит ДНБ-ий өсөлт (%) Зураг I.42. Түүхий эдийн үнийн дэлхийн зах Зураг I.42. Зураг Бодит ДНБ I.42. Бодит ДНБ- ий өсөлт -ий өсөлт (%) (%) Зураг I.43. Зураг Түүхий эдийн I.43. Түүхий үнийн дэлхийн эдийн үнийн зах дэлхийн зах зээлийн төсөв (Индекс, 2016=100) зээлийн төсөв зээлийн (Индекс, төсөв ( 2016=100) Индекс, 2016=100) Хөгжиж буйорнууд Хөгжижбуй орнууд Нүүрс Нүүрс(Австралийн (Австралийнэрчим хүчний) эрчимхүчний) 7 7 Дэлхий Дэлхий 170 170 Түүхий нефть Түүхийнефть Зэс Зэс 6 6 Хөгжингүйорнууд Хөгжингүй орнууд 160 160 Алт Алт 150 150 5 5 140 140 4 4 130 130 3 3 120 120 2 2 110 110 1 1 100 100 0 0 90 90 2010 2010 2011 2011 2012 2012 2013 2013 2014 2014 2015 2015 2016 2016 2017 2017 2018 2018 2016 2016 2017 2017 2018 2018 2019төс 2019төс 2020төс 2020төс 2021төс 2021төс 2022төс 2022төс 2019төс 2019төс 2020төс 2020төс 2021төс 2021төс Эх сурвалж: Дэлхийн банк 2019a, 2019b. Эх сурвалж Эх Дэлхийн банк сурвалж:: Дэлхийн 2019a, 2019b. банк 2019a, 2019b. Төсөөллийн хугацаанд дэлхийн эдийн засгийн сорилтууд хадгалагдах төлөвтэй (Зураг I.41). Төсөөллийн Төсөөллийн Том гүрнүүдийнхугацаанд хугацаанд худалдааны дэлхийн дэлхийн маргаан эдийн эдийн засгийн засгийн үргэлжилж, сорилтууд сорилтууд цаашид хадгалагдах хадгалагдах худалдааны тарифыгтөлөвтэй төлөвтэй нэмэгдүүлэх, Зураг ((Зураг I.42). улмаарI.42). хөрөнгө Том гүрнүүдийн Том оруулагчдын гүрнүүдийн худалдааны итгэл, хөрөнгө худалдааны маргаан оруулалтад маргаан үргэлжилж, сөргөөр үргэлжилж, цаашид нөлөөлөх цаашид худалдааны эрсдэлтэй худалдааны тариффыг байна. тариффыг нэмэгдүүлэх, Нэг талаас улмаар нэмэгдүүлэх, улмаар дэлхийн санхүүгийн зах зээл эмзэг хэвээр байгаа боловч хөрөнгө оруулалтын эх үүсвэр дутагдах хөрөнгө оруулагчдын хөрөнгө итгэл,, хөрөнгө оруулагчдын итгэл хөрөнгө оруулалтад оруулалтад сөргөөр сөргөөр нөлөөлөх нөлөөлөх эрсдэлтэй байна. Нэг эрсдэлтэй байна. талаас Нэг талаас эрсдэл бага байна. Учир нь том гүрний төв банкууд эдийн засгийн идэвхжилийг дэмжих зорилгоор дэлхийн дэлхийн санхүүгийн санхүүгийн зах зах зээл зээл эмзэг эмзэг хэвээр хэвээр байгаа байгаа боловч боловч хөрөнгө хөрөнгө оруулалтын оруулалтын мөнгөний бодлогоо зөөллөж, санхүүгийн эх үүсвэрийн зардлыг бууруулж байна. Гэсэн хэдий ч эх эх үүсвэр үүсвэр дутагдах дутагдах эрсдэл эрсдэл хөгжиж буй байна. бага бага байна. Учир орнуудынУчир нь том нь том хувьд гүрний гүрний зээлжих төв банкууд төв зэрэглэл банкууд эдийн эдийн сайн нь хангалттай засгийн засгийн бишидэвхжилийг идэвхжилийг дэмжих дэмжих байгаа тул дэлхийн зорилгоор зорилгоор санхүүгийн мөнгөний мөнгөний зах зээлээсбодлогоо бодлогоо зөөллөж, зөөллөж, хямд эх үүсвэр татах санхүүгийн санхүүгийн боломж нь эх эх үүсвэрийн үүсвэрийн хомс зардлыг зардлыг байна. Эдгээр бууруулжгарах бууруулж байна. байна. орнуудаас Гэсэн Гэсэнхөрөнгө багцын хэдий хэдий ч ч оруулалтын хөгжиж буй хөгжиж урсгал буй орнуудын2019 оны орнуудын хувьд сүүлийн хувьд зээлжих хагаст нэмэгдэж, зээлжих зэрэглэл зэрэглэл нь валютын хангалттай сайн нь хангалттай ханш нь ам.долларын сайн бишбиш байгаа эсрэг байгаа тул сүүлийн дэлхийн тул дэлхийн 10 жилийн хамгийн доод түвшинд хүрч сулраад байна. санхүүгийн зах санхүүгийн зээлээс хямд зах зээлээс хямд эх үүсвэр татах эх үүсвэр татах боломж боломж нь хомс байна. нь хомс Эдгээр орнуудаас байна. Эдгээр гарах багцын орнуудаас гарах багцын хөрөнгө оруулалтын хөрөнгө урсгал 2019 оруулалтын урсгал оны сүүлийн 2019 оны сүүлийн хагаст хагаст нэмэгдэж, нэмэгдэж, валютын ханш нь валютын ханш ам.долларын эсрэг нь ам.долларын эсрэг сүүлийн 10 сүүлийн жилийн хамгийн 10 жилийн хамгийн доод доод түвшинд түвшинд хүрч сулраад байна хүрч сулраад байна.. Эдийн засгийн Эдийн өсөлт нь засгийн өсөлт нь саарахын саарахын зэрэгцээ, зэрэгцээ, эмзэг эмзэг байдал хуримтлагдсан,, бодлогын байдал хуримтлагдсан орчин нь бодлогын орчин нь тодорхой бус тодорхой улс орнуудын бус улс орнуудын хувьдхувьд дэлхийн дэлхийн санхүүгийн санхүүгийн зах зээлийн тогтворгүй зах зээлийн байдал хүчтэй тогтворгүй байдал хүчтэй нөлөөлөхөөр байна. нөлөөлөхөөр ОПЕК- байна. ОПЕК -ын ын түнш түнш орнууд орнууд үйлдвэрлэлээ бууруулсанаас шалтгаалан үйлдвэрлэлээ бууруулсанаас газрын тосны шалтгаалан газрын тосны үнэ 2019 үнэ онд дунджаар 2019 онд дунджаар 60 ам..доллар/баррель 60 ам доллар/баррель болжболж 2018 2018 оноос оноос 12 хувиар буурлаа. 12 хувиар Энэ нь буурлаа. Энэ бидний нь бидний өмнөх төсөөллөөс өмнөх төсөөллөөс 9 хувиар доогуур 9 хувиар үзүүлэлт юм доогуур үзүүлэлт юм.. Ирэх Ирэх 2 жилд дэлхийн 2 жилд эдийн засгийн дэлхийн эдийн өсөлт засгийн өсөлт төдийлөн сэргэхгүй төдийлөн тул газрын сэргэхгүй тул тосны үнэ газрын тосны үнэ бага бага зэрэг зэрэг буурч буурч дунджаар дунджаар 59 ам..долларт 59 ам хүрэх төлөвтэй долларт хүрэх төлөвтэй Зураг I.43). ((Зураг Мөн дэлхийн I.43). Мөн эдийн засгийн дэлхийн эдийн засгийн төлөв, төлөв, худалдааны худалдааны маргаан зэргээс шалтгаалан маргаан зэргээс зарим суурь шалтгаалан зарим суурь металлын үнэ металлын 2019 оны үнэ 2019 сүүлийн хагаст оны сүүлийн хагаст бага бага зэрэг зэрэг буурлаа Цаашид аж буурлаа.. Цаашид үйлдвэрийн түүхий аж үйлдвэрийн эдийн түүхий эдийн эрэлт саарах эрэлт хүлээлттэй байгаа саарах хүлээлттэй тул металлын байгаа тул металлын үнэүнэ 2020 2020 онд үргэлжлэн буурах онд үргэлжлэн төлөвтэй.. Цаг буурах төлөвтэй агаарын Цаг агаарын | 32 | нөхцөл харьцангуй нөхцөл сайн байж, харьцангуй сайн байж, үрүр тарианы тарианы нөөц нөөц нэмэгдсэнтэй нэмэгдсэнтэй холбогдуулан холбогдуулан ХААХАА- н бүтээгдэхүүний -н бүтээгдэхүүний үнэ 2019 үнэ 2019 оны сүүлийн хагаст оны сүүлийн мөн буурлаа. хагаст мөн буурлаа. Төсөөллийн Төсөөллийн хугацаанд хугацаанд ХАА ХАА--н салбарт эерэг, н салбарт сөрөг эерэг, сөрөг эрсдэлүүд харьцангуй эрсдэлүүд тэнцвэртэй харьцангуй тэнцвэртэй байгаа тул байгаа ХАА- тул ХАА н бүтээгдэхүүний -н бүтээгдэхүүний Зураг I.44. Зураг I.44. Бүс Бүс нутгийн нутгийн орнуудын орнуудын эдийн засгийн өсөлт эдийн засгийн өсөлт МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ Эдийн засгийн өсөлт нь сул, эмзэг байдал хуримтлагдсан, бодлогын орчин нь тодорхой бус улс орнуудын хувьд дэлхийн санхүүгийн зах зээлийн тогтворгүй байдал хүчтэй нөлөөлөхөөр байна. ОПЕК-ын түнш орнууд үйлдвэрлэлээ бууруулснаас шалтгаалан газрын тосны үнэ 2019 онд дунджаар 60 ам.доллар/баррель болж 2018 оноос 12 хувиар буурлаа. Энэ нь бидний өмнөх төсөөллөөс 9 хувиар доогуур үзүүлэлт юм. Ирэх 2 жилд дэлхийн эдийн засгийн өсөлт төдийлөн сэргэхгүй тул газрын тосны үнэ бага зэрэг буурч дунджаар 59 ам.долларт хүрэх төлөвтэй (Зураг I.42). Мөн дэлхийн эдийн засгийн төлөв, худалдааны маргаан зэргээс шалтгаалан зарим суурь металлын үнэ 2019 оны сүүлийн хагаст бага зэрэг буурлаа. Цаашид аж үйлдвэрийн түүхий эдийн эрэлт саарах хүлээлттэй байгаа тул металлын үнэ 2020 онд үргэлжлэн буурах төлөвтэй. Цаг агаарын нөхцөл харьцангуй сайн байж, үр тарианы нөөц нэмэгдсэнтэй холбогдуулан ХАА-н бүтээгдэхүүний үнэ 2019 оны сүүлийн хагаст мөн буурлаа. Төсөөллийн хугацаанд ХАА-н салбарт эерэг, сөрөг эрсдэлүүд харьцангуй тэнцвэртэй байгаа тул ХАА-н бүтээгдэхүүний үнэ тогтворжих төлөвтэй. Бүс нутгийн эдийн засаг 2019 онд 5.8 хувиар өсөх бол 2020 онд 5.7, харин 2021-22 онуудад 5.6 хувь болж өсөлт саарахаар байна (Зураг I.43). Санхүүгийн зах зээлийн хэлбэлзэл үл ялиг буурч, төсвийн бодлогоор эдийн засгийг дэмжихэд анхаарч байгаа нь худалдааны маргаан болон бодлогын тодорхой бус байдлын сөрөг нөлөөг зарим талаар бууруулахаар байна. БНХАУ-ын хувьд эдийн засгийн өсөлт 2019 оны 6.1 хувиас буурч 2020 онд 5.9 хувь, 2022 Зураг I.44. Бүс нутгийн орнуудын эдийн засгийн өсөлт онд 5.7 хувьд хүрэхээр байна. Харин Бүс бүс нутгийн нутгийн эдийн бусад засаг 2019 орнуудын хувьд 8 2018 онд бага өсөлт 5.8 хувиар өсөх бол зэрэг сэргэж 20202020онд 7 2019төс онд 5.7, харин 2021-22 онуудад 4.9 хувь, 2021-22 онуудад 5 орчим 6 2020төс хувьд хүрэхболж 5.6 хувь өсөлтГэсэн төлөвтэй. хэдий саарахаар 5 4 ч эдийн засгийн өсөлт, төлөв байна (Зураг I.44). Санхүүгийн зах 3 байдалд сөргөөр нөлөөлөх эрсдэл зээлийн хэлбэлзэл үл ялиг хуримтлагдаж байна. Тухайлбал, буурч, 2 1 төсвийн бодлогоор худалдааны эдийн засгийг маргааны улмаас 0 анхаарч байгаа дэмжихэд худалдааны дэлхийн идэвхжил нь Монгол Вьетнам Хятад Мяньмар Камбож Лаос Малайз Тайланд муудах, томоохон худалдааны орнуудын маргаан эдийн болон засаг үргэлжлэн саарах, санхүүгийн Эх сурвалж: :Дэлхийн Эх сурвалж Дэлхийн банк банк 2019a. 2019a. бодлогын тодорхой бус байдлын зах зээлийн цочролоос шалтгаалан сөрөг нөлөөг хөрөнгийн зарим гарах талаар урсгал нэмэгдэх, байна бууруулахаар огцом хөрөнгө. БНХАУ -ын хувьд оруулалтын эдийн муудах, орчин засгийн өсөлт 2019 оны 6.1 геополитикийн үүсэх2020 хувиас буурч асуудлууд 5.9 хувь онднэрлэж зэргийг , 2022 онд болно. 5.7 болон БНХАУ хувьд хүрэхээр байна. худалдааны маргаан зөөлрөх АНУ хоорондын тохиолдолд бүс нутгийн гадаад худалдаанд эерэгээр нөлөөлж болно. Эрсдэл. Дэлхийн эдийн засгийн өсөлт 2019 онд 2.4 хувьтай гарах хүлээлттэй байгаа бол худалдаа, хөрөнгө оруулалт эрчимжиж 2020 онд өсөлт 2.5 хувьд хүрэхээр байна. Гэсэн хэдий ч эдийн засагт нөлөөлж болохуйц сөрөг эрсдэлүүд нилээдгүй байна. Худалдааны хүндрэл болон бодлогын A. Банкны тодорхой өндөрерөнхий салбарын бус байдал байгаа нь нөхцөл байдал дэлхийн эдийн засгийн төлөвт гол сорилт болж байна. Санхүүгийн зах зээлийн хэлбэлзлээс шалтгаалан томоохон орнуудын эдийн засгийн өсөлт хүлээлтээс Банкны салбарын эдийн засагт үзүүлэх нөлөө, орон зай сүүлийн арван жилд багагүй хурдтай саарах бол зарим үсрэнгүй хөгжиж байгаа орнууд санхүүгийн зах зээлийн хэлбэлзэлд өртөх нэмэгдлээ. эрсдэлтэй салбарынөртэй Банкны их хэмжээний байна. Ялангуяа нийт Зураг орнуудын II.1.энэ хувьд Монгол Улсын нь өндөр эрсдэл санхүүгийн юм. Бүс нутгийн активын үсрэнгүй хэмжээ хөгжиж заримонд 2008 байгаа ДНБ- орнуудын ий 56 хувьд салбарын хөгжилийг харьцангуй геополитикийн асуудлууд, нийгмийн үймээн сайнаар самуун, хувьтай тэнцэж байсан бол 2019 онд 97 үнэлж байна… түүхий эдийн үнийн огцом уналт болон цаг агаарын таагүй нөхцөл байдал зэрэг нь голлох эрсдэлд тооцогдож хувь болжбайна. Худалдааны нэмэгдээд маргааны байна. хувьд сүүлийн саруудад ажиглагдсан эерэг өөрчлөлтүүд Түүнчлэн, 0.7 Санхүүгийн хөгжлийн индекс нь цаашид хадгалагдвал дэлхийн эдийн засаг, худалдааны идэвхжилийг дэмжиж, бодлогын орчны банкны салбарын санхүүгийн зах тодорхой бус байдлыг бууруулах боломжтой. зээлд 0.6 Бүх улсын дундаж Ази, Номхон далайн бүсийн дундаж эзлэх хувь нь харьцангуй өндөр (2019 оны 0.5 Эх үүсвэр: Дэлхийн банк (2019a). 0.4 эхний хагасын байдлаар 90 орчим хувь)3 0.3 Тэмдэглэл: a. Энэхүү шигтгээг Дэлхийн банкны ахлах эдийн засагч хатагтай Екатерина Вашакмадзе бэлтгэв. бөгөөд үүнээс шалтгаалан иргэд болон 0.2 хувийн салбар санхүүжилтийн хэрэгцээгээ 0.1 банкны зээлээр голлон бүрдүүлж байна. 0 Перу Чили Киргиз Ботсвана Монгол Тунис Пакистан Мяньмар Египт Нигери Малайз Филиппин Суринам Камбож Боливи Индонези Молдав Гондурас Украйнь Албани Казакстан Бангладеш Банкны систем нь 1 хөгжлийн банк болон 1413 салбар бүхий 14 арилжааны банк | 33 | (2019 оны 4 дүгээр сард нэг банкийг татан Эх сурвалж: ОУВС; Дэлхийн эдийн засгийн форумын буулгасан тул одоо 13 банк)-аас бүрддэг. санхүүгийн хөгжлийн индекс (2017); Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. Банкны системийн зээлийн үлдэгдэл нь II.МОНГОЛЫН БАНКНЫ САЛБАРЫН ЗЭЭЛИЙН НӨХЦӨЛ БАЙДАЛ Бүс нутгийн эдийн засаг 2019 8 МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН 2018 ТОЙМ онд 5.8 хувиар өсөх бол 2020 7 2019төс онд 5.7,Улсын Монгол харинхувийн 2021-22 онуудад секторт 6 олгосон зээлийн өсөлт сүүлийн саруудад саарч байна. Гэвч 2020төс 5 5.6 хувь болж өсөлт саарахаар сүүлийн жилүүд дэх зээлийн хурдацтай 4 өсөлт, банкийг дахин хөрөнгөжүүлэх ажлын явц байна (Зураг зэргийг I.44). Санхүүгийн харгалзан зах үзвэл санхүүгийн 3 салбарын тогтвортой байдалд анхаарал хандуулах зээлийн хэлбэлзэл үл ялиг буурч, шаардлагатай байна. 2018 оны сүүлээс 2 эхлэн мөнгөний бодлогын төлөвийг чангаруулсан 1 төсвийн бодлогоор эдийн засгийг нь зээлийн хурдтай өсөлтийг хязгаарлахад 0 чухал нөлөөтэй байсан боловч цаашид дэмжихэд анхаарч хуримтлагдаж байгаа болзошгүй нь эрсдэлийг бууруулах зорилгоор Монгол Вьетнам Хятад макро зохистой Мяньмар Камбож Лаос бодлогын Малайз Тайланд арга худалдааны маргаан болон хэмжээг үргэлжлүүлэх нь үр дүнтэй. Монгол Улсын хувьд санхүүгийн хяналт шалгалт, Эх сурвалж : Дэлхийн банк 2019a. бодлогын макро тодорхой зохистой бус байдлын бодлогын тогтолцоо, арга хэлбэрийг үргэлжлүүлэн сайжруулж, хямралыг сөрөг нөлөөг удирдах, даванзарим талаар туулах бууруулахаар чадавхыг байна. нь дээшлүүлэх БНХАУ -ын чухал хувьд эдийн засгийн өсөлт 2019 оны 6.1 байна. хувиас буурч 2020 онд 5.9 хувь, 2022 онд 5.7 хувьд хүрэхээр байна. A. Банкны салбарын ерөнхий нөхцөл байдал Банкны салбарын эдийн засагт үзүүлэх нөлөө, орон зай сүүлийн арван жилд багагүй A. Банкны салбарын ерөнхий нөхцөл байдал нэмэгдлээ. Банкны салбарын нийт активын хэмжээ 2008 онд ДНБ-ий 56 хувьтай тэнцэж байсан Банкны бол 2019 онд эдийн салбарын 97 хувьзасагт болж нэмэгдээд байна.орон үзүүлэх нөлөө, Түүнчлэн, банкны салбарын зай сүүлийн арван жилд санхүүгийн багагүй зах зээлд нэмэгдлээ.эзлэх хувь нь Банкны харьцангуй салбарынөндөр (2019 нийт Зураг II.1. Монгол Улсын санхүүгийн хувь) оны эхний хагасын байдлаар 90 орчим 27 бөгөөд активынүүнээс 2008 иргэд шалтгаалан хэмжээ онд болон ДНБ-ийхувийн 56 салбарын хөгжилийг харьцангуй сайнаар салбар санхүүжилтийн хэрэгцээгээ банкны Зураг II.1. Монгол Улсын санхүүгийн салбарын хувьтай тэнцэж байсан бол 2019 онд 97 үнэлж хөгжлийг байна … харьцангуй сайнаар үнэлж байна… зээлээр голлон бүрдүүлж байна. Банкны хувь нь систем болж нэмэгдээд 1 хөгжлийн банк байна. Түүнчлэн, болон 1413 салбар 0.7 Санхүүгийн хөгжлийн индекс банкны салбарын санхүүгийн зах бүхий 14 арилжааны банк (2019 оны 4 дүгээр зээлд 0.6 Бүх улсын дундаж Ази, Номхон далайн бүсийн дундаж эзлэх сард хувь нэг нь харьцангуй банкийг өндөр тул татан буулгасан (2019 одоооны13 0.5 0.4 эхний хагасын банк)-аас бүрддэг.байдлаар хувь)3 90 орчимзээлийн Банкны системийн 0.3 бөгөөд нь үлдэгдэл үүнээс шалтгаалан 2019 оны байдлаар иргэд ДНБ-ийболон 56.3 0.2 хувьд, харин иргэд, ААН-үүдийн хувийн салбар санхүүжилтийн хэрэгцээгээ хадгаламж 0.1 болон банкны харилцах зээлээрдансны голлон үлдэгдэл бүрдүүлж нь ДНБ-ий байна. 0 51 систембайна. хувьд хүрээд Перу Чили Киргиз Ботсвана Монгол Тунис Пакистан Мяньмар Египт Нигери Филиппин Суринам Камбож Малайз Боливи Индонези Молдав Гондурас Украйнь Албани Казакстан Бангладеш Банкны нь 1 хөгжлийн банк болон 1413 салбар Өнгөрөгч арван бүхий жилийн арилжааны 14 хугацаанд банк Монгол (2019 оны Улсын 4 дүгээр банкны сард нэг салбар банкийгтэллээ. хурдтай татан Эх Эхсурвалж : ОУВС сурвалж: ; Дэлхийн ОУВС; эдийнзасгийн Дэлхийнэдийн засгийнфорумын форумын буулгасан нөөц, Байгалийн тул одоо 13 банк баялгаас )-аасорлого олсон бүрддэг.нь санхүүгийн санхүүгийн хөгжлийн хөгжлийн индекс индекс (2017); (2017); Дэлхийн Дэлхийн банкны банкны мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн тооцоолол тооцоолол. . Банкнызасгийн эдийн системийн потенциалыг нэмэгдүүлж, зээлийн үлдэгдэл нь дотоод 2019 оны санхүүжилтийн байдлаар ДНБ-ий эх 56.3үүсвэрийг хувьд, харин иргэд, ААН-үүдийн хадгаламж болон өргөжүүлснээр харилцах дансны зээлийн нь эрчимжих өсөлт үлдэгдэл ДНБ-ий 51гол шалтгаан хувьд болов. Түүнчлэн санхүүгийн зах зээл хүрээд байна. өргөжин тэлэх, гүнзгийрэх нэг нөхцөлийг бүрдүүлжээ. Тухайн бүс нутаг дахь ойролцоо Өнгөрөгч арван жилийн хугацаанд Монгол Улсын банкны салбарт зээлийн өсөлт төвшний улс орнуудтай харьцуулахад Монгол Улсын санхүүгийн зах зээлийн хөгжил нь нэлээд өндөр байв. Байгалийн нөөц, баялгаас олсон орлого нь эдийн засгийн харьцангуй сайн байна (Зураг II.1). потенциалыг нэмэгдүүлж, дотоод санхүүжилтийн эх үүсвэрийг өргөжүүлснээр зээлийн Монгол Улсын санхүүгийн өсөлт эрчимжих гол шалтгаансалбарын болов.хөгжил, Түүнчлэн тогтвортой санхүүгийн байдалд зах зээл бүтцийнөргөжин шинжтэй тэлэх, хүндрэл, гүнзгийрэх сорилтууд байсаар нэг нөхцөлийг байна. Тухайлбал, бүрдүүлжээ. Тухайн мөнгө угаах дахь бүс нутаг асуудалтай ойролцоо холбоотой түвшиний эрсдэл, улс хүндрэлүүдээс дурдаж болно. Монгол Улсын банкны салбарын төвлөрөл орнуудтай харьцуулахад Монгол Улсын санхүүгийн зах зээлийн хөгжил нь харьцангуй сайн өндөр бөгөөд таван том банк нь 2019 оны 3 дугаар улирлын байдлаар банкны систем дэх нийт активын байна (Зураг II.1.). 87 хувийг эзэмшиж байна. Түүнчлэн, системийн хэмжээнд ач холбогдол бүхий28 зургаан том 27 Санхүүгийн зах зээл (банкууд 88 хувь, ББСБ-ууд 1.4 хувь, хөрөнгийн зах зээл 6.6 хувь, даатгалын зах зээл 1 орчим 3 хувийг бүрдүүлдэг) нь 2019 оны эхний хагасын байдлаар ДНБ-ий 122 хувьтай тэнцэж байна. 28 Санхүүгийн зах зээл (банкууд 88 хувь, ББСБ-ууд 1.4 хувь, хөрөнгийн зах зээл 6.6 хувь, даатгалын зах зээл 1 Сүүлийн 6 сарын хугацаанд банкны систем дэх нийт активын 5-аас дээш хувийг эзэмшиж буй банкууд. орчим хувийг бүрдүүлдэг) нь 2019 оны эхний хагасын байдлаар ДНБ-ий 122 хувьтай тэнцэж байна. | 35 | 14 Эдийн засгийн тогтвортой байдал, банкны зээлийн өсөлт банк, бусад жижиг долоон банкаас бүрдэх банкны систем нь хэмжээгээр харьцангуй жижигт тооцогдож байна. Хадгаламжийн суурь нь мөн л жижиг бөгөөд цөөн тооны том хадгаламж эзэмшигчдийн гарч төвлөрч байдаг. Банкны салбарын зээлийг уул уурхайн салбараас өндөр хамааралтай салбаруудад түлхүү олгосон байна. Эдийн засгийн эдгээр салбаруудад олгосон зээлийн үлдэгдэл нь нийт зээлийн үлдэгдлийн тал хувийг бүрдүүлж байгаа бол үлдсэн хагасыг нь иргэдэд ипотек, хэрэглээ болон цалингийн зээлийн хэлбэрээр олгосон байна. Эдийн засгийн 2015- 16 оны уналтаас шалтгаалан банкны систем дэх чанаргүй зээлийн түвшин 2014 онд 3 хувь байснаас 2016 онд 9 хувь, 2018 онд 10 гаруй хувь болж нэмэгджээ. Үүнээс хойш эдийн засаг сэргээд байгаа боловч чанаргүй зээлийн хувь хэмжээ буурахгүй байгаа нь банкны салбарын эмзэг байдлыг илтгэж байна. ОУВС-гийн Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөрийн хүрээнд Монголбанк нь хөндлөнгийн аудитын байгууллагуудаар банкны салбарт Активын чанарын үнэлгээг хийлгэсэн юм. Үнэлгээний дүгнэлтэд банкны салбарын хяналт, шалтгалтын тогтолцоонд ноцтой дутагдал, эрсдэл байгааг онцолсон байна. B. Банкны салбарын зээлийн сүүлийн үеийн нөхцөл байдал B1. Банкны салбарын зээлийн өнөөгийн байдал Өндөр-дунд орлоготой улс орнуудтай харьцуулахад Монголын хувьд зээлийн эдийн засагт эзлэх хувь бага байгаа нь санхүүгийн зуучлалыг гүнзгийрүүлэх шаардлагатай байгааг илтгэж байна (Зураг II.4). Зээл/ДНБ-ий харьцаа нь Монгол Улсын хувьд 2016-17 онуудад 70 хувийн орчимд байгаа нь бага-дунд орлоготой орнуудынх (64 хувь)-тай ойролцоо байна. Хэдийгээр өндөр-дунд орлоготой орнуудынхаас нам ч гэсэн бүс нутаг дахь ойролцоо түвшиний орнууд (Индонези, Казакстан, Мяньмар)-аас харьцангуй өндөр байна (Зураг II.2). Сүүлийн 15 жилд банкны салбарын зээлийн эдийн засагт эзлэх хувь нэлээд нэмэгдсэн бөгөөд хэрэглээний зээл хурдтай өсчээ (Зураг II.3).29 Зээл/ДНБ-ий харьцаа нь 2006 онд 30 хувийн орчимд байснаас 2007-12 онд дунджаар 40 хувьд хүрсэн бөгөөд 2013 онд огцом нэмэгдэж 60 орчим хувьд хүрээд байна. Энэ нь тухайн үед Монголбанкнаас хэрэгжүүлж эхэлсэн орон сууцны хөнгөлөлттэй зээлийн хөтөлбөртэй холбоотой. 2019 оны байдлаар иргэдийн зээл нийт зээлийн 58 хувийг бүрдүүлж байгаа бол үлдсэн 42 хувийг бизнесийн зээл бүрдүүлж байна. 2013 оноос өмнөх хугацаанд зээлийн хуваарилалт нь эсрэгээрээ байжээ. 2017 оноос орон сууцны хөнгөлөлттэй зээлийн өсөлт саарч эхэлсэн боловч иргэдийн ипотекийн бус зээлийн (голчлон цалингийн зээл) өсөлт эрчимжиж, 2017-2018 онд иргэдийн зээл хурдацтай нэмэгдэх гол шалтгаан болжээ. Банкнаас иргэд болон аж, ахуйн нэгж (ААН)-д олгосон зээл, Монголын ипотекийн корпорацийн бондод 29 шилжүүлсэн ипотекийн зээлийн үлдэгдлийн нийлбэрээр нийт зээлийг тодорхойлов. | 36 | МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ Зураг II.2. Зээл/ДНБ-ий харьцаа нь бага- Зураг II.2. Зээл/ДНБ-ий харьцаа нь бага-дунд Зураг II.3. Бүс нутгийн инфляцийн түвшин Зураг II.3. Бүс нутгийн инфляцийн түвшин нь Зураг дунд II.2. Зээл/ДНБ орлогтой -ий харьцаа орнуудын түвшинтэйнь бага- Зураг нь II.3. Бүс ойролцоо нутгийн инфляцийн орнуудтай харьцуулахадтүвшин орлогтой орнуудын түвшинтэй ойролцоо байна ойролцоо орнуудтай харьцуулахад Зээл/ДНБ-ий байна орнуудын түвшинтэй дунд орлогтой ойролцоо нь ойролцоо Зээл/ДНБ харьцаа нь-ий орнуудтай байна ньхарьцуулахад харьцаа өндөр өндөр байна ойролцоо Зарим улс байна зээл/ДНБ-ий орнуудын улс орнуудын зээл/ДНБ-ий харьцаа, харьцаа,2016-17 2016- Зээл/ДНБ Зээл/ДНБ Зээл/ДНБ-ий - ий харьцаа -ий харьцаа харьцааба нь өндөр ба инфляци инфляци, байна , 2017-18 2017-18 17 оныЗарим оны дундаж орнуудын улс (%) дундаж (%) зээл/ДНБ-ий харьцаа, 2016- Зээл/ДНБ 16 -ий харьцаа ба инфляци, 2017-18 Зураг Зураг 18017 оныII.2. II.2. Зээл/ДНБ Зээл/ДНБ дундаж (%) --ий ий харьцаа харьцаа нь нь бага бага -- Зураг Зураг 15 16II.3. II.3. Бүс нутгийн нутгийн инфляцийн БүсНигери инфляцийнЕгипт түвшин түвшин 14 15 Суринам дунд орлогтой дунд 160 180 орлогтой орнуудын орнуудын Өндөртүвшинтэй түвшинтэй -дунд орлоготой - 153% нь нь ойролцоо ойролцоо 13 14 орнуудтай орнуудтай Нигери Суринамхарьцуулахад харьцуулахад Украйнь Египт Өндөр дунд Өндөр-дунд орлоготой - 153% 12 ойролцоо байна Зээл/ДНБ-- ий харьцаа нь ий харьцаа өндөр байна нь өндөр Инфляци (%) 140 160 13 ойролцоо байна Зээл/ДНБ 11 12 Украйнь байна орлоготой Өндөр дунд Инфляци (%) 120 140 Өндөр орлоготой - 136% орнуудын орлоготой 10 Зарим улс Зарим 100 120 орнуудын зээл/ДНБ улс орнуудын зээл/ДНБ-- ий Өндөр харьцаа, харьцаа, ий орлоготой 2016 2016 - 136% 11 -ий харьцаа ба инфляци, 2017-18 -- Зээл/ДНБ Зээл/ДНБ 9 10 -ий харьцаа Мяньмар ба инфляци, 2017-18 орнуудын инфляци Монгол 17оны 17 80 оныдундаж 100 дундаж (%) (%) Бага-дунд орлоготой - 1689 16 Мяньмар Монгол инфляци 80 15 1578 Бага-дунд орлоготой - Египт 60 180 180 Молдав Нигери Египт Тунис 14 1467 Нигери Суринам Суринам 40 60 Өндөр Өндөр дунд -- орлоготой --153% дундорлоготой 153% Тунис 160 160 13 1356 Молдав Бага орлоготой - 43% Украйнь Украйнь Өндөрдунд Өндөр дунд 40 12 1245 4 (%) 20 Инфляци (%) 140 140 Бага орлоготой - 43% орлоготой 4 орлоготойВьетнам 0 20 11 1134 120 Өндөрорлоготой Өндөр орлоготой--136% 136% орнуудын Вьетнам Инфляци 120 10 1023 Чили орнуудынМалайз 0 инфляци Малайз инфляци Монгол Индонези Чили Украйнь Гүрж Вьетнам Гондурас Албани Молдав Эль Сальвадор Камбож Бутан Перу Нигери Египт Боливи Энэтхэг Суринам Киргиз Ботсвана Тунис Филиппин Бангладеш Пакистан Мяньмар Малайз Казакстан 100 100 12 99 Мяньмар Мяньмар Чили Киргиз Монгол МонголКамбож Монгол Индонези Чили Украйнь Гүрж Вьетнам Гондурас Албани Молдав Эль Сальвадор Камбож Боливи Бутан Перу Нигери Египт Энэтхэг Суринам Киргиз Ботсвана Тунис Филиппин Бангладеш Пакистан Мяньмар Малайз Казакстан 80 80 Бага Бага-- дунд дундорлоготой орлоготой-- 801 8 Киргиз Камбож 77 0 0 20 40 60 80 100 120 140 160 60 60 Тунис 66 0 Молдав Молдав 20 40 60 Зээл-80 Тунис 120 100 140 160 40 ДНБ-ий харьцаа (%) 40 55 Зээл-ДНБ-ий харьцаа (%) Багаорлоготой Бага орлоготой--43% 43% 20 20 44 44 Вьетнам Вьетнам Эх ЭхЭхсурвалж: Дэлхийн сурвалж: Дэлхийн банк (Дэлхийнхөгжлийн банк (Дэлхийн үзүүлэлтүүд);33ОУВС. хөгжлийнүзүүлэлтүүд); хөгжлийн үзүүлэлтүүдОУВС. 00 сурвалж: Дэлхийн банк (Дэлхийн ); 22 ОУВС. Чили Чили Малайз Малайз Монгол Индонези Чили Украйнь Гүрж Вьетнам Гондурас Албани Молдав Сальвадор Египт Камбож Боливи Бутан Перу Нигери Энэтхэг Суринам Киргиз Ботсвана Тунис Филиппин Бангладеш Пакистан Мяньмар Малайз Казакстан Монгол Индонези Чили Украйнь Гүрж Вьетнам Гондурас Албани Молдав Эль Сальвадор Перу Нигери Египт Камбож Боливи Бутан Энэтхэг Суринам Киргиз Ботсвана Тунис Филиппин Бангладеш Пакистан Мяньмар Малайз Казакстан 11 Киргиз Камбож Киргиз Камбож 00 Монгол Улсын зээлийн өсөлт нь бусад орнуудтай харьцуулахад 00 20 20 40 40 60 60 80 80 100 100 мөн 120 120 л140өндөрт 140 160 160 Зураг II.4. Ижил тооцогдож байна төстэй (Зураг орнуудтай II.4). Зээлийн өсөлт нь Зураг 2009-18 II.5. Өнгөрсөн онуудад 15 жилийн дунджаар Зээл- ДНБ -ий жилийн харьцаа хуагцаанд (%) 22 хувьд Эль Зээл- ДНБ - ий харьцаа (%) Зураг II.4. Ижил төстэй орнуудтай Зураг II.5. Өнгөрсөн 15 жилийн хуагцаанд харьцуулахад хүрч Эх байсан харьцуулахад сурвалж болзээлийн зээлийн ::Дэлхийнойролцоо банк өсөлт өсөлт өндөр түвшиний өндөр байна орнуудад байна зээлийн зээл өсөлт хэд . . өсөлт дунджаар зээлийн 12.1 хэд хэдэн хувиар хэдэн удаа удаа өсч эрчимжиж байжээ. Зээл эрчимжиж Эх сурвалж Дэлхийн Дэлхийн банк (( Дэлхийн хөгжлийн хөгжлийн үзүүлэлтүүд үзүүлэлтүүд); );ОУВС ОУВС олголт ийнхүү хурдтай өссөнөөр зээлийн шаардлага байжээсуларч улмаар иргэд болон хувийн ААН- байжээ Зарим үүдийн улсуудын зээлээс зээлийн хараат өсөлт байдал (%), 2009- огцом Зарим улсуудын зээлийн өсөлт (%), 2009-18 оны 18 оны нэмэгдсэний Өмнөх Өмнөхоны онымөн зэрэгцээ хөрөнгийн мөнүетэй үетэй харьцуулсан үнэ хөөсөрч харьцуулсан өөрчлөлт өөрчлөлт (%) (2013-15 (%) Зураг II.4. Зураг онуудад Ижил олгосон II.4. төстэй төстэй орнуудтай Ижилипотекийн зээлээс шалтгаалан), орнуудтай Зураг II.5. II.5. Өнгөрсөн инфляци Зураг нэмэгджээ. Өнгөрсөн 15 жилийн 15 жилийн хуагцаанд хуагцаанд харьцуулахад зээлийн харьцуулахад 40 зээлийн өсөлт өндөр байна өсөлт өндөр байна зээлийн өсөлт зээлийн хэдэн удаа хэд хэдэн өсөлт хэд удаа эрчимжиж эрчимжиж Зураг 40 II.4. Ижил төстэй орнуудтай харьцуулахад Зураг байжээ байжээ 80 80 II.5. Өнгөрсөн 15 жилийн хугацаанд Зээлийн нэрлэсэн өсөлт Зээлийн нэрлэсэн өсөлт 35 Зээлийн бодит өсөлт зээлийн 35 өсөлт өндөр байна зээлийн өсөлт хэд хэдэн удаа эрчимжиж Зээлийн бодит өсөлт Зарим Зарим 30 улсуудын зээлийнөсөлт улсуудынзээлийн (%),2009- өсөлт (%), 2009- 18 18оны оны Өмнөх Өмнөх 60 онымөн оны үетэй харьцуулсан мөнүетэй харьцуулсанөөрчлөлт өөрчлөлт (%) (%) 30 22 байжээ 60 25 22 25 Зарим улсуудын зээлийн өсөлт (%), 2009-18 оны дундаж Жилийн 40 40 өөрчлөлт (%) 20 20 40 1540 15 20 80 80 20 Зээлийн нэрлэсэнөсөлт Зээлийннэрлэсэн өсөлт 35 35 80 Зээлийнбодит Зээлийн бодитөсөлт 10 10 өсөлт 30 530 6000 60 5 60 25 2222 025 22 0 -20 40 20 40 -20 40 20 Монгол Мяньмар Киргиз Перу Ботсвана Тунис Чили Пакистан Камбож Бутан Египт Нигери Суринам Малайз Филиппин Молдав Боливи Албани Индонези Гондурас Казакстан Украйнь Бангладеш Монгол Перу Мяньмар Киргиз Ботсвана Тунис Чили Пакистан Камбож Бутан Египт Нигери Суринам Малайз Филиппин Молдав Боливи Украйнь Албани Индонези Гондурас Казакстан Бангладеш 2005M04 2006M03 2007M02 2008M01 2008M12 2009M11 2010M10 2011M09 2012M08 2013M07 2014M06 2015M05 2016M04 2017M03 2018M02 2019M01 2019M12 2005M04 2006M03 2007M02 2008M01 2008M12 2009M11 2010M10 2011M09 2012M08 2013M07 2014M06 2015M05 2016M04 2017M03 2018M02 2019M01 15 15 20 20 2019M12 20 10 10 55 00 0 Эх 00сурвалж Эх : Дэлхийн сурвалж банк : Дэлхийн (Дэлхийн банк хөгжлийн (Дэлхийн хөгжлийнүзүүлэлтүүд үзүүлэлтүүд););ОУВС -20 -20 .. ОУВС -20 Монгол Мяньмар Киргиз Перу Ботсвана Тунис Чили Пакистан Камбож Бутан Египт Нигери Суринам Малайз Боливи Филиппин Молдав Албани Индонези Гондурас Казакстан Украйнь Бангладеш Монгол Мяньмар Киргиз Перу Ботсвана Тунис Чили Пакистан Камбож Бутан Египт Нигери Суринам Малайз Боливи Филиппин Молдав Албани Индонези Гондурас Казакстан Украйнь Бангладеш 2005M04 2006M03 2007M02 2008M01 2008M12 2009M11 2010M10 2011M09 2012M08 2013M07 2014M06 2015M05 2016M04 2017M03 2018M02 2019M01 2019M12 2005M04 2006M03 2007M02 2008M01 2008M12 2009M11 2010M10 2011M09 2012M08 2013M07 2014M06 2015M05 2016M04 2017M03 2018M02 2019M01 2019M12 Эх Эх Эхсурвалж: сурвалж сурвалж Дэлхийнбанк ::Дэлхийн Дэлхийн банк(Дэлхийн банк (( Дэлхийнхөгжлийн Дэлхийн хөгжлийнүзүүлэлтүүд); хөгжлийн үзүүлэлтүүд үзүүлэлтүүд );ОУВС. ); ОУВС ОУВС .. Зээлийн өсөлт дунджаар өндөр байгаа ч энэ хугацаанд зээлийн хэд хэдэн мөчлөг тохиожээ. Эдгээрийн хамгийн сүүлийнх нь 2018 он юм. Сүүлийн 15 жилийн хугацаанд Монгол Улсад зээлийн эрчимтэй өсөлт хэд хэдэн удаа тохиосноос дурдвал 2005-08, 2010-11, 2013-12 онууд юм (Зураг II.5). Сүүлийн үеийн зээлийн хурдтай өсөлт нь иргэдийн зээлийн өсөлтөөс голчлон шалтгаалжээ (Зураг II.6). Монгол Улсын хувьд сүүлийн арван жилд хувийн салбарын дотоод санхүүжилт (Засгийн газрын хөрөнгө оруулалтаас бусад нийт дотоодын хөрөнгө оруулалт)-ийн гол эх үүсвэр нь банкны зээл байв (Зураг II.7). Тухайлбал, 2018 онд банкаас олгосон нийт зээл нэрлэсэн дүнгээр 26.5 хувь, бодит дүнгээр 15.4 хувиар өсчээ. | 37 | 15 Эдийн Зурагзасгийн тогтвортой II.6. 2015 байдал, оноос иргэдийн банкны зээл зээлийн хурдтай өсөлт Зураг II.7. Банкуудын хувийн салбарт олгож Зураг II.6. 2015 оноос иргэдийн зээл хурдтай Зураг II.7. Банкуудын хувийн салбарт олгож нэмэгджээ буй зээл нь аж, ажуй нэгжүүдийн дотоодын нэмэгджээ буй зээл нь аж, ажуй нэгжүүдийн дотоодын Зураг II.6. 2015 оноос иргэдийн зээл хурдтай хөрөнгө Зураг оруулалтын II.7. Бизнесийн гол эх зээлийн үүсвэр өсөлт болдог дүр нь дотоод хөрөнгө оруулалтын гол эх үүсвэр болдог дүр нэмэгджээ зураг ажиглагдаж хөрөнгө байна байна оруулалтыг дэмждэг Иргэд, хувийн ААН-д олгосон зээлийн үлдэгдэл зураг ажиглагдаж байна Зээл олголт, дотоодын хувийн хөрөнгө оруулалт Иргэд, хувийн ААН-д олгосон зээлийн үлдэгдэл Зээл олголт, дотоодын хувийн хөрөнгө оруулалт Иргэд, (2015 ААН-д олгосон зээлийн үлдэгдэл хувийнсар=100) Зээл олголт, дотоодын хувийн хөрөнгө оруулалт оны12 (2015оны 12 сар=100) (2015 оны 12 сар=100) 100 Дотоодоос санхүүжүүлсэн хөрөнгө 100 90 Дотоодоос санхүүжүүлсэн хөрөнгө 190 90 80 190 ААН-д олгосон зээл 80 70 оруулалтын өсөлт 170 ААН-д олгосон зээл 70 Иргэдийн зээл 60 оруулалтын өсөлт 170 Иргэдийн зээл 60 50 150 50 150 40 40 30 130 130 30 20 20 10 110 110 100 90 0 0.0 1.0 2.0 3.0 4.0 5.0 90 0.0 1.0 2.0 3.0 4.0 5.0 Зээл олголт (Зээлийн нэрлэсэн өсөлт/нэрлэсэн ДНБ-ий өсөлт) Зээл олголт (Зээлийн нэрлэсэн өсөлт/нэрлэсэн ДНБ-ий өсөлт) Эх сурвалж: Монголбанк; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. Эх сурвалж: Монголбанк; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. Эх сурвалж: Монголбанк; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. Зураг II.8. бодлого Мөнгөний Зээлийн өсөлт болон огцом зээлийн саарснаас бодлогынЗураг Зураг II.9. Хувийн төлөвийг секторын сүүлийн зээлийн чанар чангаруулснаар жилийн Зураг II.8. Зээлийн өсөлт огцом саарснаас II.9. Хувийн секторын зээлийн чанар зээл/ДНБ зээлийн - ий эрчимтэйхарьцаа урт өсөлтийг хугацааны саарууллаа (Зураг иргэдийн зээлтэй II.8, II.9). Импорт харьцуулахад харьцангуй болон зээлийн хурдтай зээл/ДНБ -ий харьцаа урт хугацааны иргэдийн зээлтэй харьцуулахад харьцангуй трендээсээ өсөлтийн доогуур хариуд түвшинд хүрсэн Монголбанк нь байхаар 2018 оноос муу эхлэн байнамакро зохистой бодлогын хэд хэдэн трендээсээ доогуур түвшинд хүрсэн байхаар муу байна байна арга хэмжээг аваад байна. Тухайлбал, зээлийн өр, орлогын харьцаанд дээд хязгаар тогтоох, байна 60 ипотекийн 60 бус иргэдийн зээлийн хугацааг богиносгох, 18 18 ханшийн эрсдэлээ удирдах чадамжгүй Бизнесийн зээл 16 Бизнесийн зээл зээлдэгчдийн 55 55 гадаад валютын зээлийн эрсдэлийн 16 14 жинг нэмэгдүүлэх Иргэдийн зээл Иргэдийн зээл зэрэг шийдвэрүүдийг гаргаж, 50 50 хэрэгжүүллээ. Түүнчлэн, 2018 оны 11 дүгээр 14 12 сард мөнгөний бодлогын хүүг 1 нэгж 12 хувиар 45 нэмэгдүүлж, мөнгөний бодлогын төлөвийг 10 10 хатууруулах чиглэлд өөрчиллөө. Эдгээр 45 8 арга 40 хэмжээний нөлөөгөөр иргэд болон ААН-д олгосон 8 6 бизнесийн зээлийн өсөлт 2018 оны 1235дугаар сард харгалзанЗээл/ДНБ 40 35 хувь, 17 хувь Зээл/ДНБ-ий харьцаа (%) -ий харьцаа (%) байсан бол 6 4 2019 оны 12 дугаар сард 4 хувь, 6 хувьд HP тренд (1 талтай, лямбда = 1600) 4 хүрч 35 буурлаа. Гэхдээ гадаад орчны HP тренд дарамт (1 талтай, лямбда өндөр = 1600) 2 2 байгаа өнөөгийн нөхцөлд мөнгө, зээлийн 30 0 бодлогын 30 төлөвийг чанга түвшинд хадгалах нь тохиромжтой 0 байна. 2008M06 2008M12 2009M06 2009M12 2010M06 2010M12 2011M06 2011M12 2012M06 2012M12 2013M06 2013M12 2014M06 2014M12 2015M06 2015M12 2016M06 2016M12 2017M06 2017M12 2018M06 2018M12 2019M06 2019M12 2013M04 2013M08 2013M12 2014M04 2014M08 2014M12 2015M04 2015M08 2015M12 2016M04 2016M08 2016M12 2017M04 2017M08 2017M12 2018M04 2018M08 2018M12 2019M04 2019M08 2019M12 2008M06 2008M12 2009M06 2009M12 2010M06 2010M12 2011M06 2011M12 2012M06 2012M12 2013M06 2013M12 2014M06 2014M12 2015M06 2015M12 2016M06 2016M12 2017M06 2017M12 2018M06 2018M12 2019M06 2019M12 2013M04 2013M08 2013M12 2014M04 2014M08 2014M12 2015M04 2015M08 2015M12 2016M04 2016M08 2016M12 2017M04 2017M08 2017M12 2018M04 2018M08 2018M12 2019M04 2019M08 2019M12 Нийт чанаргүй зээл нь голчлон хувийн салбарын зээлээс шалтгаалж байгаа нь зээлийн өсөлтийг дагаад зээлийн шаардлага суларсны зэрэгцээ санхүүгийн салбарын эмзэг Эх сурвалж: Монголбанк, Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол . Эх сурвалжилтгэж байдлыг байна : Монголбанк, (Зураг Дэлхийн II.9). Бизнесийн банкны зээл дэх мэргэжилтнүүдийн чанаргүй тооцоолол . зээлийн харьцаа нь 2008-09 Тэмдэглэл: Зээл/ДНБ-ий харьцаа болон түүний урт хугацааны тренд хоорондын зөрүүг Зээл/ДНБ -ий Тэмдэглэл оны : дэлхийн Зээл/ДНБ - ий санхүүгийн харьцаа хямралынболон түүний урт хугацааны тренд хоорондын Зээл/ДНБ -ий зөрүүг Харин, харьцааны зөрүү гэж тодорхойлов. Энэ үед 19зээлд нь зах буюу оргил зээлийн хувьхуримтлагдсан үедээ хүрч байлаа. илүүдлийг илэрхийлнэ (2019 Олон харьцааны оны зөрүү дугаар 12 Төлбөр гэж тодорхойлов. сард дээрх харьцааЭнэ нь зах зээлд нь 18).хувьд хуримтлагдсан хүрсэн бөгөөдзээлийн илүүдлийг чанаргүй илэрхийлнэ (Олон зээлийн дийлэнхийг Улсын Тооцооны Банкны тодорхойлолт HP = Hodrick – Prescott филтер . Улсын Төлбөр Тооцооны Банкны тодорхойлолт). HP = Hodrick – Prescott филтер. уул уурхай болон түүнээс өндөр хамааралтай, эрсдэл өндөртэй боловсруулах, барилга, худалдааны салбаруудын зээл бүрдүүлж байна. Иргэдийн зээлийн хувьд харин чанаргүй зээлийн харьцаа нь сүүлийн дөрвөн жилийн хувьд 3.5 хувийн орчимд тогтвортой хадгалагдаж байна. | 38 | 16 16 00 Д 90 0.0 1.0 2.0 3.0 4.0 5.0 Д 90 0.0 1.0 2.0 3.0 4.0 5.0 Зээл Зээл олголт олголт (Зээлийн (Зээлийн нэрлэсэн нэрлэсэн өсөлт/нэрлэсэн өсөлт/нэрлэсэн ДНБ ДНБ -ий -ий өсөлт өсөлт ) ) Эх Эх сурвалж: сурвалж: Монголбанк Монголбанк ; Дэлхийн ; Дэлхийн банкны банкны мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн тооцоолол тооцоолол .. МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ Зураг Зураг II.8. II.8. Зээлийн Зээлийн өсөлтогцом өсөлт огцом саарснаас саарснаас Зураг Зураг II.9. II.9. Хувийн Хувийн секторын секторын зээлийн зээлийн чанар чанар зээл/ДНБ зээл/ДНБ - - ийий харьцаа харьцаа урт урт хугацааны хугацааны Зураг II.8. Зээлийн өсөлт огцом саарснаас зээл/ иргэдийн иргэдийн зээлтэй зээлтэй харьцуулахад харьцуулахад харьцангуй харьцангуй Зураг II.9. Хувийн секторын зээлийн чанар трендээсээ трендээсээ ДНБ-ий харьцаа доогуур доогуур түвшинд түвшинд урт хугацааны хүрсэн хүрсэн байхаар байхаар трендээсээ муу доогуур муу байна байна иргэдийн зээлтэй харьцуулахад харьцангуй муу байна хүрлээ байна түвшинд байна 6060 1818 Бизнесийн Бизнесийн зээл зээл 5555 1616 Иргэдийн Иргэдийн зээл зээл 1414 5050 1212 45 1010 45 88 4040 66 Зээл/ДНБ Зээл/ДНБ -ий -ий харьцаа харьцаа (%) (%) 35 44 35 HP HP тренд тренд (1(1 талтай, талтай, лямбда лямбда == 1600) 1600) 22 3030 00 2008M06 2008M12 2009M06 2009M12 2010M06 2010M12 2011M06 2011M12 2012M06 2012M12 2013M06 2013M12 2014M06 2014M12 2015M06 2015M12 2016M06 2016M12 2017M06 2017M12 2018M06 2018M12 2019M06 2019M12 2008M06 2008M12 2009M06 2009M12 2010M06 2010M12 2011M06 2011M12 2012M06 2012M12 2013M06 2013M12 2014M06 2014M12 2015M06 2015M12 2016M06 2016M12 2017M06 2017M12 2018M06 2018M12 2019M06 2019M12 2013M04 2013M08 2013M12 2014M04 2014M08 2014M12 2015M04 2015M08 2015M12 2016M04 2016M08 2016M12 2017M04 2017M08 2017M12 2018M04 2018M08 2018M12 2019M04 2019M08 2019M12 2013M04 2013M08 2013M12 2014M04 2014M08 2014M12 2015M04 2015M08 2015M12 2016M04 2016M08 2016M12 2017M04 2017M08 2017M12 2018M04 2018M08 2018M12 2019M04 2019M08 2019M12 Эх сурвалж: Монголбанк, Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. Эх Эх сурвалж сурвалж : Монголбанк, : Монголбанк, Дэлхийн Дэлхийн банкны банкны мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн тооцоолол тооцоолол .. Тэмдэглэл: Зээл/ДНБ-ий харьцаа болон түүний урт хугацааны тренд хоорондын зөрүүг Зээл/ДНБ-ий Тэмдэглэл Тэмдэглэл : Зээл/ДНБ : Зээл/ДНБ - -ий харьцаа ий харьцаа болон түүний урт болон түүний хугацааны тренд урт хугацааны тренд хоорондын хоорондын зөрүүг Зээл/ДНБ -ий зөрүүг Зээл/ДНБ харьцааны зөрүү гэж тодорхойлов. Энэ нь зах зээлд хуримтлагдсан зээлийн илүүдлийг илэрхийлнэ (Олон -ий харьцааны харьцааны зөрүү зөрүү гэж гэж тодорхойлов. тодорхойлов. Энэ Энэ нь нь зах зах зээлд зээлд хуримтлагдсан хуримтлагдсан Улсын Төлбөр Тооцооны Банкны тодорхойлолт). HP = Hodrick – Prescott филтер. зээлийн зээлийн илүүдлийг илүүдлийг илэрхийлнэ илэрхийлнэ (Олон (Олон Улсын Улсын Төлбөр Төлбөр Тооцооны Тооцооны Банкны Банкны тодорхойлолт тодорхойлолт ).). HPHP== Hodrick Hodrick –– Prescott Prescott филтер .. филтер Гол салбарууд дахь зээлийн эрсдэлийн сангийн хүрэлцээ (ЗЭСХ) бага түвшинд байна.30 Уул уурхай, барилга, худалдаа болон үл хөдлөх салбарын чанаргүй зээл нь нийт системийн чанаргүй зээлийн 80 гаруй хувийг бүрдүүлж байгаа боловч 2019 оны 12 дугаар сарын байдлаар эдгээр салбаруудын зээлийн эрсдэлийн сангийн хүрэлцээ нь 71-76 хувьд хэлбэлзэж байна. Боловсруулах салбарын зээлийн хувьд дээрх харьцаа 83 хувь байгаа бол тэтгэврийн зээлийн хувьд 100-аас өндөр хувьтай байна31 (Зураг II.10, II.11). ЗурагII.10. Зураг Голлохсалбаруудын II.10.Голлох зээлийн салбаруудынзээлийн Зураг ЗурагII.11. Иргэдийнзээлийн II.11.Иргэдийн хувьдхарин зээлийнхувьд харин эрсдэлийн эрсдэлийн Зураг санг нэмэгдүүлэх сангнэмэгдүүлэх II.10. Голлох шаардлагатай салбаруудыншаардлагатай зээлийн эрсдэлийн эрсдэлийн Зураг II.11.сангийн Иргэдийнхэмжээ сангийнхэмжээ арай арай зээлийн өндөр өндөр хувьд байна байна эрсдэлийн сан дунджаас доогуур байна байна байна эрсдэлийн сангийн хэмжээ нэмэгдлээ зээл Бизнесийнзээл Бизнесийн 79% 79% Нийт Нийтиргэдийн иргэдийнзээл зээл 82% 82% Бусад Бусад 70% 70% Цалингийнзээл Цалингийн зээл 74% 74% Худалдаа Худалдаа 70% 70% Хэрэглээнийзээл Хэрэглээний зээл 75% 75% хөдлөх Үлхөдлөх Үл 71% 71% ЖБҮ ЖБҮ 85% 85% уурхай Уулуурхай Уул 75% 75% 16 16 Ипотек Ипотек 86% 86% Барилга Барилга 76% 76% Боловсруулах Боловсруулах 83% 83% Тэтгэврийн Тэтгэврийнзээл зээл 131% 131% Эх сурвалж: Монголбанк. Эхсурвалж: Эх сурвалж: Тэмдэглэл: ЖБҮМонголбанк Монголбанк . = Жижиг,. бичил үйлдвэрлэл. Тэмдэглэл Тэмдэглэл ЖБҮ= : :ЖБҮ =Жижиг, Жижиг,бичил үйлдвэрлэл бичилүйлдвэрлэл .. 30 Эрсдэлийн сангийн хүрэлцээ нь чанаргүй зээлтэй холбоотой эрсдэлээс хамгаалах чадамжийг илэрхийлнэ. 31 Тэтгэврийн зээлийн хувьд чанаргүй зээл нь харьцангуй бага учраас эрсдэлийн санхүүгийн хүрэлцээ нь өндөр түвшинд байна. | 39 | Эдийн засгийн тогтвортой байдал, банкны зээлийн өсөлт B2. Зээлийн өсөлтөд нөлөөлөх гол хүчин зүйлс Банкны хадгаламж, эдийн засгийн өсөлт, түүхий эдийн үнэ зэрэг нь зээлийн өсөлтөд голлон нөлөөлж байна. Монголбанк болон Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүд 2000-2018 оны улирлын тоон мэдээнд үндэслэн хувийн секторт олгосон зээлийн өсөлтөд нөлөөлөх хүчин зүйлсийг Вектор Авторегресийн загвар ашиглан эмпирик тооцоо хийв.32 Уг үнэлгээнээс харахад, түүхий эдийн үнэ, эдийн засгийн өсөлт нь хувийн салбарт олгосон зээлийн өсөлтөд нөлөөлөх томоохон хүчин зүйлс байсан бөгөөд зээлийн өсөлтийн бүтцийн болон мөчлөгийн өөрчлөлтүүдийг мөн тайлбарлаж байв. Нөгөө талаас, Монголбанк төсвийн шинжтэй төсөл хөтөлбөрүүдийг санхүүжүүлж байсан нь эргээд зээлийн өсөлтийг эрчимжүүлж байв. Эдгээр хөтөлбөрийн зээлийн нилээдгүй хувь нь эргэн төлөгдсөн. Эндээс харахад зээлийн өсөлт болон макро эдийн засгийн төлөв байдал нь хоорондоо нягт хамааралтай бөгөөд ихэнх тохиолдолд аль алиныхаа мөчлөгийн хэлбэлзлийг нэмэгдүүлж байжээ. B3. Банк бус санхүүгийн салбарын хэмжээ хурдтай тэлж байна Банк бус санхүүгийн байгууллагууд (ББСБ)-ын үйл ажиллагаа нь өргөжиж, хүрээ нь нэмэгдэж байгаа нь зээлийн өсөлтийн Зураг II.12. Банк бус санхүүгийн байгууллагын өндөр хэлбэлзлээс шалтгаалан үүдэх хүрээ хурдтай тэлж байна. эрсдэлийг улам бүр нэмэгдүүлж байна Банк бус санхүүгийн байгууллагууд (ББСБ)-ын 60 ББСБ-ын зээл ДНБ-ий харьцаа: БТ (Зураг II.12). Хувийн салбарт зээл олгох 4.0 үйл ажиллагаа нь өргөжиж , санхүүгийн гол зуучлагчид нь арилжааныхүрээ нь 50 ББСБ-ын зээлийн жилийн өсөлт: ЗТ 3.0 нэмэгдэж байгаа банкууд байгаа өсөлтийн нь зээлийн хэвээр боловч ББСБ-аасөндөр 40 хэлбэлзлээс олгосоншалтгаалан зээл огцом үүдэх эрсдэлийг нэмэгдэж, 2010 улам онд 30 2.0 бүр нэмэгдүүлэх эрсдэлтэй ДНБ-ий 1.2 хувь байснаасбайна 2019 оны(Зураг II.12). 20 9 дүгээр 1.0 Хувийн салбарт зээл олгох санхүүгийн гол сарын байдлаар 3.7 хувьд хүрээд байна 10 нь хугацаанд (дээрх зуучлагчид арилжааны зээлийн банкуудүлдэгдэл хэвээр нь 100 байгаа 0 - 2011M03 2011M09 2012M03 2012M09 2013M03 2013M09 2014M03 2014M09 2015M03 2015M09 2016M03 2016M09 2017M03 2017M09 2018M03 2018M09 2019M03 2019M09 тэрбум төгрөгөөс 1.3 их наяд төгрөгт хүрч боловч ББСБ-аас олгосон зээл огцом нэмэгдэж, 13 дахин нэмэгджээ). Хэдийгээр ББСБ-ууд нь 2010 онд ДНБ-ий 1.2 хувь байснаас 2019 оны 9 Эх сурвалж: Монголбанк. санхүүгийн системд эрсдэл учруулахааргүй Эх сурвалж: Монголбанк. жижиг байдлаар дүгээр сарын хэмжээтэй 3.7 хувьд тэд боловч хүрээд байна Тэмдэглэл: ЗТ = зүүн тал; БТ = баруун тал. эрсдэлтэй Тэмдэглэл: ЗТ = зүүн тал; БТ = баруун тал. (дээрх хугацаанд зээлдэгчдэд түлхүү үлдэгдэл зээлийн нь 100 зээл олгодог тэрбум тул тэдний төгрөгөөс үйл1.3 ойроос хүрч их наяд төгрөгт ажиллагааг хянаж нэмэгджээ 13 дахин нягталж, ). Хэдийгээр байх шаардлагатай. 33 ББСБ-ууд Ялангуяа, 2018 ньонысанхүүгийн дунд үеэс эрсдэл учруулахааргүй системд хэрэгжүүлсэн Монголбанкны жижиг макро хэмжээтэй боловч тэд зохистой бодлогын эрсдэлтэй нөлөөгөөр зээлзээлдэгчдэд олголт (тэр түлхүүдундаа иргэдийн зээл олгодог тулзээл) банкны тэдний бус үйл салбар буюу ажиллагааг ББСБ-ууд ойроос руу аажмаар нягталж, хянажшилжиж байх байх боломжтой. шаардлагатай. 4 Тиймээс ББСБ-уудын хяналт, шалгалтыг чангаруулж, боломжтой бол макро зохистой Ялангуяа, 2018 оны дунд үеэс хэрэгжүүлсэн Монголбанкны макро зохистой бодлогын бодлогын хязгаарлалт, шаардлагуудад мөн хамруулах нь зүйтэй. нөлөөгөөр зээл олголт (тэр дундаа иргэдийн зээл) банкны бус салбар буюу ББСБ-ууд руу аажмаар шилжиж байх боломжтой. Тиймээс ББСБ-уудын хяналт, шалгалтыг чангаруулж, боломжтой бол макро зохистой бодлогын хязгаарлалт, шаардлагуудад мөн хамруулах нь зүйтэй. 32 Зээлийн өсөлтөд нөлөөлөх хүчин зүйлийг тодорхойлох зорилгоор 2000-2018 оны улирлын тоон мэдээг ашиглан Вектор Авторегрессийн загварыг үнэлэв. Эндоген хувьсагчдаар бодит ДНБ, бодит хадгаламж, бодит зээл, Зураг II.13. Иргэдийн зээлийн дийлэнхийг Зураг II.14. Иргэдийн зээлийн өсөлтөд чанаргүй зээлийн харьцаа, банк хоорондын захын хүү, нэрлэсэн үйлчиллж буй ханшийг, эгзоген хувьсагчаар орон сууцны экспортын үнийнцалингийн болон зээл индексийг сонгов. цалингийн Үнэлгээний үр дүн, зээлийн хариу үйлдлийн өсөлт голлон функц, вариацын нөлөөлж задаргааны дэлгэрэнгүйг бүрдүүлжээ Хавсралтаас үзнэ үү. байна 33    Банкны салбарын зээлийн шалгуур эсвэл ЖДҮ-ийн зээлийн шалгуурыг хангаагүй зээлдэгчдэд ББСБ-ууд түлхүү Иргэдийн зээлийн бүтэц Иргэдийн зээлийн өсөлтийн бүтэц (нэгж хувиар, зээл олгодог. Тиймээс ББСБ-ууд голчлон автомашин барьцаалсан зээл, автомашины лизингийн зээл, бизнесийн зээлийг олгож байна. өмнөх оны мөн үетэй харьцуулвал) 100% Бусад 65 90% Бусад 55 ЖБҮ 80% | 40 | ЖБҮ Хэрэглээний зээл 70% 45 Тэтгэврийн зээл 60% Хэрэглээний Цалингийн зээл зээл 35 ИЗББ-г оруулсан ипотекийн зээл 50% Нийт Тэтгэврийн 40% 25 зээл 30% Банк бус санхүүгийн байгууллагууд (ББСБ )-ын МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙНБТ БТ ТОЙМ Банк бус санхүүгийн байгууллагууд (ББСБ )-ын 60 60 ББСБ зээл -ын - ББСБ ын ДНБДНБ зээл -ий харьцаа: -ий харьцаа: 4.0 4.0 үйл ажиллагаа үйл ажиллагаа ньнь өргөжиж өргөжиж , , хүрээхүрээ ньнь 50 50 ББСБ зээлийн -ын - ББСБ жилийн ын зээлийн өсөлт: жилийн ЗТ ЗТ өсөлт: 3.0 3.0 нэмэгдэж нэмэгдэж байгаа байгаа ньньзээлийн зээлийн өсөлтийн өсөлтийн өндөр өндөр 40 40 C. Банкны салбарын зээлийн эдийн засгийн салбаруудаарх бүтэц хэлбэлзлээс хэлбэлзлээс шалтгаалан шалтгаалан үүдэх үүдэх эрсдэлийг эрсдэлийг уламулам 30 30 2.0 2.0 бүр бүрнэмэгдүүлэх нэмэгдүүлэх эрсдэлтэй эрсдэлтэй байна байна (Зураг (Зураг II.12). II.12). 20 20 C1. Өрхийн сектор 1.0 1.0 Хувийнсалбарт Хувийн салбартзээл зээлолгох санхүүгийнгол олгохсанхүүгийн гол 10 10 0 0 - - зуучлагчид Иргэдийн зуучлагчид арилжааны ньзээлийн нь банкууд дийлэнхийг арилжааны банкууд хэвээр орон хэвээр байгаа сууцны байгаа болон цалингий зээл бүрдүүлж байна. 2011M03 2011M09 2012M03 2012M09 2013M03 2013M09 2014M03 2014M09 2015M03 2015M09 2016M03 2016M09 2017M03 2017M09 2018M03 2018M09 2019M03 2019M09 2011M03 2011M09 2012M03 2012M09 2013M03 2013M09 2014M03 2014M09 2015M03 2015M09 2016M03 2016M09 2017M03 2017M09 2018M03 2018M09 2019M03 2019M09 Орон ББСБ боловч боловч сууцны ББСБ-аас хөнгөлөлттэй -аасолгосон олгосон зээлзээлийн огцом зээл огцом хөтөлбөрийн нэмэгдэж, нөлөөгөөр иргэдийн ипотекийн зээлийн нэмэгдэж, 2013 дүнонд 2010 2010 онд оноос ДНБДНБ-ий огцом -ий1.2 нэмэгдэж хувь 1.2 хувьбайснаасэхэлсэн байснаас 2019 (Зураг 2019 оныоны 9 9 Иргэдийн зээлд эзлэх ипотекийн зээлийн II.13). хэмжээ 2016 онд 51.5 хувьд хүрч эрчимжээд байсан Эх Эхсурвалж : Монголбанк сурвалж 38 хувь. болж : Монголбанк . дүгээр дүгээр сарын сарын байдлаар байдлаар 3.7 хувьд 3.7 хувьд хүрээд хүрээд байна бол байна 2019 Тэмдэглэл: онд = зүүн ЗТ ЗТ тал; БТ БТ саарчээ. Харин, = баруун тал. (иргэдийн (дээрх дээрх цалингийн хугацаанд хугацаанд зээлийн зээл зээлийн нь зээлийн үлдэгдэл үлдэгдэлньнь өсөлтийг 100 100 тэрбум тэрбум Тэмдэглэл: голлон бүрдүүлэх болжээ (2019баруун = зүүн тал; = оны тал. байдлаар иргэдийн төгрөгөөс зээлийн 1.3 ихихнаяд 26 хувийгхүрч төгрөгт бүрдүүлж 1313 байна) дахин (Зураг II.14). нэмэгджээ Дээрх хугацаанд ). Хэдийгээр ББСБ -ууд иргэдийн ньнь санхүүгийн тэтгэвэр төгрөгөөс 1.3 наяд төгрөгт хүрч дахин нэмэгджээ ). Хэдийгээр ББСБ -ууд санхүүгийн барьцаалсан системд эрсдэл зээл, бусад хэрэглээний учруулахааргүй жижиг зээлийн өсөлт хэмжээтэй боловчмөнтэд эрчимжиж, эрсдэлтэй улмаар зээлдэгчдэдөрхийн дундаж түлхүү системд эрсдэл учруулахааргүй жижиг хэмжээтэй боловч тэд эрсдэлтэй зээлдэгчдэд түлхүү өр-орлогын зээл олгодог харьцаа тул тэдний нь 2012 үйл онд 39 ажиллагааг хувь байснаас ойроос 2018 нягталж, оны эцэст хянаж 90 байх гаруй хувьд шаардлагатай. хүрчээ. 4 зээл олгодог тул тэдний үйл ажиллагааг ойроос нягталж, хянаж байх шаардлагатай.4 Харин, макро зохистой бодлогын нөлөөгөөр 2019 оноос иргэдийн зээлийн өсөлт огцом Ялангуяа, Ялангуяа, 2018 2018 оныоны дунд дунд үеэс үеэсхэрэгжүүлсэн хэрэгжүүлсэн Монголбанкны Монголбанкны макро макро зохистой зохистой бодлогын бодлогын саарч байна. Зээлийн эрсдэл нь хязгаарлагдмал, өгөөж нь өндөр зэргээс шалтгаалан 2010- нөлөөгөөр зээл олголт ( тэр дундаа иргэдийн зээл ) банкны нөлөөгөөр зээл олголт (тэр дундаа иргэдийн зээл) банкны бус салбар буюу ББСБ бус салбар буюу ББСБ -ууд-ууд рууруу 2017 онуудад банкууд иргэдийн хэрэглээний зээл (голчлон цалингийн зээл)-ийг түлхүү олгож аажмаар аажмаар шилжиж шилжиж байх байх боломжтой. боломжтой. Тиймээс Тиймээс ББСБ -уудын ББСБ -уудын хяналт, хяналт, шалгалтыг шалгалтыг чангаруулж, чангаруулж, эхэлснээр өрхийн жижиг болон бичил үйлдвэрлэлийн зээл ихээр буурчээ. Харин 2019 оноос боломжтой боломжтой бол макро зохистой бодлогын хязгаарлалт, шаардлагуудад мөн хамруулах ньнь хэрэглээнийбол зээлдмакро зохистой хэрэгжүүлсэн бодлогын макро зохистойхязгаарлалт, бодлогын шаардлагуудад нөлөөгөөр өрхийн мөн хамруулах жижиг, бичил зүйтэй. зүйтэй. бизнесийн зээл эргээд сэргэх хандлагатай байна. Зураг II.13. Зураг Зураг Иргэдийн II.13. II.13. Иргэдийн Иргэдийн зээлийн зээлийн зээлийн дийлэнхийг дийлэнхийг дийлэнхийг Зураг Зураг Зураг II.14. II.14. II.14. Иргэдийн Иргэдийн Иргэдийн зээлийн зээлийн зээлийн өсөлтөд өсөлтөд өсөлтөд цалингийн орон орон сууцны сууцны болон болон цалингийн цалингийн зээл зээл зээлийн өсөлт голлон нөлөөлж байна цалингийн зээлийн өсөлт голлон нөлөөлж орон сууцны болон цалингийн зээл цалингийн зээлийн өсөлт голлон нөлөөлж бүрдүүлжээ бүрдүүлжээ бүрдүүлжээ байна байна Иргэдийн зээлийн бүтэц Иргэдийн зээлийн өсөлтийн бүтэц (нэгж хувиар, өмнөх Иргэдийн зээлийн Иргэдийн бүтэц зээлийн бүтэц Иргэдийн Иргэдийнзээлийн өсөлтийн зээлийн бүтэц өсөлтийн (нэгж бүтэц хувиар, (нэгж хувиар, оны мөн үетэй харьцуулбал) өмнөх оны мөн үетэй харьцуулвал өмнөх оны мөн үетэй харьцуулвал)) 100% 100% Бусад Бусад 65 65 90%90% Бусад Бусад 55 55 ЖБҮЖБҮ 80%80% ЖБҮЖБҮ Хэрэглээний зээлзээл Хэрэглээний 70%70% 45 45 Тэтгэврийн зээлзээл Тэтгэврийн 60%60% Хэрэглээний Хэрэглээний Цалингийн зээлзээл Цалингийн зээлзээл 35 35 ИЗББ -г оруулсан ИЗББ ипотекийн -г оруулсан зээлзээл ипотекийн 50%50% Нийт Тэтгэврийн Тэтгэврийн Нийт 40%40% 25 25 зээлзээл 30%30% Цалингийн 15 15 Цалингийн 20%20% зээлзээл Ипотек 5 5 10%10% Ипотек 0% 0% -5 -5 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 сурвалж: Эх Эх Монголбанк Эх сурвалж: сурвалж: . . Монголбанк. Монголбанк Тэмдэглэл: Тэмдэглэл: Тэмдэглэл: ИЗББ ИЗББ = Ипотекийн = Ипотекийн ИЗББ = Ипотекийн зээлээр зээлээр баталгаажсан зээлээр баталгаажсан бонд; бонд баталгаажсан ; ЖБҮ бонд ЖБҮ ; ЖБҮ = = жижиг жижиг = жижиг болон болон болон бичил бичил бичил үйлдвэрлэл. үйлдвэрлэл . . үйлдвэрлэл C2. Хувийн салбар Эдийн засаг сэргэж, Монголбанк иргэдийн зээлийг хязгаарлах арга хэмжээ авснаар бизнесийн зээлийн өсөлт 2018 оны дунд үеэс нэмэгдэж байна. Харин, эдийн засгийн томоохон хувийг бүрдүүлдэг салбаруудад нийт зээлийн багахан хувь ноогдсон байна (Зураг II.15, II.16). Худалдаа, уул уурхайн салбарт олгосон зээлийн өсөлт 2019 онд эрчимжлээ (харгалзан 16.2 хувь, 20.2 хувиар өсөв). Хэдийгээр уул уурхай, ХАА, боловсруулах салбарууд нь ДНБ-ий 44 хувийг бүрдүүлдэг боловч нийт бизнесийн зээлийн 35 хувийг авсан байна. 4 4Бөөний болон жижиглэнгийн худалдаа, барилгын салбаруудад нийт зээлийн 43 хувийг Банкны салбарын Банкны зээлийн салбарын шалгуур зээлийн эсвэл шалгуур ЖДҮ эсвэл -ийн ЖДҮ зээлийн -ийн шалгуурыг зээлийн хангаагүй шалгуурыг зээлдэгчдэд хангаагүй ББСБ зээлдэгчдэд -ууд ББСБ түлхүү -ууд түлхүү олгосон бол эдгээр салбарууд нь ДНБ-ий 13 хувийг л бүрдүүлдэг байна. зээл олгодог. Тиймээс ББСБ-ууд голчлон автомашин барьцаалсан зээл, автомашины лизингийн зээл, бизнесийн зээл олгодог. Тиймээс ББСБ-ууд голчлон автомашин барьцаалсан зээл, автомашины лизингийн зээл, бизнесийн зээлийг олгож зээлийг байна олгож . . байна | 41 | 1818 Эдийн засгийн тогтвортой байдал, банкны зээлийн өсөлт Зураг Зураг II.1. II.1. Бизнесийн Бизнесийн зээлийг зээлийг голчлон голчлон уулуул Зураг Зураг II.2. II.2. 20182018 оноос оноос бизнесийн зээлийн бизнесийн зээлийн Зураг II.15. Бизнесийн зээлийг голчлон Зураг II.16. 2018 оноос бизнесийн зээлийн өсөлтийг уурхай уурхай болон болон түүнээс түүнээс хамааралтай хамааралтай уул уурхай болон түүнээс хамааралтай өсөлтийг өсөлтийг худалдаа, худалдаа уул , уул худалдаа уурхайн , уул уурхайн салбарынуурхайнсалбарын зээл салбарын голлон салбаруудад салбаруудад салбаруудад төвлөрөөд төвлөрөөд төвлөрөөд байна байна байна зээлзээл голлон голлон бүрдүүлж байна бүрдүүлж бүрдүүлж байна байна Бизнесийн Бизнесийн зээлийн Бизнесийн бүтэц, зээлийн зээлийн эдийн бүтэц, бүтэц, эдийн засгийн эдийн засгийн засгийн Бизнесийн Бизнесийн Бизнесийн зээлийн зээлийн зээлийн өсөлтийн өсөлтийн бүрэлдэхүүн өсөлтийн бүрэлдэхүүн бүрэлдэхүүн, , эдийн эдийн , эдийн салбаруудаар салбаруудаар салбаруудаар засгийн салбаруудаар засгийн засгийн салбаруудаар салбаруудаар (нэгж (нэгж хувь (нэгж хувь хувь) ) ) 100%100% ХАА ХАА Уул уурхай Уул уурхай Боловсруулах Боловсруулах Худалдаа Худалдаа Барилга Барилга Үл хөдлөх Үл хөдлөх БусадБусад Зураг Зураг II.1. II.1. Бизнесийн Бизнесийн зээлийг зээлийг голчлон голчлон Уул уурхай уул уул Уул уурхай Зураг Зураг II.2. II.2. 2018 2018 оноос оноос Бизнесийн Бизнесийн бизнесийн бизнесийн зээл зээл зээлийн зээлийн 80% 80% уурхай уурхай болон болон түүнээс түүнээс хамааралтай хамааралтай 20 өсөлтийг өсөлтийг 20 худалдаа худалдаа , уул , уул уурхайн уурхайн салбарын салбарын Боловсруулах Боловсруулах 15 15 салбаруудад салбаруудад 60% 60% төвлөрөөд төвлөрөөд байна байна зээл 10зээл голлон бүрдүүлж байна 10 голлон бүрдүүлж байна Бизнесийн Бизнесийн зээлийн зээлийн бүтэц, бүтэц, эдийн эдийн засгийн засгийн Барилга Барилга Бизнесийн 5Бизнесийн 5 зээлийн зээлийн өсөлтийн өсөлтийн бүрэлдэхүүн бүрэлдэхүүн , эдийн , эдийн 40% салбаруудаар салбаруудаар 40% засгийн 0засгийн 0 салбаруудаар салбаруудаар (нэгж (нэгж хувь хувь ) ) Худалдаа Худалдаа 100% -5 -5 УулУул уурхай уурхай Боловсруулах Боловсруулах Худалдаа Худалдаа 100% ХААХАА -10 -10 Барилга Барилга Үл Үл хөдлөх хөдлөх Бусад Бусад БусадБусад 20% 20% -15 -15 Бизнесийн Бизнесийн зээл зээл УулУул уурхай уурхай 80% 80% -20 20 20 -20 Боловсруулах 15 15 2015Q1 2015Q2 2015Q1 2015Q3 2015Q2 2015Q4 2015Q3 2016Q1 2015Q4 2016Q2 2016Q1 2016Q3 2016Q2 2016Q4 2016Q3 2017Q1 2016Q4 2017Q2 2017Q1 2017Q3 2017Q2 2017Q4 2017Q3 2018Q1 2017Q4 2018Q2 2018Q1 2018Q3 2018Q2 2018Q4 2018Q3 2019Q1 2018Q4 2019Q2 2019Q1 2019Q3 2019Q2 2019Q4 2019Q3 2019Q4 0% 0% Боловсруулах 60% 60% 10 10 2002 2003 2004 2002 2005 2003 2006 2004 2007 2005 2008 2006 2009 2007 2010 2008 2011 2009 2012 2010 2013 2011 2014 2012 2015 2013 2016 2014 2017 2015 2018 2016 2019 2017 2018 2019 Барилга Барилга 5 5 Эх 40% сурвалж: Монголбанк. 40% Худалдаа 0 0 Худалдаа -5 -5 Эх Эх сурвалж: сурвалж: Төгрөгийн ханш . тогтмол Монголбанк Монголбанк . суларсны Бусад зэрэгцээ Бусад макро зохистой бодлогын нөлөөгөөр -10-10 20%20% -15-15 гадаад валютаар олгосон зээл эрчимтэй буурлаа. -20-20 Тодруулбал, 2013-16 онуудад эдийн Зураг Зураг засгийнII.3. Зээлийн II.3. Зээлийн байдал долларжилт долларжилт хүндэрч, 2018 төгрөгийн 2018 оны оны ханш Зураг Зураг ихээр II.4. II.4. суларсан ...иргэдийн ...иргэдийн болон тул гадаад болон бизнесийн бизнесийн валютаар зээл авсан 2015Q1 2015Q2 2015Q3 2015Q4 2016Q1 2016Q2 2016Q3 2016Q4 2017Q1 2017Q2 2017Q3 2017Q4 2018Q1 2018Q2 2018Q3 2018Q4 2019Q1 2019Q2 2019Q3 2019Q4 2015Q1 2015Q2 2015Q3 2015Q4 2016Q1 2016Q2 2016Q3 2016Q4 2017Q1 2017Q2 2017Q3 2017Q4 2018Q1 2018Q2 2018Q3 2018Q4 2019Q1 2019Q2 2019Q3 2019Q4 0% 0% дунддундүеэс эхлэн үеэс эхлэнтогтмол тогтмол буурч буурч байна байна зээл зээлаль алинд аль алиндбууралт бууралт ажиглагдаж ажиглагдаж байна байна зээлдэгчид их хэмжээний хохирол амссан байна. Тиймээс ч зээлийн долларжилт 2009 оноос 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 Иргэд, Иргэд, ААН ААН -ын-ын зээлийн зээлийн долларжилт долларжилт (%) (%) эхлэн (2017-18 оныг эс тооцвол) буурах хандлагатай байжээ (Зураг II.17). Тухайлбал, 2013 онд % % нийт 50 50 зээлийн 33 хувийг Нийт зээлд Нийт эзлэх эзлэх гадаад зээлд гадаад гадаадвалютын валютын валютаар зээл: ЗТ зээл: ЗТ төг/ам.доллар олгосон төг/ам.доллар 3,0003,000 зээл бүрдүүлж байсан бол 2019 оны 2.8 45 45 эцсийн 2.8 ЭхЭх сурвалж: сурвалж: Монголбанк Монголбанк . харьцах .ам.доллартай 2.6 2.6 байдлаар энэ харьцаа 9.5 хувьд хүрч буураад байна. 40 40 Төгрөгийн Төгрөгийн ам.доллартай ханш: ханш: харьцах БТ БТ 2,5002,500 2.4 2.4 40 40 35 35 2.2 2.2 Зураг Зураг Зураг II.3. II.3. II.17. Зээлийн Зээлийн Зээлийн долларжилт долларжилт долларжилт 2018 2018 2018 оныоны оныдунд 2,0002,000 Зураг Зураг 30 Зураг 30 II.4. II.4. II.18. ......иргэдийн иргэдийн ...иргэдийн болон болон болон бизнесийн бизнесийн бизнесийн зээл 2 аль 2 дунд 30 30 дунд үеэс үеэс эхлэн үеэс эхлэн эхлэн тогтмол тогтмол тогтмол буурч байна буурч байна 1,5001,500 буурч байна 25 зээл 25 аль зээл алинд аль алинд алинд бууралт бууралт бууралт ажиглагдаж ажиглагдаж ажиглагдаж байна байна байна 1.8 1.8 20 20 20 20 Иргэд, Иргэд, Иргэд, ААНААН -ын ААН-ын -ын зээлийн зээлийн зээлийн долларжилт долларжилт долларжилт (%) (%) (%) 1.6 1.6 1,0001,000 Бизнесийн Бизнесийн ЗТ ЗТ зээл: зээл: 1.4 1.4 % % Нийт зээлд эзлэх гадаад валютын зээл: төг/ам.доллар ЗТ ЗТ төг/ам.доллар 15 45 1545 2.8 10 10 Нийт зээлд эзлэх гадаад валютын зээл: Иргэдийн Иргэдийн БТ БТ зээл: зээл: 1.2 2.8 1.2 50 50 3,000 5003,000 500 Төгрөгийн Төгрөгийн ам.доллартай ам.доллартай харьцах харьцах ханш: ханш: БТ БТ 10 40 1040 1 2.6 12.6 - - 0 02,500 2,500 Q3 Q4 Q4 Q2 Q3 Q1 Q1 Q3 Q2 Q4Q3 Q1 Q1 Q3 Q4 Q2 Q2 Q4 Q4 Q2 Q3 Q1 Q1 Q3 Q2 Q4Q3 Q4 2.42.4 40 40 35 35 2.22.2 2004 2004 2006 2006 2008 2008 2010 2010 2012 2012 2014 2014 2016 2016 2018 2018 2019 2019 2017 2017 2018 2018 2019 2019 2,000 2,000 30 30 2 2 30 30 1,500 25 25 1.81.8 1,500 1.61.6 Эх 20сурвалж: Эх сурвалж: 20 Монголбанк Монголбанк . . 1,000 20 20 1,000 Бизнесийн Бизнесийн ЗТ ЗТ зээл: зээл: 1.41.4 Тэмдэглэл: Тэмдэглэл: ЗТ ЗТ = зүүн = зүүн тал;тал; БТ = баруун БТ тал.тал. = баруун 15 15 10 10 Иргэдийн Иргэдийн зээл: зээл: БТ БТ 1.21.2 500 500 10 10 1 1 - - 0 0 Q4Q4 Q3Q3 Q1Q1Q2Q2Q3Q3Q4Q4 Q1Q1 Q2Q2Q3Q3Q4Q4Q1Q1Q2Q2Q3Q3Q4Q4 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016 2018 2019 2017 2018 2019 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016 2018 2019 2017 2018 2019 Эх сурвалж: Монголбанк. ЭхЭх сурвалж: сурвалж: Тэмдэглэл: Монголбанк Монголбанк ЗТ . = баруун тал. . БТ = зүүн тал; ЗТЗТ Тэмдэглэл: Тэмдэглэл: == зүүн зүүн тал; тал; БТБТ == баруун баруун тал. тал. Иргэд болон ААН-үүдийн хувьд зээлийн долларжилт буурч байна (Зураг II.18). Иргэдийн зээлийн дийлэнх (2019 оны эцсийн байдлаар 99 хувь)-ийг төгрөгөөр олгосон бөгөөд энэ нь иргэдийн зээлийн дийлэнхийг ипотек болон цалингийн зээл бүрдүүлж байгаатай холбоотой. Харин ААН-үүдэд олгосон бизнесийн зээлийн хувьд 2019 оны эцсийн байдлаар 21 хувийг нь гадаад валютаар олгосон байна. Энэ нь 2016 оны 3 дугаар улиралд 40 хувьд хүрээд байсантай харьцуулахад харьцангуй бага үзүүлэлт юм. Үүнд төгрөгийн ханш тогтмол сулрах хандлага, | 42 | 1 1 МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ 2018 оны 9 дүгээр сараас хэрэгжүүлж эхэлсэн макро зохистой бодлогын арга хэмжээ (гадаад валютын зээлийн эрсдэлийн жинг нэмэгдүүлэх) голлон нөлөөлөв. C3. Зээлийн төвлөрөл Монгол Улсын банкны салбарын бас нэгэн онцлог нь зээлийн төвлөрлийн асуудал юм. Банкны салбараас олгосон нийт зээлийн дийлэнхийг цөөн тооны том ААН-үүдэд олгосон байна. Тодруулбал, нийт бизнесийн зээлдэгчдийн 13 хувь нь бизнесийн зээлийн үлдэгдлийн 80 гаруй хувийг авчээ (Зураг II.19). Банкны салбарын зээлийн дийлэнхийг цөөн тооны ААН- үүдэд олгож, зээлийн төвлөрөл бий болсноор банкны салбарын цөөн тооны зээлдэгчдээс хамаарах хамаарал, түүнийг дагасан эрсдэл нэмэгдэж байна. Иргэдийн зээлийн хувьд мөн адил дийлэнх зээлдэгчид нь иргэдийн зээлийн үлдэгдлийн тал хувийг эзэмшиж байна. Тодруулбал, зээлтэй иргэдийн 90 гаруй хувь нь бага хэмжээний буюу 20 хүртэлх сая төгрөг (7,500 ам доллар орчим)-ийн зээл авчээ. Эдгээр бага хэмжээний зээлүүдийн нийлбэр нь нийт иргэдийн зээлийн үлдэгдлийн 60 орчим хувийг бүрдүүлж байна. Харин, үлдсэн 40 хувийг нийт зээлтэй иргэдийн 10 хувь нь л авчээ (Зураг II.19). Мөн цөөн тооны иргэд банкны систем дэх иргэдийн хадгаламжийн тэн хагасаас илүүг нь эзэмшиж байгаа бөгөөд энэ нь банкны салбарын цөөн тооны хадгаламж эзэмшигчдээс өндөр хамааралтай болохыг илтгэж байна. Тодруулбал, нийт хадгаламжтай иргэдийн 1 хувь нь тус бүр 20 сая төгрөг (7,500 орчим ам.доллар)-өөс дээш дүнтэй хадгаламж эзэмшиж байна. Эндээс томоохон хадгаламж эзэмшигчид хадгаламжаа татах тохиолдолд банкинд үүсэх эрсдэлийг хөндөж болно.34 34 Хамаарал бүхий этгээд буюу банкны эзэмшигч нь тухайн банкнаас их хэмжээний зээл авах, түүнийгээ өндөр хүүгээр хадгаламжид байршуулах зэрэг асуудал үүсч болно. Үүнтэй уялдуулан Банкны тухай хуулийн 2018 оны нэмэлт өөрчлөлтөнд тодорхой хязгаарлалтуудыг тусгажээ. Тухайлбал банкнаас холбогдох этгээдэд олгох зээл, зээлтэй адилтган тооцох актив хөрөнгө, баталгаа, батлан даалт, бусад хэлцлийн дүн нь тухайн банкны өөрийн хөрөнгийн таван хувиас, тэдгээрийн нийлбэр дүн нь өөрийн хөрөнгийн 20 хувиас тус тус хэтэрч болохгүй юм. | 43 | Зураг II.19. Зээл болон хадгаламжийн төвлөрөл, харилцагчдын тоо, зээлийн хэмжээгээр Зураг II.19. Зээл болон хадгаламжийн төвлөрөл, харилцагчдын тоо, зээлийн хэмжээгээр Банкны салбарын зээлийн үлдэгдлийн 80 гаруй хувь цөөн тооны том ААН-үүдэд ноогдож Банкны байна салбарын зээлийн үлдэгдлийн 80 гаруй хувь цөөн тооны том ААН-үүдэд ноогдож … Зураг II.19. Эдийн засгийн Зээл болон хадгаламжийн тогтвортой байдал, банкнытөвлөрөл, харилцагчдын тоо, зээлийн хэмжээгээр зээлийн өсөлт байна… Банкны салбарын зээлийн үлдэгдлийн 80 гаруй хувь цөөн тооны том ААН-үүдэд ноогдож Бизнесийн Зураг II.19. болонбүтэц, зээлийн төвлөрөл, Зээлдэгч зээл тус бүрийн ААН-ийн бүтэц, зээлдэгчдийн байна … Зээл Бизнесийн зээлийн хадгаламжийн бүтэц, зээл тус бүрийн харилцагчдын Зээлдэгч ААН-ийн тоо, зээлийн бүтэц, зээлдэгчдийн хэмжээгээр хэмжээгээр тоогоор хэмжээгээр тоогоор Банкны салбарын зээлийн үлдэгдлийн 80 гаруй хувь цөөн тооны төгрөг ААН-үүдэд 1 тэрбум том хүртэлх ноогдож байна… 1 тэрбум төгрөгөөс дээш нийт зээлтэй нийт ААН -16% Бизнесийн Бизнесийн 1 тэрбумзээлийн зээлийн зээлийн хэмжээ, төгрөгөөс дээш бүтэц, зээл нийтбүтэц, зээл тус 13% тус бүрийн Зээлдэгч 1 тэрбум төгрөгААН - хүртэлхийн бүтэц, Зээлдэгч ААН-ийн бүтэц, зээлдэгчдийн зээлтэй нийт ААН-16% зээлийн бүрийн хэмжээгээр хэмжээ, 13% хэмжээгээр зээлдэгчдийн тоогоор тоогоор 1 тэрбум төгрөг хүртэлх 1 тэрбум төгрөгөөс дээш нийт зээлтэй нийт ААН-16% зээлийн хэмжээ, 13% 1 тэрбум төгрөгөөс 1 тэрбум төгрөг хүртэлх 1дээш зээлтэй тэрбум нийт ААН төгрөгөөс нийт зээлийн 1 тэрбум хэмжээ, төгрөг хүртэлх - 84% дээш зээлтэй нийт ААН нийт зээлийн87% хэмжээ, - 84% 87% 1 тэрбум төгрөгөөс 1 тэрбум төгрөг хүртэлх дээш зээлтэй нийт ААН нийт зээлийн хэмжээ, - 84% 87% Банкнаас зээл авсан иргэдийн 90 гаруй хувь нь бага хэмжээний (20 хүртэлх сая төгрөг буюу 7,500 Банкнаас зээл авсан орчим ам.доллар иргэдийн ) зээлтэй … хувь нь бага хэмжээний (20 хүртэлх сая төгрөг буюу 7,500 90 гаруй байна орчим ам.доллар ) зээлтэй байна … Банкнаас зээл авсан иргэдийн 90 гаруй хувь нь бага хэмжээний (20 хүртэлх сая төгрөг буюу 7,500 орчим ам.доллар) Иргэдийн Банкнаас зээлтэй зээлзээлийн авсан байна… бүтэц, иргэдийн зээл тус бүрийн 90 гаруй Зээлтэй иргэд, хувь нь бага хэмжээний авсансая зээлийн (20 хүртэлх төгрөгхэмжээний буюу 7,500 Иргэдийн зээлийн бүтэц, хэмжээгээрзээл тус бүрийн Зээлтэй иргэд, авсан зээлийн хэмжээний ангиллаар орчим ам.доллар ) зээлтэй байна … Иргэдийн зээлийн бүтэц, зээл тус Зээлтэй иргэд, авсан зээлийн хэмжээгээр ангиллаар бүрийн хэмжээгээр хэмжээний ангиллаар Иргэдийн зээлийн бүтэц, зээл тус бүрийн 100-с дээш сая төгрөгийн Зээлтэй иргэд, авсан зээлийн хэмжээний 50-100 зээл хэмжээгээр нийт 100-с дээш саязээлийн -16% төгрөгийн 20-50 сая 50-100 ангиллаар сая 100-с дээш зээл нийт зээлийн-16% сая … төгрөг 20-50 төгрөг сая сая 100- төгрөг с дээш 50-100 төгрөг … 1% төгрөг 0% сая төгрөг сая 50-100 1% 100-с дээш сая төгрөгийн төгрөг 50-100 0% сая төгрөгзээл нийт зээлийн-16% 7% 20-50 сая сая 100-с дээш 7% төгрөг … төгрөг сая төгрөг 50-100 1% 0% сая20-50 сая төгрөг төгрөгийн 20 сая төгрөг хүртэлх зээл 20-50 сая зээл-… 20 сая төгрөг хүртэлх зээлтэй иргэдийн 7% нийт зээлийн 20 сая төгрөг хүртэлх-58% зээл тоо нийт зээлдэгчдийн -94% төгрөгийн зээл-… 20 сая төгрөг хүртэлх зээлтэй иргэдийн нийт зээлийн-58% тоо нийт зээлдэгчдийн-94% 20-50 сая төгрөгийн зээл-… 20 сая төгрөг хүртэлх зээл 20 сая төгрөг хүртэлх зээлтэй иргэдийн Нийт хадгаламж эзэмшигч иргэдийн 11 хувь нь 20 сая (7,500 төгрөг(7,500 ам.доллар өндөрдүнтэй )-өөсөндөр дүнтэй нийт зээлийн-58% Нийт хадгаламж эзэмшигч иргэдийн хувь нь 20 сая төгрөг ам.доллар)-өөс тоо нийт зээлдэгчдийн-94% Нийт хадгаламж хадгаламжтай хадгаламжтай эзэмшигч байна. байна. иргэдийн Өөрөөр Өөрөөр 1 хувь хэлбэл, хэлбэл, нь 20 банкны банкны сая төгрөг иргэдийн (7,500 ам.доллар хадгаламж иргэдийн хадгаламж цөөн тооны цөөн )-тооны өөс өндөр хадгаламждүнтэй хадгаламж хадгаламжтай эзэмшигчдээс эзэмшигчдээс байна. хамаарч хамаарчӨөрөөр байгааг хэлбэл, байгаагилтгэж банкны илтгэж иргэдийн хадгаламж цөөн тооны хадгаламж байна... байна... эзэмшигчдээс хамаарч байгааг илтгэж байна... Нийт хадгаламж эзэмшигч иргэдийн 1 хувь нь 20 сая төгрөг (7,500 ам.доллар)-өөс өндөр дүнтэй Иргэдийн хадгаламж, хадгаламжийн Хадгаламж эзэмшигчдийн тоо, хадгаламжтай байна. Өөрөөр Иргэдийн Иргэдийн хадгаламж, хэлбэл, банкны иргэдийн хадгаламж хадгаламж, хадгаламжийн Хадгаламж Хадгаламж цөөн тооны хадгаламж эзэмшигчдийн эзэмшигчдийн тоо, тоо, хэмжээгээр хадгаламжийн хэмжээгээр хадгаламжийн хадгаламжийн хэмжээгээр хэмжээгээр эзэмшигчдээс хамаарч байгааг илтгэж байна... хэмжээгээр хадгаламжийн хэмжээгээр 20 сая 20-с дээш сая төгрөгөөс дээш Иргэдийн 20 төгрөг сая хүртэлх хадгаламж, хадгаламжийн 20-сХадгаламж хадгаламжтай дээш эзэмшигчдийн иргэд сая төгрөгөөс -1% дээш тоо, төгрөг хадгаламжтай иргэд-1% хадгалам хүртэлх хэмжээгээр хадгаламжийн хэмжээгээр ж нийт хадгалам 20 сая хадага ж нийт … 20-с дээш сая төгрөгөөс дээш төгрөг хадага … хадгаламжтай иргэд-1% хүртэлх хадгалам ж нийт 20 сая төгрөг хүртэлх хадага… 20-с дээш сая төгрөгийн хадгаламж хадгаламжтай 20 иргэд нийт сая төгрөг хүртэлх 20-с дээш саяхадгаламжийн нийт -62% төгрөгийн хадгаламж иргэд нийт - хадгаламж эзэмшигчдийн хадгаламжтай нийт хадгаламжийн-62% 99% хадгаламж эзэмшигчдийн - 99% 20 сая төгрөг хүртэлх Эх сурвалж: Монголбанк, Дэлхийн 20-с дээш банкны сая төгрөгийн мэргэжилтнүүдийн тооцоолол . хадгаламж хадгаламжтай иргэд нийт Эх Эх сурвалж: сурвалж: Монголбанк, Монголбанк, Дэлхийн Дэлхийн нийт банкны банкны хадгаламжийн -62%мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн тооцоолол . тооцоолол. хадгаламж эзэмшигчдийн- 99% 46 46 Эх сурвалж: Монголбанк, Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол . | 44 | 46 МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ D. Зээл D. Зээл болон болон бизнесийн бизнесийн мөчлөгүүд мөчлөгүүд Монгол Улсын хувьд эдийн засгийн өсөлт болон зээлийн өсөлт хоорондын харилцан Монгол Улсын хувьд эдийн засгийн өсөлт болон зээлийн өсөлт хоорондын харилцан хамаарал өндөр байгаа нь ажиглагддаг. Иймд зээлийн өсөлтийг зохитой түвшинд хамаарал өндөр байгаа нь ажиглагддаг. Иймд зээлийн өсөлтийг зохистой түвшинд тогтвортой хадгалах нь чухал ач холбогдолтой байхаар байна (Зураг II.20, Шигтгээ II.1). тогтвортой хадгалах нь чухал ач холбогдолтой байхаар байна (Зураг II.20, Шигтгээ II.1). Түүхэн Түүхэн хугацаанд хугацаанд зээлийнөсөлтөд зээлийн өсөлтөдголлон нөлөөлөххүчин голлоннөлөөлөх зүйлсийгшинжлэхэд, хүчинзүйлсийг 2005оны шинжлэхэд,2005 оны сүүл, сүүл, 2010 2010 оны оны эхэн, эхэн, 2017 2017 онуудад онуудад эдийн эдийн засгийн засгийн өсөлт, өсөлт, сэргэлт сэргэлт нь нь зээлийн зээлийн өсөлтийгголлон өсөлтийг голлон тэтгэж байсан бол их хэмжээний ГШХО тэтгэж байсан бол их хэмжээний ГШХО нь 2011 оны зээлийн өсөлтийг тодорхойлогч зүйл нь зээлийн өсөлтийг тодорхойлогч гол хүчин гол байжээ. хүчин зүйл2013 оноос байжээ. эхлэлтэй 2013 оноосорон сууцны эхлэлтэй хөнгөлөлттэй орон зээлийн санхүүжилт сууцны хөнгөлөлттэй нь зээлийн зээлийн санхүүжилт зээлийнмөн өсөлтийг нь тэтгэж мөн өсөлтийг байв. Харинбайв. тэтгэж сүүлийн жилүүдэд Харин сүүлийнипотекийн жилүүдэд бус иргэдийн бус ипотекийн зээлийн өсөлт иргэдийн зээлийн нь нийт өсөлт нь нийт зээлийн зээлийн өсөлтийг өсөлтийг голлон голлон. бүрдүүлэв бүрдүүлэв (Шигтгээ Монгол Улсын II.1). хувьд Монгол Улсын санхүүгийн хувьд мөчлөг нь санхүүгийн мөчлөг нь бизнесийн мөчлөгөөс харьцангуй удаан үргэлжилж, бизнесийн мөчлөгөөс харьцангуй удаан үргэлжилж, хэлбэлзлийн далайц харьцангуй өндөр хэлбэлзлийн далайц харьцангуй өндөр байгаа нь ажиглагдлаа. Энэ нь бусад хөгжиж буй орнуудын жишээ, байгаа нь ажиглагдлаа. Энэ нь бусад хөгжиж буй орнуудын жишээ, туршлагатай нийцтэй туршлагатай нийцтэй байна. Мөн бизнесийн болон зээлийн мөчлөгүүд ижил чигт хөдөлдөг байна. Мөн бизнесийн болон зээлийн мөчлөгүүд ижил чигт хөдөлдөг байна (Зураг II.21). байна (Зураг II.21). Зураг Зураг II.20. II.20. Зээлийн Зээлийн өсөлт өсөлт болон болон эдийн эдийн Зураг Зураг II.21. II.21. Зээл Зээл болон болон бизнесийн бизнесийн засгийн төлөв өсөлт засгийн төлөв өсөлт мөчлөгүүд мөчлөгүүд Их хэмжээний Их хэмжээний ГШХО ГШХО ОУВС ОУВС -- Түүхий эдийн өндөр Түүхий эдийн өндөр Дэлхийн Дэлхийн Эдийн Эдийн Макро Макро гийн гийн үнэ, таалалмжтай үнэ, таалалмжтай цаг цаг санхүүгий санхүүгий Төсвийн Төсвийн засгийн засгийн зохистой зохистой хөтөлбө хөтөлбө агаар агаар н хямрал н хямрал шинжтэй шинжтэй уналт уналт бодлого бодлого рр хөтөлбөрүүд хөтөлбөрүүд 20 20 110 110 90 90 15 15 70 70 10 10 50 50 5 5 30 30 0 0 10 10 -10 -10 -5 -5 Зээлийн өсөлт Зээлийн өсөлт Түүхийэдийн Түүхий эдийнүнэ үнэ (металл) (металл) Эдийн засгийн Эдийн өсөлт: БТ засгийн өсөлт: БТ Эх Эх Эх сурвалж сурвалж сурвалж: Монголбанк, :: Монголбанк, Монголбанк, ҮСХ, ҮСХ, ҮСХ, Дэлхийн Дэлхийн Дэлхийн хөгжлийн хөгжлийн хөгжлийн үзүүлэлтүүд үзүүлэлтүүд.. үзүүлэлтүүд. Тэмдэглэл Тэмдэглэл :: Бизнесийн Бизнесийн мөчлөгийн мөчлөгийн уналтын уналтын жилүүдийг жилүүдийг Тэмдэглэл: Бизнесийн мөчлөгийн уналтын жилүүдийг цайвар цайвар цайвар цэнхэр цэнхэр цэнхэр өнгөөр өнгөөр өнгөөр сүүдэрлүүлэв. сүүдэрлүүлэв. сүүдэрлүүлэв. II.1.Монгол ШигтгээII.1. Шигтгээ Улс: Зээлийн МонголУлс: хурдтай өсөлтүүд Зээлийн хурдтай өсөлтүүд Түүхий эдийн үнэ, хөрөнгийн урсгалын хэлбэлзлээс шалтгаалан 2000 оноос хойшхи хугацаанд эдийн гурван Түүхий өсөлт зээлийн үнэ, хөрөнгийн урсгалын удаа эрчимжиж хэлбэлзлээс байжээ. 2009 оны шалтгаалан 2000 оноос дэлхийн санхүүгийн хямралынхойшхи дараа хугацаанд Монгол Улс зээлийн толгой,гурван нь Оюу өсөлт Таван удаа толгойэрчимжиж байжээ. гэх мэт зэс, нүүрсний2009 оны дэлхийн томоохон ордуудыгсанхүүгийн ашиглах дараа Монгол хямралын олгосон. лицензийг Үүнээс Улс нь Оюу толгой, шалтгаалаад ГШХО-ын Таван урсгал,гэх орохтолгой тэрмэт нүүрсний зэс, уул дундаа уурхайн томоохон салбарыг ордуудыг чиглэсэн ашиглах хөрөнгө лицензийг оруулалт олгосон. эрчимтэй Үүнээс шалтгаалаад ГШХО -ын орох урсгал, тэр дундаа уул нэмэгджээ. уурхайн салбарыг чиглэсэн хөрөнгө оруулалт эрчимтэй нэмэгджээ. Зэсийн үнэ өндөр түвшинд хадгалагдаж, төрийн албан хаагчдын цалин нэмэгдсэн зэрэг нь дотоод эрэлтийг нэмэгдүүлж, улмаар зээлийн өсөлтийг 2008 онд мөн эрчимжүүлсэн ЗэсийнДэлхийн байна. үнэ өндөрзахтүвшинд хадгалагдаж, зээлд зэсийн төрийн үнэ 2004-2008 албан онуудад хаагчдын өндөр харьцангуй цалинтүвшинд нэмэгдсэн зэрэг нь хадгалагдаж, дотоод эрэлтийг экспортын орлогыг нэмэгдүүлж, зэрэгцээзээлийн нэмэгдүүлснийулмаар татварынөсөлтийг 2008 онд орлогыг дэмжсэн тул мөн эрчимжүүлсэн төсвийн байгууллагын байна. нэмэгдүүлэх цалинг Дэлхийн зах боломж зээлд зэсийн үнэ 2004 бий болжээ. -2008 онуудад Цалин, харьцангуйиргэд хөлс нэмэгдсэнээр өндөр түвшинд өндөр хадгалагдаж дүнтэй цалингийн, экспортын зээл орлогыг болж авах боломжтой нэмэгдүүлсний зэрэгцээ улмаар өрхийн татварын хэрэглээ, худалданорлогыг авалтаа дэмжсэн нэмэгдүүлсэн тул бөгөөд төсвийнэнэ нь дотоод эдийн байгууллагын засагт цалинг хөрөнгө оруулалт, нэмэгдүүлэх боломж үйлдвэрлэлийг дэмжсэн бий болжээ. Цалин, хөлсбайна. Үүнийг дагаад нэмэгдсэнээр хувийн иргэд өндөр секторын зээлийн эрэлт мөн өсчээ. дүнтэй цалингийн зээл авах боломжтой болж улмаар өрхийн хэрэглээ, худалдан авалтаа нэмэгдүүлсэн бөгөөд энэ нь дотоод эдийн засагт хөрөнгө оруулалт, үйлдвэрлэлийг дэмжсэн байна. Үүнийг дагаад хувийн секторын зээлийн эрэлт мөн өсчээ. Төсвийн шинжтэй хөтөлбөрүүдийн нөлөөгөөр 2014 онд зээлийн өсөлт дахин эрчимжжээ. Зээл огцом өсч байсан 2008 онтой харьцуулахад 2014 онд Монгол Улсын төлбөрийн тэнцэл нь | 45 | гадаад худалдаа, санхүүгийн тэнцэл аль аль талаасаа хүнд нөхцөлд байв. Тухайлбал, БНХАУ-ын эрэлт саарсантай холбогдуулан дэлхийн зах зээл дэх түүхий эдийн үнэ буурч эхэлсэн бол үүнтэй 48 Эдийн засгийн тогтвортой байдал, банкны зээлийн өсөлт Төсвийн шинжтэй хөтөлбөрүүдийн нөлөөгөөр 2014 онд зээлийн өсөлт дахин эрчимжжээ. Зээл огцом өсч байсан 2008 онтой харьцуулахад 2014 онд Монгол Улсын төлбөрийн тэнцэл нь гадаад худалдаа, санхүүгийн тэнцэл аль аль талаасаа хүнд нөхцөлд байв. Тухайлбал, БНХАУ-ын эрэлт саарсантай холбогдуулан дэлхийн зах зээл дэх түүхий эдийн үнэ буурч эхэлсэн бол үүнтэй зэрэгцээд уул уурхайн салбарт орох хөрөнгө оруулалт мөн их хэмжээгээр буурч байв. Эдгээр сөрөг хүчин зүйлсийн нөлөөгөөр мөнгөний нийлүүлэлтийн гадаад цэвэр актив нь 2013 онд 12 хувиар агшсан байна. Дээрх гадаад сөрөг хүчин зүйлсийн нөлөөг сааруулах, эдийн засгийн өсөлтийг дэмжих зорилгоор бодлого боловсруулагчид төсөв, мөнгөний бодлогын төлөвийг сулрууллаа. Тодруулбал, 2013 оны 4 болон 6 дугаар саруудад төв банк бодлогын хүүгээ харгалзан 0.75, 1 нэгж хувиар бууруулсан юм. Үүнтэй зэрэгцээд уламжлалт бус мөнгөний бодлогын хүрээнд “Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр”-ийг мөн хэрэгжүүлсэн. Энэ хөтөлбөр нь “Орон сууцны хөнгөлөлттэй зээлийн хөтөлбөр” , “Нийлүүлэлтийн саатлыг арилгах замаар үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр” гэсэн дэд 2 хөтөлбөрөөс бүрдэж байв. Нөгөө талаас, Засгийн газар 2012 онд 1.5 тэрбум ам.долларын Чингис бондыг гадаад зах зээлд арилжаалав. Эдгээр арга хэмжээний нөлөөгөөр 2014 онд М2 мөнгө 91 хувиар тэлсэн тул макро эдийн засгийн бодлогууд нь 2014-16 оны зээлийн өсөлтийг голлон тайлбарлаж байна. Банкны систем дэх илүүдэл нөөцийн хэмжээ нэмэгдэж, Засгийн газар дотоод үнэт цаасыг төлж эхэлснээр иргэдийн зээл эрчимтэй нэмэгдэх орон зай бий болжээ. Дөрөв орчим жилийн турш тогтмол буурч байсан түүхий эдийн үнэ 2016 оны сүүлийн хагасаас эхлэн сэргэж эхэллээ. Түүхий эдийн үнийг дагаад экспортын хэмжээ, орлого нэмэгдэж, татварын орлогыг мөн нэмэгдлээ. Түүнчлэн, Монгол Улс ОУВС-гийн Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөрт хамрагдсанаар гадаад хөрөнгө оруулагчдын итгэл сэргэж, Монгол Улсыг чиглэх ГШХО нэмэгдэж эхэллээ. Тус хөтөлбөрийн хүрээнд ОУВС болон бусад донор байгуулагуудын дэмжлэгтэйгээр Засгийн газар төсвийн зардлаа танаж, дотоод үнэт цаасыг барагдуулж эхэлсэн юм. Ингэснээр Засгийн газрын дотоод үнэт цаасанд байршиж байсан банкуудын нөөц суларч, улмаар 2017 оны сүүлээс эхлэн зээл олголтоо нэмэгдүүлэх, тэр дундаа иргэдийн зээлийг нэмэгдүүлэх нэг нөхцөл бүрджээ. E. Бодлогын зөвлөмж Энэ удаагийн Монголын Эдийн Засгийн тоймын тусгай сэдвийн хүрээнд дараах дүгнэлтэнд хүрч болохоор байна. Үүнд: (a) зээл хэт хурдтай тэлж, өндөр хэлбэлзэж байна, (b) зээлийн бодлого нь мөчлөг дагасан шинжтэй байв, (c) өрхийн болон ААН-үүдийн өр өндөр түвшинд хүрчээ, (d) банкны эх үүсвэр, зээл аль аль нь төвлөрөл өндөртэй байна, (e) зээлийн эрсдэлийн сан, хадгаламж, хуримтлал нь доогуур түвшинд байна (f) уламжлалт бус зээлийн бодлогыг ихээр хэрэгжүүлж байна, (g) төсвийн давамгай байдал ажиглагдлаа,35 (h) зээлийн хуваарилалт, зээл олголт нь эдийн засгийг төрөлжүүлэх бодлоготой нийцгүй байна. 35 Улсын өр, төсвийн алдагдал нь өндөр түвшинд хүрч, улмаар мөнгөний бодлого нь инфляци, өсөлт, ажил эрхлэлт гэх мэт эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийг онилохоос илүүтэй засгийн газрын өрийг санхүүжүүлж, дампуурлаас хамгаалахад чиглэсэн үйл ажиллагаа явуулах тохиолдлыг төсвийн давамгай байдал гэж тодорхойлдог. Монгол Улсын эдийн засгийн нөхцөл байдлыг судлах явцад төсвийн давамгай байдал бий болох эсвэл төв банк нь төсвийн шинжтэй арга хэмжээг санхүүжүүлэх дарамт нэмэгдэж, улмаар инфляцийг онилох бодлогоо хэрэгжүүлэхэд хүндрэлтэй болох эрсдэл өндөр байгаа нь анхаарал татлаа. Жишээ нь, 2013-16 онуудад засгийн газрын дотоод бонд эрчимтэй тэлж, зээлийн эх үүсвэрийг шингээснээр хувийн секторыг шахан гаргах үйл явц өрнөсөн байна. | 46 | МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ Бодит эдийн засгийн хэлбэлзэл, мөчлөг нь мөнгө, санхүүгийн бодлогыг хэрэгжүүлэхэд хүндрэл үүсгэж байна. ГШХО-ын орох урсгал эрчимжиж, түүхий эдийн үнэ харьцангуй өндөр түвшин хадгалагдаж байх үед мөнгөний бодлогын төлөвийг сул түвшинд хадгалж, хяналт, шалгалтыг чангаруулаагүй нь зээл хурдтай тэлэх нэг шалтгаан болж байжээ. Зээл олголт ийнхүү тэлэхэд уул уурхай, түүнээс өндөр хамааралтай (барилга, худалдаа, үл хөдлөх хөрөнгө) салбаруудад олгосон зээл, мөн иргэдийн (цалин тэтгэврийн зээл) зээл эрчимтэй нэмэгдсэн байна. Түүхий эдийн үнэ, ГШХО зэрэг гадаад орчны хүчин зүйлс нь макро-санхүүгийн сувгаар дамжин дотоод эдийн засаг, зээлийн өсөлтөд томоохон нөлөө үзүүлдэг байна. Зээлийн өсөлт ийнхүү эрчимжихийн хэрээр импорт нэмэгдэж, үл хөдлөх хөрөнгийн үнэ өсч, улмаар банкны салбарт зээлийн болон хөрвөх чадварын эрсдэл хуримтлагдах нэг нөхцөл бүрддэг. Макро эдийн засгийн ийм орчинд инфляцийг тогтворжуулж, зээлийн мөчлөгийг удирдахад хүндрэлтэй байдаг. Тиймээс уламжлалт мөнгөний бодлогыг макро зохистой бодлогын арга хэмжээтэй хослуулах нь зохимжтой байна. Макро эдийн засгийн дээрх хүндрэлүүдийг шийдвэрлэхэд бүтцийн болон макро эдийн засгийн бодлого, арга хэмжээг хослуулах нь чухал юм. Зээлийн өндөр хэлбэлзэл, эрчимтэй өсөлт, уналтын мөчлөгийг удирдахад мөнгөний бодлогыг макро зохистой бодлогын арга хэмжээтэй уялдуулах нь зохимжтой байна. Цаашид мөнгөний бодлого болон макро зохистой бодлогын арга хэмжээ нь зээлийн өсөлтийг эрчимжүүлэхгүй байх, инфляцийг зорилтот түвшинд хадгалахад чиглэсэн хэвээр байх нь зүйтэй. Төсвийн бодлого нь мөнгөний бодлого болон макро зохистой бодлоготой уялдах замаар макро эдийн засгийн хэлбэлзэл, тогтворгүй байдлыг бууруулахад чухал ач холбогдолтой байна. Цаашид макро зохистой бодлогын нэгдсэн арга хэлбэр, тогтолцоотойг бүрдүүлэх нь чухал ач холбогдолтой байхаар байна. Бүтцийн арга хэмжээний хувьд, олон улсын Базел III стандартын шаардлагуудыг хэрэгжүүлэх, Монголбанкны хяналт шалгалтын тогтолцоог сайжруулах, түүний хараат бус байдал, хяналт шалгалтын чадавхийг дээшлүүлэх.36 нь нэн тэргүүний асуудал юм. Түүнчлэн чанаргүй зээл өндөр хэвээр байгаагийн зэрэгцээ, хөрөнгийн дутагдал мөн ажиглагдаж байгаа тул Эдийн засгийг сэргээх хөтөлбөрийн хүрээнд банкийг дахин хөрөнгөжүүлэх нь банкны салбарын дархлааг сайжруулахад чухал байна. 36 Монголбанк дунд хугацаанд банкны хяналт, шалгалтын тогтолцоог Базел II стандартын Хяналт, шалгалт, үнэлгээний үйл явц (макро стресс тест хийх, банк өөрийн хөрөнгийн хүрэлцээгээ тооцох)-тай нийцтэй болгож, Базел III стандартаас, эдийн засгийн нөхцөл байдалтай уялдсан нөөц интервал (counter-cyclical buffer), банкуудын богино хугацааны төлбөрийн чадварын удирдлагыг сайжруулж, санхүүжилтийг тогтворжуулах хөрвөх чадварын харьцаа (LCR)-г нэвтрүүлэх төлөвлөгөөтэй байна. | 47 | Эдийн засгийн тогтвортой байдал, банкны зээлийн өсөлт Хүснэгт II.1. Хүснэгт II.1. Зээлийн Монгол Улс : Зээлийн өндөр зохистой хэлбэлзлийг өсөлтийг бий бууруулахад болгоход чиглэсэн чиглэсэн бодлогын бодлогын зарим сонголтууд сонголтууд МАКРО ЭДИЙН ЗАСГИЙН БОДЛОГУУД Бодлогын чиглэл Бодлогын хувилбарууд Зээлийн хэт өндөр хэлбэлзлийг бууруулах, инфляцийг төв банкны зорилтот түвшинд Мөнгөний бодлого тогтворжуулах зорилгоор бодлогын хүүг тогтоох Төсвийн бодлого Эдийн засгийн мөчлөгийн нөлөөг сааруулах төсвийн бодлого хэрэгжүүлэх МАКРО БОЛОН МИКРО ЗОХИСТОЙ БОДЛОГУУД Базел II, III-ын стандартуудыг бүрэн нэвтрүүлж, зохистой харьцааны шалгуур үзүүлэлтүүдийг мөрдүүлэх ББСБ-уудын хяналт, зохицуулалтыг чангаруулж, банкны хяналт, шалгалттай нийцтэй болгох Банк, ББСБ-уудын Санхүүгийн институци (банк болон ББСБ) хоорондын хамаарлыг шинжилж, тогтмол хяналт, шалгалт, хянах тогтолцоог сайжруулах зохицуулалт Чанаргүй зээлийн түвшин өндөр байгаа салбарууд дахь бизнесийн зээлд анхаарал хандуулах, бодлогын тохиромжтой арга хэрэгслийг нэвтрүүлэх Эдийн засгийн салбаруудад зээлийн төвлөрлийн хязгаар тогтоох зорилгоор зээлийн салбаруудаарх ангиллыг сайжруулах Макро зохистой бодлогын шинжилгээнд зээлийн мэдээллийн сангийн мэдээллийг ашиглаж, дээрээс доош чиглэсэн стресс тестийг үргэлжлүүлэн хөгжүүлэх Хямралд бэлтгэх, Тулгамдсан эрсдэлийг удирдах, зохицуулах, хямралаас урьдчилан сэргийлэх одоогийн зохион байгуулах тогтолцоо, Санхүүгийн тогтвортой байдлын зөвлөлийн чадамжийг сайжруулах тогтолцоо ББСБ= Тэмдэглэл:ББСБ Тэмдэглэл: Банкбус =Банк санхүүгийнбайгууллагууд. буссанхүүгийн байгууллагууд. бодлогоо хэрэгжүүлэхэд хүндрэлтэй болох эрсдэл өндөр байгаа нь анхаарал татлаа. Жишээ нь, 2013 -16 онуудад засгийн газрын дотоод бонд эрчимтэй тэлж, зээлийн эх үүсвэрийг шингээснээр хувийн секторыг шахан гаргах 48 |явц өрнөсөн байна. |үйл 52 МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ Хавсралт: Хавсралт Хавсралт Хавсралт Хавсралт Зээлийн Зээлийн :: Зээлийн Зээлийн :: Зээлийн өсөлтөд нөлөөлөх өсөлтөд өсөлтөд өсөлтөд нөлөөлөх нөлөөлөх өсөлтөд нөлөөлөх хүчиннөлөөлөх хүчин хүчин зүйлс зүйлс хүчин зүйлс зүйлс хүчин зүйлс МонголУлсын Монгол Монгол Монгол Улсын Улсынхувьд МонголУлсын Улсынхувьд хувьд богино богиноболон хувьдбогино хувьдбогино болон богиноболон дунд дундхугацаанд болондунд болондунд дундхугацаанд хугацаанд хугацаандзээлийн зээлийнөсөлтөд зээлийн хугацаандзээлийн өсөлтөд нөлөөлөххүчин нөлөөлөх өсөлтөднөлөөлөх зээлийнөсөлтөд өсөлтөднөлөөлөх хүчин хүчин хүчин нөлөөлөххүчин зүйлсийгтодорхойлох зүйлсийг зүйлсийг тодорхойлох тодорхойлохзорилгоор зорилгоор2000 зорилгоор 2000 2000 -- 2018онуудын -2018 2018 онуудын улирлынтоон онуудынулирлын улирлын тоонмэдээг тоон мэдээгашиглан мэдээг ашиглан ашиглан зүйлсийг зүйлсийг 2 2 улирлын улирлын тодорхойлох тодорхойлох хоцролттой хоцролттой зорилгоор зорилгоор Вектор Вектор 2000 2000 -- 2018 2018 онуудын Авторегрессийн Авторегрессийн улирлын онуудынзагвар улирлын загвар тоон тоон (VAR)- (VAR)- ыг ыгмэдээг мэдээг ашиглан ашиглан үнэллээ үнэллээ үнэллээ... Тус Тус 36 36 2 улирлын Монгол Улсын хоцролттой хувьд богино 36 болон Авторегрессийн Вектор дунд загвар өсөлтөд хугацаанд зээлийн (VAR)-ыгнөлөөлөх Тус хүчин 22 улирлын улирлын загварынэндоген загварын хоцролттой хоцролттой эндоген эндогенхувьсагчдаар хувьсагчдаар хувьсагчдаар 36 36 36 Вектор Вектор бодит бодит Авторегрессийн Авторегрессийн ДНБ, хадгаламж хадгаламж ДНБ,хадгаламж загвар загвар болон болон (VAR)- (VAR)- зээлийн зээлийн ыг ыг бодит бодит үнэллээ үнэллээ дүн, . . чанаргүй чанаргүй2 дүн,ашиглан Тус Тус загварын зүйлсийг тодорхойлох зорилгоор бодит ДНБ, 2000-2018 онуудынболон зээлийн улирлын бодит тоон дүн, мэдээг чанаргүй загварын загварын зээлийн харьцаа, зээлийн эндоген эндоген харьцаа, харьцаа, хувьсагчдаар хувьсагчдаар банк банк хоорондын хоорондын бодит бодит ДНБ, ДНБ, захын хадгаламж хадгаламж захын хүү,хүү, нэрлэсэн хүү, нэрлэсэн нэрлэсэн болон болон зээлийн зээлийн үйлчилж буй үйлчилж буйбодит буйбодит дүн, дүн, ханшийг, ханшийг, чанаргүй чанаргүй эгзоген эгзоген зээлийн улирлын хоцролттой банк 37 хоорондын Вектор захын Авторегрессийн загвар үйлчилж (VAR)-ыг ханшийг, үнэллээ. эгзоген Тус загварын зээлийн зээлийн харьцаа, хувьсагчаар хувьсагчаархарьцаа, банк хоорондын банк хоорондын экпортын экпортын үнийн үнийн захын захын сонгон индексийг индексийг хүү, хүү, нэрлэсэн сонгон нэрлэсэн авлаа. авлаа. үйлчилж үйлчилж Загварын Загварын буй буй ханшийг, эгзоген ханшийг, эгзоген үнэлгээнээс үнэлгээнээс харахад харахад хувьсагчаар эндоген экпортын бодит хувьсагчдаар үнийн индексийг ДНБ, хадгаламж сонгонболонавлаа. Загварын зээлийн бодит дүн, үнэлгээнээс чанаргүй харахад зээлийн хувьсагчаар хувьсагчаар экспортын экспортын экпортын экпортын үнэ, үнэ, үнийн индексийг үнийн ДНБ, ДНБ, хадгаламжийн хадгаламжийн хадгаламжийн индексийг дүн, дүн, сонгон авлаа. сонгон авлаа. нэрлэсэн нэрлэсэн үйлчилж үйлчилж Загварын Загварын буй буй ханш ханш ханшүнэлгээнээс үнэлгээнээс ((төгрөг харахад харахад чангарах чангарах төгрөгхувьсагчаар экспортын харьцаа, банкүнэ, ДНБ, хоорондын захын хүү,дүн, нэрлэсэн нэрлэсэн үйлчилж үйлчилж буй буй ханшийг, (төгрөг эгзоген чангарах ))) экспортын экспортын нэмэгдэхэд нэмэгдэхэд экпортын үнэ, үнэ, үнийн ДНБ, ДНБ, зээлийн зээлийн хадгаламжийн хадгаламжийн хэмжээ хэмжээ индексийг дагаад дагаад сонгон дүн, дүн, нэмэгддэг нэмэгддэг авлаа. нэрлэсэн нэрлэсэн байна. байна. Загварын үйлчилж үйлчилж Харин Харин бодлогын бодлогын үнэлгээнээс буй буй ханш ханш харахад хүү хүү ((төгрөг чангарах төгрөг нэмэгдэж, нэмэгдэж, экспортын чангарах зээлийн зээлийн үнэ, )) ДНБ, нэмэгдэхэд зээлийн хэмжээ дагаад нэмэгддэг байна. Харин бодлогын хүү нэмэгдэж, зээлийн нэмэгдэхэд нэмэгдэхэд чанар чанармуудахад зээлийн зээлийн муудахад муудахад хадгаламжийн хэмжээ хэмжээ зээлийн зээлийн дүн, нэрлэсэн дагаад дагаад хэмжээ хэмжээүйлчилж нэмэгддэг нэмэгддэг буурч буурч байна байна буй ханшбайна. байна. ((Зураг Зураг Харин Харин A.1). A.1). (төгрөг бодлогын бодлогын чангарах) хүүнэмэгдэж, хүү нэмэгдэхэд нэмэгдэж, зээлийн зээлийн зээлийн хэмжээ чанар зээлийн хэмжээ буурч байна (Зураг A.1). чанар чанар муудахад муудахад зээлийн зээлийн хэмжээ хэмжээ буурч буурч байна байна (Зураг ( Зураг A.1). A.1). дагаад нэмэгддэг байна. Харин бодлогын хүү нэмэгдэж, зээлийн чанар муудахад зээлийн хэмжээ Зураг буурч Зураг A.1. A.1. байна Нийт Нийт (Зураг зээлийн зээлийн A.1).шокт зарим зарим үзүүлэх хариу шокт үзүүлэх үйлдлүүд хариу үйлдлүүд Зураг A.1. Нийт зээлийн зарим шокт үзүүлэх хариу үйлдлүүд Зураг Зураг A.1.Нийт A.1. Нийт Экспортын Экспортын Экспортын зээлийн зээлийн үнийн үнийн үнийн шок шок шок заримшокт зарим шоктүзүүлэх үзүүлэххариу ДНБ ДНБ ДНБ хариу -ий -- ийий үйлдлүүд шок шок шокүйлдлүүд Нийт Нийт Нийт хадгаламжийн хадгаламжийн хадгаламжийн шок шок шок Зураг A.1. Нийт зээлийн Экспортын Экспортын үнийн зарим шокт үзүүлэх хариу үнийншок шок ДНБ ДНБ --үйлдлүүд ийийшок шок Нийтхадгаламжийн Нийт шок хадгаламжийншок .3.3 .3 Экспортын үнийн шок .8 .8.8 ДНБ-ий шок 1.2 1.2 1.2 Нийт хадгаламжийн шок .3.3 .3 .8 .8.8 1.2 1.21.2 .2 .2.2 .6 .6.6 1.0 1.0 1.0 .2 .2.2 .6 .6.6 1.0 1.01.0 .1 .1.1 .4 .4.4 0.8 0.8 0.8 .1 .1.1 .0 .0.0 .4 .4.4 0.8 0.80.8 .2 .2.2 0.6 0.6 0.6 .0 .0 .0 -.1 -.1 -.1 .2 .2.2 0.6 0.60.6 .0 .0.0 0.4 0.4 0.4 -.1 -.1 -.1 -.2 -.2 -.2 .0.0.0 0.4 0.40.4 -.2 -.2 -.2 -.2 -.2 -.2 0.2 0.20.2 -.3 -.3 -.3 -.2 -.2 -.2 0.2 0.20.2 -.3 -.3 -.3 -.4 -.4 -.4 -.4 0.0 0.0 -.4 -.4 0.0 2 22 4 44 6 66 8 88 1010 10 12 12 12 14 14 14 1616 16 18 18 18 20 20 20 2 22 4 44 6 66 8 88 10 10 10 1212 12 1414 14 1616 16 18 18 18 2020 20 222 444 666 888 10 10 10 12 12 12 14 14 14 16 16 16 1818 18 2020 20 -.4 -.4 -.4 -.4 -.4-.4 0.0 0.0 0.0 2 22 4 44 6 66 88 8 1010 10 1212 12 1414 14 1616 16 1818 18 2020 20 2 22 44 4 6 66 88 8 1010 10 1212 12 1414 14 1616 16 1818 18 2020 20 22 2 44 4 66 6 88 8 1010 10 1212 12 1414 14 1616 16 1818 18 2020 20 Нэрлэсэн Нэрлэсэн Нэрлэсэн үйлчилж үйлчилж үйлчилж буй буй буй буй ханшийн ханшийн ханшийн ханшийн Бодлогын Бодлогын Бодлогын Бодлогын хүүний хүүний хүүний хүүний шок шок шок шок Чанаргүй Чанаргүй Чанаргүй Чанаргүй зээлийн зээлийн зээлийн зээлийн шок шок шок шок Нэрлэсэнүйлчилж Нэрлэсэн шокбуй үйлчилж шок шок шок ханшийн буйханшийн Бодлогын Бодлогынхүүний шок хүүнийшок Чанаргүйзээлийн Чанаргүй зээлийншок шок шок шок 1.0 1.0 1.0 .004 .004 .004 222 1.0 1.01.0 0.8 0.8 0.8 .004 .004 .004 2 22 .000 .000 .000 111 0.8 0.80.8 0.6 0.6 0.6 .000 .000 .000 1 11 0.6 0.60.6 0.4 0.4 0.4 -.004 -.004 -.004 000 0.4 0.40.4 0.2 0.2 -.004 -.004 -.004 0 00 0.2 -.008 -.008 -.008 -1 -1-1 0.2 0.20.2 0.0 0.0 0.0 -.008 -.008 -.008 -1 -1-1 0.00.0 0.0 -0.2 -0.2 -.012 -.012 -.012 -2-2 -2 -0.2 -0.2 -0.2-0.2 -.012 -.012 -.012 -2 -2-2 -0.4 -0.4 -0.4 -.016 -.016 -.016 -3 -3-3 2 22 4 44 6 66 8 88 1010 10 12 12 12 1414 14 1616 16 18 18 18 2020 20 -0.4 -0.4 -0.4 2 22 4 44 6 66 8 88 10 1010 1212 12 1414 14 16 1616 1818 18 2020 20 222 444 666 888 10 10 10 12 12 12 1414 14 1616 16 18 18 18 20 20 20 -.016 -.016 -.016 -3 -3-3 2 22 4 44 6 66 88 8 1010 10 1212 12 1414 14 1616 16 1818 18 2020 20 2 22 4 44 66 6 8 88 10 1010 1212 12 14 1414 16 1616 1818 18 20 2020 2 22 44 4 6 66 8 88 1010 10 1212 12 1414 14 1616 16 1818 18 2020 20 Эх сурвалж: Монголбанк, Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоолол. Эх Эх Эх сурвалж сурвалж сурвалж Монголбанк, : Монголбанк, : :Монголбанк, Дэлхийн Дэлхийн Дэлхийн банкны банкны банкны мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн тооцоолол тооцоолол тооцоолол . .. Тэмдэглэл: Эх Эхсурвалж сурвалжТасархай : : шугамаар Монголбанк, Монголбанк, 1 стандарт Дэлхийн Дэлхийн банкны банкны хазайлтын зайтай итгэх мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн интервалыг тооцоолол тооцоолол .. илэрхийллээ. Тэмдэглэл: Тэмдэглэл: Тасархай Тасархай шугамаар шугамаар 1 1 стандарт стандарт хазайлтын хазайлтын зайтай зайтай итгэх итгэх интервалыг интервалыг Тэмдэглэл: Тасархай шугамаар 1 стандарт хазайлтын зайтай итгэх интервалыг илэрхийллээ. илэрхийллээ. илэрхийллээ. Тэмдэглэл:Тасархай Тэмдэглэл: шугамаар11стандарт Тасархайшугамаар стандартхазайлтын хазайлтынзайтай зайтайитгэх интервалыгилэрхийллээ. итгэхинтервалыг илэрхийллээ. Вариацын задаргаанаас харахад Монгол Улсын хувьд хадгаламжийн хэлбэлзэл нь Вариацын Вариацын Вариацын зээлийн задаргаанаас задаргаанаас задаргаанаас хэлбэлзлийг харахад харахад голлонхарахад Монгол Монгол Улсын Монгол тодорхойлж Улсын Улсын хувьд байна хувьд хувьд хадгаламжийн (Зураг хадгаламжийн хадгаламжийн A.2). хэлбэлзэл нь хэлбэлзэл хэлбэлзэл Зээлийн хэлбэлзлийн нь нь 70.8 Вариацын Вариацын зээлийн зээлийн задаргаанаас задаргаанаас хэлбэлзлийг хэлбэлзлийг харахад харахад голлон голлон Монгол Улсын Монгол тодорхойлж тодорхойлж Улсын ( байна байна хувьд (хувьд Зураг Зураг хадгаламжийн хадгаламжийн A.2). A.2). Зээлийн Зээлийн хэлбэлзэл хэлбэлзэл хэлбэлзлийн хэлбэлзлийн нь нь 70.8 70.8 зээлийн нэгж хувийг хэлбэлзлийг хадгаламжийн голлон тодорхойлж хэлбэлзэл тайлбарлаж байна (Зураг байгаа A.2).энэ бөгөөд Зээлийн нь Монгол хэлбэлзлийн Улсын банкны70.8 зээлийн зээлийн нэгж хувийг нэгж хэлбэлзлийг хувийг хувийгхэлбэлзлийг хадгаламжийн хадгаламжийнголлон голлон тодорхойлж тодорхойлж хэлбэлзэл хэлбэлзэл байна байна (байгаа тайлбарлаж тайлбарлаж ( Зураг A.2). Зураг A.2). байгаа бөгөөд бөгөөд Зээлийн Зээлийн энэ энэ хэлбэлзлийн хэлбэлзлийн нь нь Монгол Монгол 70.8 70.8 Улсын Улсын нэгж системийн хадгаламжийн онцлогтой нийцтэй хэлбэлзэл байна. тайлбарлаж Тодруулбал, байгаа банкны бөгөөд салбар энэ нь нь Монгол санхүүгийн Улсын системийн нэгж нэгж хувийг банкны банкныхувийг хадгаламжийн хадгаламжийн системийн системийн хэлбэлзэл хэлбэлзэл нийцтэй онцлогтой нийцтэй нийцтэй онцлогтой тайлбарлаж тайлбарлаж байна. байна. байгаа байгаа Тодруулбал, Тодруулбал, бөгөөд бөгөөд банкны банкны энэ энэ нь салбар нь салбарнь Монгол Монгол нь нь Улсын Улсын санхүүгийн санхүүгийн банкны 90 орчим системийн онцлогтой хувийг бүрдүүлэхийн зэрэгцээ байна. цөөн Тодруулбал, тооны их дүнтэйбанкны салбар хадгаламж санхүүгийн эзэмшигчдээс банкны банкны системийн системийн системийн системийн 90 орчим орчим 90 орчим онцлогтой онцлогтой хувийг хувийг нийцтэй нийцтэй байна. бүрдүүлэхийн бүрдүүлэхийнбайна. Тодруулбал, Тодруулбал, зэрэгцээ зэрэгцээ цөөнцөөн цөөн банкны банкны тооны тооны салбар салбар их нь нь дүнтэй дүнтэй их дүнтэй санхүүгийн санхүүгийн хадгаламж хадгаламж системийн өндөр 90 хамааралтай тулхувийг бүрдүүлэхийн хадгаламжийн хүү нь зэрэгцээ харьцангуй тооны хөшүүн их (12-18 хувь хадгаламж орчим) байдаг системийн системийн эзэмшигчдээс эзэмшигчдээс байна. 90 90 Богиноөндөрорчим орчим өндөр өндөр хугацаанд хувийг хувийг хамааралтай хамааралтай бүрдүүлэхийн бүрдүүлэхийн тулхадгаламжийн тул түүхий эдийн зэрэгцээ зэрэгцээ хадгаламжийн хадгаламжийн үнийн хэлбэлзэл хүүцөөн цөөн хүүнь нь нь нь тооны тооны харьцангуй харьцангуй ихих дүнтэй дүнтэй хөшүүн хөшүүн(12- зээлийн хэмжээнд хадгаламж хадгаламж (12- (12- 18хувь 18 хувь хувь нөлөөлдөг эзэмшигчдээс хамааралтай тул хүү харьцангуй хөшүүн 18 эзэмшигчдээс эзэмшигчдээс орчим орчим бөгөөд )) байдаг байдаг түүхэн өндөр өндөр байна. байна. хугацаан хамааралтай хамааралтай Богино Богино дахь тул тул хадгаламжийн хугацаанд хугацаанд хэлбэлзлийн хадгаламжийн түүхий түүхий 6.6 нэгжэдийн эдийн хүү хүү үнийн үнийн хувийг нь нь нь харьцангуй харьцангуй хэлбэлзэл хэлбэлзэл тайлбарлаж нь нь хөшүүн хөшүүн зээлийн зээлийн байна. (12- (12- 18 хувь 18 хувь хэмжээнд хэмжээнд Эдийн засаг орчим) байдаг байна. Богино хугацаанд түүхий эдийн үнийн хэлбэлзэл нь зээлийн хэмжээнд орчим орчим )) байдаг байдаг нөлөөлдөг бөгөөд бөгөөдтүүхэн нөлөөлдөгбөгөөд байна. байна. Богино Богино түүхэн хугацаанд хугацаанд түүхэнхугацаан хугацаандахь хугацаан түүхий түүхий дахьхэлбэлзлийн дахь эдийн эдийн хэлбэлзлийн6.6 хэлбэлзлийн үнийн үнийн 6.6нэгж 6.6 нэгж хэлбэлзэл хэлбэлзэл хувийг нэгжхувийг хувийгнь нь ньнь зээлийн зээлийн ньтайлбарлаж тайлбарлаж хэмжээнд хэмжээнд тайлбарлажбайна.байна. байна. нөлөөлдөг нөлөөлдөг нөлөөлдөг 37 бөгөөд бөгөөд Хоцролтын уртыг хугацаан түүхэн түүхэнхугацаан тодорхойлох дахьхэлбэлзлийн дахь хэлбэлзлийн шалгуур үзүүлэлтүүд 6.6нэгж 6.6 нэгж 1, 2, 3 улирлын хувийг хувийгнь хоцролтуудыг тайлбарлаж ньтайлбарлаж тодорхойлж, байна. нэгдсэнбайна. үр дүнд хүрээгүй тул Монгол Улсын хувьд хийгдсэн өмнөх судалгааны ажлуудад үндэслэн хоцролтын уртыг 2 улирлаар 36 36 36 сонгон Хоцролтын Хоцролтын Хоцролтын авав. уртыг уртыг уртыг тодорхойлох тодорхойлох шалгуурүзүүлэлтүүд тодорхойлохшалгуур шалгуур үзүүлэлтүүд үзүүлэлтүүд1,1, 1,2,2,33 2, улирлынхоцролтуудыг улирлын хоцролтуудыг хоцролтуудыгтодорхойлж, 3улирлын тодорхойлж,нэгдсэн тодорхойлж, нэгдсэн нэгдсэнүрүр үр Хоцролтын Хоцролтын уртыг уртыг тодорхойлох тодорхойлох шалгуур шалгуур үзүүлэлтүүд үзүүлэлтүүд 1, 1, 2, 2, улирлын 33 улирлын хоцролтуудыг хоцролтуудыг тодорхойлж, тодорхойлж, нэгдсэн нэгдсэн үр үр 36 36 36 дүндхүрээгүй дүнд дүнд хүрээгүй тулМонгол тул хүрээгүйтул Монгол Монгол Улсын Улсын Улсын хувьд хувьдхийгдсэн хувьд хийгдсэн хийгдсэн өмнөх өмнөх өмнөх судалгааны судалгааны судалгааны ажлуудад ажлуудад ажлуудад үндэслэн үндэслэн үндэслэн хоцролтын хоцролтын хоцролтын уртыг уртыг уртыг 222 дүнд дүнд хүрээгүй хүрээгүй улирлаар улирлаар улирлаар сонгон сонгон сонгонтул тул Монгол Монгол Улсын авав. авав. авав. Улсын хувьд хувьд хийгдсэн хийгдсэн өмнөх судалгааны ажлуудад өмнөх судалгааны үндэслэн хоцролтын ажлуудад үндэслэн хоцролтын уртыг уртыг|2 2 | 49 улирлаарсонгон улирлаар авав. сонгонавав. 53 53 53 53 53 Эдийн засаг Эдийн засгийннь уурхайн өөрөө уулбайдал, тогтвортой зээлийн өндөр салбараас банкны өсөлт хамааралтай тул банкны зээлийн хэмжээнд түүхий эдийн үнэ мөн л нөлөөлдөг байна. Тухайлбал, экспортын үнэ нэг нэгж хувиар нэмэгдэхэд нь өөрөө банкны уул уурхайн улирлын зээл 3 өндөр салбараас хугацаандтул хамааралтай 2.4 хувиарзээлийн банкны нэмэгддэг бол түүхэн хэмжээнд түүхий эдийн үнэ мөн л нөлөөлдөг байна. Тухайлбал, экспортын үнэ нэг нэгж хувиар нэмэгдэхэд хугацаан дахь зээлийн хэлбэлзлийн 12 нэгж хувийг экспортын үнийн хэлбэлзэл тайлбарлаж банкны зээл 3 улирлын хугацаанд 2.4 хувиар нэмэгддэг бол түүхэн хугацаан дахь зээлийн байна. хэлбэлзлийн 12 нэгж хувийг экспортын үнийн хэлбэлзэл тайлбарлаж байна. Вариацын задаргаанаас Вариацын харахад задаргаанаас харахад бодит ДНБ -ий өөрчлөлт нь Зураг зээлийн Зураг A.2. A.2. Зээлийн Зээлийн хэлбэлзэлд хэлбэлзэлд нөлөөлөх нөлөөлөх гол хүчин гол хүчин зүйлс бодит ДНБ-ий өөрчлөлт нь зээлийн зүйлс (VAR (VAR загварын загварын задаргаа) задаргаа) хэлбэлзлийн хэлбэлзлийн хэлбэлзлийн10 хэлбэлзлийн 10 хувийг тайлбарлаж хувийг тайлбарлаж 30% байна. байна.Тухайлбал, Тухайлбал,бодит ДНБ ДНБ бодит нэг нэгж нэг 2% 3% 4% 5% 5% хувийр нэмэгдэхэд түүний дараах нэг 3% 5% нэгж хувиар нэмэгдэхэд түүний 25% 3% 3% 3% 5% улирлын хугацаанд дараах нэг банкны зээл улирлын хугацаанд 0.4 банкны 4% 3% 4% 2% 20% 6% 4% 3% зээл нэмэгддэг. хувиар Энэхүү нөлөө нь дунд 6% 0.4 хувиар нэмэгддэг. Энэхүү 8% хугацаанд хугацаанд хадгалагдаж тогтвортой 7% 9% 4% нөлөө нь дунд тогтвортой 15% 9% байна. 7% 9% хадгалагдаж байна. 7% 10% 10% 6% Мөнгөний бодлогын өөрчлөлт нь 17% Мөнгөний бодлогын өөрчлөлт нь 1% 6% 13% 5% мөн л зээлийн хэлбэлзэлд чухал 5% 10% мөн л зээлийн хэлбэлзэлд чухал 7% 7% 6% нөлөөтэй байна. Түүхэн хугацаан 5% 4% 4% нөлөөтэй байна. Түүхэн хугацаан дахь 0% дахь зээлийн хэлбэлзлийн 3.4 нэгж 1 2 3 4 5 6 7 8 Урт хувийг хэлбэлзлийн зээлийн 3.4 нэгж бодлогын хүүний хувийг өөрчлөлт Улирал хугацаа бодлогын хүүний тайлбарлаж өөрчлөлт тайлбарлаж байна. Экспортын үнийн индекс Нэрлэсэн үйлчилж буй ханш ДНБ Бодлогын хүү байна. Чанаргүй зээл Банкны зээлийн хэлбэлзэл нь Эх Эх : Монголбанк, сурвалжМонголбанк, сурвалж: Дэлхийн Дэлхийн банкны банкны мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн зээлийн чанар, хэлбэлзэл төгрөгийннь ханшнаас тооцоолол тооцоолол (2019) (2019) Банкны зээлийн зээлийн хамаарч ханшаас мөн төгрөгийн чанар, байна. мөнЧанаргүй хамаарч байна. Чанаргүй зээлийн харьцаа нэг нэгж зээлийн харьцаа нэг нэгж хувиар хувиар нэмэгдэхэд банкны зээл 1.5 нэмэгдэхэд банкны хувиар буурах зээл 1.5 хувиар хандлагатай Харин хандлагатай байна. буурах төгрөгийн байна. Харин төгрөгийн нэрлэсэн үйлчилж буй ханшийн хэлбэлзэл нэрлэсэн үйлчилж буй ханшийн хэлбэлзэл нь банкны зээлийн хэлбэлзлийн 3.4 нэгж хувийг нь банкны зээлийн хэлбэлзлийн 3.4 тайлбарлаж байна. нэгж хувийг тайлбарлаж байна. | 50 | 54 МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ | 51 | Эдийн засгийн тогтвортой байдал, банкны зээлийн өсөлт Ашигласан материалын жагсаалт Bank of Mongolia. 2019a. “Banking Credit: Trends, Issues, and Policies.” Background paper prepared jointly with World Bank staff. Ulaanbaatar, Mongolia. ―――. 2019b. Monetary Policy Guideline for 2020. Government Document. Ulaanbaatar, Mongolia. ―――. 2019c. “Inflation report (2019 Q3).” Government Document. Bank of Mongolia, Ulaanbaatar, Mongolia. Drehmann, M., C. Borio, L. Gambacorta, G. Jiménez, and C. Trucharte. 2010. “Countercyclical Capital Buffers: Exploring Options.” BIS Working Papers, No. 298, Bank for International Settlements, Basel. Gan-Ochir and Munkhbayar. 2019. “Measuring the natural rate of interest in a commodity exporting economy: Evidence from Mongolia.” International Economics. IMF (International Monetary Fund). 2014. “Staff Guidance Note on Macroprudential Policy— Detailed Guidance on Instruments.” IMF Policy Paper, International Monetary Fund, Washington, DC (November). IMF (International Monetary Fund). 2019. “Fiscal Monitor: How to Mitigate Climate Change.” IMF, International Monetary Fund, Washington, DC (October). ―――. 2018a. “Mozambique: Macro-financial Linkages and Bank Vulnerabilities.” IMF Selected Issues. International Monetary Fund, Washington, DC. ―――. 2018b. “Sri Lanka’s Credit Expansion: Engineering a Soft Landing While Financing Growth.” IMF Selected Issues. International Monetary Fund, Washington, DC. ―――. 2019. “Mongolia: Article IV Consultation.” Staff report. International Monetary Fund, Washington, DC (September). MoF (Ministry of Finance). 2019. “Medium Term Fiscal Framework for 2020–22.” Government Document. Ministry of Finance, Ulaanbaatar, Mongolia (December). MoF (Ministry of Finance). September 2019. “2020 budget document.” Government Document. Ministry of Finance, Ulaanbaatar, Mongolia. NSO (National Statistics Office). December 2019. “Monthly Bulletin of Statistics.” Government Document. National Statistics Office, Ulaanbaatar, Mongolia. Schmillen, Achim, and Nina Weimann-Sandig. 2018. Perceptions of precariousness: A Qualitative Study of Constraints Underlying Gender Disparities in Mongolia’s Labor Market. Washington DC: World Bank Group. Vashakmadze, E. 2019. “Global and Regional Outlook and Risks – Key Highlights.” Box prepared for the Global Economic Prospects report (January 2020). Washington, DC: Washington, DC. World Bank. 2016. “Public Asset Management Companies: A Toolkit.” World Bank, Washington, DC. | 52 | МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ ―――. 2018. “Mongolia: Public Expenditure Review.” World Bank, Washington, DC. ―――. 2019a. Global Economic Prospects (January 2020). Washington, DC: World Bank. ―――. 2019b. World Bank Commodity Outlook (October 2019). Washington, DC: World Bank. World Economic Forum. 2017. The Global Competitiveness Report 2016–17. Insight Report. Edited by Klaus Schwab. Geneva: World Economic Forum. | 53 | Эдийн засгийн тогтвортой байдал, банкны зээлийн өсөлт Монгол улс, 14250 Улаанбаатар хот, Сөүлийн гудамж 4, М-Си-Эс Плаза, 5-р давхар Утас: +(976) 70078200 | 54 | Веб хаяг: www.worldbank.org/mongolia Twitter: WorldBankMgl